Está en la página 1de 19

TUKUC

HA(Takiy)
Ay tukuchay, tukuchallay
tukurqullanñam kunan
punchaw,

wasichallayki punkuchapi
laqla puspuru qatqanallay.

May chika runapa


wawantaraq ñuqallay
wakcha waqachirqani,
chaypa wiqillan chayawaptin
MAYTAQ LLAQTAYKI – DONDE ES TU
PUEBLO
Pedro Ñuqapa llaqtayqa
¿Maytaq Huancavelica
llaqtayki? suyum.
¿Imaynataq Llaqtaytaqa
llaqtayki? chirinmi,
Chirinchu punchawpas
icha ruquyuqllam
¡Achachá
huninchu. Chaynakaniku.
w! m
chaynach
u.
Qichwa Glosa Rimay / oración
Maytaq Dónde
Llaqtayki Tú pueblo
Llaqtayqa Mi pueblo
Achacháw Que miedo
Chirinmi Hace frío
icha O / tal vez
Punchawkuna

Qichwa simi castellano Significados Mensajes


Killachay / Primer día de la semana,
Lunes Día de luna
killachaw se
considera como nuevo día.
Atipachay / Segundo día de la semana,
Antichay / Martes Día de brujo considerado como día de los
Atipachaw andes y brujos.
Tercer día de la semana, se
Quyllurchay / considera como día de las
Miércoles Día de estrella
Quyllurchaw estrellas que cumple con darnos
vida.
Cuarto día de la semana,
Chaskachay / Día de lucero
Jueves considerado como
Chaskachaw mayor
estrella
mayor que nos alumbra.
Quinto día de la semana,
Illapachay /
Viernes Día del rayo considerado como el inicio del
Illapachaw
fin de la semana.
Chirapachay / Sexto día de la semana,
Chirapachaw / Sábado Día del arco iris considerado como días del arco
Kuychichaw iris.
KILLAKUNA

Wata Año Inti raymi Junio

Killakuna Meses Anta sitwa Julio

Uchuy puquy Enero Wayra killa / qapaq sitwa Agosto

Hatun puquy Febrero Quya raymi /hatun tarpuy Setiembre

Pawkar waray Marzo Kantaray Octubre

Ayriway Abril Aya marka Noviembre

Aymuray Mayo Qapaq raymi Diciembre


TUKUCHA

Ay tukuchay, tukuchallay
tukurqullanñam kunan
punchaw, wasichallayki
punkuchapi

laqla puspuru raskanallay.

Maychika runapa wawantaraq


ñuqallay wakcha waqachirqani,
chaypa wiqillan chayawaptin
kaykunallapi waqanaypaq.

¿Imamantam kay taki kasqa?


¿Maypiraq kay tukucha kawsan?
Wasiki punkuchapi laqla puspuru raskanallay. ¿Ima
ninantaq?
¿Tukuqa wasi uywachu? ¿Imanasqa?
Kichwa simi
qillqanakuna
ACHAHALA
Quechua siminchikpa achahalankuna 18, chaymanta rakikun 3 sapan
tuqyaqpi, 15 qillqakunapi.

Kayna:
Sapan tuqyaqkuna:

A, I, U.

Uchu, uña, uqi, uqa


Ichu, iqu, ipu I U

A Aqa, atuq, ataka


Anka Gavilan
allqa abanderado
añas zorrino
aha chicha
api mazamorra

ichu paja
irqi lloron
ispay urinar
inti sol
iqu desnutrido

uchpa ceniza
uqi plomo
urpi paloma
ukucha pericote
uspa gorrión
¿Y ENTONCES CUÁL ES LA REGLA DE ESCRITURA DE LAS LETRAS
QUECHUAS <I> Y <U>? (R.M. Nº 1218-85-ED)
Existen ciertas reglas de escritura y lectura en quechua que son diferentes de las reglas
de escritura y de lectura del español.

Una de éstas, es la famosa regla según la cual en las lenguas andinas no es necesario
usar las letras <e> y <o>.
¿Y cuál es la regla exactamente?

Bien, es simplísima:

• Nunca escribir <e>, escribir siempre <i> en lugar de <e>.

• Nunca escribir <o>, escribir siempre <u> en lugar de <o>.

Se pronuncia Se escribe Castellano


poreq / pureq / puriq puriq caminante
ripoq /repoq / ripuq ripuq El que se va
kamayuq / kamayoq kamayuq Vigilante, guardián
Paqariq / paqareq paqariq Nació / Alumbrar / amanecer
¿Y CÓMO SE ESCRIBEN LOS PRÉSTAMOS DEL ESPAÑOL
AL QUECHUA? (R.M. Nº 1218-85-ED)

Las palabras prestadas del castellano, tiene la opción de escribirla con las
letras originales <e> y <o>.
Alternativamente, si Ud. desea, puede asimilarlas más al quechua, lo cual con
frecuencia es mejor: español <en carro> → Quechua <karrupi>.

Se escribe Castellano

karrupi En carro
kumputadura Computadora
silular celular
kargadur cargador

Se deja esta elección como algo opcional


Qillqakun
a

ch h
k l ll m 15 qillqakuna.
n ñ p q
r s t
w y

a cha ha i
Sapa qillqam ka la lla ma
kaynata tuqyan. na ña pa qa
ra sa ta u
wa ya
SISTEMA FONOLÒGICO DEL
Puntos QUECHUA
(donde) Dento
Bilabial Palatal Velar Post velar Glotal
Modo alveolar
s
(cóm
o)
Oclusivo
simple P, p T, t Ch, ch K, k Q, q

Fricativas
S, s H, h

Nasales
M, m N, n Ñ, ñ

Llaterales
í L, l Ll, ll
q
uVibrante
i R, r
CARACTERISTICAS DE LA FONOLOGÍA DEL QUECHUA

15 fonemas consonánticos, y se pronuncian asociando con la vocal “a”, así:

p [pá], t [tá], ch [chá], k [ká], q [qá], s [sá], h [há], m [má], n [ná], ñ [ñá], l [lá],
ll [llá], r [rá], w [wá], y[yá].
∙ Cinco oclusivas (p, t, ch, k, q)
∙ Dos fricativas (s, h)
∙ Tres nasales (m, n, ñ)
∙ Dos laterales (l, ll)
∙ Una vibrante ( r )
∙ Dos semiconsonante (w, y)

Como se ve en el cuadro hay puntos de sonido y modos de sonido, en este caso el punto
es donde suena la articulación de la grafía y modo como suena la articulación. Sin
embargo la (r) se pronuncian con el mismo timbre que en nuestra lengua (aunque debes
tener en cuenta que la (r) del quechua es siempre la de caro y no la carro, incluso
cuando aparece a principio de una palabra o después de un sonido nasal.

Ejemplo:
(Runa ‘hombre’ y rinri ‘oreja’).
IMA MIKUYKUNATA
Pedro MIKUNKICHIK Llaqtaypiqa sara
¿Llaqtaykipi lawata mikuniku,
ima mikuytam ¿Qampa
mikunkichik? llaqtaykipiqá?
Ñuqapa Añalláw yuyu
llaqtaypiqa yuyu pikantipas
pikantitam Arí miskim.
mikuniku. munanim
¡Arí!
munankich
u
Qichwa Glosa Rimay / oración
Yuyu verdura
Mikunikum comemos
Sara lawa Sopa de maíz
munankichu quieres
munani quiero
Pikanti / segundo
qayaq
MIKUYKUNATA
3
MIKUNKICHIK
Mamay pitaq Chaytañataq
yanukuyta kay
1 yachachisuran wawqiy tapun. 2
Añalláw mamáy, ki.
4 Ñuqaqa chayna
miski chuñu miskitam
chupichaqa yanukuni.
kasqa.

Qichwa Glosa Rimay / oración

añalláw Qué rico


miski rico
chuñu chuñu
chupi sopa
yanukuy cocinar
yachay aprender
pitaq quien
Sarata tarpuy ninkichu

Siembra el maíz estas diciendo,


por aquí, por allá.
Antes que caiga la lluvia,
Por aquí, por alla.

Sarata turpuy nichkanki.


Kaypipas wakpipaq,
Manaraq para chayachkaptin,
Kaypipas weakpipas.
Uywakunapapas raymin kanmi

AYRA
Wakallay waka,
turullay turu.

maypitaq, chaypitaq mikullachkanki,


maypitaq, chaypitaq puñullachkanki.

Wakachallayta wakam ninkichu,


turuchallayta turum ninkichu,
wakachallayqa kisu qipicham,
turuchallayqa chakra uywaqmi.
LLAQTAYKIPI
Pedro UYWAKUNA ¡Arí kanmi!
¿Llaqtaykipi
uywakuna Waka, uwiha, llama,
kanchu? paqu chaykuna.
¡Arí! Ichaqa
Ima uywakuna.
wakinkunam
uywata rantikunku.
Llaqtaykipi ayllukunaqa
achkatach aychata
mikunku.
Qichwa Glosa Rimay / oración
Uywakuna animales
wakin otros
Rantikuy vende
paqu alpaca
uwiha oveja
aycha carne
kanmi hay
WAKA HIRUYMANTA
Pedro RIMASUN ¡Arí
¿Wakakunapa ruranikum!
rayminta
Wakakunata hapispam,
rurankichikchu?
¿Imaynatata wallqakunata,
q sintakunata hinaniku.
rayminkichik
Sumaqchiki
?
chayqa. Sumaqya, chaypim
llapa
ayllukunapas pukllan.

Qichwa Glosa Rimay / oración


chinchiniku señalar
ancha bastante
chay Eso / esa
wakakuna Las vacas
uwiha oveja
sumaqchiki Será hermoso
Rayminkichik Hacen fiesta
LLAQTAYKIPI IMA KAWSAYKUNATA
TARPUNKICHIK
Carlos qampa Ñuqapa llaqtaypiqa
llaqtaykipi tukuy kawsaytam
¿ima kawsaykunatam tarpuniku: Sarata,
tarpunkichik? papata, pusulluta,
hukkunatapas.
¡Arí! Allinmi
Allinchu chay
qispin.
kawsaykuna qispin.
Imaynatataq Takikunata takispa,
tarpunkichik. apukunata
qayakuspa
tarpuniku.

Qichwa Glosa Rimay / oración


kawsay producto
kawsaykuna productos
tarpuy sembrar
tarpuniku sembramos
saminchay ritu / pagapu
hukkuna otros
qispin produce

También podría gustarte