Está en la página 1de 48

imaynalla

BÁSICO I
Qichwa simi yachaqanapaq
Puno - 2020

Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 1


DIRECTORIO DEL CENTRO DE ESTUDIOS DE LENGUAS
EXTRAJERAS Y NATIVAS

RECTOR DE LA UNA PUNO: Dr. Porfirio Enriquez Salas.

VICERRECTOR ACADÉMICO: Dr. Rogelio Flores Franco.

DIRECTOR DEL CENTRO DE IDIOMAS: Dr. Mario Silva Dueñas.

ADMINISTRADOR DEL CELEN UNA PUNO: Mg. Carlos Emilio Quilca Godoy

COORDINADOR ACADÉMICO: Ing. Néstor Huanca Arias.

DOCENTES DE LENGUA ORIGINARIA QUECHUA


Guillermo Valeriano Anahui.
Benjamin Mango Mamani.
Eulalia Antonia Pino Apaza.
Bernardino Yucra Yucra.
César Genaro De la Cruz
Lopez. Teodoro Julio Coronel
Quispe.
Alex Cesar Davila Quispe.

AUTOR DEL TEXTO.


Guillermo Valeriano Anahui.

DOCENTES QUE VALIDARON EL MATERIAL.


Guillermo Valeriano Anahui.
Benjamín Mango Mamani.
Eulalia Antonia Pino Apaza.
Bernardino Yucra Yucra.
César Genaro De la Cruz Lopez.
Teodoro Julio Coronel Quispe.
Alex C. Davila Quispe.

Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 2


Llapa llamk’aykunaq willakuynin

Musuqmanta llamk’ay qallarinapaq


Napaykunakuymanta.
Napaykunakusunchik.
Imaynalla kachkanki - takiy.
Ripunapaq kacharparinakuy.
Achkha runaman napaykukuy.
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun.
Iskay kutinpi llamk’anapaq
Sutinchikta willanakusun.
Sutinchikta willanakusun – takiy.
Sumaq simi rimaykuna.
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusunchik.

Kimsa kutinpi llamk’anapaq


Tapunakuymanta.
Pin willarqasunki sutiyta – takiy.
Pitaq kachkanki – takiy.
Yupaykunamanta.
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusunchik.
Tawa kutinpi llamk’anapaq
Riqsichikuyninchik.
Riqsinakusun yachanakusun – takiy.
Achkha runaman riqsichikuy.
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun.
Pichqa kutinpi llamk’anapaq
Kurkunchikpa sutinkuna. Kurkunchikkunata kuyuchisunchik – takiy. Kurkunchikpa t’aqankunap sutin.
Riqsisqa unquykuna.
Q’umir luruchamanta – takiy. Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun.
Suqta kutinpi llamk’anapaq
Pañamanta, lluq’imanta rimaykuna.
Ñawpaq, qhipa, hanaq, uraymanta rimaykuna. Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun.

Qanchis kutinpi llamk’anapaq Qichwa simi hanllaykunawan rimaykuna. Qichwa simi ch’ikukunawan
Sapanka qillqa ch’ikukunawan rimaykuna wakichisqa. Básico I nisqapi rimaykuna yachaqanapaq.
PRESENTACIÓN

La enseñanza y aprendizaje de la lengua originaria en una sociedad multilingüe y


pluricultural como la nuestra; es una demanda prioritaria de la población actual. Ya que
exige ubicarnos en el contexto donde existe la diversidad de comunicación y pensamiento.
Además, permite conocer más la existencia y el desarrollo de nuestra cultura andina y
amazónica. Está en la lengua, la sabiduría más grande y rica del hombre andino, en cuanto
a la medicina, la nutrición, la tecnología andina que en la actualidad aún se practica. Todo
ello, para contribuir en el desarrollo de nuestro pueblo.

El presente material, ofrece a los participantes del curso de la lengua originaria, el


aprendizaje de la lengua quechua desde una reflexión práctica, para llegar a una reflexión
teórico. Para ello; el material denominado “Guía Metodológico Quechua” para el nivel Básico
I. Contiene actividades de trabajo pedagógico; denominados en Quechua “Huk, islay,
… kutinpi llamk’anapaq”. Y cada actividad tiene cuatro momentos: conversación
espontanea en situación real de la comunicación, aprendizaje de una canción, la
transferencia y la autoevaluación. Dejando a criterio de cada Docente el tiempo de
trabajo, viendo el escenario lingüístico de los participantes.

La metodología de trabajo es conversacional, cuyo fin es el desarrollo de las


expresiones lingüísticas, para que el estudiante pueda participar activamente en las
conversaciones espontáneas en diferentes situaciones comunicativas y pudiendo
hacer uso de variados recursos expresivos. Para ello se fortalece con las canciones
populares referidas al tema, los mismos puedan ser acondicionados al contexto de
su real situación. En todo caso el enfoque es comunicativo textual, dentro del
paradigma, social o sociocultural. Ya que las conversaciones se hacen con el uso
peculiar de cada lugar, respetando el idiolecto de cada persona y el dialecto de la
zona, donde se practica la lengua originaria.Y a que para hablar el Quechua, no solo se
necesita conocer la gramática, las reglas para la escritura; sino, la cultura, la parte afectiva,
lo sentimental, lo volitivo, es en ahí la dulzura de la lengua, la verdadera expresión del
quechua.

Sumaq rimayninchikkunaqa q’apaysapachapunimá, ñuqanchik ukhupiqa manayá


q’ayma rimaykunaqa kananchu. Imaynatas taytamamanchikkuna kawsayninkuta,
rimayninkuta saqiwarqanchik, kaqta ñuqanchikqa purichinanchik, ama ima
rimaykunawan ch’aluspa, ch’uwachatapuni rimakunanchik.

Guillermo Valeriano Anahui.


Musuqmanta llamk’ay
qallarinapaq
Napaykunakuymanta

En el mundo andino, el saludo es la interacción de dos o más personas de manera recíproca,


que va dirigido a la salud. Al estrechar la mano se dice “imaynalla kachkanki” ¿Cómo
estás? O ¿Cómo se encuentra su salud? La respuesta es “allinlla o allinllapuni”. Bien, estoy
bien o estoy bien nomás. La repregunta al quien ha saludado “qamrí?“ ¿y tú?

Además, todo es en familia, todos son hermanos, hermanas, padres, madres, hijos, hijas,
abuelos, abuelas, tíos, tías; no hay otra persona para ellos, por más desconocido que sean.
En caso de los niños con los mayores, el saludo todavía no es estrechando la mano, sino de
manera oral. “tiyuy, tiyay, ipalay, awichuy, awichay” la respuesta es “waway”. El
mensaje es: mi tío, mi tía, mi abuelo, mi abuela. La respuesta es mi hijo.

En la filosofía andina, el término “WAWA” no solo se refiere al niño o a la criatura, wawa


somos todos, en algún momento los adultos, también somos wawa, o nos convertimos en
wawa de la pachamama, wawa de nuestros apus, wawa de los ganados o de la comida,
chacra. Al mismo tiempo, también somos tayta o mama de los animales, de los productos
alimenticios. Todo es reciprocidad, correspondencia, complementarieda y solidaridad.

La diferencia entre la familia y la tercera persona, está en el aprecio o la afectividad.


Ejemplo. Imaynalla kachkanki wayqiy, imaynalla kachkanki Panay, turay, ñañay, etc. En el
entorno familiar ya es: Imaynalla kachkanki wayqichay, panachay, turachay, ñañachay; o
también, kuraqniy, sullk’achay, kuraq taytay, kuraq mamay, hatuchay, tiyuchay, ipalay,
etc.

Musuqmanta tupaspa napaykunakuy

Allinllapuni.
Imaynalla Kachkanki.
-Qamrí?

Ñuqapas Allinllataqmi
.
Napaykunakusunchik

Imaynalla kachkanki
Panay.
Allinllapuni turay.
Ñuqapas
- Qamrí?
Allinllataqmi
Panay.

Ñuqap sutiymi
Ñuqap sutiyqa
Guillermo - Qampatarí?
Marcela.
Allinpuni - Chhikaqa
Riqsinakusun ari.
riqsinakusun.

Imaynalla
kachkanki
Allinllapuni Yachachiqníy!
wawáy!
- Qamrí? Ñuqapas
allinllataqmi.
Allinpuni
hamuchkaqta. Yusulpay
Takiychata yachaqaykusunchik

kachkanki, Allinllachu, waliqllachu kachkanki.


wayqiy, kunanmanta yachanakusun panay. Ñuqam ichaqay allinllammi kachkani, Ñuqam ichaqay kusisqallam kachkani,
Rit’ipipas qasapipas arí!
chaywasinchikman.(kuti) Icha ima ninkiraqchu,

Napaykukusunchik

Imaynalla kachkanki wayqiy

Imaynalla kachkanki panay

Imaynalla kachkanki turay

Imaynalla kachkanki ñañay

“Mana napaykukuq runaqa waka p’uru, q’illu ñawi”


Rimaykunata kastilla simiman kutiykuchisunchik

Qharip napaykuynin Saludo del varón


Imaynalla kachkanki wayqiy. …………………………………………………….
Imaynalla kachkanki panay. ……………………………………………………

Warmip napaykuynin Saludo de la mujer


Imaynalla kachkanki ñañay. …………………………………………………….
Imaynalla kachkanki turay. ……………………………………………………

Taytamama napaykuy Saludo a los padres


Imaynalla kachkanki taytay. ………………………………………………………
Imaynalla kachkanki mamay. ……………………………………………………..
Imaynalla kachkanki awichay. ……………………………………………………..
Imaynalla kachkanki awichuy. ……………………………………………………..

Achkha runaman napaykuy Saludo a varias personas


Imaynalla kachkankichik wayqipanaykuna. ………………………………………………………………
Imaynalla kachkankichik turañañaykuna. ………………………………………………………………
Imaynalla kachkankichik taytamamakuna. ………………………………………………………………
Imaynalla kachkankichik yachaqaqmasikuna. ……………………………………………………………….

Pasapunanchikpaq kacharparinakuy

Kunanqa
Tupananchikkama
tupananchikkama
wayqíy! Wayqichá!

Paqarinkama
Paqarinkama
wayqicháy!

“Kunanqa ahinata sapa p’unchaw napaykunakusunchik ”


Achkha runaman napaykukuy

Ancha munasqa wayqi panaykuna, imaynalla kachkankichik.


Allinllachu.
Allinllapuni – Qamrí?

Ñuqapas allinllataqmi. Imaynalla kachkanki


Yachachiqníy!

Ñuqaykupas
Allinllapuni – allinllataqmi.
Qamkunarí?

Kay rimaykunawan napaykunakuyta hatarichisun

ñuqapas panáy! allinllataqmi

Qamrí? kachkanki kachkani

Imaynalla turáy! Allinllapuni

Kaypi qillqaykusun: ………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

kachkani kachkanki ñuqapas

Yachachiqní! Imaynalla
Allinllapuni
Qamrí? wawáy! allinllataqmi
Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 9
Kaypi qillqaykusun: ………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

Qamrí? kachkankichik, wayqipanaykuna

kachkayku
Allinllataqmi. allinllachu.
Allinllapuni
Imaynallam ñuqapas
Yachachiqniy

Kaypi qillqaykusun: ………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………...

Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun

’apasunchik Napaukuy achkha runakunata

nallapanáy!. ……………………………………………………
……………………………………………………
………………………………..turáy! – Qamrí? Ñuqapas …………………………………………………
…………………………………….Yachachiqníy! AllinllapuniQamrí? ……………………………………………………
…………………………………………………………. Paqarinkama …………………………………………..
…………………………………….wawáy! Tupakunanchikkama ………………………………
Napaykuy yachachiqniykita,
kunanchikkama ………………………………
yachaqaqmasiykikunatawan.

……………………………………………………
……………………………………………………
……………………………………………………
……………………………………………………

Kunantaq pasapuy.

…………………………………………………………………

…………………………………………………………………

Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 10


Musuq rimaykuna iskaynin simipi.
Imaynalla kachkanki wayqíy! ¿Cómo estás hermano?
Imaynalla kachkanki panáy! ¿Cómo estas hermana?
Imaynalla kachkanki turáy! ¿Cómo estas hermano?
Imaynalla kachkanki ñañáy! ¿Cómo estas hermana?
Imaynalla kachkanki taytáy! ¿Cómo estás papá?
Imaynalla kachkanki Yachachiqníy!. ¿Cómo estas mi Profesor?
Imaynalla kachkankichik Yachaqaqmasikuna ¿Cómo están compañeros?

Allinllapuni. – Qamrí? Bien nomá ¿Y tú?


Ñuqapas allinllataqmi Yo también estoy bien.
Imaynallam, hayk’aynallam kachkanki ¿Cómo, cuan bien estas?
Ñuqa ichaqa allinllapuni kachkani. Yo mas bien estoy bien.
Ñuqa ichaqa kusisqallam kachkani. Yo mas bien estoy
alegre. Chiripipas, wayrapipas. Sea en frío o en viento.
Rit’ipipas qasapipas. Sea en nevado o en helada.
Kunanmanta riqsinakusun. Nos conocemos desde ahora
Kunanmanta yachanakusun. Nos acostumbremos desde
ahora Tupakunanchikkama. Hasta pronto.
Paqarinkama. Hasta mañana.

“Runaqa maypipas Rimaykukuspallapunim purikun”

“Mana chayqa, taytamamatachá! qhawachiwasunman”

“Aman waway q’illu ñawiqa


kankichu”
Iskay kutinpi
llamk’anapaq
Segunda actividad
Sutinchikta willanakusun

Ñuqap sutiy Ñuqap sutiy Ñuqap sutiy


Eloy? Antonia. Ruth, qampa
Ñuqap
Ñuqap sutiy Qampatari. sutiyki Antonia.
sutiy Ruth?
Antonia. Paypatari

Ñuqap Qampa sutiyki


Ana.
sutiyqa Raúl.
Iman paypa sutin?
Ñuqap sutiy Qampa sutiyki
Juana. Juana.

Iman qampa
sutiyki? Ñuqap sutiy Ana.
Qampa sutiyki Ruth.
Paypa sutin Juana.

Kuna llapamanta sutinchikta willanakusunchik.

Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 12


Takiychata yachaqaykusunchik

Sutinchikta willanakusun
Takiy (carnaval de Cabana)

Iman, hayk’an sutiyki, pitaq, maytaq kachkanki.


Ñuqap sutiyqa Guillermo, qampatari imataq.
(Kuti)

Ñuqap sutiy Guillermo, qampa sutiyki Urpicha,


Paypa sutinri imataq, Kunachallam tapuykusun.(kuti)
Pitaq, maytaq kachkankis, maymantataq hamunkis,
Ñuqaykuqa hamuyku, chaqay urqup qhipanmanta.(kuti)

Imaynalla
kachkankichik?
Ñuqapas
Allinllapuni –
allinllataqmi.
Qamrí?
Ñuqap sutiy
Ñuqap sutiyqa
Guillermo.
Sheyla. Qampatarí?

Paypatarí?
Paypa sutintaq
Diana.

Ñuqa ………………….. Mama – y …………………..


Qam ………………….. Mama - yki …………………..
Pay ………………….. Mama - n …………………..
Ñuqap sutiy ………………….. Tayta - y …………………..
Qampa sutiyki ………………….. Tayta - yki …………………..
Paypa sutin ………………….. Tayta - n …………………..

Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 13


Chay rimaykunata kastilla simiman kutiykuchisunchik

Sutikuna willakuy Avisando nuestros nombres


Ñuqap sutiy Silverio ………………………………………………………………
Qampa sutiyki Gregoria ………………………………………………………………
Paypa sutinri imataq, tapuykusunchu. ………………………………………………………………
Wayqicha, iman sutiyki? ……………………………………………………………….

Kay rimaykunawan tapukuykunata hatarichisun

Ñuqap qampatari Ñuqap sutiyqa

imataq sutiyki? Faustino Paulino

Paypatari sutiy imataq sutin?

Kaypi qillqaykusun: ………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

Ñuqap sutiy qampa iman sutiyki? Lucho

imataq sutin? Jorge Pedro paypatari

paypa sutinqa allinpuni. Ñuqap sutiyqa

Kaypi qillqaykusun: ………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

Kunan llapamanta sutinchikta qillqaykusun. Ñuqap sutiy ………………………………………..


Qampa sutiyki ……………………………………..
Paypa sutin ………………………………………..
Sumaq simi rimaykuna

Pampachaykuwankichik,
Yusulpay; mikhuna hawallapi mikhuchikkani.
wayk’uchkaqta.

Yapaykuriway – Ama hinachu kay;


Mirá! mañariway p’ukuta.

Sumaq simi rimaykuna Palabras de cortesía


Ama hina kaychu, mañariway – Mirá! ………………………………………………………………
Ama hina kaychu, yanapariway – Mirá! ………………………………………………………………
Pantayniykunamanta pampachaykuway. ………………………………………………………………
Kunan mana atimusaqchu, pampachaykuway. ……………………………………………………………….
Allinpuni mañaykuchkaqta – Yusulpay. ……………………………………………………………….
Allinpuni yanapaykuchkaqta – Yusulpay. ………………………………………………………………..

Kunanqa sumaq simi rimaykunata hatarichisun

mañariway Kayqa. allinpuni mañachkaqta

Ama hina kaychu Mirá! Yusulpay

aswanpas qillqanaykita pampachaykuwanki.

Kaypi qillqaykusun: ………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun

kutiykuchisunchik Hunt’apasun qillqakunata


Iman sutiyki? ………………………………………..
Ama hina kaychu ……………………………..
Paypatarí? …………………………………………….
Mañariway ………………………………………
Iman paypa sutin? ………………………………
Kayqa. …………………………………………
Iman paykunap sutin? …………………………
Amaqillqanaykita
Iman qamkunap sutiykichik? ……………… ………………………………… Mirá! Kayqa
yusulpay.
Iman ……………………….sutin? Iman qampa ……………………………? ……………
mamaykip sutin? Taytaykip sutinrí? Paqarin mana hamusaqchu
…………………………………………………………. ………………………………………….. mirá!

Rimaykunata kastilla simiman kutirquchisunchik.


Imam sutiyki? ¿Cuál es tu nombre?

Imam sutiykichik? ¿Cuál es sus nombres?

Ñuqap sutiy. Mi nombre.

Ñuqap sutiyqa. Mi nombre es.

Qampa sutiyki. Tu nombre

Qampatarí? ¿Y de ti?

Paypatarí? ¿Y de él?

Paypa sutin. Su nombre

Paypa sutinri imataq? Y de él ¿Cuál es su

nombre? Mañariway mirá! Préstame por favor.

Mañawasqaykimanta yusulpay Gracias por prestarme.

Pampachaykuwanki mirá! Me vas a disculpar por favor.

Allinpuni mañachkaqta. Que bueno que me has prestado


Kimsa kutinpi llamk’anapaq
Tercera actividad

Tapunakuymanta

Imaynalla Allinllapuni.
kachkanki? Qamrí?
Ima sutiyki
Ñuqapas
allinllataqmi
Ñuqap sutiyqa
Walter. Erlinda.
qampatarí?
Kaypi
Imata tiyakuchkani.
rurachkanki.
Imapi
Yachaywasipi llamk’anki

Imaynalla kachkanki. Allinllapuni. ………………………………………………


Ima sutiyki. Martha. ………………………………………………
Imata rurachkanki. Imas ruranayta. ………………………………………………
Imapi llamk’anki. Manaraq llamk’anichu ………………………………………………

Maypi tiyanki? Juliaca llaqtapi

Maymanta kanki. Chaqay Ecuador suyumanta.

Qusqu llaqtata.

Kunan mayta purinki?


Wasiypi
Maytaqkachkan.
q’ipiyki?

Maypi tiyanki. Puno llaqtapi. ………………………………………………


Maymanta kanki. Ayaviri llaqtamanta ………………………………………………
………………………………………………
Mayta purichkanki. Wasiyta.
………………………………………………
Maypi llamk’anki. Juli llaqtapi. ………………………………………………
Imaynalla kachkankichik. Ñuqapas allinllataqmi. Allinllapuni.
Qamrí?

Ñañayta.
Pita suyachkanki.
Tayta mamaywan

Piwan tiyanki.

Piwan
llamk’anki.
Yachaqaq
wawakunawan

Pi? ……….. ………………………………………………


Pita suyachkanki? Ñañayta. ………………………………………………
Pita munachkanki? Mamaykita. ………………………………………………
Piwan tiyanki? Sapallay. ……………………………………………

Imaynalla kachkanki Allinllapuni Panay


turay. Qamrí?

Ñuqapas allinllataqmi

Hayk’aq
Qayna p’unchaw chayamurqanki?

Hayk’aq ripunki?
Paqarin

Hayk’a watayki?
Iskay chunka
kimsayuq
Hayk’a watayki? Iskay chunka ………………………………………………
Hayk’a tiyankichik? Tawa. ………………………………………………
Hayk’aq hamunki? Paqarin. ………………………………………………
Hayk’aq tukunki? Wataman. ………………………………………………
Hayk’aq llamk’anki? wataman. ………………………………………………

Takiychata yachaqaykusunchik

Pin willarqasunki sutiyta.


Takiy

Pin, pin willarqasunki; (kuti) Ñuqap sumaq sutiyta; Ñuqap munay sutiyta yáw!
Chay, chay willaqniykita; (kuti) Kunan pusarqamuway;
Kunan riqsirquchiway yáw!

Kunan kay rimaykunata kastilla simiman kutirquchisun.


- Pin willarqasunki? ………………………………………………………………
- Ñuqap munay sutiyta ..…………………………….……………………………
- Chay willaqniykita ………………..……………………………………………..
- kunan pusarqamuway ……….…………………………………………………

Imatan rurachkam?
Pin chaypi kachkam?
…………………………….
…………………………….
Maypin kachkanmam?
Hayk’aqmi
…………………………….
kachkanmam?
…………………….
Kay qillqakunawan chanin rimayta hatarichisun

Maymanta Piwan llamk’anki Hayk’a

Mana llamk’anichu kanki Taytamamaywan

Imapi watayki Punumanta tiyanki

Kaypi qillqaykusun rimay wakichikqanchikta: ………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

Takiychata yachaqaykusunchik

Pitaq kachkanki
Takiy
Pitaq, maytaq qamri kachkanki,
maymantataq chayarqamunki;
Iman, hayk’an qampa sutiyki, munasqay urpicha.
Ichapaschá qam riqsiwanki, ichapaschá riqsisqa kanki,
Imaynatam riqsinakusun, munasqay urpicha.
GUIVAN

Imamantam chay takiypi rimasqa? …………………………………………..……

Pitaq qamri kachkanki? …………………………………………………………….

Imataq qampa sutiyki? ……………………………………………………………..

Imaynatam riqsinakusun? …………………………………………………............


Yupaykunamanta

Suqta uha

Huk uha

Iskay uha Qanchis uha

Kimsa uha Pusaq uha

Tawa uha lsqun uha

Pichqa uha Chunka uha

………………………… ……………………….. …………………………

…………………………. ………………………… …………………………


Kunantaq tupaykuchisun qillqakunata yupaykunatawan .

Huk 3 15 Chunka hukniyuq


Iskay 5 17 Chunka iskayniyuq
Kimsa 4 19 Chunka kimsayuq
Tawa 1 11 Chunka tawayuq
Pichqa 6 12 Chunka pichqayuq
Suqta 2 18 Chunka suqtayuq
Qanchis 9 20 Chunka qanchisniyuq
Pusaq 10 13 Chunka pusaqniyuq
Isqun 7 14 Chunka isqunniyuq
Chunka 8 16 Iskay chunka

Chunka 10 Waranqa 1 000


Pachak 100 Huñu waranqa 1 000 000

Takiychata yachaqaykusunchik

a, pichqa, suqta;
; chunka, iskay chunka. (wiphay) Chunka hukniyuq, chunka iskayniyuq;
ayta yachasun.(wiphay) Pahcak, iskay pachak, isqun pachak, waranqa astawan yupasun, chunka waranqampi. (wiphay)
hanpi pisinpi,

Llapanta, q’alanta, yupayta tukusun. (wiphay)

Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 22


Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun

Hunt’apasun qillqakunata Qillqaykuy chunka qanchisniyuqta…… Hayk’an 19 …………………


kutiykuchisunchik
Hayk’an 16 …………………………………….
Maymanta kanki? ………………………………
Qillqaykuy chunka hukniyuqta …………
Imapi llamk’anki?………………………………….
Hayk’a yachaywasiykipi kankichik
Piwan tiyanki? ………….…………………………
………………………………………………………… Ima p’unchawpi tarikunchik ……………. Hayk’an kay wata

Maypi tiyanki? ………………………….…………

Imata rurachkanki? ……………………………

Hayk’a watayki? ……………………………………

Hayk’aq llaqtaykita purinki? …………………

Hayk’a wasiykipi tiyankichik? ……………….

Rimaykunata kastilla simiman kutirquchisunchik.


Maypi tiyanki? ¿Dónde vives?

Maymanta kanki? ¿De dónde eres?

Mayta richkanki? ¿Dónde estas yendo?

Imata rurachkanki? ¿Qué estas haciendo?

Imata munachkanki? ¿Qué estas queriendo?

Imapi llamk’anki? ¿En qué trabajas?

Piwan tiyanki? ¿Con quién vives?

Piman willanki? ¿A quién avisastes?

Pita suyachkanki? ¿A quién estas esperando?

Hayk’a watayki? ¿Cuántos años tienes?

Hayk’an chay? ¿Cuántos es eso?

Hayk’an kay watap yupaynin? ¿En qué año estamos?

Hayk’a wasiykipi tiyankichik? ¿Cuántos viven en tu casa?

Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 23


Tawa kutinpi llamk’anapaq
Cuarta actividad

Riqsichikuyninchik

Ñuqap sutiymi
Julio Cesar.
Kay San Gabán
ayllupi tiyakuni.

Kakunitaqmi chaqay Puno


llaqtamanta.
Ñuqaqa sinchita
pukllayta munani.

mi Nicolás, Macusani llaqtamantan kani, qamkunawan llank’ariqmi hamuchkani”.

Mi nombre es Nicolás, Soy del pueblo de Macusani, vengo a trabajar con ustedes.

“Wichayman, urayman kamachinaykipaq; Nicolas maqt’achayki”


Takiychata yachaqaykusunchik

Riqsinakusun Yachanakusun
Takiy

Riqsinakusun yachanakusun paras


Pis kasqanchikta yachanakusun paras;
Sutinchikta willanakusun paras.
Ñuqap sutiyqa sumaq urpicha paras
Qampa kaqtari iman sutiyki paras;
Sut’ichallanta willaykuriway paras.
Willasqaykichu maymantas kani chayta,
Apu Allinqhapap chakichanmantas kani,
Macusani llaqtap sunquchammantas kani.
Qamri turachay maymantas kawaq paras
Ichachus kawaq llaqtamasiypas paras,
Ichachus kawaq wasimasiypas paras.

Kunamqa kay rimaykunawan riqsichikuyninchikta hatarichisun.

tiyakuni Antonio Ancha munasqa chaqay

kakunitaqmi imaynalla Kachkankichik.


wayqipanaykuna

Ñuqap sutiymi Kay San Gabán llaqtapi Ayaviri llaqtamanta.

Kunanqa chay wakichisqaykita kaypi qillqaykuy

……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
Achkha runaman riqsichikuyninchik

Ancha munasqa
wayqipanaykuna, imaynallam
kachkankichik. - Allinllachu.
Ñuqap Sutiymi Jacinto, Kay
Puno llaqtapi tiyakuni,
kakunitaqmi chaqay
Macusani llaqtamanta. Kaypi
tarikuni qamkunawan imallatapas rimariyta munaspa. Chayllata
rimarqusaq. Aswanpas ima pantayniykunamantapas
pampachaykuwankichik. Yusulpay.

Huch’uy willakuy.
Huk kutis iskay warmaniray Yachachiqkuna, huk aylluman chayaq kasqaku.
Chaypis taytamamakunaqa, huñulla suyasqaku. Hinas huk kaqninqa rimaykun
ahinata:

“Taytamamakuna

imaynallan kachkankichik;
ñuqaykun kay ayllupi wawakuna
yachachiq hamuchkayku. Sutiymi
Juana, paypa sutintaqmi Nancy.
Ñuqa kani Ayaviri llaqtamanta,
paytaqmi ch’aqay Puno hapiymanta.
Kunan p’unchaymantan
llamk’ayta
qallaykusaqku…”. Yusulpay.

Chay pasaymantas taytamamakunaqa, kusikuymanta q’uchurikunku, mikhuykunku,


tusurikunku ima. Sutinkutapas sapankas willaykukunku.
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun

Hunt’apaykusunchik
Ancha …………………………………turañañaykuna …………………………………………………………………….

Allinllachu. ………………………..sutiymi ……………………………………………………………………………….

Kay Puno llaqtapi ……………………………………, kakunitaqmi …………………………………………………..

llaqtamanta. Kaypi tarikuniimallatapas rimariyta

………………………………………………. ChayllataAswanpas ima

pantayniykunamantapas ………………………………………………………………………………………………..

Yusulpay.

Rimaykunata kastilla simiman kutirquchisunchik.


Ancha munasqa turañañaykuna Muy apreciados hermanos,
hermanas. Ñuqap sutiymi Mi nombre es
Kay Puno llaqtapi tiyakuni Vivo en esta ciudad de Puno
Kakunitaqmi Y soy
Chaqay Lampa llaqtamanta de aquel pueblo de Lampa
Kaypi tarikuni aquí me encuentro
Qamkunawan rimariyta munaspa para conversar con ustedes
Aswanpas ima pantayniykunamantapas mas bien de algunos de mis errores
Pampachaykuwankichik me disculpan
Chayllata rimarqusaq. nada mas diré
Riqsinakusun, yachanakusun nos conoceremos, nos acostumbraremos
Willasqaykichu maymantas kani chayta quieres que te avise de dónde soy
Apu Allinqhapap chakichanmantas kani de las faldas del Apu Allinqhapaq
Makusani llaqtap sunquchanmantas kani soy del corazón de Macusani
Qamri wayqichay maymantas kawaq Y tu hermano ¿de dónde serás?
Ichachus kawaq llaqtamasiypas ¿no serás mi paisano?
Ichachus kawaq wasimasiypas ¿no serás mi vecino?
Pichqa kutinpi llamk’anapaq
Quinta actividad

Kurkunchikpa sutinkunata

Iman kaypa sutin?


Kaypatarí?
…………………….
…………..
Kaypatarí?
……………

Kaypatarí?
……………
Kaypatarí?
…………..
Kaypatarí?
……………
Kaypatarí?
Kaypatarí? …………..
……………
Kaypatarí?
…………..
Kaypatarí?
………… Kaypatarí?
…………..

CHAKI UMA UYARINRI


WIKSA MAKI RIQRA

MUQU PHAKA CHAKI CH’UPA

RUK’ANA KUNKA QHUTU


Takiychata yachaqaykusunchik

Kurkunchikkunata kuyuchisunchik. Takiy


Umata kuyuchisun mana puñumanpaq,
umata kuyuchisun allin yuyananpaq;
uma, uma, uma uma uma. (kuti)

Rikrata kuyuchisun, mana chirinanpaq,


rikrata kuyuchisun, q’uñi kanallanpaq;
rikra, rikra, rikra rikra rikra. (kuti)

Makita kuyuchisun, allin qillqananpaq,


makita kuyuchisun, allin llamk’ananpaq;
maki, maki, maki maki maki. (kuti)

Tiqnita kuyuchisun allin tusunanpaq,


tiqnita kuyuchisun, allin kuyunanpaq;
tiqni, tiqni, tiqni tiqni tiqni. (kuti)

Muquta kuyuchisun, mana chirinanpaq,


muquta kuyuchisun, mana chirinanpaq;
muqu, muqu, muqu muqu muqu. (kuti)

Chakita kuyuchisun allin purinanpaq,


chakita kuyuchisun kusa phawananpaq;
chaki, chaki, chaki chaki chaki. (kuti)
Kurkunchikpa t’aqankunap sutin

Kurkup t’aqankuna Kurku Qichwa simipi Kastilla simipi


t’aqankunap
sutin
Chukcha ………………….
Suqu chukcha …………………
Mat’i …………………
Uya ………………….
Rinri …………………
Ñawi …………………
Ch’ipiqira ………………….
Umapi Qichimira …………………
tarikun sinqa …………………
Simi ………………….
Qallu …………………
Kiru …………………
Santa ………………….
Waqu …………………
K’aki …………………
Kaqlli …………………
Ch’ipu …………………
Rikra ………………….
Rakhumaki …………………
Makipi Qhunqu …………………
tarikun Wich’u ………………….
Maki …………………
Ruk’ana …………………
Sillu …………………
Maki t’aqlla …………………
Maki p’allqa …………………
Kunka …………………
Much’u …………………
Qhasqupi Qhutu ………………….
tarikun Ñuñu …………………
Wiksa …………………
Puputi …………………
Wasa …………………
Wallak’u …………………
Waqta …………………
P’itikiña …………………
Tiqni …………………
Siki ………………
Rakhuphaka …………………
Qunquri/muqu …………………
Chakipi Muthin ………………….
tarikun Chaki ch’upa …………………
Ñañu chaki …………………
Winthu …………………
Chaki p’allqa …………………
Chaki sinqa ………………….
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun

Rikra. Iman kaypa sutin?

Qampa maytaq umayki

¿Iman kaypa sutin? ¿Iman kaypa sutin?


………………………. ……………………………….

¿Iman kaypa sutin? ¿Iman kaypa sutin?


………………………. ……………………………….

¿Iman kaypa sutin? ¿Iman kaypa sutin?


………………………. ……………………………….

Kay tapukuykunata kutiykuchisun

Maypi chukchayki kachkan? ………………………………………………..


Maypi simiyki kachkan? ……………………………………………...........
Maypi puputiyki kachkan? ………………………………………………….
Imaykiwan qhawanki? ……………………………………………………….
Imaykiwan purinki ? ..………………………………………………………..
Imaykiwan uyarinki? ………………………………………………………..
Imapaq rinriyki? …………………………………………………................
Imapaq sinqayki? ……………………………………………………………
Imapaq qalluyki?……………………………………………………………
Hayk’a makiyki? ……………………………………………………………..
Hayk’a ruk’anayki? ………………………………………………………….
Hayk’aq puñunki?………………………………………………………….

Takiycha Canció
n
Chay ñawichayki, yana ñawichayki;
………………………………………..
Sunquyta suwawan, imanaykusaqtaq.
………………………………………..
Riqsisqa unquykuna

Chhulliwan kachkani.
Sinchitapuni chhulli hap’ichkawan.
Chhullipaq, iman allin kanman.

Uhuwan kachkani.
Mayña uhuwan unquchkani.
Uhu unquypaq, imataq allin
kanman.

Umay sinchitapuni nanachkawan.


Uma nanaywan kachkani.
Uma nanaypaq, imataq allin.

Wiksay sinchitapuni
q’iwichkawan. Wiksa nanaywan
kachkani.
Wiksay punkirquwan.

Kiruy sinchitapuni nanachkawan.


Kiru nanaywan kachkani.
Kiruy punkirquchkan.
Hut’u kiruy kachkan, chaytaq nanachkan.
Takiychata yachaqaykusunchik

RUCHAMANTA (Takiy)
hay, munay luruchallay (kuti)
llamkhaykuwan,(kuti) Umaymanta? Imaninki? ¡Manachá!
chay, munay luruchallay (kuti) Uyaymanta llamkhaykuwan(kuti) Uyaymanta? Umaymanta?
Manachá!
chay, munay luruchallay(kuti) Kunkaymanta llamkhaykuwan(kuti) Kunkaymanta, uyaymanta? Umaymanta?
Imaninki? ¡Manachá!
llamkhaykuwan(kuti) Rikraymanta? Kunkaymanta? Uyaymanta? … Qhutuymanta llamkhaykuwan
a llamkhaykuwan. Muqumanta llamkhaykuwan. Chakiymanta llamkhaykuwan.

Imaykimantan chay luru


llankhaykusunki?

………………………………………….

Maytaq rikrayki kachkan?

………………………………………….

Maytaq muquyki kachkan?

…………………………………………..
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun

Hunt’apaykusunchik

Uyaypi tarikun: ……………………………………………………………………

Umaypi tarikun: ………………………………………………………………….

Makiypi tarikun: ………………………………………………………………….

Qhasquypi tarikun: ………….…………………………………………………..

Phakaypi tarikun: …..…………………………….……………………………..

Imayki nanachkan: ……………..……………………………………………….

Ima unquykunata riqsinki: …………………………………………………….

…………………………………………………………………………………….

Rimaykunata kastilla simiman kutirquchisunchik.


Uma Cabeza Qhutu Pecho
Chukcha Cabello Wiksa Barriga
Suqu Cabello blanco Qhasqu tronco
Mat’i Frente Puputi Ombligo
Ninri / Rinri Oreja Tiqni Cadera
Ñawi Ojo Phaka Pierna
Ch’ipiqi Pestaña Rakhu phaka Muslo
Simi Boca Muqu Rodilla
Sinqa Nariz Winthu Taco
Uya Cara Chaki Pie
Kunka Cuello Kurkunchik Nuestro cuerpo
Rikra Hombro Unquykuna Enfermedades
Qhunqu Codo Chhulli Gripe, catarro
Maki Mano Uhu Tos
Ruk’ana Dedo Kiru nanay Dolor de muela
Sillu Uña Uma nanay Dolor de cabeza
Wallak’u Axila Wiksa nanay Dolor de barriga
Suqta kutinpi llamk’anapaq
Sexta actividad

Pañamanta, lluq’imantawan rimaykuna

SKAY ÑAWICHALLAY

chkay ñawichallay, qhawakunaypap (kuti) Huktaq paña, huktaq lluq’i, ima munaypunis.

Ichkay rinrichallay, uyarikunaypaq (kuti)


Huktaq paña, huktaq lluq’i, ima munaypunis.

Ichkay makichallay, qillqakunaypaq(kuti) Huktaq paña, huktaq lluq’i, ima munaypunis.

Ichkay chakichallay, purikunaypaq(kuti) Huktaq paña, huktaq lluq’i, ima munaypunis.

Pañapi kachkan wayna.


Lluq’ipi kachkan Sipas.
Waynap pañanpi sipas sayachkan.
Sipaspa lluq’inpi wayna
sayachkan.

Pañapi muntirayuq mama sayachkan.


Lluq’ipi q’aspayuq tayta
sayachkan.
Chawpipi huk mama sayachkan.
Iskay mama, huk tayta sayachkanku.

Paña ……………………………… Paña maki ………………………………………


Lluq’i …………………………….. Lluq’i chaki ……………………………………….
Chawpi .……………………………. Pañanpi ……………………………………….
Ñawpa …………………………….. Pañapi ……………………………………….
Ñawpaq, qhipa, hanaq, uraymanta rimaykuna

Takiychata yachaqaykusunchik

PIRIKACHA

Pirikacha, pirikacha mamanninman rikch’akuq. Hanaqninman, urayninman, ñawpaqninman, qhipanm

Iskaynin maki ñawpaqman;


Chuku, chuku, chuku, chuku; chuku chuku chuku cha. (kuti)

Iskaynin maki ñawpaqman, qhunqu k’uchuman;


Chuku, chuku, chuku, chuku; chuku chuku chuku cha. (kuti)

Iskaynin maki ñawpaqman, qhunqu k’uchuman, wiksa t’inkisqa; Chuku, chuku, chuku, chuku; chuku chu

Iskaynin maki ñawpaqman, qhunqu k’uchuman, wiksa t’inkisqa, siki qhipaman;


Chuku, chuku, chuku, chuku; chuku chuku chuku cha. (kuti)

Kay qillqakunata rimaykuchisunchik

Mamap qhipanta llama purichkan.


Llamap ñawpaqninta warmi purichkan.
Mama llamanta aysachkan.
Llamap qhipanta huk llama purichkan.

Irqikunap hanaqninpi wiphala kachkan.


Wiphalap urayninpi kimsa irqikuna sayachkan.
Yachaqaq wawakuna wiphalata wichachichkanku.
Kimsa warmachakuna wiphalata qhawachkanku.
Puka yuraq riqch’ayniyuq unanchanchik wichachkan.
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun

Hunt’apaykusunchik

Paña ………………….…Paña …………………Paña …………………..

Lluq’i ……………………Lluq’i …………………Lluq’i …………………..

Iskay ……………………Huk…………………Iskay ………………….

Ñawpaqiypi huk ……………………..Qhipaypi ……………………………..


……………………… huk michi ……………………….iskay irqi

Hanaqniypi ……………………. Urayniypi …………………………..

Pañaypi ………………………………..lluq’iypi ……………………………….

…………..……….panay kachkan,wayqiy kachkan.

Rimaykunata kastilla simiman kutirquchisunchik.


Paña Derecha Pirikacha Periquita
Lluq’i Izquierda Mamanman A su mamá
Ñawpaq Delante Rikch’akuq Se parece
Qhipa Atrás Hanaqninman Por arriba
Hanaq Arriba Urayninman Por debajo
Uray Abajo Ñawpaqinman Por delante
Iskay ñawichay Mis dos ojos Qhipanman Por detrás
Huktaq paña Uno es derecha Iskaynin maki Las dos manos
Huktaq lluq’i Otro es izquierda Ñawpaqman Para delante
Qhawakunaypaq Para mirar K’uchuman Para rincón
Iskay makichay Mis dos manitos Qillqakunaypaq Para escribir
Iskay chakichay Mis dos piecitos Purikunaypaq Para caminar
Huktaq paña Uno es derecha Ima munaypuni Que bonito es
Qanchis kutinpi
llamk’anapaq
Sexta actividad
Qichwa simi qillqap ch’ikunkunawan rimaykuna

Takiychata yachaqaykusunchik

HAK’AKLLUCHAMANTA - Takiy

Hak’aklluchay, hak’aklluchay, Iman hayk’an ruranayki; Kancha pataman siqarquspa, t’ihiw, t’ahaw ninallayki.
Munankichu willanayta, maymantachus kani chayta; Chaqay urqup qhipanmanta, t’ikakunap chawpinmanta.

Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 38


Qichwa simi qillqap ch’ikunkuna

W S L LL T

CH Y P’ Ñ P

TH T’ R KH CH’

QH K’ H N Q

Q’ K CHH M PH

A-a I-i U-u

Qichwa simi hanllaykunawan rimaykuna – vocales.

Allqu. Ichhu. Uma


Ama ………... Ima ………………. Uña ………………
Achkha ………… Irqi ………………. Upa ………………
Aqha ………… Inti ………………. Unu ………………
Aqu ………… Illariy ………………. Upyay ………………
Apay ………… Iskay ………………. Uqariy ……………..

Kaypi, hanllaykunawan qillqakunata paqarichun


………………....................... …………..…………………… …………..………………
……………………………………. ………………………………. …………………………..

Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 39


Rimaykunata kastilla simiman kutirquchisunchik.
Paqucha Alpaca Qhari Varón Nina Fuego

Tarpuy Siembra P’acha Ropa Ñakay Degollar

Chaki Pie T’anta Pan Lawa Mazamorra

Killa Luna Ch’aska Lucero Llaqta Pueblo

Qaraywa Lagarto K’aspi Palo Rit’i Nevado

Phuru Pluma Q’uncha Fogón Warmi Mujer

Thachkiy Paso Sacha Árbol Yana Negro

Chhala Trueque Haspiy Escarbar Allqu Perro

Khaya chuño de oca Manka Olla Inti Sol

Qichwa simiLengua Quechua Qillqa ch’iku Consonantes Hanllaykuna Vocales


MUSUQMANTA RIMAYKUNA YACHAQANAPAQ
MAPA DESCRIPTIVA DE LENGUA NATIVA QUECHUA, NIVEL BÁSICO I

HATUN YACHAYKUNA: Simipi rimaykuna. Yuyaywan qillqa rimachiypi chaninchaykuna. Yuyaywan rimay qillqaykuna.
COMPETENCIAS: Expresión y comprensión de textos orales. Comprensión de textos escritos. Producción de textos escritos.

HUCH’UY YACHAYKUNA YACHAYKUNA RIMAYKUNA YACHAQANAPAQ YACHAYKUNA TARIPANA


CAPACIDADES CONTENIDOS EXPRESIONES LINGUÍSTICAS DESEMPEÑOS
TEMÁTICOS
- Piwanpas may atisqanpi imas - Imaynalla kachkanki wayqiy, panay, - Llapa tupasqam runata, napaykun,
munasqanta, allin yuyaywan, - Napaykukuy turay, ñañay. Allinllanpuni - Qamrí? riqsisqanwan napaykunakun, kaqllataq
tukuy sunquwan rimaykun. - Saludo y Ñuqapas allinllataqmi. Hina kaqtinqa ripunanpaqpas sumaq simiwan tukuchaykun.
- Expresa sus sentimientos y despedida. paqarinkama, tupakunanchikkama. - Practica el saludo con respeto y reciprocidad
necesidades en diferentes - ¿Cómo estás hermano, hermana? - bien y con todas las personas que se encuentra, y
situaciones comunicativas. ¿tú? Yo también estoy bien. se despide con amabilidad.
- Entonces hasta mañana o hasta luego.
- Allin uyarisqanmanhina kasukun, - Tapunakuy, - Allin uyarisqanmanhina kasukun, sumaq
hinallataq atisqanmanhina sutinchikkuna. - Tapunakuykunapaq rimaykuna: ima, pi, may, simiwan kutichikun, kaqllataq paypas
tapukullantaq. - Interrogaciones, hayk’aq, hayk’a. Ima sutiyki. Piwan tiyanki. sutinmanta, pi kasqanta, maymanta
- Escucha, actúa según las pronombres. Maymanta kanki. Hayk’a watayki. Hayk’aq kasqanta tapuykurin.
consignas y hace preguntas hamunki. Hamuy kayman. Mañariwan. - Escucha las consignas, obedece, responde
según su posibilidad. Expresiones interrogativas: qué, quién, con amabilidad, y también hace preguntas a
dónde, cuándo, cuánto. ¿Cuál es tu nombre? sus interlocutores para conocer por sus
- Yachachiqninwan, - Riqsichikuy, ¿Con quién vives? ¿De dónde eres? nombres.
yachaqaqmasinwan imas sumaq simi. ¿Cuántos años tienes? ¿Cuándo vienes?
atisqanmanhina munasqanta - Presentación, Ven aquí. Préstame. - Imas atisqanmanhina, yachachiqninwan,
rimaykun. palabras de yachaqaqmasinkunawan rimaykun. Ima
Conversa según su posibilidad cortesía. - Ñuqap sutiy… qampa sutiyki, paypa sutin. munasqanta mañarikun, hinallataq
con su profesor y compañeros de Maypi tiyanki. Ama hina kaychu, riqsichikun,
alguna necesidad, mirá¡ yusulpay, añay, urpuy, sunquy. - Conversa con su profesor y sus compañeros
- Yupaykuna. Allinpuni. sobre su situación personal. Pide con
- Números - Mi nombre es, tu nombre, su nombre, ¿Dónde amabilidad alguna necesidad y se presenta
naturales. vives? No seas así. Por favor, gracias. Qué ante una persona.
bueno. -
- Siq’iyuq qillqakunata rimaykuchin - Kurkunchikpa - Huch’uy qillqakunata, siq’iwan puriq
- Huk, iskay, kimsa… chunka, iskaychunka,
Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 41
hinaspataq sapa rimaykunata sutin, sayaynin, pachak. rimaykunata ñawinchaykun, hinaspataq sapa
huch’uy rimaykunata riqsiykun. kinraynin. - Uno, dos, tres… diez, veinte, treinta, cien… sapanpi rimaykunata, yuyaykunata riqsiykun.
- Lee textos ícono verbales e identif - Nuestro cuerpo, - Lee textos ícono verbales, de estructura
palabras, frases, mensajes de laterales, - T’aqa t’aqanpi, kurkunchikpa sutinkuna: simple e identifica ideas, mensajes,
interés. niveles. Uma (uya, ñawi…), qhasqu (kunka, rikra…), palabras, frases con ayuda de las
maki (qhunqu, maki…), chaki (phaka, traducciones.
- Huch’uy qillqakunata rimaykuchin, - Riqsisqa muthin…)
hinaspataq siq’ikunawan, wak unquykuna. - Partes del cuerpo humano: Cabeza (ojo, - Huch’uy riqsisqa qillqakunata ñawiychayku,
rimaykunawan tupaykuchin. - Las boca…) tronco (pecho, barriga…) brazo hinaspataq rimaykunata, yupaykunata
Lee textos sencillos de su enfermedades (codo, mano…) pierna (muslo, pie…) riqsisykun, siq’ikunawan, wak
contexto y relaciona con imágenes más comunes. - Hanaq, uray, ñawpaq, qhipa, paña, lluq’i. rimaykunawan tupachinanpaq.
y otros textos. - Niveles: arriba, abajo, delante, atrás. - Lee textos sencillos de su contexto, identifica
- Qichwasimi Laterales: derecho, izquierdo. palabras, frases, ideas y relaciona con
qillqap imágenes u otras palabras. Comprende para
ch’ikunkuna. Riqsisqa unquyninchikkuna: uhu, chhulli, chiri kaluy, responder.
- Imas atisqanmanhina, paypa - Panalfabeto uma nanay, wiksa nanay, kiru nanay. - Imas atisqanmanhina, munasqanmanhina sa
sutinmanta, kurkunpa sutinmanta Quechua. - Las enfermedades más comunes: la tos, sapa rimaykunata, yuyaykunata, qillqayta
huch’uy qillqakunata qillqaykun. gripe, escalofríos, dolor de cabeza, de qallarin qichwa simip ch’ikunkunawan.
- Escribe textos simples de su estómago y de muela. - Inicia con la escritura en quechua de textos
interés; como palabras, frases, simples de su interés y contexto; como
ideas de su situación personal. - Qichwa simi qillqap ch’ikunkuna: p, t, ch, k, palabras, frases, ideas de su situación
q… hanllayninkuna: a, i, u. personal.
- Huch’uy qillqakunata hatarichin, - Panalfabeto Quechua; vocales y
hinaspataq kastilla qillqakunawan consonantes. - Huch’uy qillqakunata hatarichin, hinaspataq kastill
tupaykuchikpa yuyaychaykun. qillqakunawan tupaykuchikpa yuyaychaykun.
Escribe textos simples y - Escribe textos simples y reflexiona al comparar
con la escritura del castellano.
reflexiona
al comparar con la escritura del
castellano.

Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 42


REFERENCIA BIBLIOGRÁFICA

ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA. (1995) Diccionario Quechua – Español –


Quechua. Simi taqe.Qosqo Perú.

CASSANI, D. LUNA, M. Y SANZ, G. (1994) Enseñar Lengua. Barcelona Grao.

CERRÓN P. Rodolfo. (2008). Quechumara. Estructuras Paralelas del Quechua y del Aimara.
PROEIB Andes. La Paz – Bolivia.

CERRON P. Rodolfo. (1987) Lingüística Quechua. Centrto de Estudios Rurales. Bartolomé


de las casas. Cusco Perú.

CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.

DIRECCIÓN REGIONAL DE EDUCACIÓN PUNO. (2009) Proyecto Curricular Regional.

ENRIQUEZ , S. Porfirio. (2005) Cultura Andina. Puno.

GODENZZI. Juan Carlos y VENGOA Z. Janett. (1994) Runasimimanta Yuyaychakusun.


Asociación Pukllasunchis Cusco.

GONZALES, H. Diego. (1952) Vocabulario de Lengua General de Todo el Perú. Universidad


Mayor de San Marcos.

HANCCO M. Nerio. (2005) Diccionario Quechua – Castellano – Quechua. Simi Pirwa.


Bartolomé de la Casas Cusco Perú.

HURTADO de M. Willam. Pragmática de la cultura y la lengua quechua. Universidad


Nacional la Molina – Lima. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de
las casas – Cusco.

LADRON DE GUEVARA, L. (1998) Diccionario Quechua de la Regiones: Ayacucho-Cuzco-


Junin-Ancash-Cajamarca. Editorial Brasa S.A. Lima Perú.

LAREDO A. Denise, CAYETANO CH. Miriam, QUISPE J. Nelly. (2017) Qhiswa Simipirwa.
Universidad Mayor de San Andrés. Lingüística e Idiomas. La Paz Bolivia.

LEY No 27818. (202) Ley para la Educación Bilingüe Intercultural.

LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión
de las lenguas originarias del Perú.

Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 44


MADELEINE Z. (1993) Educación Belingue. Material de Apoyo para la formación Docente
en Educación Intercultural Bilingüe.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN. Equipo Técnico. Cerrón P. Rodolfo. (1905) Vocabulario


Políglota Incaico. Quechua – Aymara – castellano. Lima Perú.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN. CHUQUIMAMANI, N. Valer, ALOSILLA, M. Carmen,


CHOQUE V. Victoria. (2014) Qullaw Qichwapa simi qullqan. San Borja – Lima Perú.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN. (2012) Programa de Especialización en EIB. Dirigido a


Docentes de Inicial y Primaria de EBR. Estructura del Plan de Especialización.

QUINTERO B. Genaro. (2008) Vocabulario Básico. Quechua – castellano. Castellano –


quechua. Colecciones andinas – awya yala. Huanta Perú.

RESOLUCIÓN MINISTERIAL No 1218-85-ED. (1985) Aprueba la oficialización el alfabeto


Quechua y Aimara y las reglas ortográficas para la escritura.

VALERIANO A, Guillermo. (2010-2011). Módulo de Estrategias Metodológicas en L2.del


Programa de Especialización en EIB. UNA. Puno.

VALERIANO A. Guillermo. (2014) Estructura Curricular Reajustada para la enseñanza y


aprendizaje de las lenguas Quechua y Aimara. Centro de Idiomas UNA Puno.

VALERIANO A. Guillermo. (2016) Guía Metodológica para la enseñanza-aprendizaje del


Quechua. Redes Educativas UGEL Carabaya Puno Perú.

También podría gustarte