Está en la página 1de 10

UNIVERSIDAD NACIONAL DE ASUNCIÓN – FILOSOFÍA – PSICOLOGÍA

COMUNICACIÓN GUARANÍ
TERO – SUSTANTIVO Unidad 5
Tero-téra, niko ñe’ë omboheróva opamba’e oïva ñande jerére, hekove ha hekove’ỹva.
(Los sustantivos, también conocidos como nombres, son palabras variables que designan personas,
animales, cosas, ideas, etc., es decir, seres materiales e inmateriales, de existencia real o imaginaria).

Techapyrä: Carlos, mesa, jagua, yvyramáta, mborayhu, jerovia, Paraguái, tembiapo.

 Terokuéra oñemohenda kóicha: (se clasifican así)


1- Ñe’ẽpu’andu rupi – Por su fonética:
a- Tero juruguáva – Oral: ha’e umi ndoguerekóiva tai tîguáva.
Techapyrâ: yvoty, jagua, apyka, Paraguái, ryguasu

â- Tero tîguáva – Nasal: ha’e umi oguerekóva tai tîguáva: ç – m- mb – n- nd – ng –nt –ñ (ä,ë,ï,ö,ü,ÿ)
Techapyrâ: mbarakaja, akâ, tembiapo, kame, okẽ

2- Hupyha rupi – Por su extensión:


a- Terotee – Propios: ha’e umi ombohérava ava, mymba térâ ambue mba’e he’i’ỹ re mba’eichaguápa. Ojehai
tai tuichávape.
Techapyrâ: Ysyry Parana, Karai Carlos Acosta, Ñane Retâ Purahéi Guasu.

â- Terorei – Comunes: he’e umi ombohérava yvypóra, mymba, térâ ambue mba’e oikuaávo mba’éichapa
(haciendo referencia a sus características).
Techapyrâ: túva, vaka, jasy, kuña, mitâ.

3- He’iséva rupi – Por su significado:


a- Tero andúva – concretos: ha’e umi ombohérava umi ikatúva japoko, jahecha téra ñañandu ñande
pire rupi (nombran seres con existencia real).
Techapyrâ: kuarahy, yvyra, yvytu, avakuéra, mbyja, ysyry.

â- Tero andu’ỹva – astractos: ha’e umi ombohérava mba’e ikatu’ỹva japoko, jahecha, térâ ñañandu
ñande pire rupi (los que no se pueden percibir por los sentidos- ideas, sentimientos).
Techapyrâ: mborayhu, tekojoja, py’aguapy, tesäi, kerayvoty.

4 Ñe’ẽysajakuaa rupi - Por su morfología:


a- Tero ysajateî – Uniformes: ha’e umi oguerekóva peteî ysajánte ojepuru haçua (una sola forma para su uso).
Techapyrâ: jagua, memby, kuarahy, sy, jarýi, mborayhu.

â- Tero ysajakôi – biformes: ha’e umi oguerekóva mokôi ysaja ojepuru haçua (dos formas para su uso)
-Tyke’ýra: ryke’y (hno mayor) -Túva: ru (padre)
-Tykéra: ryke (hna mayor) - Tajýra: rajy (hija)
-Tyvýra: ryvy (hno menor) - Ta’ýra: ra’y (hijo) (poteïnte oï – solo hay seis)
ch-Tero ysajaapy – Triformes: ha’e umi oguerekóva mbohapy ysaja ijepurúpe (tres formas para su uso)
Techapyrâ: -tesa, resa, hesa -tetyma, retyma, hetyma -tetâ, retâ, hetâ
-tova, rova, hova -tupa, rupa, hupa -topea, ropea, hopea
So’o, to’o, ro’o, ho’o

5- Ijejapo rupi – por su estructura:


a- Teroteî – Simples: ha’e umi oikóva peteî ñe’ẽguínte (se forma de una sola palabra)
Techapyrâ: jagua – rete- pira- po
â- Teroeta, terojoaju – Compuestos: ha’e umi oikóva mokôi térâ hetave ñe’ẽgui:
Techapyrâ: pirapire – jaguarete – popyte – apykahai – ka’aguy

TEROJA – ADJETIVO Unidad 5


Teroja niko ñe’ë omoirûva terópe ha he’íva mba’éichapa térä moö pevépa oguahẽ (señala la
cualidad o determina la extensión del sustantivo).

TEROJA ÑEMOHENDA

1- Teroja tekome’ëva – adjetivos calificativos: ha’e ñe’ë ombohekome’ẽva terópe (indica una
cualidad del sustantivo).

Techapyrä: - yvoty morotï -jagua ñarö - kuñataï karape - óga morotï - mborayhu
porä

2- Teroja moteîva – Adjetivos determinativos: ha’e umi ñe’ë ohechaukáva moöpa oï, máva mba’épa
térä mboy terópa oï (indican donde están, de quién es o cuantos sustantivos hay). Oñemohenda jey
péicha.

2.1- Teroja techaukarâ – Adjetivos demostrativos: ohechauka moöpa oï umi tero, aguípa térä
mombyry; oïpa hovaképe térä hovake’ỹme:
- Tovakegua: Papyteï: ko jagua - pe jagua - amo jagua
Papyeta: ko’â jagua - ä jagua - umi jagua
- Tovake’ỹgua: Papyteï upe jagua - aipo jagua - ku jagua -ako jagua
Papyeta: umi jagua

2.2- Teroja mba’éva – adjetivos posesivos: ha’e ñe’ẽ ohechaukáva máva mba’épa tero.
che apyka
nde jagua – ne akä
ñande sy – ñane retä
ore mbarakaja
pende ru – pene rembi’u
* Jesarekopyrä – Observación: ndaipóri teroja mba’éva ava mbohapyhápe çuarä, upévare ojeipuru
ko’äva: h – hova su cara
i - itajýra: su hija; hi’ – hi’ára: su día; ij - ijao: su ropa; iñ – iñakä: su cabeza

2.3- Teroja papára – Adjetivos numerales: ha’e umi ñe’ẽ ohechaukáva mboy térâ mboyhápepa oî.
- papýva – cardinal: moköi mitä peteï kuñataï
- papyháva – ordinal: moköiha mbo’esyrýpe irundyha ógape

2.4- Teroja kuaa’ỹva – Adjetivos indefinidos: ha’e ñe’ẽ omoteîva terópe, hakatu he’i porä’ÿre mboy
térä moöpa.
Techapyrä: - Tou oimeraë mitä - Mbovy karia’y opurahéita
- Heta kuñataï opuka - Aipota ambue haiha

 TERARÄNGUE – PRONOMBRE Unidad 5


Ha’e ñe’ẽ ojepurúra téra rekovia, oñe’ẽ tekove téra mba’égui he’i’ỹre héra (remplaza al nombre;
designa a una persona o cosa sin nombrarla).

TERARÄNGUE ÑEMOHENDA- CLASIFICACIÓN:


1- Teraränguete – Pronombres personales: terarängue ndaikatúiva oho tero ndive (nunca acompañan
a un sustantivo):
Techapyrä: José ojogua peteï kóche - Ha’e ojogua peteï kóche
Techapyrä: Juan, Mario, nde ha che ñaha’äta mangaipy - Ñande ñaha’äta mangaipy.

2- Terarângue techaukarâ – Pronombres demostrativos: ohechauka moöpa oï umi oñeñe’ëvare,


he’i’ỹre mávapa (indica el lugar donde se encuentra la persona o cosa sin nombrar o referirse a los
mismos).

- Papyteî – simple: kóva – péva – amóva – upéva – aipóva


Techapyrä: Amo jagua nemba’e. Kóva chemba’e.
- Papyeta- plural: ko’äva – äva – umíva
Techapyrä: Natalia oipota ko’ä mbarakaja. Che aipota umíva.

3- Terarângue mba’éva – Pronombres posesivos: Ojeipuru terorängue ha ohechauka ava mba’épa


(reemplaza al sustantivo e indica de quien es).
- Papyteî – singular: chemba’e – nemba’e – imba’e
Techapyrâ: Nde róga hi’açui. Chemba’e opyta mombyry.
- Papyeta – plural: ñanemba’e – penemba’e – oremba’e – imba’ekuéra.
Techapyrä: Jaguerohoryháicha pytagua purahéi, jaguerohorýke ñanemba’éva avei.

4- Terarângue kuaa’ỹva – Pronombre indefinido: oñe’ë ava térä mba’ére he’i’ÿre mba’éichapa.
Ndohoiva’erä tero ndive (refiere a persona o cosa sin nombrar a los mismos).
- Avave - oimeraëva - naimeraëvai - ambuéva - opavave - maymáva - heta - mbovy

Techapyrä: 25 temimbo’énte oike mbo’epyhápe. Opavave ojapova’erä hembiapo.

5- Terarângue porandúva – Pronombres interrogativos: ha’e umi ohóva tekove térä mba’e
ojekuaa’ÿvarängue (son palabras que sustituyen a personas o cosas desconocidas). Ikatu ojepuru “pa”
(ojoajúva’erä ñe’ëre) “piko” (ndojoajuiva’erä ñe’ëre).
Techapyrâ:
- Ava mba’e piko pe vaka?
- Mboýpa opyta upépe?
- Mávapa oúta ko ka’arúpe?
- Máva mávapa ohóta jerokyhápe?
- Máva piko chemba’e?

- ÑE’ETEVA – VERBO Unidad 5


Ñe’ẽtéva – Verbo: ha’e ñe’ẽ ojepurúva oje’e haçua mba’épa ojapo teroñe’ë, oñeñandu téra
mba’éichapa oï. (son palabras en las que se expresan lo que hace el sujeto de la oración, o su estado).

Ñe’ëtéva ryepýpe jajuhu – elementos del verbo:


Ñe’ẽrapo – Raíz: Es el lexema indicador de la acción o estado que indica el verbo.
Ñe’ẽpehẽtai – Partículas: Son variables y añaden accidentes a las palabras. Pueden ser prefijas
(mboyvegua), se escriben antes de la raíz; y sufijas (upeigua), se escriben después de la raíz.

Techapyrâ: akarúva cherenóimi


Ñe’ẽrapo Ñe’ẽrapo
Ñe’ẽpehẽtai Ñe’ẽpeh. Ñe’ẽpehẽtai Ñe’ẽpeh.
Mboyvegua Upeigua Mboyvegua Upeigua

- Ñe’ẽpehẽtai mboyvegua – Partículas prefijas:

Papy ha avaite rehegua – de número y persona:


Papyteï – singular: a (ava 1º) –re (ava 2º) – o (ava 3º)
Papyeta – plural: ja , ña (ava 1º incl.) – ro (ava 1º excl.) – pe (ava 2º) – o (ava 3º)
Camino, salimos …
Che aguata asẽ Ñande (incluyente.) jaguata ñasẽ
Nde reguata resẽ Ore (excluyente.) roguata rosẽ
Ha’e oguata osẽ Peẽ peguata pesẽ
Ha’ekuéra oguata osẽ

- Ñe’ẽpehẽtai ára rehegua oï ñe’ërapo rire – Partículas sufijas de tiempo están después de la raíz:

Ára rehegua – De tiempos


- Ára açagua – tiempos presentes:
1- Açaguaite – presente perfecto. Ej. Che añe’ẽ guaraníme.
2- Açagua puku – presente imperfecto. Ej. Che añe’ẽ ’aína guaraníme.
3- Açagua soso – presente intermitente. Ej. Che añe’ẽ’aikóni guaraníme.

- Ára mboyvegua – tiempos pretéritos:


1- Mboyveguaite – pretérito perfecto. Ej. Che añe’ẽ’akue guaraníme.
2- Mboyvegua puku – pretérito imperfecto. Ej. Che añe’ẽmi guaraníme.
3- Mboyveguaiteve – pret. Pluscuamperfecto. Ej. Che añe’ẽva’ekue guaraní.
4- Mboyvegua ramo – pretérito reciente. Ej. Che añe’ẽkuri guaraníme.
5- Mboyvegua ndaje – pretérito remoto. Ej. Che añe’ẽraka’e guaraní…
6- Mboyvegua yma – pretérito anterior. Ej. Che añe’ẽra’e guaraníme.

- Ára upeigua – tiempos futuros:


1- Upeiguaite – futuro perfecto. Ej. Che añe’ẽta guaraníme.
2- Upeigua katuete – futuro obligatorio. Ej. Che añe’ẽva’erä guaraní…
3- Upeigua kotevẽ - futuro necesario. Ej. Che añe’ẽ’arä guaraníme.
4- Upeiguárö - futuro dudoso. Ej. Che añe’ẽne guaraníme.
5- Upeigua agui – futuro próximo. Ej. Che añe’ẽmbota guaraní…
Ysajakuéra - Formas

- Ysaja moneíva- Forma afirmativa: ndoguerekói ñe’ẽpehẽtai.


Techapyrä: ajahu – añani - aguata.

- Ysaja mbotovéva – Forma negativa: nd, n – i, ri.


Techapyrä: ndokéi – nosẽi – ndopurahéiri – notïri.

- Ysaja porandu – Forma interrogativa: pa – piko.


Techapyrä: okarúpa - oguata piko.

Ñe’ëtéva ñemohenda - Clasificación de los verbos

1- Iñe’ëpu’andu rupi – por su fonética:


 Juruguáva – Orales: ndoguerekói tai tïgua.
Techapyrä: oke – akaru – jaguata.

 Tïgua – Nasales: oguerekóva tai tïgua. ä, ë, ï, ö, ü, ÿ - ç, m, mb, n, nd, ng, nt, ñ


Techapyrä: osë - añani – remba’apo.

2- Ijejapo rupi – por su construcción:


 Ñe’ëtevateï – Simples: los que están formados por una sola palabra.
Techapyrä: amba’apo – resẽ - oke – jaguata.

 Ñe’ẽtevaeta– Compuestos: los que están formados por dos o más palabras.
Techapyrä: nomba’apoporäi- oipokyty.

3- Ijapopy rupi – por su acción:


 Mbohasapýva – Transitivos: son aquellos que nesecitan de un complemento directo para que
su significado sea completo.
Techapyrä: Nde sy ogueru che reindýpe çuarä kuehe ka’aru jopói (complemento directo).

 Mbohasapy’ỹva – Indirecto: son aquellos que no necesitan de complemento directo para que
su significado sea completo.
Techapyrä: Che aguata (Ñe’ẽtéva mbohasapy’ỹ va – verbo intransitivo).

4- Iñemosusü rupi – por su conjugación:


 areales: los que usan las partículas de número y persona (a, re, o, ja-ña, ro, pe, o).
Techapyrä: aguata- reke- oñe’ẽ.
 aireales: utilizan el fonema “i”.
Techapyrä: aipota – aikuaa – reipuru – oinupä.
 chendales: son verbos que utilizan pronombres con adjetivos, sustantivos o adverbios.

Techapyrä: cheporâ – nderasy – nera’ärö – iporä.

5- Ijysaja rupi – por su forma:


 Ysajateï – uniformes: son aquellos verbos que tienen una sola forma para su uso.
Tech: ake- osë- reguapy- pejupi.
 Ysajaapy – Triforme: son aquellos verbos que tienen tres formas para su uso.
Techapyrä: tasë, nerasë, hasë - tayhu, cherayhu, ohayhu - tendu, ñanerendu, ohendu - techa,
cherecha, ohecha - techaga’u, cherechaga’u, ohechaga’u.

 ÑE’ËTEJA – ADVERBIO Unidad 5

Umi ñe’ẽ ojehaiguýva ñe’ẽjoajúpe ha’e hína Ñe’ẽteja. Ha’e umi ñe’ẽ omoambuekuaáva
ñe’ẽtévape, terojápe térã ambue ñe’ẽtejápe. (Es la palabra que sirve para modificar a un verbo, a un
adjetivo o a otro adverbio).

 Ñe’ẽteja ñemohenda
1. Ñe'ẽteja tekogua (Adverbio de modo): Ñe’ẽ ohechaukáva mba’éichapa oiko ñe’ẽtéva (indica el
modo en que se da la acción del verbo). Ñe’ẽjoajukatúpe oiko moĩmbaha tekogua opaichaguávaramo
(en la oración cumple la función de Complemento Circunstancial de Modo).

Tembiecharä: ▪ Porã – bien ▪ upéicha - de ese modo ▪ vai – mal ▪ péicha - así ▪ mbegue- despacio ▪
amóicha - de aquel modo ▪ kóicha - de este modo ▪ asy - muy, demasiado ▪ Pya’e – rápido.

Techapyrä: Amo karai oguata pya’e.


2. Ñe'ẽteja tendagua (Adverbio de Lugar): Ohechauka moõitépa ojehu ñe’ẽtéva omoandúva (indica
el lugar en que se produce la acción del verbo). Ñe’ẽjoajukatúpe oiko moĩmbaha tendagua
opaichaguáramo (en la oración cumple la función de CCde lugar).

Tembiecharã: ▪ Ápe ▪ Yvate ▪ ko’ápe ▪ Upépe (pépe) ▪ Yvýpe ▪ Amo ▪ Okápe ▪ Mombyry ▪ Pýpe
Techapyrä: Mbarakaja ojupi yvate jaguágui.

3. Ñe'ẽteja araygua (Adverbio de tiempo): Ko’ãva katu oñanduka araka’etépa ojehu ñe’ẽtéva
omoandúva (indica el momento en que se produce la acción del verbo). Ñe’ẽjoajukatúpe oiko
ichuguikuéra moĩmbaha opaichagua arayguáva (en la oración cumple la función de CCde tiempo).
Tembiecharä: ▪ Voi ▪ ko’áça. ▪ mboyve ▪ gueteri ▪ araka’eve ▪ áça ▪ upéi ▪ rire ▪ kuehe ▪ raẽ
▪ upérõ ▪ márõ ▪ ko’ẽrõ ▪ ramo ▪ sapy’a.
Techapyrä: José oho voi imba’apohápe.

4. Ñe'ẽteja papygua (Adverbio de cantidad): Ñe’ẽ oñandukáva mboýpa ñe’ẽtéva retakue (indica la
cantidad de acción del verbo producido). Ñe’ẽjoajukatúpe oiko ichuguikuéra moĩmbaha opaichagua
papýva (en la oración cumple la función de CCde cantidad).

Tembiecharä:▪ Heta ▪ michĩ ▪ mbovy ▪ tuicha ▪ kóicha ▪ mba’eve ▪ Sa’i ▪ rasa


Techapyrä: Temimbo’ekuéra oñe’ë heta guarani mbo’epyhápe.
5. Ñe’ẽteja oporandúva (Adverbio de interrogación): Ko’ãva jaipuru ñe’ẽtéva ndive ñaporandu hağ ua
omoandúvare (se utiliza con el verbo para interrogar).

Tembiecharä: Ko'ã ñe'ẽteja oguerahava’erã ñe'ẽky upeiguáva: "pa" térã "piko". Péicha: Moõpa reiko.
Moô piko reiko.
Umi ojekuaavéva: Moõ ▪ Mba'ére ▪ Araka'e ▪ Máva ▪ Mboy piko ▪ Mba'éicha ▪ Mba'ẽrã ▪ Mba'e.
Techapyrä: Mboýpa regueru che kamisarä
6. Ñe'ẽteja omoneĩva (Adverbio de afirmación): Ñe’ẽ omboajéva ñe’ẽtéva omoandúva (se utiliza
con el verbo para afirmar)

Tembiecharä: ▪ Héẽ ▪ Avei ▪ Néi ▪ Oĩma ▪ Ikatu ▪ Añete ▪ Upéicha


Techapyrä: Oïma, japyta upéicha.
7. Ñe'ẽteja ombotovéva (Adver. de negación): Ko’ãva ha’ehína umi omboaje’ỹ va ñe’ẽtéva
omoandúva (se utiliza con el verbo para negar).

Tembiecharä: ▪ Nahániri ▪ Tove ▪ Anichéne ▪ Ani (anive) ▪ Mba’evéicharõ. ▪ Araka’eve ▪ Ne’ĩrã.


Techapyrä: Ani reheja ne reindýpe ha’eño tapére.

 Jesarekopyrã: Ñe’êteja ndorekói papapy ha meña ñemoambue (Los abverbios no tienen


accidentes de número y género).
Tembiecharã:
▪ Mba’éicha: cómo.
▪ Mba’épa: qué.
▪ Mba’ére: por qué.
▪ Máva: quién.
▪ Mboy piko: cuánto.
▪ Mba’ẽrã: para qué.

 ÑE’ËJOAJUHA – CONJUNCIÓN Unidad 5


Ha’e umi ombojoajúva ñe’ë térä ñe’ëjoaju (Son elementos relacionantes a palabras u
oraciones).

 Ñe’ëjoajuha ñemohenda – Clasificación.

1- Ñe’ëjoajuhaite – Copulativa: ombojoaju ñe’ë térä ñe’ëjoaju ojogueraha porä oñondive (une
palabras, frases u oraciones de la misma condición).
Tembiecharä: Ha: (y-e)
Techapyrä: Jagua ha mbarakaja oñani ñúre ▪ Maria ojeroky ha Arami opurahéi.

2- Ñe’ëjoajuavyha – disyuntiva: ombojoaju ñe’ë térä ñe’ëjoaju ojoavýva oñondive (unen


elementos de alternancia de significado).
Tembiecharä: Térä - ÿrö: (o-u)
Techapyrä: Maria térä Arami chepytyvöta ▪ Mariano opurahéita ÿrö osëta ko’águi.

 ÑE’ËNDÝI – INTERJECCIÓN Unidad 5


Ha’e umi ñe’ë omombe’úva mba’éichapa ñañeñandu. Ha’eñovoi ha’éma ñe’ëjoaju. Oï ñe’ëndýi
guaranimeguánte (Son palabras que sirven para expresar estados de ánimo. Por sí mismas ya son
oraciones. Existen expresiones muy propias del guaraní).

Tembiecharä:
▪ E’a, épa – sorpresa, asombro ▪ Néike – apuro
▪ Cháke, háke – cuidado ▪ Pípu – alegría
▪ Aichejáranga – compasión, lástima ▪ Hýpy – rechazo
▪ Ñandejára! – asombro, admiración ▪ Néina – ánimo
▪ Nápy – rechazo, hacer de lado. ▪ Nderasóre – sorpresa o contrariedad

Techapyrä:
▪ ¡Háke! Ho’a pe mitä (¡Cuidado! Se cae esa criatura)
▪ ¡E’a! Ou nde ru (¡Oh! Viene tu padre)
▪ ¡Aichejáranga! Hasë pe mitä (¡Pobrecito! Llora ese niño)
▪ ¡Ñandejára! Iporäite piko (¡Dios mío! Que linda es).
 ÑE’ÊJOAJU – ORACIONES Unidad 5

La oración es el conjunto de palabras con sentido completo, y con un verbo conjugado.


Techapyrä: José ha María oho mbo’ehaópe.

 Ñe’ẽjoaju ñemboja’o – Partes de la oración:


- Teroñe’ẽ - Sujeto: es la persona, animal, cosa o vegetal de quien o de que se habla en la
oración.
- Teroñe’ẽje’éva – Predicado: es todo lo que se dice del sujeto.

Techapyrä: (José ha María) oho mbo’ehaópe.


Teroñe’ẽ teroñe’ẽje’éva
 Ñe’êjoajuteîva ñemohenda – Clasificación de la oración simple

1. Ñe’ẽjoajuteéva – Enunciativa: es aquella en la cual se afirma o se niega algo:


1.1. Moneíva- Afirmativa: Omoañetéramo mba’e oje’éva (cuando se afirma algo).
Techapyrä: Pe jagua oñarö heta.
1.2. Mbotovéva – Negativa: Oñembotovéramo mba’e oje’éva (cuando se niega algo).
Techapyrä: Pe jagua noñaröi heta.

2- Ñe’ẽjoaju porandúva – Orac. Interrogativa: es aquella con la cual se interroga.


Techapyrä:
▪ Nde sy piko oúma.
▪ Moôpa rehóta ko’ërö.

3- Ñe’ẽjoaju mo’äva – Orac. Dubitativa: es aquella en la cual se expresa duda.


Techapyrä:
▪ Ikatu aha nde rógape.
▪ Ohóne ne memby jerokyhápe.
4- Ñe’ẽjoaju momoräva – Orac. Exclamativa: es aquella en la cual se admira una cosa.
Techapyrä:
▪ ¡Iporäitépa pe yvoty!
▪ ¡Avy’aitépa nendive!

5- Ñe’ẽjoaju apoukapýva – Orac. Imperativa: es aquella que indica orden, mandato.


Techapyrä:
▪ Aníke resë ógagui.
▪ Epytáke upépe.

6- Ñe’ẽjoaju apopyräva – Orac. Desiderativa: es aquella que expresa deseo.


Techapyrä:
▪ Aipota peteï kamisa.
▪ Okynga’u kokuépe.
▪ Ahase Ka’akupépe.

CLASIFICACIÓN DEL FOLKLORE – TAVARANDU ÑEMOHENDA Unidad 6


El Folklore abarca todos los hechos, especies, elementos y bienes del saber, de la cultura
popular, y para su estudio se acostumbra agruparlos en especies espirituales, materiales y
sociales, de ahí que el folklore se clasifica en:
1. Folklore Espiritual o Animista – Apytu’û rehegua tavarandu,
2. Folklore Material o Ergológico – Mba’e’apo rehegua tavarandu,
3. Folklore Social o Sociológico – Ava’aty rehegua tavarandu.

 Temiandu raʾanga puru – Ñe’ëporä - (Figuras de Pensamiento) Unidad 7


 Ñe’ẽporãhaipyre ombojegua jehaipy (Las figuras literarias sirven para embellecer una
producción escrita).
a. Mbojoavýva (antítesis): Kóva ojehu, oï jave peteĩ ñeʼẽjoajúpe mokõi temiandu ojoavýva.
Techapyrä: Pe karai oñe'ẽrõ, nde rekirirĩ.

ã. Moñondivéva-Mbojojáva (comparación): Kóva ojehu ñambojoja jave mokõi mba’e ojojoguáva; oipuru
katuete ko’ã ñe’ẽ. “icha”, “ha’ete”, “ijoja”, “ndéichagua”, “ichagua”, ndijavýi.
Techapyrä: Morotĩ ha’ete mandyju. Ku eíra saitéicha. Pe mitãkuña iporã yvotýicha.

ch. Mbo’aváva (personificación): Kóva ojehu ñambohekovérõ peteĩ mba’e hekove’ỹ va.
Techapyrä: Yvága ohykuavo hesay nembyasývo.

e. Mbotuicháva (hipérbole): Kóva ojehu ñambotuichaitereírõ térä oñemomichïrö peteĩ mba’e.


Techapyrä: Hova atãve itágui.

ẽ. Mbojoguáva (metáfora): Kóva ojehu jaipurúrõ ñe’ẽ jere ja’e haçua peteĩ mba’e, ambue ñe’ẽ térã ñe’ẽ’apesã
rupive.
Techapyrä: Nde resa kuarahy'ãme tapytu'u. - Nde tyvyta jasyra’y

g. Ñe’ëpotapýva – (anhelación) kóva ojehu ojerure térä oipotárö peteï mba’e.


Techapyrä: Hi’änte chéve mitäkuña, oñondive ñasë jaguata.

ç- Ñe’ëtemiandukuéra – (Imágenes sensoriales). Umíva ha’e jahecháva, ñahendúva, pire’andúva, ñahetüva ha


kü’andúva.
h- Ñe’ëtemiandu avy – (Sinestesia): consiste en la atribución de una sensación a un sentido que no le
corresponde. Techapyrä: Ahecha piro’y asy. (piro’y: corresponde al tacto).

El texto humorístico Unidad 8

Es una modalidad del texto recreativo, cuya finalidad es proporcionar placer y


entretenimiento al lector, alejándolo de situaciones desagradables, penosas o aborrecibles,
despertando sus emociones, satisfaciendo su curiosidad o cultivando su gusto por la belleza de la
palabra escrita.

Ñe’ënga – Refranes:
Ñe’ênga niko ohechauka ava arandu ka’aty, ñe’ê’apesâ rupive. Los refranes (dichos,
sentencias, comparaciones) son expresiones que reflejan el pensamiento del hombre común acerca
de las cosas del mundo, y que en forma se volvieron tradicionales.

- Kóva ñanderupytypáta, he’i opyno’akue kalesitahápe.


- Según mi modo de ver, he’i hesaväva.
- Trigueña ha takuare’ë reisu’uhápente he’ë.

 Maravichu – Adivinanzas:

se manifiestan a través de la expresión “maravichu, maravichu, mba’émotepa”, es decir una


pregunta, que espera la respuesta deductiva de la contraparte. Ñe’êñemiguerojera niko ñe’êporandu
oñepyrûva maravichu maravichúpe, ha oha’ârôva ñembohovái katupyry.
- Maravichu, maravichu mba’emotepa; oike ikuápe ha hembyre osäingo (Nambichäi.)
- Maravichu, maravichu mba’emotepa; oguata iñakäre (…………..)
 Ñe’ëreity – Relaciones:

son versos que se dicen a la pareja, y que pueden tener respuestas de la otra parte,
especialmente en el pericón (pericón con relación). 

Ñe’êjovake niko ñe’êpotymimi joguaha ja’éva ojupe, ha ñane irû ombohovakekuaáva


ñandéve.

Kuimba’e: - Kururu pañuélo jakare korváta; ko mitäkuña juru chembotarováta…


Kuña: - Kururu pañuélo jakare korváta; ko arriero jyvaguy chembotarováta…

 Küjererä – Travalenguas:

Los trabalenguas son juegos de palabras que combinan conjuntos de palabras y sonidos muy
similares y difíciles de pronunciar: así, suponen un reto para toda persona que intenta leerlos.

- Apyka puku ári aguapy apuka puku…


- Yvyra piru rakäre yryvu perö ra’y…
 Káso – chistes - cuentos:

Son relatos, narraciones, o sucedidos folklóricos. En el Paraguay, son de naturaleza oral, por
eso se conocen con el nombre de káso ñemombe’u, y son contados en rueda de amigos o de familiares,
con el fin de divertir, entretener o moralizar.

 (Oçuahë peteï kari’y tavyrö hógape) – Ajúma mama…


- Avy’aitépa … (He’i isy. Upéi oporandu chupe): - Oky pio kállepe?
- Ndaikuaái mama, che aju vereda rupi (ombohovái karia’y).

 - Mama, mama.
- Mba’épa che memby?
- Chocolate piko oguata?
- No, nahániri, que esperanza…
- Aaa… upéicharô ha’u peteï tarave …

 Tembiasa’i – Historieta:

- Mba’érepio
edesarma - Ahekahína
nde celular? llamada perdida

También podría gustarte