Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
BÁSICO I
Qichwa simi yachaqanapaq
PUNO, JUNIO 2020
Napaykunakuymanta
Además, todo es en familia, todos son hermanos, hermanas, padres, madres, hijos, hijas,
abuelos, abuelas, tíos, tías; no hay otra persona para ellos, por más desconocido que sean.
En caso de los niños con los mayores, el saludo todavía no es estrechando la mano, sino de
manera oral. “tiyuy, tiyay, ipalay, awichuy, awichay” la respuesta es “waway”. El mensaje
es: mi tío, mi tía, mi abuelo, mi abuela. La respuesta es mi hijo.
Allinllapuni.
Imaynalla Kachkanki.
- Qamrí?
Ñuqapas
Allinllataqmi
.
Imaynalla kachkanki
Panay.
Allinllapuni turay.
Ñuqapas
- Qamrí?
Allinllataqmi
Panay.
Imaynalla
kachkanki
Allinllapuni Yachachiqníy!
wawáy!
- Qamrí? Ñuqapas
allinllataqmi.
Allinpuni
hamuchkaqta. Yusulpay
Imaynalla kachkanki.
Imaynallam, hayk’aynallam kachkanki,
Allinllachu, waliqllachu kachkanki.
Kunanmanta riqsinakusun wayqiy,
kunanmanta yachanakusun panay.
Ñuqam ichaqay allinllammi kachkani,
Ñuqam ichaqay kusisqallam kachkani,
Chiripipas, wayrapipas arí!
Napaykukusunchik
Pasapunanchikpaq kacharparinakuy
Kunanqa Tupananchikkama
tupananchikkama
wayqíy! Wayqichá!
Paqarinkama Paqarinkama
wayqicháy!
Ñuqaykupas
Allinllapuni – allinllataqmi.
Qamkunarí?
…………………………………………………………………………………………………
“Runaqa maypipas
Rimaykukuspallapunim purikun”
Sutinchikta willanakusun
Iman qampa
sutiyki? Ñuqap sutiy Ana.
Qampa sutiyki Ruth.
Paypa sutin Juana.
Sutinchikta willanakusun
Takiy (carnaval de Cabana)
Imaynalla
kachkankichik?
Ñuqapas
Allinllapuni –
allinllataqmi.
Qamrí?
Ñuqap sutiy
Guillermo.
Ñuqap sutiyqa
Sheyla. Qampatarí?
Paypatarí?
Paypa sutintaq
Diana.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
Pampachaykuwankichik
Yusulpay mamá.
Ñañáy!
…………………………………………………………………………………………………
Qampatarí? ¿Y de ti?
Paypatarí? ¿Y de él?
Tapunakuymanta
Imaynalla Allinllapuni.
kachkanki? Qamrí?
Ima sutiyki
Ñuqapas
allinllataqmi
Ñuqap sutiyqa
Walter. Erlinda.
qampatarí?
Kaypi
Imata tiyakuchkani.
rurachkanki.
Imapi
Yachaywasipi llamk’anki
Qusqu llaqtata.
Kunan mayta
purinki?
Wasiypi
Maytaq kachkan.
q’ipiyki?
Tayta mamaywan
Piwan tiyanki.
Piwan
llamk’anki.
Yachaqaq
wawakunawan
Ñuqapas allinllataqmi
Hayk’aq
Qayna p’unchaw chayamurqanki?
Hayk’aq ripunki?
Paqarin
Hayk’a watayki?
Iskay chunka
kimsayuq
Takiychata yachaqaykusunchik
Kunan pusarqamuway;
Imatan rurachkam?
Pin chaypi kachkam?
…………………………….
…………………………….
Maypin kachkanmam?
Hayk’aqmi
…………………………….
kachkanmam?
…………………….
Suqta uha
Huk uha
Takiychata yachaqaykusunchik
Riqsichikuyninchik
Ñuqap sutiymi
Julio Cesar.
Kay San Gabán
ayllupi tiyakuni.
Kakunitaqmi
chaqay Puno
Ñuqaqa sinchita llaqtamanta.
pukllayta munani.
Ancha munasqa
wayqipanaykuna, imaynallam
kachkankichik. - Allinllachu.
Ñuqap Sutiymi Jacinto, Kay
Puno llaqtapi tiyakuni,
kakunitaqmi chaqay
Macusani llaqtamanta. Kaypi
tarikuni qamkunawan imallatapas rimariyta munaspa. Chayllata
rimarqusaq. Aswanpas ima pantayniykunamantapas
pampachaykuwankichik. Yusulpay.
Kunka …………………
Much’u …………………
Qhasqupi Qhutu ………………….
tarikun Ñuñu …………………
Wiksa …………………
Puputi …………………
Wasa …………………
Wallak’u …………………
Waqta …………………
P’itikiña …………………
Tiqni …………………
Rakhuphaka …………………
Qunquri/muqu …………………
Chakipi Muthin ………………….
tarikun Chaki ch’upa …………………
Ñañu chaki …………………
Winthu …………………
Chhulli unquy.
Chhullipaq, iman allin kanman.
Uhuwan unquy.
Mayña uhuwan unquchkani.
Hunt’apaykusunchik
Uyaypi tarikun: ……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………….
Hunt’apaykusunchik
Paña ………………….… Paña ………………… Paña …………………..
HATUN YACHAYKUNA: Simipi rimaykuna, yuyaywan qillqa rimachiypi chaninchaykuna, yuyaywan rimay qillqaykuna.
COMPETENCIAS: Expresión y comprensión de textos orales. Comprensión de textos escritos. Producción de textos escritos.
- Ñuqanchikmanta, mayqin Sutinchikmanta. - Ñuqa, Qam, Pay. Ñuqap sutiy… qampa - Sumaq siminchikwan sutinchikta willakusupa
tupasqanchik runawanpas, imas sutiyki, paypa sutin. Iman sutiyki? Iman paypa riqsichikusunchik, hinallataq paytapas
munasqanchikta, rimaykusunchik. Nuestros nombres sutin? Tapuykusunchu. tapuykullasuntaq.
- Conversa en forma espontánea o y pronombres (yo, - Se presenta ante una persona con
tú, él – mi, tu, su)
planificada con cualquier - Yo, tú, él. Mi nombre es, tu nombre, su amabilidad, avisando y preguntando por su
interlocutor, sobre situación nombre, ¿Cuál es tu nombre? ¿Cómo se nombre.
personal, usando palabras de llama él? ¿Preguntamos? - Sutinchikta willanakuspa, tapunakuspa,
cortesía. kimsantinchikmanta riqsinakusun: ñuqa,
qam, pay.
- Hace uso de los pronombres personales
para avisar y preguntar su nombre.
- Imaymana rimaykunata, Tapunakuypaq Tapunakuykunapaq rimaykuna: ima, pi, may, - Rimaqmasinchikpa tapukuyninkunata allinta
tapukuykunata uyarisa chaninninpi rimaykuna: ima, hayk’aq, hayk’a (yupaykuna iskay chunkakama? uyarispa, kutichikusunchik, hinallataq
kutiykuchisunchik. pi, may, hayk’a, Expresiones interrogativas: qué, quién, dónde, tapuykusunchik.
- Escucha con atención e interés hayk’aq. cuándo, cuánto (números hasta 20) - Practica las interrogaciones, usando las
Sumaq simi rimaykuna: mirá, allinpuni, añañaw, palabras: ¿Qué, quién, dónde, cuánto y cuándo?
mensajes orales y usa palabras
CERRÓN P. Rodolfo. (2008). Quechumara. Estructuras Paralelas del Quechua y del Aimara.
PROEIB Andes. La Paz – Bolivia.
CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.
LAREDO A. Denise, CAYETANO CH. Miriam, QUISPE J. Nelly. (2017) Qhiswa Simipirwa.
Universidad Mayor de San Andrés. Lingüística e Idiomas. La Paz Bolivia.
LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión
de las lenguas originarias del Perú.