Está en la página 1de 20

Guaraní

Guaraní I – Unidad II

Fonología de la Lengua Guaraní


Guía de Conceptos
Unidad II

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 1


Guaraní I – Unidad II

Ñe´êpukuaa ha Ñe´êpuaandu
Fonología y Fonética

Entre los diferentes sistemas que el hombre utiliza para comunicarse, está el lenguaje.

Lenguaje = Lengua + Habla


Ferdinard de Saussure

La Fonología es un estudio abstracto.

La fonología estudia el significante en la lengua


Ferdinard de Saussure

La Fonología describe la lengua como modelo general que está en la conciencia de la


comunidad lingüística.

Describe elementos fónicos y su función en el sistema.

Define la estructura de las sílabas CV, V, CVV, V.

Pundie = Consonante
Pu´ae = Vocal

Determina la manera y el motivo de variantes en los fonos.

Ñe´ērã= fonema

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 2


Guaraní I – Unidad II

La fonética es un estudio concreto.

La fonética estudia el significante en el habla


Ferdinard de Saussure

Cada uno de los usuarios utiliza la lengua con distintos matices de sonidos. Este hecho
constituye el habla. El habla es individual. Los sonidos se transcriben en un enunciado.
El enunciado es cualquier expresión oral, sílaba, palabra u oración, etc.

Fonemas:
Modelo situado en la mente. Los fonemas se representan entre barras/a/. El fonema es
una imagen mental inconsciente.

No siempre los fonemas coinciden con los grafemas.

Pares mínimos son unidades significativas (palabras o morfemas) que contienen los
mismos fonemas menos uno y en el mismo orden.

Mokõi ñe´ē ojoavýva peteĩ ñe´ērãme.

Techapyrã:
Pyta /a/ Chyryry /ch/ Haku /h/
Pytã /ã/ Syryry /S/ Paku /p/

Hu´i /i/ Oke /e/ Mesa /m/


Hu´ĩ /ĩ/ Okē /ē/ Tesa /t/

Mberu /mb/ Ñami /m/ Ndyvu /nd/


Reru /r/ Ñani /n/ Pyvy /p/

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 3


Guaraní I – Unidad II

Alófono:
Los alófonos corresponden a la fonética.

Un fonema puede tener uno o varios alófonos según la pronunciación de cada hablante.

Letra o Grafema:
Grafema, letra o signo, representación visual del fonema.

Guarani ñe´ē oguereko 33 tai, letra térã grafema. (El guaraní tiene 33 grafemas).

Opáichagua Alfabeto: (Clases de alfabeto)

Opa ñe´ē niko oguereko ijalfaveto ha´éva ñe´ērã, ñe´ēpu ha taikuéra aty.

• “Alfabeto” no se incorpora a la lengua guaraní. Conserva su grafía original.


• Ijalfavéto se incorpora a la lengua. Adopta la grafía de la lengua receptora.
• El alfabeto guaraní es fonemático.

Guaraní Achegety:

a - ã – ch –e – ē –g – ĝ –h – i – ĩ – j – k – l – m – mb – n – nd – ng – nt – ñ – o –õ – p
– r – rr – s – t – u – ū – v – y – ŷ - ´ (puso)

Guaraní achegetýpe oĩ:


12 pu´ae ha 21 pundie.
Pu´ae = vocal
Pundie = consonante
Ko´ãva ha´e Pu´aekuéra:
a ã e ē i ĩ o õ u ū y ŷ

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 4


Guaraní I – Unidad II

Ko´ãva pundiekuéra:

ch g ĝ h j k l m mb n nd

ng nt ñ p r rr s t v ´(puso)

El sistema alfabético guaraní admite la incorporación de los siguientes fonemas d – f –


ll para la escritura de préstamos lexicológicos integrados. (Resolución Nº 10749 del
26/12/2000 Ministerio de Educación y Cultura).

Para identificar vocales y consonantes se pueden usar estas siglas:


Pa = pu´ae = vocal.
Pnd = pundie = consonante.

Momarandu:

Ko tai (´) oikuaauka ñe´ēpehē pu´atã. (Este signo (´) marca la sílaba tónica en los
alófonos.)

Pu´aekuéra guaranímegua:
Pu´aekuéra
a ã e ē i ĩ o õ u ū y ŷ
guaranímegua: 12
Fonema /ñe´ērã/ /a/ /ã/ /e/ /ē/ /i/ /ĩ/ /o/ /õ/ /u/ /ū/ /y/ /ŷ/

Alófono [ñe´ēpuambue] [a] [ã] [e] [ē] [i] [ĩ] [o] [õ] [u] [ū] [y] [ŷ]

Jehaiháicha oĩ fonema ipu´ambuéva peteĩ térã mokõĩ. (Algunos fonemas tienen


alófonos.)

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 5


Guaraní I – Unidad II

Marandu:

ÑE´ĒPUKUAA

Alfabeto ñe´ērã, ñe´ēpu


Guaraní Achegety
taikuéra aty
oguereko 33 ñe´ērã 33
ñe´ēpu ha 33 tai
33 ñe´ēpu

Mokõi ñe´ē ojoavýva


Guaraní Achegety oguereko
Peteĩ ñe´ērame 12 pu´ae 21 pundie
(Pares mínimos)

Guaraní ñe´ērã ha ijachegety:( Alfabeto guaraní).

Guarani ñe´ērã apytépe oĩ umi ñe´ē ikatúva haéñónte ipu:


Pu´ae (pu´ae: vocal – pu: sonido, ae: solo, sin ayuda)

Ha umi oikotevēva oñemoirū ipu haĝua:


Pundie (pundie: consonante –pu: sonido, ndie: acompañado)

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 6


Guaraní I – Unidad II

Ñe´ērã: Fonema

Ñe´ē: palabra

rã: marca temporal prospectiva de los nombres.

Guaraní ñe´ērã oguereko mokõivéva: Pu´ae ha Pundie. Upéicharupi Guaraní


fonemakuéra oñemohenda mokõi atýpe.

Ko´ápe oĩ umi fonéma ipúva ijeheguínte, noikotevēiva ambuére ipu haĝua.

Guaraníme oĩ pakõi pu´ae: a-e-i-o-u; ojojáva Alfabeto fonético Internacionalre ha katu


pu´ae poteĩ ha”y_” pe ĝuarã AFI omoha´anga kóicha /-/ pu´aekuéra hina:
a - e - i- o –u –y -/a/-/e/-/i/-/o/-/u/-/+/

Ko´ãva avei ojepuru umi pu´ae ipu tĩguáva pe tĩguáre:


ã-ē-ĩ-õ-ū-ŷ-/ã/-/ē/-/ĩ/-/õ/-/ū/-/ŷ/

Pu´aekuéra ñemohenda

Ipu rehe

1. Pu´ae jurugua: ko´ã pu´ae ipu haĝua ahy´ótĩ oñembotapykue, omboty tĩguarape
ha ñe´ãpytu osē jururupimente.
Techapyrã:
a ake ka´a
e eju kesu
i ikua po´i
o okái opoko
u úra kua
y ykua ypy

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 7


Guaraní I – Unidad II

2. Pu´ae tĩgua: Iputĩgua haĝua pu´aekuéra, ñeãpytu osē tĩgua rape ha jururupi
ahy´otĩ reko pytu´úgui.

Techapyrã:
ã ´ã kuã
ē peē ahē
ĩ potĩ morotĩ
õ mokõ pokõi
ū pa´ū kunu´ū
ŷ tyre´ŷ ate´ŷ

Moõpa ipu:

Umi pu´ae jurugua ha tĩgua ipu haĝua oñemohenda jururyepýpe tenondépe, mbytépe,
tapykuépe.

Tenondépe: i-ĩ- e- ē
Mbytépe: y- ŷ- a- ã
Tapykuépe: o- õ- u- ū

y
i
u
e
o
a

Fuente: https://encrypted-tbn2.gstatic.com/image

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 8


Guaraní I – Unidad II

Mba´éichapa ipu: Pu´aekuéra oje´e haĝua ojejesarekova´erã avei mba´éichapa


ojejurupe´a.
Péicha oje´e haĝua a- ã – e- ē – o- õ ojejurupe´ave, ha i-ĩ- u- ū- y – ŷ, ojejurumbotyve.

Pu´aekuéra ñemohenda ipu haĝua

Moopa ipu Tenondépe Mbytépe Tapykuépe Mba´éichapa


Pu´aekuéra anterior central posterior ipu
Juruguáva i[i] y[+] u[u] Kangýva
Orales (altas)
e[e] a[a] o Atãva

Tĩguáva ĩ ŷ [+] ū[ū] [i]


Nasales
ē[ē] ã[ã] õ[õ] Kangýva
(altas)
Atãva

Ñe´ē ipukõiva: (Diptongo)

Oñehesa´ŷijo umi ñe´ē ojehaihūvéva ojehechaukuaáta ñe´epehē oguerekova pype mokõi


pu´ae.

Oĝuahēvo o-ĝua-hē-vo: ĝua


Ko´ãicha ko-´ãi-cha ´ãi
Reimerõ rei-me-rõ rei
Ipyahuvéva i-pya-hu-vé-va pya
Guarére gua-ré-re gua
Ryakuã rya-kuã rya- kuã

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 9


Guaraní I – Unidad II

Moõpa ipu Tenondépe Mbytépe Tapykuépe Mba´éichapa


anterior central posterior ipu
Ipu kangýva iaie ya ye uaue juruguáva
Alta t t ýiyã uiúi
t yo uy t
t t
ĩu ŷi uã Tĩguáva
t t t
Ipu atãva éi ái oi
Baja éuey ái ay t Juruguáva
t t t t oy
t
ēi ãi õi Tíguáva
t t t

Ñe´ē ipuapýva:(Triptongo)

Puapy hína ñe´ēpehē oguerekóva pype mbohapy pu´ae.

Techapyrã:
Apañuãi ñuãi uãi Guaira guai uai
Guaiĝui ĝuai uai Paraguái guái uái
Nomboguýi guýi uýi Ndahykuéi kuéi uéi

Kóicha pu´aekuéra oñemohenda ñe´ēpehēme ojapo haĝua ñe´ē ipuapýva


uaĩ uai uai
uéi uēi uýi

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 10


Guaraní I – Unidad II

Ojehechakuaa porãve haĝua ojehekýita ñe´ēgui umi ñe´ēpehē ipukõiva.


Ko´ãicha ´ãi ãi
Ipyahuvéva pya ya
Omboguepaitéva gue ue
Ryakuã kuã uã
Oupa ou ou
Ayvu ay ay
Oykévo oy oy
Oipe´o oi oi
Avo´ói ´oi oi
Ndaipotái tái ái
Ndehegui gui ui
Ndachéi chéi éi
Nahe´ēi ´ēi ēi
Oñeko´õi ´õi õi
Nahūi hūi ūi
Te´ýi ´ýi ýi
Charráu rráu áu
Chipĩu pĩu ĩu
Oñepia´ã pia ia
Ohupiete pie ie
Guýpe Guý uý
Gotyo tyo yo

Ñe´ē ipukõi´ŷva:(Adiptongo)

Se forma cuando una consonante va acompañada de dos o más vocales que se separan al
formar sílabas.

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 11


Guaraní I – Unidad II

Ambue´ichagua pu´aerysýi: (Hiato)

Cuando dos vocales contiguas forman distintas sílabas al separarlas.

Ocurre cuando las vocales son abiertas.


ao ndaikuaái

a–o ndai – kua -ái

Pu´ae pu´atã

Ko´ã ñe´ēme oĩ avei mokõi ojoykére ha katu oñepehē´ávo ojei ojuehegui ha´égui
mokõivéva pu´ae pu´atã.

Ko´ãichagua ñe´ē ojekuaa iátoramo


Vaí karaí
Va - i ka - ra - í

Pu´ae kangy imuanduhe atãva.


Kuñataĩ ñuã kerai

Hovyū Tesay arai

Pundie aty:
Pundie aty oguereko mokõipa peteĩ ñe´ērã téra fonéma, ijapytépe oĩ. Umi
oñembotyetéva ha okapúva, oñembotynungáva ha oharykytýva ipuhaĝua.

Pundie ñembohenda:

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 12


Guaraní I – Unidad II

Pundie jurugua:
Ko´ãva apytépe ndaipóri iputĩnguáva térai putĩguanungáva.
/ch/ - /g/ - /h/- /j/- /k/- /l/- /r/-/rr/-/s/-/t/- /v/ - /´/

Pundie tĩgua:
Ijapytépe oĩ umi ipu tĩguãitéva ha ipu tĩjuruguáva.
/m/- /n/ - /ñ/ - / ĝ/ - /ng/

Pundie tĩjuruguáva:
/mb/ -/ nt/- /nt/

Consonante global:
La consonante global se representa por la como (´) alta. Establece diferencias gráficas,
fónicas y semánticas en las palabras.

Techapyrã:

Kái: quemado Ka´i: mono


Mbói: víbora mbo´i: cortar
Kua: agujero ku´a: cintura
Kue: tiempo pasado ku´e: moverse

Puso ojepuru pu´ae mbytépe ha omoirū pu´ae ohóva puso rire ojapohaĝua ñe´ēpehē
hendive. (El puso es intervocálico forma sílaba con la vocal que le sigue).

Techapyrã:

Mbo´i mbo - `i
Ka´i ka - ´i
Ku´a ku - ´a
Ku´e ku - ´e

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 13


Guaraní I – Unidad II

Oĩ avei ñe´ē oñepyrūva pusógui ndojehairiramo jepe oñeñanduka ñe´ē oñemyatãgui


oje´e haĝua.

Peteĩ ñe´ē oñemoirū pusóre oñepyrūramo pu´ae imuanduheatãva.

Techapyrã:

´a - ´e – ´u - ´áva

Péicha rupi oje´e:


Ha´a ho´a ha´e he´i
Ha´u ho´u hi´áva

Ko´ã puso ñemboheko pundie ahy´opygua “h”pe.

Se grafica la presencia del puso en posición inicial con vocablos que inician con vocal
inicial con vocablos que inician con vocal tónica que al ser modificados por índices de
posesión en la tercera persona, manifiestan la presencia del pusó en el marco delfenómeno
denominado armonización global.
Ejemplo: ´áraha´ára. “Educación Bilingüe La Reforma Educativa” (Asunción, Paraguay,
2006).

Pundiekõi:

Pundiekõime oñembohéra mokõi tai omoha´angáva peteĩ fonema. Umi pundiekõi


ndaikatúi ojei ojuehegui omoha´angágui peteĩ ñe´ērãnte.

Pundiekõi hína: ch – mb- nd- ng- nt- rr

Ch mb – nd: omoñepyrū ñe´ē


Chéve mbarigui ndaipóri
Ché – ve mba-ri-gui-ndai-pó-ri

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 14


Guaraní I – Unidad II

Ng ha nt nomoñepyrūiri ñe´ē

Angete ha´énte
A - nge-te ha- ´e- nte

rr- omoñepyrū ñe´ē ohasáva castellanogui guaraníme ko´ãva ojekuaa Hispanismo ramo.

“Nde che rrósa pytãite”

Guaraníme oĩ hetaiterei ñe´ē oñepyrūva ko taípe /r/ upévare ojepurumanteva´erã kóicha


“rr” ŷro nde´ímo´ãi pe oje´eséva; peícha guaraníme

Reru - ru - rejapo

Fuente:todolohago.com

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 15


Guaraní I – Unidad II

Ñanemandu’ami haĝua

Guaraní acheguety ñemohenda

Pundiekuéra
Pua’ekuéra
33
Pundie Pundie
jurugua Tigua

Ch – g – h g – m - mb

Pua’e Pua’e J–k–l–p n – nd – ng


Jurugua Tigua
Pundiekoĩ Hay’opygua
Ch – mb – ‘ (puso) - h
Pu’ae aty nd

Moopa ipu Mba’echapa ipu

Tembegua Okapùva
Pukōi Puapy P – v – mb – m p- t – j – k

Taimbiregua Ohar`yva
T – s –nd – nt – n – r – V – s – ch – g – h
Puko’i Lato rr

Tijurugua
Apekũgua Mb – nd – nt
I – ch - ñ

Tigua
Apekuruguaygua M – n – ñ – ĝ - ng
K – g – ĝ – ng

Oharypyryrŷiva
Hay’opygua R - rr
‘ (puso) – h

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 16


Guaraní I – Unidad II

Kuaapy’anga

Ñe’êriregua - Posposiciones

Iñe’êpehêteiva Iñe’êpehê’etáva
(Monosilabicas) (Polisilàbicas)

Peve
Meve
Guive
Pe Ndive
Me Ári
Gui Rehe
Re Rupi
Gua Haĝua
Ndi Ĝuarā
‘ŷ Gotyo
Vove
Mboyve
Rehe’ŷ

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 17


Guaraní I – Unidad II

Kuaapy’anga

Pua’e Aty
Grupo vocálicos

Pukði – Diptongo
Guereko
Reindy
Guejy

Puapy – Triptongo
tembiguai
tembiayhu
guéi

Pukði – Adiptongo
Karai
Peteĩ
Ao

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 18


Guaraní I – Unidad II

Kuatiañe’ê

Kuapyrã

Kuatiañe’ê ha’e ñomongeta jehai, upéva rehe ojehaiva’erã ñe’êsakãme, oje’eva’erã


ipype tekotevêkuete ha ojepuruva’erã ñe’ê hekope porã.
Kuatiañe’ême oĩ:
• Ñepyrumby.
• Tete.
• Paha.

Ejemplos

Mitãnguéra
Irundy mbo’esyrypegua Karai:
Mbo’ehao
Pedro Ramírez
Tavarerekua
Tavaróga - Pindoty

Roikuaave haĝua

Opaichagua kuatiañe’ê ojehaikuaa.


Kuatiañe’ê ogayguápe ikatu ojehai maitei, vy’apavê, aguyje, ñembyasy, jekuaauka,
mborayhu.
Oĩ avei kuatiañe’ê ojehaikuaàva ñemuha hamba’apohápe ĝuarã.
Kuatiañe’ê rupive ikatu ojekuaa heta mba’e oikóva arapy rehe reguerekóma guive
angirũ téra pehéngue oikóva ambue hendápe.

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 19


Guaraní I – Unidad II

Bibliografía:
• Ministerio de Educación y Cultura Programa de Estudio.
• Santacruz, E (1994) Modulo de Lengua Guaraní. Asunción: “Don Bosco”
• Santacruz, E. (1998) P.P.D Momarandu 4 Asunción: Santillana.
• González Cuenca M. (2002) Kuatiangatu, Redacción en Guaraní Asunción.
Santillana.
• Chávez Pérez F. (s/n) Redacción Avanzada Un Enfoque Lingüístico.
• Centurión Servin, S. Ávalos, J. (2009) Gramática Guaraní. Milibri: Lima.
• Comisión Nacional de Bilingüismo (2000) Desafíos de la Educación
Intercultural Bilingüe en el Tercer Milenio. Asunción.

Guía de Conceptos – Material Básico pág. 20

También podría gustarte