WILLAKUYKUNA

Willakuq ruku

PERÚ Ministerio
de Educación
Viceministerio
Nuestros relatos 1

de Gestión Pedagógica
Dirección General
de Educación Básica Alternativa,
Intercultural Bilingüe
y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural
QICHWA
Distribución gratuita
Prohibida su venta
WILLAKUYKUNA
Willakuq ruku

Nuestros relatos 1
QICHWA
 Ministerio de Educación

Yachay Kamayuq Umalliq

Marilú Martens Cortés

Perú Suyuchaw Yachachiykuna Umalliq

Liliana Miranda Molina

Shimikunachaw, Kawaykunachaw, Sapsikunachaw tukuy niraq Yachachiy Umalliq

Elena Antonia Burga Cabrera

Ishkay Shimichaw Kawaypura Yachachiy Umalliq

Nora Delgado Díaz

Ñawinchana maytu: 1 Willakuykuna

Nuestros relatos 1 - Quechua variante central

Ruraqkuna
Humberto Avelino León Huarac, Dionisio Beltrán León Tahua, César Vargas Arce, Quispe Loli Judit, Cervantes Julca Guerrero,
Hercilio Rodriguez Milla, Leocadia Robles Luciano, Helí Vidal López, Odilio Chuqui Laveriano López, Imelda Rios castillo, Nelly
Sánchez Vilcarina, Teddy Castillo Achic, Eliseo Alvarado Caushi, Rufa Olórtegui Mariño, Carolina Asunción Villafuerte Zuñiga,
Violeta Lidia Espinoza Albornoz y Macedonio Villafan Broncano.

DIGEIBIRA Llapan uryaychaw yanapaq

Humberto Avelino León Huarac

Qichwapa qillqaynin qawapaq

Franklin Espinoza Bustamante, Humberto León Huarac

Maytu tupachiq
Rodrigo Vásquez Nuñonca

Siqiq
DIGEIBIRA nishqapa siqinkuna

Qillqashqa rikapaq
Javier Ugaz Aguilar y Patricia Escudero Ciancas

Qichwachaw qillqashqa rikapaq

Erika Amalec Shicshi Romero, Teddy Castillo Achic

2017 Watachaw qishpichishqa

29,391 mirachishqa
Agosto killachaw mirachishqa

Impreso por: Quad/Graphics Perú S.A.

Av. Los Frutales 344, Ate. Lima - Perú.

Primera edición: Agosto 2017

©Ministerio de Educación
Comercio Nanpi 193 yupayyuq, San Borja llaqtachaw
Lima, Perú
Teléfono: 6155800
www.minedu.gob.pe

2017-09796 yupawan Perú Suyupa hatun Ñawichana Wasinchaw Churashqa

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2017-09796

Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manam pipis mirachinmantsu

Impreso en el Perú / Printed in Perú / Perú suyuchaw mirachishqa
 Riqichikuynin

Kuyashqa wamrakuna:

Qamkunapaqmi kay ñawinchana maytuta makiykikunaman

churamuu, kaywanmi tukuy yachaykunata yachakuyanki. Hatun
shunquukunawanmi qamkunaraykur qichwa yachachikuqkuna
kay maytutaqa qillqayaamushqa, yachachikuqniykikunawan,
aylluykikunawan yanapanakushpa shumaq yachakuyanaykipaq.

Kay maytuchaw kayqaq qillqakunaqa markaykipa

yachaynintam, kawaynintam shumaq rikachishunki. Niykur
qichwachaw ñawinchayta qillqaytapis yachakunaykipaq
yanapashunki; aylluykita, markaykita kuyanaykipaq
yanapashunki; pachamamata shumaq kuyanaykipaqpis
yanapashunki.

Kay qillqashqa maytuqa ancha kuyashqayki masiykinawmi,

chaymi shumaq shunquykiwan qawaykunayki, yachayniyki
shumaqlla mirananpaq.

¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)!

Yachay umalliq
 Willakuykuna

4
 Uqa suwakuna

Huk kutish ishkaq

runakuna ampipa
yarkuyaanaq uqa
suwakuq.

Chakraman chaarirnash
shikrankunata churaykur
kishinkunawan uqtir
qallaykuyaanaq.

Tinkurachirnash chaqchar
qallaykuyaanaq.
Chaqchar
kaykaayaptinnash huk
runaqa hanankunapa
qawarkunaq.

Chay runapis maa suwakuq aywashqa kanaq. Imanawtaq kaa

nirshi tapukunaq kikinllachaw; niykurshi “Ah kananmi kaykunataqa
manchakaykachishaq”, ninaq. Chaypitash kurpata charirkur
chaqchayqaqkunata chakpiykunaq piqachaw, pasaypa kuchpakar
aywaqpaq, niykurshi ¡haaa! pitaq

Kikin rimaykuna: runa = nuna piqa = uma chay = tsay

5
 uqaata
suwakuykan! nir
qaparinaq.
Willakuykuna

Chaynash
hukninqa
uqatapis
haqiriykur
uraypa ayqinaq;
hukninnash
piqanta
charikurkur
laatayllapa
kinraypa
qishpirinaq.

Manchakachikuq
runanash shumaq
yaykurirnin, uqata katakurkur chaqchallapa chakrapita aywakunaq.
Chaynash wasiman chaariykur pakayllapa huk kutallaman churarinaq,
warminwan churinkunawan mikukuyaananpaq.

Qichwa markakunachawqa manam suwanakunchiktsu, imatapis

munarqa mañakunchikmi.

Qillqaq: Beltrán León Tahua

Kikin rimaykuna: piqa = uma chaynash = tsaynash wasi = wayi

6
 Supaypa hipaynin

Unay patsakunash, huk supay

runakunata ampillapa suwayta
munaq. Chayshi wasikunaman char
ashmakunawan tinkuriq.

Paykunawanshi puntataqa rimakuriq.

Yaykuyta munarshi imaykanawpis
puñuchiyta munaq.

Allaapash allqukunataqa
manchaykuq, paykunaqa manash
supaykunata, hupaykunatawan
chaskiyaqtsu; wawllarshi
qatipakuyaq illakaachiyanqanyaq.

Huk ampinash, supayqa aywanaq chunyaq wasiman. Maa chaychawqa

allqu kanaqtsu, apakushqa kayaanaq chukllaman waatakuna taapaq.

Wasi waqtanchawshi tinkuriyaanaq huk chiwawan, huk uushawanpis.

Chiwaqa manash manchakaanaqtsu, uushanash allaapa manchakar
pututuukunaq. Chayta maakurnash runanqa yarqamunaq qaparir,
wichyapakur.

Kikin rimaykuna: pacha = patsa huk = shuk = suk wasi = wasi

7
 Waraaninnash supayqa kutinaq, chayshi chiwata ninaq: “Runaykita
qaraykamay”, nishpa. Chiwaqa yaskirinaq: “Paytaqa apakuypis ari”, nir.
Kushishqanash supayqa uushaman chaarinaq. Paytanash tapurinaq:
Willakuykuna

uusha, runaykita qaraykamay, taqay chiwaqa aaniramashqanam, nir.

Uushanash llapan kallpanwan mana manchakashpana ninaq: runaata

apakuyta munarqa llapan millwaatam yupayanki, huk kuchullanpita,
chaki puntapita, piqa puntayaq; chaytam ushanayki manaraq waraq
quyllur yarqamuptin.

Chaynash supayqa uushata iskaykachir millwanta yupar qallaykunaq:

—Huk, ishkay, kimsa, chusku... pachak... maa pantakaykunaq.

Chaynash uushaqa ninaq; kananpita pantakarqa hukpitam kuchunpita

yupanki, ninaq. Supayqa achka kutish pantakaykunaq, niykurshi hukpita
qallaykunaq. Chaynaw kaykaptinshi waraq quyllur qawarkamunaq.
Uushaqa shaarikurkur ninaq; manam runataqa qarashqaykitsu, manam
millwaakunata yupar usharqunkitsu, nirshi tapsikurinaq.

Chaypitanash chay supay, uushapa millwanta yupayta atipantsu,

ichanqa runantapis apayta atipantsu, manchanshi uushata rikaykurqa
runaman yaykuyta. Chayshi uusha waatakuyqa alli, chiwataqa ama
waataypistsu.

Qillqaq: Beltrán León Tahua

Kikin rimaykuna: kimsa = kima

8
 Killawan atuq

Huk kutish, atuq

muspayninchaw
Mama Killawan
kuyanakuyaanaq.

Chayshi atuq
riyarkamur Mama
Killata ashir
markan markan
waqaraykar,
maychawraq
kuyayllaa nir waqar
purinaq. Karu
markachawna
huk rachak
pintikachaykaqta
taririr tapukunaq. ¿Maychawtaq Mama Killa taaran? —nir. Chayshi ninaq:
Payqa allaapa karuchawmi taaran, taqay yuraq hirka waqtanchawmi.

Chayshi atuq kushishqa ayqillapa aywakunaq, hirkata wayranaw

hiqarkunaq.

Charkur, wakman kayman rikachakurinanpaq, imapis kanaqtsu. Chayshi

atuq ikchuriryan waqakuykunaq; maychawraq kuyanqallaa nir.

Kikin rimaykuna: kanaqtsu = kanaqchu chayshi = tsayshi

9
 Nikanqanchaw
puñukaarinaq.
Muspayninchaw,
tukupa
Willakuykuna

punchawninchaw
allaapa hatun
raymichaw, kushishqa
Mama Killawan
tushuyaanaq.

Riyarkamunanpaqna,
Mama Killa chipipirraq
ñawpanchaw
kaykaanaq, chayshi
kushishqa Mama Killata
waqukurkushaq nir
hananman pintiykunaq.

Chay hunaqpitash,
atuq kananyaq Mama
Killachaw laqashqa
kaykaamun.

Willakuq: Donato Rojas Molina

Qillqaq: César Vargas Arce

Kikin rimaykuna: rachak = ratsak riyay = riway waquy = makallay

10
 Ashnuwan atuq

Unayshi, huk awkis

ashnu wataraallaq,
chaytanash atuq waskanta
suwapaq, waataqninnash
(ashmaqninnash), ashnu
waskanta uqraptin allaapa
maqanaq. Mana qiwa kaq
pampanchaw wataraachinaq.

Chaynash ashnuqa yarpachakur

ninaq:
—Imanirtaq atuqpa huchan
maqaman, kananmi atuq
musyamanqa nir.
Pampachaw wañuqtukur
hitakaarinaq.
Chaymanshi atuq yurirkunaq,
rikaykur ninaq:
—Achallaw kaychawmi achka
aychaqa, yanasaakunata
minkakamushaq nir wayranaw
kutikunaq. Llapan alli chulu kaqllata,
kallpayuqllata minkakushaq.

Kikin rimaykuna: chaytanash = tsaytanash huk = shuk = suk

11
 Chaynash llapan atuqkuna
pinkullunkunawan,
tinyankunawan kushishqa
aywayaanaq. Chaykurna,
Willakuykuna

huknin atuq ashnupa

rurunta (runtunta) rinrintapis
kanipaarinaq.

Mana kuyuptinna
chakinkunapita, waqtanpita,
chupanpitapis watarkur,
qarachar qallaykuyaanaq.
Chaychawna pinkullupis,
tuntullu, tuntullu niptin atuqkuna allaapa kushishqa qarachar
qallaykuyaanaq.

Pachanta qarachaykayaptinnash ashnuqa shaarirkur; haaachin,

haaachin nir, atuqkunata qaracharkur wasinkama apakunaq. Chayshi
atuqkunaqa ¡Challakuy shaaaay!, ¡challakuy shaaay! Nishpa qaparikar
ushakaariyaanaq.

Chaynawpa ashnuqa runanpa waskanta kutichinaq.

Willakuq: Donato Rojas Molina, de 65 años

Qillqaq: Fraylet Corpus Molina “ILLA PUMA”
Qillqa Allichaq: César Vargas Arce

Kikin rimaykuna: waatay = ashmay ruru = runtu kuyuy = muyuy

12
 Apu kuntur

Unayshi anti hirkachaw

apu kuntur, chikan
machay rurinchaw
taaraanaq (yachanaq).
Allaapa hatun, waqra
sapa karshi machay
rurinpita yarqamuyta
atinaqtsu. Ayllukuna
chikinakur, maqanakur,
mana alli kawayaptinshi,
allaapa ahar (piñar)
ripranta tapsir, machaypita yarqamuyta munar waqranwan takanaq;
chayshi patsapis kuyur (muyur) qallaykunaq. Chaynash hirkakunapita
quchakunapis yarqamur, allaapa chikan qaqakunapis quchpakaamur,
runakunata (nunakunata) llapan markakunatapis ushakaarachinaq.

Chayshi unay runakuna (nunakuna), may chay ayllupita aywayaamuq,

willka kukankunawan, imayka rikuq mikuyninkunata apakurkur.
Apu kunturta kuyaypa shuqayaananpaq. Yaya Apu Kuntur yarqamurqa
ushakaachimaashunmi, patsatapis kuyuchimunqam nir.

Chayshi Yaya Apu Kunturta awilukuna kukankunawan, imayka

rikuq llimpiyuq waytakunawan, willka ninawan shuqayaanaq,
shullpapaayaanaq; mana ahaananpaq (piñananpaq).

Kikin rimaykuna: chayshi = tsayshi

13
 Kananyaqshi Yaya
Apu Kuntur kawan,
chayshi mana
chikinakushpa
Willakuykuna

shumaq
kawakushuwan.

Willakuq: José Cajaleón, año 1960

Qillqaq: César Vargas Arce

Kikin rimaykuna: ahay = piñay runa = nuna

14
 Sacha kapuli

Shumaq quyu
patsachawshi
unayna huk shumaq
hatun sacha Kapuli
kawakuq. Intiqa rara
patsapita, allaapa
achachayninwan
imanaw kapuli
ichikllapayan
wañukaqta
rikaraakamuq.

Huk punnash yuraq

pukutay chaarinaq,
chayshi mana allitanaw
rikar tapurinaq kaynaw
nishpa: “Imanirtaq
allaapa ullpanashqa kakunki”.

Kapulinash yaskirinaq kaynaw nishpa: “Allaapa llakishqan kawakuu,

yukiskuna manana kapuliniita mikuyaptin, urpikunapis mananam
rapraakunachaw qishunkunata rurayannatsu, rapraakunapis shikwar
shikwar ushakaariyannam”.

Kikin rimaykuna: kawakuq = taaraakuq = yachakuq wañuy = wanuy

15
 Chay yuraq pukutaynash
ankupashpa nirinaq:
—Munaptiykiqa
aywaa yanaqiikunata
Willakuykuna

ashiramushaq llapaa
ayllukarkurmi yakuyki
apayaamushaq
alliyaanaykipaq.
—Kay sachaqa kushishqa
aanirinaq. Shuyaraykarshi
killachaarinaqpis, ichanqa
tamyawan pukutayqa
chaayaanaqtsu, chayshi
sachaqa wañurinaq.
tsaki tullunkunallanash
shaykaayaanaq.

Pukutaykuna
chaariyananpaq sachaqa ushakaakushqana kanaq. Chayta
rikaykurnash kay pukutaykunaqa qaparillapa waqakuykuyaanaq.

Chay waraaninkunallanash llullu kapulikuna hiqar qallaykuyaanaq.

Ari kay pukutaykunaqa kawaytash waqayan, chayshi mana paykuna
waqayaamuptinqa patsachaw kaway kantsu.

Qillqaq: Judit Quispe Loli

Kikin rimaykuna: chayshi = tsayshi

16
 Atuq

Atuq shutiyuq ashmaqa

hirkachawmi kawan, payqa
llapan hirka ashmakunapa
pushaqninmi, hapallan
ashmam, may chay
markaman charpis
shumaqmi kawakun,
allqunawmi chusku
chakiyuq, ishkaymi chakcha
rinrinpis, lliki shimi, yukas
sinqa, waska chupanchaw
añarishqa.

China kaqqa pichqa

chunka kimsa hunaqchawmi wawankunata wachan, chay machay
wachayanqanllachawmi taapayan, chichiriryan kimsa killakama,
chaypitaqa kay malta atuqkunaqa aywakuyannam.

Urqu kaqkunaqa rasllam aywakuyan maypapis.

Atuqpaqa ñawin, rinrin, sinqanpis alli alli wiñashqam, chaymi imayka

wamayaytapis raslla maakurin.
Kay ashmaqa ampillapam mikuq yarqamun, allaapa mallaqarllam
hunaqpa waqachar purin.

17
 Payqa mikun:
Uushata, wallpata,
chakwata, wachwata,
Willakuykuna

runtuta, kurukunata,
lluychukunatapis;
aychanllata akraykur.

Atuqqa runakunata
manchakaachin
chupanchaw
upayaachikuq
añanwanshi, Kikinta
rikaykuptinchikqa
wichaypam ayqin, ari
ñawpa kaq chakinshi ichik
taksha, qipa kaqnash
hatun, chaynash uraypa ayqita atipantsu.

Machaykunachawmi rataran, mana pipis rikaananchaw, chaychawmi

purwakaayan kastankunawan imata taripakurpis llamichinakuyaananpaq.

Atuqkunapa llimpinqa uqim, wakin qamlaq qarwa, qarwa allpa

rikuq chaymi ratakuptin rikanchiktsu, chaynawpam ñawinchiktapis
pantarachimun. Payqa qanchis watayaqmi kawan yurikunqan
patsachaw.

Qillqaq: Judit Quispe Loli

Kikin rimaykuna: ñawinchik = nawinchik

18
 Qanchis churikuna

Huk runapash qanchis

churinkuna kapunaq,
chaykunatash imaypis
kaynawmi willapayaq
alli kawakuyta
munarqa hukllaman
ayllunakushqam
kayanayki huk
runanawlla nir
willapaq.

Chaynaw taytankuna
nikaptinshi kay
churinkuna mana
wiyayaanaqtsu
imachawpis kayinakuyaqtsu, imaypis maqanakurlla kawakuyaq.

Chayta rikarnash taytankuna allaapa llakikuyaq. Hukpunnash llapanta

qayachiyanaq ayllukur willapayananpaq, chay ayllukariyaptinnash
taytankuna niyanaq: “Llapaykikuna huk llanu shukshuta apayaami”.

Chaytanash kay runaqa ayllurkur alli charaq wataanaq, chay watashqa

shukshukunata churinkunata charachinaq kaynaw nishpa: ¡Ma kayta
pakiraayaamuy!

19
 Chaytanash
wamrankunaqa pakita
munayaanaq, manash
Willakuykuna

atipayanaqtsu, qanchis
llanu shukhukuna
watashqata,
llapan chariykurpis
pakiyaanaqtsu.

Chaytanash taytanqa
chay qanchis
shukshukunata
paskarinaq, churinkunata
huk huk charachinanpaq:
—Maa kanan pakiyay chaytaqa rasllash pakiriyaanaq.
Chaynash taytankuna kaynaw ninaq:
—Llapan kawayniykikunachaw kayta yarpayanki.
Mamaaninkunaash ninaq:
—Mayqaykikunapis hapallaykikuna kayanqaykichaw, kay
llanu shukshunawmi ras pakirillapaq kayanki, llapaykikunatsun
purwanakushqa kawakuyanki huk alli puqushqa chukru sachanawmi
kayanki.

¡Purwanakushqa kar kallpanchiktam wiñachinchik!

Qillqaq: Judit Quispe Loli

20
 Maraywan añas

Huk añasshi
pintiykachayllapa
huk hatun maraypa
hananman
ishparinaq, kay upa
marayqa imatapis
makunqatsu nishpa.

Chayraykurnash
marayqa piñashqa
ninaq:
—Asyaq siki
¿imanirtaq
hanaaman
ishpamunki?
Chayraykurnash añasqa yaskirinaq:
—Qam rumitaq kanki, imanamankiraq qampaqa makiykipis, chakiykipis
manataq kapushunkitsu maqamanaykipaqpis.
Chaynaw niptinna marayqa ninaq:
—Atataw qam allquchaamanki, munaptiykiqa taqay mayuman ayqillapa
llallinakurishun.
Chaynash añasqa ninaq:
—Qam chaynaw nimaanaykipaq, qamqa manataq kuyukunkillapistsu.

21
 Chayraykurna
marayqa ninaq:
—Kuyurkachimaylla
ñuqaqa
Willakuykuna

llallishqaykim.

Aanir añas
kuyurkachiptin,
maray puntallanta
añasqa
aywakullaanaq.
Marayqa
aanishqanraykur
“wun”, “wun”,
“wun” nir kuchpakar
qallaykunaq,
añasqa tikrarkuryan
puntallanta
aywakullaanaq.
Maray
kuchpakar pullan
aywanqanchawna
añaspa waqtallanta
amllurillaanaq. Chayshi tullullankunapis wakman kayman ankupaypaq
wichirinaq.

Qillqaq: Cervantes Julca Guerrero

Kikin rimaykuna: chayraykur = tsayraykur

22
 Uusha michiq panchu

Huk hunaqshi Mallka Panchuta ninaq: qam

uushanchikkunata qatinki Hatunkunkapa, ñuqana
kutishaq wasita arukuq.

Chaypita ninaq: ñuqa arukurirnin Kishtiwan uqata

allayaamushaq. Panchu mana kaasukunaqtsu. Mama
Kallminash wasita aywar taririshqa Panchutaqa
pukllakuykaqta.

Chaynash ancharkur apashqa ¡Maytan

uushanchikkunaqa, ñuqaqa rikarquu qanchisllatam,
manam llapantsu kayarqun!, nishpa.

Chaynash Panchuqa waqallapa aywanaq

uushankuna ashiq, hinantinpa ashirirnash
tariykunaq patsapis tutapaykaqna.

Uushankunata tariykurnash allaapa kushishqa

chikunman qatikunaq qutsullapa.

Chay hunaqpita Panchu uushankunata mana

qillanashllapa michikunaq.

Qillqaq: Hercilio Rodriguez Milla

Kikin rimaykuna: arukuq = yanukuq tuta = ampi chiku = kancha

23
 Pukiitawan Mañuuka
Willakuykuna

Waraquran llaqtachawshi huk shumaq Pukiita shutishqa chipi kanaq.

Pukiita allaapa yachanaypaq chipish kanaq, pampa sachakunachaw

pintir ratakur purinaq.

Yanasan Mañuuka
achkunanpaq
qatikaachaq, Pukiitana
sachakunapa
waqtankunachaw
pintir pintir ayqikachaq.

Mañuukana
Pukiitata ashiq mana
yanasankuna kaptin.

Imaypis Pukiitaqa
yanasankunawan
paqta paqta
purikuyaq, niykur
Mañuukapa
waqtankunachawpis

Kikin rimaykuna: chipi = chipsa = wishpa = chisha = pishqu

24
chawkiykachar
purinaq,
waqtanchaw
paqchipaananta
munar.

Kananqa
Mañuuka rikantsu,
maychawraq
Pukiita kakuykan.

Mañuuka
yachaywasinta
aywakun allaapa
llakinashqa.

Chayshi, kananqa
yuyaykan
wichaypam
Pukiitaata
apakushaq yachaywasiiman nishpa.

Qillqaq: Hercilio Rodriguez Milla

Kikin rimaykuna: Yuyay = yarpay

25
 Chiwapa willapan
Willakuykuna

Unayshi Willka Pampa markachaw

Qanchis Rusalis nishqan runa
achka ashmakunata uywanaq,
chaychawshi huk hatun chiwatapis
uywanaq.

Chay chiwaqa kanchanpita waray

waray illakaq, chayshi Qanchis
Rusalisqa chiwata huk waraq
qatipanaq; chayshi chiwaqa karuta
aywanaq, niykur Paqcharaqra
nishqanman yaykunaq.

Chaychawshi, achka asyaqkuna

shuyaraykaayaanaq; chaynash chiwaqa shumaqlla huk tirnuta
churakunaq, llapan asyaqkunawan takinanpaq; chayta rikaykurshi
chiwataqa Qanchis Rusalis kanchanman pacha waray kutiriptin
pishtarinaq.

Huk asyaqnash Qanchis Rusalista qatipamunaq, chayshi llapan

runakuna chariykur asyaqtaqa kayaykuyaanaq, chaypitash asyaqkuna
illakaayashqa.

Qillqaq: Leocadia Robles Luciano

Kikin rimaykuna: Chayshi = tsayshi

26
 Papa muruq atuq

Unayshi sallqachaw Shatu shutiyuq

atuq yachanaq.

Chay atuqshi, muru muru

wayru papata wata wata hirka
chakrankunachaw murukuq.

Huk kutinash, huk yana añas,

paqaspa atuqpa papantaqa
chakrachaw limpu ramaykunaq.

Chayshi atuq allaapa piñar kaynaw

ninaq: “Kananmi añastaqa chariykur
mikushaq”, nir.

Chayshi atuqqa paqaspa añasta

shuyaanaq, huk sachapa sikinchaw
ratakuykur, añas yuririptinnash
charishaq nir qimchikurkur ayqikunaq,
chayshi añasqa atuqta ñawichaw
ishpapuykunaq.
Chayshi atuq wisku tikrarinaq.

Qillqaq: Humberto León Huarac

Kikin rimaykuna: Shuti = huti = suti chay = tsay

27
 Mishiwan ukush
Willakuykuna

Huk mishish sachakunachaw

awkisyanqanyaq taakunaq.

Huk hunaqnash mallaqar llakishqa

taaraykaptin ukush yuripuskir
tushuykachar ninaq:

—Tiyuy, tiyuy ¿llakishqaku,

piñashqaku kaykanki? niptinshi.

Mishiqa yaskirinaq:

—sinqasapa ¿Imatataq ashinki? nirnin, sharkur qatikachanaq.

Ukushnash kinran, kinran asipar puripaanaq, chaynash awkin mishiqa

hamaynin chapakaariptin wañurinaq (wañuskinaq). Ukush wañunqanta
musyarir (musyaskir) ninaq:

—¡Añañaw kushikullaa! ¡Chikimaqnii ushakaarin! nishpa, kushishqa sikinta

muyurachir hiqarinaq.

Qillqaq: Helí Vidal López

Kikin rimaykuna: wañurinaq = wañuskinaq yuripuskir = yuripurir

28
 Ñuyaashuwan chukllush

Huk chukllushshi llapan paqas

quchuyllata yachaq, hunaqpanash
mallaqar llakikuyta tariq.

Mayparaq aywaa nishpa.

Yarpachakuykanqanpitash
yanasan ñuyaashuman mañakuq
aywanaq:

—Tiyay, tiyay ichik saraykita

llamiykachimay niptinnash.

Ñuyaashuqa:

—Kayllam kallan, nishpa makyanaq.

Huk hunaqnash chaynawlla kutinaq; punkullapitanash rimapaanaq:

—¿Imanawllanataq tiyay kaykanki?, niptinshi.

Ñuyaashuqa yaskirinaq:

—¡Yamayllam! ¿qamqa?, niptinshi.

Kikin rimaykuna: piqa = uma

29
 Paypis yaskirinaq:

—Ñuqaqa hinallam
qishyaykaa, manachuraq
Willakuykuna

tiyay purash sarallata

rakipaykamankiman,
niptinshi.

Ñuyaashuqa yaskirinaq:

—Allaapa qillatanam
waatarquq, paqaskuna
quchukurir (qutsuskir)
ñuqallaman
yarparaykanki, aywakuy
manam rikaytapis
munaqtsu, nirshi
qarqunaq.

Chukllushqa,
mallaqaypita allaapa
waqar aywakunaq.

Yachachikuynin: ama qillaqa kawashwantsu, arukuq, yanapakuq

kashunqa.

Qillqaq: Helí Vidal López

30
 Inkakunapa ushakayninkuna

Ñawpatash inkakuna allaapa

kallpasapa kayaanaq, chayshi
hatusaq rumikunatapis
apakuyaq chikutiwan sipyaraykar
munayanqanpa uraypapis
wichaypapis.

Chayshi huk hunaq inkakuna

yarpaayaanaq, kanan ñuqanchik
taytanchik intita aywar shumaq
rikaamushun, chaypaqmi kanan ima
chikan huk iskalirata hatusaq rumipita
rurashun Intiyaq chanqanchikyaq,
niykurmi ñuqanchik shumaq
parlakushun taytanchikwan,
parlakurirnam mañakamushun
llanqinta inkakunapaq niyaanaq.

Chaypitash llapan runakuna

arur qallaykuyaanaq hatusaqta
ichishaqtapis may chaypita
rumikunata apar.

Niykurnash pirqar rurayaanaq hatun iskalirata intiman chaayaananpaq,

intikaqman.
Kikin rimaykuna: arur = uryar

31
 Pirqar chaykapaptinnash,
inti allaapa piñashqa llapan
pirqankunata haytariykamunaq;
Chaynash llapan pirqankuna
Willakuykuna

huchuramunaq.

Tayta intish chay hunaqpita

ninaq kanan llapan inkakunatam
ushakaachishaq ñuqapa llanqiyta
apayta munayashqa.

Kanan chaypaqmi runakunata

astka shaprayuqta apamushaq
alli karu markapita, paykuna
markan markan wañuchikur
puriyaananpaq, inkakuna chay rurayninkunawan allaapam
piñachiyaamashqa; chaymi yuraq runakuna qishyayninkunawan
paqaspa hunaqpa uryaykachir ushakaachiyanqa. Chay ninqanpita
mana unayllatash shaprayuq runakuna chaarayaamunaq, inti
ninqannaw llapan inkakunata manyapita qisyaywan, mallaqaywan,
uryawan ushakaarachiyaanaq, mana huk kuyapayta.

Chaynawshi intipa maqakuyninwan llapan runakuna wañur

ushakariyaanaq, manash pipis paykunata kuyapaarinaqtsu.

Qillqaq: Odilio Chuqui Laveriano López

Kikin rimaykuna: wañur = wanur

32
 Kuchikunapa yurikuynin

Huk markamanshi
taytanchik huk awkin
tukur chaykullaanaq,
payqa allaapa
mallaqarshi wasin wasin
purinaq mikuykunata
ashir, chaychawshi pipis
qaranaqtsu huk taasa
yakunllapis.

Chayshi huk hunaq

shumaq hatun wasiman
chaanaq, chay
wasichawna achka
warmipis, ullqupis,
wamrapis rukupis,
chakwanpis, awkinpis tantata ruraykaayaanaq, chaykurnash mana
pinqakuyta tantata mañakullaanaq.

Mañakuptinnash llapan runakuna taytanchikta mana tantata qarar

qarquyaanaq, chayshi taytanchik allaapa llakinashqa ninaq “kay
runakuna pasaypa micha kayan, chaymi kanan huk maqakuyninkuna
kanqa”.

Kikin rimaykuna: micha = tikti siki

33
 Kikinllachaw shumaq
yarpachakurir
runakuna tantata
ruraykaqta llapanta
Willakuykuna

tikrarachinaq achka
kuchikunaman,
mana tantata
qarayanqanpita;
chay hunaqpitash
hatusaqpis,
ichishaqpis,
murukunapis,
qalakunapis achka
millwayuqkunapis,
imayka rikuq
achka kuchikuna
kapamanchik.

Chayshi llapan
kuchikuna alayta
allaapa manchayan
runakunanaw,
chayshi
wasikunallachaw puñukuyan.

Qillqaq: Odilio Chuqui Laveriano López

34
 Atuqwan maray

Unayshi huk
mallaqashqa Yaqa
atuq puriykaanaq,
chayshi ruku wasiman
chaskin, tsaychawqa
huk hatun maray
hitaraykaanaq.

Atuq rikaskirqa
ashllinaq: “Hitaraykanki
qilla maray, manaku
ñuqanaw kankiman,
ñuqaqa tuta tutalla
purii”, ninaq.

Chaynash maray
ninaq: “Ñuqa qilla kaptiiqa maa shuyunakuskishun, maa pish qilla kanqa:
taqay hirkaman apamay, nirkurqa uchkuta ruray huk kuchuuchu, chay
uchkuman watuta watanki, huk kaq watupa puntantaqa kunkaykiman
shumaq watakunki, nirkurqa urayninpa tanqariikamanki, niykur qampis
shamunki; chaychawmi musyashun pi qilla kashqanta”.

Atuq mana yarpachakuypa awninaq, maray nishqanta.

Kikin rimaykuna: piqa = uma shuyunakuy = llallinakuy chay = tsay = say

35
 Atuq marayta
umallishqa (aparishqa)
hirkayaq apanaq,
chaychaw maraypa
Willakuykuna

kuchunchaw uchkuta
ruranaq, chay
uchkuman watuta
wataanaq, niykur
watupa huk kaq
kuchunta kunkanman
watakunaq,
niykurqa marayta
tanqariykunaq, chayshi
marayqa urayninpa
wipipillaraq aywanaq,
atuqnin qarachashqa.

Allaw atuqpaqa huk

ratayllachawna (tikrayllachawna) pachan pashtaskinaq, ishkaychawqa
uman karuman aywaskinaq, kimsachawqa chip ushakaarinaq.
Marayqa kikillan mayuman watun qarachapakushqa chaarinaq.

Manam pitapis allquchashwantsu, mana riqishpaqa; manachayqa kay

atuqnawmi runatukunqanchikchaw wañushunpis.
Qillqa: Imelda Ríos Castillo
Willapaamarqa: Máxima Castillo Alarcón

Kikin rimaykuna: piqa = uma

36
 Ichik ullqu

Mama Liyukashi huk hunaq

uushankunatawan, ashnunta
michikuq aywanaq Sawsi Raqrapa.
Chaychawqa qiwapis yakupis
shumaqshi kanaq.

Chay hunaqqa shumaq

chakchaparshi taykaanaq,
chawraqa ishkay ashnukuna
kaninakuqtanaw wiyanaq,
chawraqa manchakar
wiyashqankaqpa uraanaq. Chay
urarpunanpaq huk chuya yakuyuq pukyuchaw ichik ullqu palchak
pulchak nir armakuykaanaq. Ichik Ullquqa runanawshi kanaq, shapranpis
kanaqshi, rinrinqa kuchipanawshi chakcharaanaq.

Mama Liyukaqa manchakashqa hinanchawshi uushanta, ashnunta

qatikurkur wasinpa aywakunaq. Ichik ullqu payta manash rikaanaqtsu,
rikaptinqa wañunmanshi karqan.

Qillqa: Imdelda Ríos Castillo

Willapaamarqa: Leonidas Evangelista

37
 Sara muruy
Willakuykuna

Unayshi Hoyada markachaw Lliku

sarata murunaq, chaynash ashma
wanukunallawan wanuchaq.

Sarakunaqa shumaq
kasharaakurllana hiqaykaayaanaq.

Chaynash, sara uryaychawna

huk runa chaanaq, ranti wanun
katakuhsqa. Llikuqa mana
munaykar rantinaq, chaywan
sarantaqa wanuchaykunaq.
Hatusaq sarakunata aylluykunaq.
Chaypitanash yapay muruptinna
saranqa ichisaqlla pashtataarinaq.

Chaynash Llikuqa llakishqa

Pachamamata allaapa qayakur
kaykunaq.

Pachamamanash yapayqa ama llutakunawan qishyachimankitsu ninaq.

Qillqaq: Nelly Sánchez Vilcarina

Kikin rimaykuna: sara = hara

38
 Mana wiyakuq runa

Wayllu llaktachawshi
kimsa warmikuna
taakuyaanaq.

Kimanpash
wamrankuna
kanaq. Paykunaqa
paqtayaanaq huk
markakunaman
taakuq
aywayaananpaq.

Tutu kaqqa
hinanllachaw
taakunaq,
chaymannash huk
runa chaanaq, chaynash tutuqa triguta ayllur yanapaykallaamay ninaq.

Runaqa ahayar munanaqtsu.

Chaypitanash, runaqa mana yanapakuyta munar, aywakuumi ninaq.

Chaynash warmiqa, kaychaw mana yanapakurqa manam taqay

wachuta chimpankitsu ninaq, chaytatsun chimpanki, chayqa wañunkim.

Kikin rimaykuna: wañuy = wanuy kimsa = kima

39
 Runaqa llutatam
nin, nir pintiykunaq,
chayllachaw
waqran aparinaq.
Willakuykuna

Chaynash warmiqa
punkun rurinllaman
pampaykunaq.

Chaypitanash
kananyaq
chay runaqa
hukkuna chaptin,
puñuyninkunallachaw
willapan ima
ruraychawpis
yanapakuyaananpaq.

Ruraq: Nelly Sánchez Vilcarina

40
 Pumawan warmi

Unayshi Wakra
markachaw huk puma
kanaq.

Kay pumaqa huk

michikuqtash watiqaq.
Chaypitanash
michikuqtaqa
kuyakurkur apakunaq.
Chaynash michikuq
warmiqa qaparir
qayarir kanaq, pipis
maakunaqtsu.

Chaynash pumaqa
machay wasinman
chaykachirna,
chaychaw warmitaqa
waatakunaq.

Chaynash warmiqa
qishyaqyaarinaq, chaypitanash qishpikurinaq huk wamrata (pullan runa,
pullan puma kanaq).

Kikin rimaykuna: huk = shuk = suk

41
 Chaypitanash
pumaqa allaapa
warminpaq uryaq.
Wamraqa hatun
Willakuykuna

runana tikrarinaq,
chaynash warmiqa
willaykunaq llapan
kawayninta.

Chayta musyarirnash
wamraqa taytanta
huk kulluwan
wiluykunaq urusnin
pashtashqanyaq.

Chaypitanash,
wamraqa
mamallanta machay
rurinpita hurqurir,
ayllunkunaman
aywakuyaanaq
Chaychawnash
kushishqa
kawakuyaanaq.

Ruraq: Nelly Sánchez Vilcarina

42
 Hirkanchikpa wayllukuynin

Unayshi Rapayan markachaw huk runa Marco shutiyuq kanaq,

warminwan, churinkunawan kawanaq, llapan watakunash muruyninkuna
shumaq shakshanaq chayshi kastankunaqa mallaqanayta riqiyaanaqtsu,
ichanqa wakin marka runakuna paykunata mikuyta mañayaptin mana
qarayaqtsu, kay mikuykunaqa ñuqakunallapaqmi niyaq, chaynash marka
runakunaqa llakishqa aywakuyaq.
Chayta rikarqa tayta hirka alli kawakuyta paykunata yachachinaq.
Chayshi waray wataqa muruyninkuna shakshanaqtsu, muchuyta
qallayaanaq, wakin marka runakunaqa achka mikuyninkuna quriyanaq
(aylluyaanaq), Markuqa mana mikuy kaptin yarpachakunaq, imanawraq
kanan mañakushaq runa marka mayikunataqa nir.

43
 Kay Marku runaqa,
kastankuna
mallaqayanaptin
Willakuykuna

pinqakuykarpis runa
marka mayinkunata
mañakuq aywanaq,
Rapayan markapa
runankunaqa chayta
rikar llakipaayaanaq.

Chayshi papata,
sarata, uqata,
mashwata, tuqushta
qarayaanaq
kastankunawan
mikuyaananpaq,
Marku atska
mikuykunata aparir
wasinman charqan, chayta rikar warmin, churinkuna kushikuyanaq.
Chaypitash manaraq mikuyta qallar hirkapa rimayninta wiyayaanaq:
“Kanan qamkuna yachakuyash kanki shumaq kawakuyta, wakin
runa markaykikuna muchuyaptin qamkuna qarayanki, mañayanki,
yanapayanki”, chay hunaqpita llapan runakuna shumaq kawakuyanaq.

Qillqaq: Teddy Castillo Achic

44
 Hupaykunapa willakuynin

Unayshi Chunas markachaw

wamrakuna paqaspa puriyta
manchakuyanaq, awilankunashi
willapaayaanaq hupaykuna
paqaspa puriyanqanta, pullan
paqaspitaqa ama yarquyankitsu
niyanaq chayshi paykunaqa
manaraq paqas pullanman chaptin
puñukuyaq.

Huk wamrash Pedro shutiyuq

kanaq, payqa hupaykunata
riqiyta munanaq, chayshi huk
paqas pullanman chaskiptin, llapan wamrakuna puñukuykaayaptin
wasinpita puriq yarqunaq, wasinpa waqtanchaw puriykaptin achka
yuraq hupaykuna chipikyaypa yuripayanaq. Chayshi payqa manchakar
parlaytapis pashtachinaqtsu, chayqa hupaykuna niyaanaq ama imatapis
parlaytsu, kikillaykipaqmi ñuqakunata rikaayamashqayki, qamwan alli
kayaashaq mana pitapis willapaptiyki, mana allinta rurarqa wañunkim,
chaypaqmi ñuqakuna shayaamushaq ayatanaw apayaanaapaq karu
achka nina chariqman. Chay paqaspitash Pedro Wamraqa upalla
kawakunaq, pitapis mana willapaypa hupaykunata rikashqanpaq,
ichanqa kushish karqan hupaykunata riqiskir.

Qillqaq: Teddy Castillo Achic

45
 Papakunawan rachak

Huk markachawshi, achka murukuq

Willakuykuna

runa kaq. Payshi papata, sarata,

imayka mikuykunata murukuq.

Chaynash huk kutiqa, papa

uryanan kaykaq qishyakurpunaq.
Chayyaqnash mana alli qurakuna
chakra hunta wiñayaanaq.

Papakunanash akapaarillaayaanaq.
Chaynash, papakunaqa llakishpa
murukuqninpaq tapukullaayanaq:

—¿Icha piyllapis murukuqllaakuna

runata rikaykuyarqunki?, nishpa.

Chaynash rachakqa, qurakuna rurinpita, yaskinaq:

—Murukuqniykiqa wañukushqam, manam yurimunqatsu, nishpa.

Chaynash papakunaqa, manchakashqa tapuyaanaq:

—¿Imanawpataq qam yana rachak musyanki?, nishpa.

46
—¡Qanyanmi pamparamurquu!
Chaymi makiykuna liqitashqa
kaykan, ninaq yana rachakqa. .

Chaynash papakunaqa llapan

waqallaayaanaq:

—¿Kananqa pillaraq, mayllaraq

uryamaashun?, nishpa.

Rachaknash qurakuna rurinchaw

quchukuykaq. Qurakunanash
wakman kayman siqikar, wayrawan, tushukuykaayaq.

Chaypita, kimsa hunaqtanash, murukuq runaqa uryakuq chaanaq.

Chaynash yana rachakqa pintipa pintir aywakunaq, chayshi qurakunapis
manchakashqa puktikaariyaanaq.

Papakunanash:
—¡Murukuqninchik chaaraamushqa!, nishpa kushiyaanaq.
Chaynawnash runaqa papakunata uryanaq. Papakunanash kushishqa
tushuyaanaq, waytankunapis hinantinman pukutayninta ramayaanaq.

Chaynawshi, imayka mikuykunapis uryapashqa, qurapashqa, kushiyan.

Qillqaq: Eliseo Alvarado Caushi.

Kikin rimaykuna: kimsa = kima

47
 Kinwawan tawripa yuriynin
Willakuykuna

Unay patsachawshi, huk

markachaw ishkay shipashkuna
kikillankunalla kawayaanaq;
paykunash allaapa shumaq
kayaanaq. Chaymanshi
yanasatukur huk waywash
chaanaq.

Shumaq yuraq kunka kaptinshi

yanasanpaq awniyaanaq.

Chayta mayaskirna, huk asyaq

chikchi shipashkunapa wasinman waywashtukur paqasllapa aywanaq.
Shipashkunaqa kushishqa chaskiyaanaq: “Kayqa shumaq waywashchi”
nirnin. Kimsan qurikarkur pukllayaanaq.

Chikchiqa achkita charichiyta munayaptin michaakunaq:

“Chaynawlla, chakayllachaw pukllakushun”, nir. Shipashkunaqa
awniyaanaq.
Patsa waraanaptinqa chikchiqa qishpinaq mana riqiyananpaq.
Achka kutish chaynaw ruranaq. Chayraykur shipashkunaqa
yarpachakuyaanaq: “¿Imanirraq yanasanchikqa aywakun manaraq
pachapis waraptin?”, nir. Huk paqaschawna hipashkunaqa alli
willanakuskir yachachinakuyaanaq: “Kananqa ama qishpishuntsu

Kikin rimaykuna: piqa = uma mayaskir = maakur kimsa = kima

48
pacha waranqanyaq, chaypaq
punkuta alli wichqashun”, nirnin.

Chaynawpa chikchi chaariptinqa

punkukunata alli wichqayaanaq.
Chikchiqa mana yarquyta atir
wasi pachanchaw laqakashqa
waraamunaq. Pacha waraskiptinqa
shipashkunaqa waywashta
ashiyaanaq.

Chikchillata tariyaanaq: “¡Atataw!

¡Asyaq kuru! ¡Paywanchi yanasa karqanchik!”, niyaanaq.

Allaapa ahashqa, milanashqa huk yakupa ñawinman mayllakuq

aywakuyaanaq. Chaychawqa huk kaq shipash puntata ninaq: “Kananqa
huk humaqmi ushmaraashaq kay asyay yarqunanpaq”. Chayshi hukninpis
ninaq: “Ñuqaqa pichqa hunaqraqmi ushmaraashaq, chayraqmi kay
asyay yarqunqa”.

Chayta niskirqa shumaq shipashkunaqa ishkay sachaman tikraskiyaanaq.

Huk kaq kinwaman, hukninna tarwiman. Chaynawshi kinwawan tawri kay
pachachaw yuriyaanaq.

Willakuq: Rosalía Mariño Balabarca.

Willakuyta aylluq: Rufa Olórtegui Mariño.

Kikin rimaykuna: piqa = uma mayllakuq = paqakuq = armakuq

49
 Yana warmi qucha

Unayshi huk warmi taakunaq

Willakuykuna

Illawru marka hananchaw,

huk qucha kuchunchaw.
Ashmankunapis achka
achka kaq. Chayshi
warmiqa quyay quyay
michikuq qucha
kuchullanchaw.

Chay warmiqa
hirkakunawan rimaq,
mañakuq waatankunata taapananpaq; mana suwa apananpaq,
mana atuq mikunanpaq. Chaynawpash ashmankuna miraq.

Payta huk mana alli runa ashinaq warminpaq; pay awninaqtsu,

hirka willapaanaq puñuyninchaw: “Chay runaqa manam qamta
kuyashunkitsu, ashmaykikunallatam munan nir, karu markapa
apananpaq”, nir.

Huk hunaqnash michikuykar rikaarinaq chay runata yanaqinkunawan

shamuqta. Yarpachakunaq imataraq munayan, nir, waskankunatawan
rikar.

Yarpaarinaq tayta hirka ninqanta. Kikillaaqa imanawraq kashaq, nir

waqanaq.

50
Niykaptinqa quchaqa yana
yana tikraskinaq, pukutaypis
yurikurkunaq.

Qucha chawpinpitaqa
huk tuuru yarqaramunaq;
uushankunata qurirkur
quchaman yaykuchinaq.

Runakunaqa warmiman
tumaykuyaanaq.

Paynash manchakar
puchkallan aptashqa
pachallanchaw shaykaanaq:
“¡Tayta hirkakuna! nir, qaparinaq pasaypa payman runakuna
chaykaayaptinna”.

Chaynash tayta kirkakuna rumiman tikraykachiyaanaq puchkallan

aptashqata, huk washki uushantawan.

Chaypitash quchapa shutinta churayaanaq Yana warmi qucha nir.

Chaychawshi kanankama huk hatun rumi kaykan. Warmiwan washki
uushash chaychaw rikakun.

Willakuq: Ceneida Obregón Sáenz
Willakuyta aylluq: Rufa Olórtegui Mariño

Kikin rimaykuna: piqa = uma tikraskinaq = tikrarinaq

51
 Pukutay millwa
Willakuykuna

Mamaami chumpaa awaykarqan uushapa millwanwan Chinchay

Qucha wichay michikunqaayaq.

Millwan ushakaarinaq, chayraykur llakikuyman chaarinaq. Chinchay

Quchapita shumaq yuraq pukutay imayka uushapa millwannaw
yarqaramunaq mamaami witishpa.

Chayqa mamaami ama kuyukullaytsu, ninaq. Pukutayta chariykur

puchkakuykunaq hatullan kururuykama qishpichinqanyaq. Usharir
pukutayta, payllaa mamita, ninaq.
Quchaman pukutay kutirinaq.

Hatun kururuywanqa chumpaata kushishqa usharinaq kaa; chaypitaqa

hina chumpankuna taytaapaqpis, nanaakunapaqpis, turiikunapaqpis
ruranaq kaa. Chaykunata ushariptiipis millwa kanaqraq chuskun
awiluukunapaq. Chayraykurmi chumpaakunata quyaamaptin ayqiyaq
kaa Chinchay Quchaman, payllaa, mamita, niq.

Kananqa llapaakunam chumpayuq kaykaayaa.

Hina huk chumpaqa pishiykanran ari. Chaytami ñuqa allaapa

kuyakuypa awashaq.

Qillqaq: Macedonio Villafán Broncano

Kikin rimaykuna: piqa = uma

52
 Wallpawan anka

Huk markachawshi huk wallpa

chipsankunawan allaapa kushi
kushi puriykayanaq, chaynaw
kaykaayaptinshi huk anka hanankuna
wayrapa rikachakur yurikurinaq,
niykurshi huk chipsata (wishpata)
charirkur wayrapa paarir apakunaq.

Chaynash wallpaqa
qayariqachaykunaq wañuytapish munarnin. Chaymannash wallpapa
waataqnin yurirkunaq; paynash warakanta hipirirnin ankataqa rumiwan
wiqapaykunaq, chayshi piqanchaw rumi rataykuptin ankaqa pasaypa
upayashqa patsaman hiqarkamunaq.

Chaypitanash ankaqa shaarirkurir, pasaypa paaritapis mana

atishpa aywakunaq; runanash “¡Wapu! ¡Wapu! ¡Wapu!”, nishpa
qaparikachaykunaq. Chay hunaqpitash anka rara wayrapa yurimuptin
llapan runakuna ¡wapu! wapu! ¡wapu!, nishpa qayarikachaayan, chayna
ankaqa rara wayrallapa kutikun mana imatapis apashpa.

Chay hunaqpitash llapan wallpakunapis ¡wapu! ¡wapu! ¡wapu!, nishpa

runakuna niyaptinqa llapan wishpankunawan ratakuyan.

Qillqaq: Carolina Asunción Villafuerte Zuñiga

Kikin rimaykuna: chipsa = chipi = wishpa = chisha = pishqu

53
 Atuqwan Añas
Willakuykuna

Huk kutish huk atuq

añaspa wasinman
mallaqashqa chaarinaq,
kaynaw nishpa:
“Imanawllataq kaykanki
yanasa”. Añasnashi
ninaq: “Kaynawmi ñuqa
kaykaa, manam allinawtsu
kaykaa, paqaspa pirqata
pintinqatam kashata
haruykurquu, chaymi
chakiichaw yakaraptin
puriyta atiytsu”. Kimsa
quyanam mallaq
kaykaa nirnin waqarinaq, chaypitanash ñawinta pichapakurir ninaq:
“Qamqa ¿imanawllataq kaykanki?”. Atuqnash ninaq: “Ñuqapis manam
allinawtsu kaykaa, mallaq mallaqmi puriykaa, uushallapis, pishqullapish
kaptiykiqa qamtachi mikukurkuqman”, nishpa.

Niptinnnash, añasqa kaynaw ninaq: “Yanasa, mallaqaytaqa

awantarinkimanchi, manam kay nanayta awantankimantsu, qamqa
allaapa yachaq musyaqshi kanki niyashunkitaq, ¿manaku kay kashata
chakillaapita hurquramunkiman?, hurquramuptiykiqa huk washkitachi
paqaspa suwaykur qaraykuqman”, ninaq.

54
Chayshi atuqna
chakiykichaw
kashata
hurqumushaq
nir añaspa
chakinta ñawinta
alliq kichaykur
qawanaq, chaynaw
kaykaptinnash
añasqa chupanta
qalirkurnin shimichaw
ishpapuykamunaq.

Chayshi, ishkan
ñawin wisku
tikrariptin,
upayashqa
qayaykachar sharkurkur ninaq: “Manam rikaatsu ¿imanirtaq rikaatsu?,
¿imanirtaq asyaq añas kayta ruraykamarqunki?”, nirnin hitakaykunaq.

Chaynash añasqa atuqpa hananman harirkurnin ninaq: “Qammi allaapa

uli siki kanki, llullu wamra michikuqman chaykur llullu washkinkunata mikunki,
¿manaku ñuqanaw arunkiman paqasta, hunaqta?, chaynaw kaptiykim
runa chikishunki uushanta suwaptiyki, kananmi rikaakushqayki wishku
ñawiykiwan imanawshi kawanki niykur aywakunaq”.

Qillqaq: Violeta Lidia Espinoza Albornoz.

Kikin rimaykuna: arunkiman = uryankiman

55
 SÍMBOLOS DE LA PATRIA
HIMNO NACIONAL
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y ante niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.

BANDERA CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDO

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó

la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:

DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN

PROHIBIDA SU VENTA