Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Guaraní I – Unidad II
Ñe´êpukuaa ha Ñe´êpuaandu
Fonología y Fonética
Entre los diferentes sistemas que el hombre utiliza para comunicarse, está el lenguaje.
Pundie = Consonante
Pu´ae = Vocal
Ñe´ērã= fonema
Cada uno de los usuarios utiliza la lengua con distintos matices de sonidos. Este hecho
constituye el habla. El habla es individual. Los sonidos se transcriben en un enunciado.
El enunciado es cualquier expresión oral, sílaba, palabra u oración, etc.
Fonemas:
Modelo situado en la mente. Los fonemas se representan entre barras/a/. El fonema es
una imagen mental inconsciente.
Pares mínimos son unidades significativas (palabras o morfemas) que contienen los
mismos fonemas menos uno y en el mismo orden.
Techapyrã:
Pyta /a/ Chyryry /ch/ Haku /h/
Pytã /ã/ Syryry /S/ Paku /p/
Alófono:
Los alófonos corresponden a la fonética.
Un fonema puede tener uno o varios alófonos según la pronunciación de cada hablante.
Letra o Grafema:
Grafema, letra o signo, representación visual del fonema.
Guarani ñe´ē oguereko 33 tai, letra térã grafema. (El guaraní tiene 33 grafemas).
Opa ñe´ē niko oguereko ijalfaveto ha´éva ñe´ērã, ñe´ēpu ha taikuéra aty.
Guaraní Achegety:
a - ã – ch –e – ē –g – ĝ –h – i – ĩ – j – k – l – m – mb – n – nd – ng – nt – ñ – o –õ – p
– r – rr – s – t – u – ū – v – y – ŷ - ´ (puso)
Ko´ãva pundiekuéra:
ch g ĝ h j k l m mb n nd
ng nt ñ p r rr s t v ´(puso)
Momarandu:
Ko tai (´) oikuaauka ñe´ēpehē pu´atã. (Este signo (´) marca la sílaba tónica en los
alófonos.)
Pu´aekuéra guaranímegua:
Pu´aekuéra
a ã e ē i ĩ o õ u ū y ŷ
guaranímegua: 12
Fonema /ñe´ērã/ /a/ /ã/ /e/ /ē/ /i/ /ĩ/ /o/ /õ/ /u/ /ū/ /y/ /ŷ/
Alófono [ñe´ēpuambue] [a] [ã] [e] [ē] [i] [ĩ] [o] [õ] [u] [ū] [y] [ŷ]
Marandu:
ÑE´ĒPUKUAA
Ñe´ērã: Fonema
Ñe´ē: palabra
Pu´aekuéra ñemohenda
Ipu rehe
1. Pu´ae jurugua: ko´ã pu´ae ipu haĝua ahy´ótĩ oñembotapykue, omboty tĩguarape
ha ñe´ãpytu osē jururupimente.
Techapyrã:
a ake ka´a
e eju kesu
i ikua po´i
o okái opoko
u úra kua
y ykua ypy
2. Pu´ae tĩgua: Iputĩgua haĝua pu´aekuéra, ñeãpytu osē tĩgua rape ha jururupi
ahy´otĩ reko pytu´úgui.
Techapyrã:
ã ´ã kuã
ē peē ahē
ĩ potĩ morotĩ
õ mokõ pokõi
ū pa´ū kunu´ū
ŷ tyre´ŷ ate´ŷ
Moõpa ipu:
Umi pu´ae jurugua ha tĩgua ipu haĝua oñemohenda jururyepýpe tenondépe, mbytépe,
tapykuépe.
Tenondépe: i-ĩ- e- ē
Mbytépe: y- ŷ- a- ã
Tapykuépe: o- õ- u- ū
y
i
u
e
o
a
Fuente: https://encrypted-tbn2.gstatic.com/image
Ñe´ē ipuapýva:(Triptongo)
Techapyrã:
Apañuãi ñuãi uãi Guaira guai uai
Guaiĝui ĝuai uai Paraguái guái uái
Nomboguýi guýi uýi Ndahykuéi kuéi uéi
Ñe´ē ipukõi´ŷva:(Adiptongo)
Se forma cuando una consonante va acompañada de dos o más vocales que se separan al
formar sílabas.
Pu´ae pu´atã
Ko´ã ñe´ēme oĩ avei mokõi ojoykére ha katu oñepehē´ávo ojei ojuehegui ha´égui
mokõivéva pu´ae pu´atã.
Pundie aty:
Pundie aty oguereko mokõipa peteĩ ñe´ērã téra fonéma, ijapytépe oĩ. Umi
oñembotyetéva ha okapúva, oñembotynungáva ha oharykytýva ipuhaĝua.
Pundie ñembohenda:
Pundie jurugua:
Ko´ãva apytépe ndaipóri iputĩnguáva térai putĩguanungáva.
/ch/ - /g/ - /h/- /j/- /k/- /l/- /r/-/rr/-/s/-/t/- /v/ - /´/
Pundie tĩgua:
Ijapytépe oĩ umi ipu tĩguãitéva ha ipu tĩjuruguáva.
/m/- /n/ - /ñ/ - / ĝ/ - /ng/
Pundie tĩjuruguáva:
/mb/ -/ nt/- /nt/
Consonante global:
La consonante global se representa por la como (´) alta. Establece diferencias gráficas,
fónicas y semánticas en las palabras.
Techapyrã:
Puso ojepuru pu´ae mbytépe ha omoirū pu´ae ohóva puso rire ojapohaĝua ñe´ēpehē
hendive. (El puso es intervocálico forma sílaba con la vocal que le sigue).
Techapyrã:
Mbo´i mbo - `i
Ka´i ka - ´i
Ku´a ku - ´a
Ku´e ku - ´e
Techapyrã:
´a - ´e – ´u - ´áva
Se grafica la presencia del puso en posición inicial con vocablos que inician con vocal
inicial con vocablos que inician con vocal tónica que al ser modificados por índices de
posesión en la tercera persona, manifiestan la presencia del pusó en el marco delfenómeno
denominado armonización global.
Ejemplo: ´áraha´ára. “Educación Bilingüe La Reforma Educativa” (Asunción, Paraguay,
2006).
Pundiekõi:
Ng ha nt nomoñepyrūiri ñe´ē
Angete ha´énte
A - nge-te ha- ´e- nte
rr- omoñepyrū ñe´ē ohasáva castellanogui guaraníme ko´ãva ojekuaa Hispanismo ramo.
Reru - ru - rejapo
Fuente:todolohago.com
Ñanemandu’ami haĝua
Pundiekuéra
Pua’ekuéra
33
Pundie Pundie
jurugua Tigua
Ch – g – h g – m - mb
Tembegua Okapùva
Pukōi Puapy P – v – mb – m p- t – j – k
Taimbiregua Ohar`yva
T – s –nd – nt – n – r – V – s – ch – g – h
Puko’i Lato rr
Tijurugua
Apekũgua Mb – nd – nt
I – ch - ñ
Tigua
Apekuruguaygua M – n – ñ – ĝ - ng
K – g – ĝ – ng
Oharypyryrŷiva
Hay’opygua R - rr
‘ (puso) – h
Kuaapy’anga
Ñe’êriregua - Posposiciones
Iñe’êpehêteiva Iñe’êpehê’etáva
(Monosilabicas) (Polisilàbicas)
Peve
Meve
Guive
Pe Ndive
Me Ári
Gui Rehe
Re Rupi
Gua Haĝua
Ndi Ĝuarā
‘ŷ Gotyo
Vove
Mboyve
Rehe’ŷ
Kuaapy’anga
Pua’e Aty
Grupo vocálicos
Pukði – Diptongo
Guereko
Reindy
Guejy
Puapy – Triptongo
tembiguai
tembiayhu
guéi
Pukði – Adiptongo
Karai
Peteĩ
Ao
Kuatiañe’ê
Kuapyrã
Ejemplos
Mitãnguéra
Irundy mbo’esyrypegua Karai:
Mbo’ehao
Pedro Ramírez
Tavarerekua
Tavaróga - Pindoty
Roikuaave haĝua
Bibliografía:
• Ministerio de Educación y Cultura Programa de Estudio.
• Santacruz, E (1994) Modulo de Lengua Guaraní. Asunción: “Don Bosco”
• Santacruz, E. (1998) P.P.D Momarandu 4 Asunción: Santillana.
• González Cuenca M. (2002) Kuatiangatu, Redacción en Guaraní Asunción.
Santillana.
• Chávez Pérez F. (s/n) Redacción Avanzada Un Enfoque Lingüístico.
• Centurión Servin, S. Ávalos, J. (2009) Gramática Guaraní. Milibri: Lima.
• Comisión Nacional de Bilingüismo (2000) Desafíos de la Educación
Intercultural Bilingüe en el Tercer Milenio. Asunción.