Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
COMUNICACIÓN GUARANÍ
TERO – SUSTANTIVO Unidad 5
Tero-téra, niko ñe’ë omboheróva opamba’e oïva ñande jerére, hekove ha hekove’ỹva.
(Los sustantivos, también conocidos como nombres, son palabras variables que designan personas,
animales, cosas, ideas, etc., es decir, seres materiales e inmateriales, de existencia real o imaginaria).
â- Tero tîguáva – Nasal: ha’e umi oguerekóva tai tîguáva: ç – m- mb – n- nd – ng –nt –ñ (ä,ë,ï,ö,ü,ÿ)
Techapyrâ: mbarakaja, akâ, tembiapo, kame, okẽ
â- Terorei – Comunes: he’e umi ombohérava yvypóra, mymba, térâ ambue mba’e oikuaávo mba’éichapa
(haciendo referencia a sus características).
Techapyrâ: túva, vaka, jasy, kuña, mitâ.
â- Tero andu’ỹva – astractos: ha’e umi ombohérava mba’e ikatu’ỹva japoko, jahecha, térâ ñañandu
ñande pire rupi (los que no se pueden percibir por los sentidos- ideas, sentimientos).
Techapyrâ: mborayhu, tekojoja, py’aguapy, tesäi, kerayvoty.
â- Tero ysajakôi – biformes: ha’e umi oguerekóva mokôi ysaja ojepuru haçua (dos formas para su uso)
-Tyke’ýra: ryke’y (hno mayor) -Túva: ru (padre)
-Tykéra: ryke (hna mayor) - Tajýra: rajy (hija)
-Tyvýra: ryvy (hno menor) - Ta’ýra: ra’y (hijo) (poteïnte oï – solo hay seis)
ch-Tero ysajaapy – Triformes: ha’e umi oguerekóva mbohapy ysaja ijepurúpe (tres formas para su uso)
Techapyrâ: -tesa, resa, hesa -tetyma, retyma, hetyma -tetâ, retâ, hetâ
-tova, rova, hova -tupa, rupa, hupa -topea, ropea, hopea
So’o, to’o, ro’o, ho’o
TEROJA ÑEMOHENDA
1- Teroja tekome’ëva – adjetivos calificativos: ha’e ñe’ë ombohekome’ẽva terópe (indica una
cualidad del sustantivo).
Techapyrä: - yvoty morotï -jagua ñarö - kuñataï karape - óga morotï - mborayhu
porä
2- Teroja moteîva – Adjetivos determinativos: ha’e umi ñe’ë ohechaukáva moöpa oï, máva mba’épa
térä mboy terópa oï (indican donde están, de quién es o cuantos sustantivos hay). Oñemohenda jey
péicha.
2.1- Teroja techaukarâ – Adjetivos demostrativos: ohechauka moöpa oï umi tero, aguípa térä
mombyry; oïpa hovaképe térä hovake’ỹme:
- Tovakegua: Papyteï: ko jagua - pe jagua - amo jagua
Papyeta: ko’â jagua - ä jagua - umi jagua
- Tovake’ỹgua: Papyteï upe jagua - aipo jagua - ku jagua -ako jagua
Papyeta: umi jagua
2.2- Teroja mba’éva – adjetivos posesivos: ha’e ñe’ẽ ohechaukáva máva mba’épa tero.
che apyka
nde jagua – ne akä
ñande sy – ñane retä
ore mbarakaja
pende ru – pene rembi’u
* Jesarekopyrä – Observación: ndaipóri teroja mba’éva ava mbohapyhápe çuarä, upévare ojeipuru
ko’äva: h – hova su cara
i - itajýra: su hija; hi’ – hi’ára: su día; ij - ijao: su ropa; iñ – iñakä: su cabeza
2.3- Teroja papára – Adjetivos numerales: ha’e umi ñe’ẽ ohechaukáva mboy térâ mboyhápepa oî.
- papýva – cardinal: moköi mitä peteï kuñataï
- papyháva – ordinal: moköiha mbo’esyrýpe irundyha ógape
2.4- Teroja kuaa’ỹva – Adjetivos indefinidos: ha’e ñe’ẽ omoteîva terópe, hakatu he’i porä’ÿre mboy
térä moöpa.
Techapyrä: - Tou oimeraë mitä - Mbovy karia’y opurahéita
- Heta kuñataï opuka - Aipota ambue haiha
4- Terarângue kuaa’ỹva – Pronombre indefinido: oñe’ë ava térä mba’ére he’i’ÿre mba’éichapa.
Ndohoiva’erä tero ndive (refiere a persona o cosa sin nombrar a los mismos).
- Avave - oimeraëva - naimeraëvai - ambuéva - opavave - maymáva - heta - mbovy
5- Terarângue porandúva – Pronombres interrogativos: ha’e umi ohóva tekove térä mba’e
ojekuaa’ÿvarängue (son palabras que sustituyen a personas o cosas desconocidas). Ikatu ojepuru “pa”
(ojoajúva’erä ñe’ëre) “piko” (ndojoajuiva’erä ñe’ëre).
Techapyrâ:
- Ava mba’e piko pe vaka?
- Mboýpa opyta upépe?
- Mávapa oúta ko ka’arúpe?
- Máva mávapa ohóta jerokyhápe?
- Máva piko chemba’e?
- Ñe’ẽpehẽtai ára rehegua oï ñe’ërapo rire – Partículas sufijas de tiempo están después de la raíz:
Ñe’ẽtevaeta– Compuestos: los que están formados por dos o más palabras.
Techapyrä: nomba’apoporäi- oipokyty.
Mbohasapy’ỹva – Indirecto: son aquellos que no necesitan de complemento directo para que
su significado sea completo.
Techapyrä: Che aguata (Ñe’ẽtéva mbohasapy’ỹ va – verbo intransitivo).
Umi ñe’ẽ ojehaiguýva ñe’ẽjoajúpe ha’e hína Ñe’ẽteja. Ha’e umi ñe’ẽ omoambuekuaáva
ñe’ẽtévape, terojápe térã ambue ñe’ẽtejápe. (Es la palabra que sirve para modificar a un verbo, a un
adjetivo o a otro adverbio).
Ñe’ẽteja ñemohenda
1. Ñe'ẽteja tekogua (Adverbio de modo): Ñe’ẽ ohechaukáva mba’éichapa oiko ñe’ẽtéva (indica el
modo en que se da la acción del verbo). Ñe’ẽjoajukatúpe oiko moĩmbaha tekogua opaichaguávaramo
(en la oración cumple la función de Complemento Circunstancial de Modo).
Tembiecharä: ▪ Porã – bien ▪ upéicha - de ese modo ▪ vai – mal ▪ péicha - así ▪ mbegue- despacio ▪
amóicha - de aquel modo ▪ kóicha - de este modo ▪ asy - muy, demasiado ▪ Pya’e – rápido.
Tembiecharã: ▪ Ápe ▪ Yvate ▪ ko’ápe ▪ Upépe (pépe) ▪ Yvýpe ▪ Amo ▪ Okápe ▪ Mombyry ▪ Pýpe
Techapyrä: Mbarakaja ojupi yvate jaguágui.
3. Ñe'ẽteja araygua (Adverbio de tiempo): Ko’ãva katu oñanduka araka’etépa ojehu ñe’ẽtéva
omoandúva (indica el momento en que se produce la acción del verbo). Ñe’ẽjoajukatúpe oiko
ichuguikuéra moĩmbaha opaichagua arayguáva (en la oración cumple la función de CCde tiempo).
Tembiecharä: ▪ Voi ▪ ko’áça. ▪ mboyve ▪ gueteri ▪ araka’eve ▪ áça ▪ upéi ▪ rire ▪ kuehe ▪ raẽ
▪ upérõ ▪ márõ ▪ ko’ẽrõ ▪ ramo ▪ sapy’a.
Techapyrä: José oho voi imba’apohápe.
4. Ñe'ẽteja papygua (Adverbio de cantidad): Ñe’ẽ oñandukáva mboýpa ñe’ẽtéva retakue (indica la
cantidad de acción del verbo producido). Ñe’ẽjoajukatúpe oiko ichuguikuéra moĩmbaha opaichagua
papýva (en la oración cumple la función de CCde cantidad).
Tembiecharä: Ko'ã ñe'ẽteja oguerahava’erã ñe'ẽky upeiguáva: "pa" térã "piko". Péicha: Moõpa reiko.
Moô piko reiko.
Umi ojekuaavéva: Moõ ▪ Mba'ére ▪ Araka'e ▪ Máva ▪ Mboy piko ▪ Mba'éicha ▪ Mba'ẽrã ▪ Mba'e.
Techapyrä: Mboýpa regueru che kamisarä
6. Ñe'ẽteja omoneĩva (Adverbio de afirmación): Ñe’ẽ omboajéva ñe’ẽtéva omoandúva (se utiliza
con el verbo para afirmar)
1- Ñe’ëjoajuhaite – Copulativa: ombojoaju ñe’ë térä ñe’ëjoaju ojogueraha porä oñondive (une
palabras, frases u oraciones de la misma condición).
Tembiecharä: Ha: (y-e)
Techapyrä: Jagua ha mbarakaja oñani ñúre ▪ Maria ojeroky ha Arami opurahéi.
Tembiecharä:
▪ E’a, épa – sorpresa, asombro ▪ Néike – apuro
▪ Cháke, háke – cuidado ▪ Pípu – alegría
▪ Aichejáranga – compasión, lástima ▪ Hýpy – rechazo
▪ Ñandejára! – asombro, admiración ▪ Néina – ánimo
▪ Nápy – rechazo, hacer de lado. ▪ Nderasóre – sorpresa o contrariedad
Techapyrä:
▪ ¡Háke! Ho’a pe mitä (¡Cuidado! Se cae esa criatura)
▪ ¡E’a! Ou nde ru (¡Oh! Viene tu padre)
▪ ¡Aichejáranga! Hasë pe mitä (¡Pobrecito! Llora ese niño)
▪ ¡Ñandejára! Iporäite piko (¡Dios mío! Que linda es).
ÑE’ÊJOAJU – ORACIONES Unidad 5
ã. Moñondivéva-Mbojojáva (comparación): Kóva ojehu ñambojoja jave mokõi mba’e ojojoguáva; oipuru
katuete ko’ã ñe’ẽ. “icha”, “ha’ete”, “ijoja”, “ndéichagua”, “ichagua”, ndijavýi.
Techapyrä: Morotĩ ha’ete mandyju. Ku eíra saitéicha. Pe mitãkuña iporã yvotýicha.
ch. Mbo’aváva (personificación): Kóva ojehu ñambohekovérõ peteĩ mba’e hekove’ỹ va.
Techapyrä: Yvága ohykuavo hesay nembyasývo.
ẽ. Mbojoguáva (metáfora): Kóva ojehu jaipurúrõ ñe’ẽ jere ja’e haçua peteĩ mba’e, ambue ñe’ẽ térã ñe’ẽ’apesã
rupive.
Techapyrä: Nde resa kuarahy'ãme tapytu'u. - Nde tyvyta jasyra’y
Ñe’ënga – Refranes:
Ñe’ênga niko ohechauka ava arandu ka’aty, ñe’ê’apesâ rupive. Los refranes (dichos,
sentencias, comparaciones) son expresiones que reflejan el pensamiento del hombre común acerca
de las cosas del mundo, y que en forma se volvieron tradicionales.
Maravichu – Adivinanzas:
son versos que se dicen a la pareja, y que pueden tener respuestas de la otra parte,
especialmente en el pericón (pericón con relación).
Küjererä – Travalenguas:
Los trabalenguas son juegos de palabras que combinan conjuntos de palabras y sonidos muy
similares y difíciles de pronunciar: así, suponen un reto para toda persona que intenta leerlos.
Son relatos, narraciones, o sucedidos folklóricos. En el Paraguay, son de naturaleza oral, por
eso se conocen con el nombre de káso ñemombe’u, y son contados en rueda de amigos o de familiares,
con el fin de divertir, entretener o moralizar.
- Mama, mama.
- Mba’épa che memby?
- Chocolate piko oguata?
- No, nahániri, que esperanza…
- Aaa… upéicharô ha’u peteï tarave …
Tembiasa’i – Historieta:
- Mba’érepio
edesarma - Ahekahína
nde celular? llamada perdida