Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
BÁSICO I
Qichwa simi yachaqanapaq
Puno - 2020
ADMINISTRADOR DEL CELEN UNA PUNO: Mg. Carlos Emilio Quilca Godoy
Qanchis kutinpi llamk’anapaq Qichwa simi hanllaykunawan rimaykuna. Qichwa simi ch’ikukunawan
Sapanka qillqa ch’ikukunawan rimaykuna wakichisqa. Básico I nisqapi rimaykuna yachaqanapaq.
PRESENTACIÓN
Además, todo es en familia, todos son hermanos, hermanas, padres, madres, hijos, hijas,
abuelos, abuelas, tíos, tías; no hay otra persona para ellos, por más desconocido que sean.
En caso de los niños con los mayores, el saludo todavía no es estrechando la mano, sino de
manera oral. “tiyuy, tiyay, ipalay, awichuy, awichay” la respuesta es “waway”. El
mensaje es: mi tío, mi tía, mi abuelo, mi abuela. La respuesta es mi hijo.
Allinllapuni.
Imaynalla Kachkanki.
-Qamrí?
Ñuqapas Allinllataqmi
.
Napaykunakusunchik
Imaynalla kachkanki
Panay.
Allinllapuni turay.
Ñuqapas
- Qamrí?
Allinllataqmi
Panay.
Ñuqap sutiymi
Ñuqap sutiyqa
Guillermo - Qampatarí?
Marcela.
Allinpuni - Chhikaqa
Riqsinakusun ari.
riqsinakusun.
Imaynalla
kachkanki
Allinllapuni Yachachiqníy!
wawáy!
- Qamrí? Ñuqapas
allinllataqmi.
Allinpuni
hamuchkaqta. Yusulpay
Takiychata yachaqaykusunchik
Napaykukusunchik
Pasapunanchikpaq kacharparinakuy
Kunanqa
Tupananchikkama
tupananchikkama
wayqíy! Wayqichá!
Paqarinkama
Paqarinkama
wayqicháy!
Ñuqaykupas
Allinllapuni – allinllataqmi.
Qamkunarí?
…………………………………………………………………………………………………
Yachachiqní! Imaynalla
Allinllapuni
Qamrí? wawáy! allinllataqmi
Centro de Estudios de Lenguas Extranjeras y Nativas Página 9
Kaypi qillqaykusun: ………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
kachkayku
Allinllataqmi. allinllachu.
Allinllapuni
Imaynallam ñuqapas
Yachachiqniy
………………………………………………………………………………………………...
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun
nallapanáy!. ……………………………………………………
……………………………………………………
………………………………..turáy! – Qamrí? Ñuqapas …………………………………………………
…………………………………….Yachachiqníy! AllinllapuniQamrí? ……………………………………………………
…………………………………………………………. Paqarinkama …………………………………………..
…………………………………….wawáy! Tupakunanchikkama ………………………………
Napaykuy yachachiqniykita,
kunanchikkama ………………………………
yachaqaqmasiykikunatawan.
……………………………………………………
……………………………………………………
……………………………………………………
……………………………………………………
Kunantaq pasapuy.
…………………………………………………………………
…………………………………………………………………
Iman qampa
sutiyki? Ñuqap sutiy Ana.
Qampa sutiyki Ruth.
Paypa sutin Juana.
Sutinchikta willanakusun
Takiy (carnaval de Cabana)
Imaynalla
kachkankichik?
Ñuqapas
Allinllapuni –
allinllataqmi.
Qamrí?
Ñuqap sutiy
Ñuqap sutiyqa
Guillermo.
Sheyla. Qampatarí?
Paypatarí?
Paypa sutintaq
Diana.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
Pampachaykuwankichik,
Yusulpay; mikhuna hawallapi mikhuchikkani.
wayk’uchkaqta.
…………………………………………………………………………………………………
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun
Qampatarí? ¿Y de ti?
Paypatarí? ¿Y de él?
Tapunakuymanta
Imaynalla Allinllapuni.
kachkanki? Qamrí?
Ima sutiyki
Ñuqapas
allinllataqmi
Ñuqap sutiyqa
Walter. Erlinda.
qampatarí?
Kaypi
Imata tiyakuchkani.
rurachkanki.
Imapi
Yachaywasipi llamk’anki
Qusqu llaqtata.
Ñañayta.
Pita suyachkanki.
Tayta mamaywan
Piwan tiyanki.
Piwan
llamk’anki.
Yachaqaq
wawakunawan
Ñuqapas allinllataqmi
Hayk’aq
Qayna p’unchaw chayamurqanki?
Hayk’aq ripunki?
Paqarin
Hayk’a watayki?
Iskay chunka
kimsayuq
Hayk’a watayki? Iskay chunka ………………………………………………
Hayk’a tiyankichik? Tawa. ………………………………………………
Hayk’aq hamunki? Paqarin. ………………………………………………
Hayk’aq tukunki? Wataman. ………………………………………………
Hayk’aq llamk’anki? wataman. ………………………………………………
Takiychata yachaqaykusunchik
Pin, pin willarqasunki; (kuti) Ñuqap sumaq sutiyta; Ñuqap munay sutiyta yáw!
Chay, chay willaqniykita; (kuti) Kunan pusarqamuway;
Kunan riqsirquchiway yáw!
Imatan rurachkam?
Pin chaypi kachkam?
…………………………….
…………………………….
Maypin kachkanmam?
Hayk’aqmi
…………………………….
kachkanmam?
…………………….
Kay qillqakunawan chanin rimayta hatarichisun
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
Takiychata yachaqaykusunchik
Pitaq kachkanki
Takiy
Pitaq, maytaq qamri kachkanki,
maymantataq chayarqamunki;
Iman, hayk’an qampa sutiyki, munasqay urpicha.
Ichapaschá qam riqsiwanki, ichapaschá riqsisqa kanki,
Imaynatam riqsinakusun, munasqay urpicha.
GUIVAN
Suqta uha
Huk uha
Takiychata yachaqaykusunchik
a, pichqa, suqta;
; chunka, iskay chunka. (wiphay) Chunka hukniyuq, chunka iskayniyuq;
ayta yachasun.(wiphay) Pahcak, iskay pachak, isqun pachak, waranqa astawan yupasun, chunka waranqampi. (wiphay)
hanpi pisinpi,
Riqsichikuyninchik
Ñuqap sutiymi
Julio Cesar.
Kay San Gabán
ayllupi tiyakuni.
Mi nombre es Nicolás, Soy del pueblo de Macusani, vengo a trabajar con ustedes.
Riqsinakusun Yachanakusun
Takiy
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
Achkha runaman riqsichikuyninchik
Ancha munasqa
wayqipanaykuna, imaynallam
kachkankichik. - Allinllachu.
Ñuqap Sutiymi Jacinto, Kay
Puno llaqtapi tiyakuni,
kakunitaqmi chaqay
Macusani llaqtamanta. Kaypi
tarikuni qamkunawan imallatapas rimariyta munaspa. Chayllata
rimarqusaq. Aswanpas ima pantayniykunamantapas
pampachaykuwankichik. Yusulpay.
Huch’uy willakuy.
Huk kutis iskay warmaniray Yachachiqkuna, huk aylluman chayaq kasqaku.
Chaypis taytamamakunaqa, huñulla suyasqaku. Hinas huk kaqninqa rimaykun
ahinata:
“Taytamamakuna
imaynallan kachkankichik;
ñuqaykun kay ayllupi wawakuna
yachachiq hamuchkayku. Sutiymi
Juana, paypa sutintaqmi Nancy.
Ñuqa kani Ayaviri llaqtamanta,
paytaqmi ch’aqay Puno hapiymanta.
Kunan p’unchaymantan
llamk’ayta
qallaykusaqku…”. Yusulpay.
Hunt’apaykusunchik
Ancha …………………………………turañañaykuna …………………………………………………………………….
pantayniykunamantapas ………………………………………………………………………………………………..
Yusulpay.
Kurkunchikpa sutinkunata
Kaypatarí?
……………
Kaypatarí?
…………..
Kaypatarí?
……………
Kaypatarí?
Kaypatarí? …………..
……………
Kaypatarí?
…………..
Kaypatarí?
………… Kaypatarí?
…………..
Takiycha Canció
n
Chay ñawichayki, yana ñawichayki;
………………………………………..
Sunquyta suwawan, imanaykusaqtaq.
………………………………………..
Riqsisqa unquykuna
Chhulliwan kachkani.
Sinchitapuni chhulli hap’ichkawan.
Chhullipaq, iman allin kanman.
Uhuwan kachkani.
Mayña uhuwan unquchkani.
Uhu unquypaq, imataq allin
kanman.
Wiksay sinchitapuni
q’iwichkawan. Wiksa nanaywan
kachkani.
Wiksay punkirquwan.
RUCHAMANTA (Takiy)
hay, munay luruchallay (kuti)
llamkhaykuwan,(kuti) Umaymanta? Imaninki? ¡Manachá!
chay, munay luruchallay (kuti) Uyaymanta llamkhaykuwan(kuti) Uyaymanta? Umaymanta?
Manachá!
chay, munay luruchallay(kuti) Kunkaymanta llamkhaykuwan(kuti) Kunkaymanta, uyaymanta? Umaymanta?
Imaninki? ¡Manachá!
llamkhaykuwan(kuti) Rikraymanta? Kunkaymanta? Uyaymanta? … Qhutuymanta llamkhaykuwan
a llamkhaykuwan. Muqumanta llamkhaykuwan. Chakiymanta llamkhaykuwan.
………………………………………….
………………………………………….
…………………………………………..
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun
Hunt’apaykusunchik
…………………………………………………………………………………….
SKAY ÑAWICHALLAY
chkay ñawichallay, qhawakunaypap (kuti) Huktaq paña, huktaq lluq’i, ima munaypunis.
Takiychata yachaqaykusunchik
PIRIKACHA
Iskaynin maki ñawpaqman, qhunqu k’uchuman, wiksa t’inkisqa; Chuku, chuku, chuku, chuku; chuku chu
Hunt’apaykusunchik
Takiychata yachaqaykusunchik
HAK’AKLLUCHAMANTA - Takiy
Hak’aklluchay, hak’aklluchay, Iman hayk’an ruranayki; Kancha pataman siqarquspa, t’ihiw, t’ahaw ninallayki.
Munankichu willanayta, maymantachus kani chayta; Chaqay urqup qhipanmanta, t’ikakunap chawpinmanta.
W S L LL T
CH Y P’ Ñ P
TH T’ R KH CH’
QH K’ H N Q
Q’ K CHH M PH
HATUN YACHAYKUNA: Simipi rimaykuna. Yuyaywan qillqa rimachiypi chaninchaykuna. Yuyaywan rimay qillqaykuna.
COMPETENCIAS: Expresión y comprensión de textos orales. Comprensión de textos escritos. Producción de textos escritos.
CERRÓN P. Rodolfo. (2008). Quechumara. Estructuras Paralelas del Quechua y del Aimara.
PROEIB Andes. La Paz – Bolivia.
CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.
LAREDO A. Denise, CAYETANO CH. Miriam, QUISPE J. Nelly. (2017) Qhiswa Simipirwa.
Universidad Mayor de San Andrés. Lingüística e Idiomas. La Paz Bolivia.
LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión
de las lenguas originarias del Perú.