MICOSIS SUPERFICIALES
Candidiasis (moniliasis)
Pitiriasis versicolor (TineaÊversicolor,ÊtineaÊflavaÊoÊmalÊdeÊamoresÊ)
• ProducidaÊporÊMalasseziaÊSpp:ÊmanchasÊhipocrómicasÊoÊhipercrómicasÊ
cubiertasÊdeÊdescamaciónÊfinaÊqueÊpredominaÊenÊtronco,ÊcuelloÊuÊparteÊ
superiorÊdeÊlosÊbrazosÊyÊrespuestaÊadecuadaÊalÊtratamientoÊperoÊdeÊ
recaídasÊfrecuentesÊ
• Epidemiología:ÊmicosisÊcosmopolita,ÊendemicaÊenÊzonasÊtropicalÊconÊunaÊ
prevalenciaÊdeÊ0.8ÊaÊ30-50%Ê=Ê29.5ÊCentroamérica,ÊocupaÊelÊ1erÊlugarÊconÊ
laÊconsultaÊdermatológica,ÊpredominaÊenÊvaronesÊ2:1ÊraraÊduranteÊlaÊniñezÊ
conÊantecedentesÊfamiliaresÊenÊ19%Ê
Etiopatogenia:Ê
• LaÊMalasseziaÊSppÊesÊunÊhongoÊlevaduriformeÊyÊlipofílicoÊqueÊformaÊparteÊ
deÊlaÊfloraÊnormaÊcutaneaÊ(unasÊ14ÊespeciesÊcomoÊfurfurÊoÊglobosa)
○ EsÊfavorecidaÊporÊelÊcalor,ÊlaÊhumedad,ÊproducciónÊdeÊsebo,ÊusoÊdeÊ
ropaÊoclusivaÊdeÊmaterialÊsintéticoÊyÊaplicaciónÊdeÊgasasÊyÊ
glucocorticoidesÊtópicosÊoÊsistemicos,ÊsxÊdeÊcushing,Ê
inmunosupresión,ÊdefectoÊdeÊlaÊproducciónÊdeÊlinfocinasÊyÊDMÊ2
○ InduceÊunaÊrespuestaÊconÊinfiltradoÊdeÊCD4+Ê
○ EnÊlosÊpxÊhayÊalteraciónÊdeÊlaÊrespuestaÊhumonarÊaumentandoÊlaÊ
producciónÊdeÊIgG,ÊdefectoÊenÊlaÊproducciónÊdeÊlinfocinas,Ê
desapariciónÊdeÊcelulasÊTÊreactivasÊenÊsangreÊperifericaÊyÊdisminuciónÊ
deÊlaÊproducciónÊdeÊIL-2,ÊIFN-aÊ
○ ElÊ"mincle"ÊreconoceÊlaÊmanosaÊenÊlasÊparedesÊcelularesÊdeÊ
MalasseziaÊeÊinteractúaÊdesencadenandoÊlaÊactivaciónÊyÊproducciónÊ
deÊcitocinasÊyÊquimiocinasÊÊ
• LaÊdescamaciónÊdependeÊdelÊefectoÊqueratoliticoÊdelÊhongoÊoÊdeÊlaÊ
transformaciónÊdeÊtriglicéridosÊenÊacidosÊgrasosÊirritantes
• LosÊcambiosÊdeÊcoloraciónÊesÊporÊefectoÊcitotóxicoÊsobreÊlsÊmelanocitosÊyÊ
alteracionesÊdelÊtamañoÊdeÊlosÊmelanosomas
CuadroÊclínico:Ê
• LesionesÊdistribuidasÊcentrípetaÊenÊtórax,ÊespaldaÊyÊparteÊproximalÊdeÊlasÊ
extremidadesÊ(raroÊalÊcuello,ÊantebrazosÊoÊporciónÊdistalÊdeÊlasÊ
extremidades)
○ EnÊniños,ÊafectaÊcara,Êfrente,ÊregionesÊpreauricularesÊ
○ EnÊlactantes,ÊzonaÊdelÊpañalÊ
• AfectaÊzonasÊdelÊcuerpoÊconÊtemperaturaÊyÊhumedadÊaltaÊ
○ EnÊalteracionesÊinmunitariasÊhayÊafectaciónÊdeÊcabezaÊyÊgenitalesÊ
• LaÊdermatosisÊesÊdeÊabundantesÊmanchasÊlenticularesÊhipocrómicasÊdeÊ
colorÊcafeÊoÊrosadasÊ
○ PuedeÊhaberÊunÊ"seudoborde"ÊactivoÊconÊformaÊdeÊmaculasÊoscurasÊ
(pitiriasisÊversicolorÊnigra)
• 2ÊaÊ4ÊmmÊdiametroÊoÊhastaÊ1-2Êcm,ÊcubiertasÊporÊdescamaciónÊfurfuráceaÊaÊ
vecesÊlesionesÊfolicularesÊ
○ CasiÊtodasÊaisladas,ÊperoÊpuedenÊconfluirÊyÊformarÊgrandesÊplacasÊ
○ DeÊevoluciónÊcrónicaÊyÊasintomatica,ÊenÊocasionesÊconÊpruritoÊleveÊ
○ PuedenÊser:Êlocalizadas,ÊdiseminadasÊoÊeritrodermia
 Morfología: Punteada,Ênumular,Êreticular,ÊfolicularÊoÊ
seudopapular,Êhipercrómica,ÊhipercrómicaÊyÊatroficaÊ
• Foliculitis:ÊafectaÊaÊjovenesÊconÊantecedentesÊdeÊtxÊconÊglucocorticoides,Ê
tetraciclinas,ÊusoÊdeÊropaÊoclusiva,ÊDM,ÊinmunodepresiónÊoÊ
inmunosupresiónÊ
○ PredominaÊenÊtronco,Êcuello,ÊparteÊsuperiorÊdeÊlosÊbrazosÊ
○ HayÊpapulasÊfolicularesÊpruriginosasÊconÊunÊtapónÊqueratósicosÊoÊconÊ
pústulasÊ
 PustulosisÊcefálicaÊneonatal:ÊerupcionesÊpustularesÊoÊ
papulopústulasÊenÊlaÊcara,ÊsimilaresÊalÊacnéÊoÊlaÊmiliariaÊ
sebáceaÊ
• Onicomicosis:ÊcontroversialÊ
• InfecciónÊsistémica:ÊrnÊoÊpxÊconÊcatéteres,ÊinmunodeprimidosÊconÊ
enfermedadÊgastrointestinalÊoÊqueÊrecibenÊalimentaciónÊparenteralÊlipídicaÊ
○ HayÊfungemiaÊyÊmanifestacionesÊpulmonaresÊasíÊcomoÊpustulasÊenÊlaÊ
pielÊ
Diagnostico:Ê
• Histopatología:ÊaÊtinciónÊHEÊseÊmanifiestanÊlevadurasÊyÊfilamentosÊenÊlaÊ
capaÊcorneaÊhiperqueratósicaÊoÊenÊelÊinfundíbuloÊdelÊpeloÊ
• SignoÊdelÊuñazoÊoÊ"besnier":ÊcuandoÊseÊraspaÊconÊunaÊcuharillaÊoÊlaÊuña,Ê
dejaÊunaÊmarcaÊenÊlaÊpielÊporÊdesprendimientoÊdeÊlasÊescamasÊyÊconÊluzÊdeÊ
WOODÊseÊobservanÊlesionesÊdeÊcolorÊamarillo-doradoÊ
• LoÊ+ÊprecisoÊsonÊlosÊmetodosÊmolecularesÊcomoÊRFLPÊ(analisisÊporÊ
polimorfismoÊdeÊlaÊlongitudÊdeÊlosÊfragmentosÊdeÊrestricción),ÊsecuenciasÊ
deÊrRNAÊyÊDNAyÊcarioÊtipificaciónÊ
DiagnosticoÊdiferencial:Ê
• PitiriasisÊalbaÊ
• DermatitisÊsolarÊhipocromianteÊ
• LepraÊ
• VitíligoÊ
• EritrasmaÊ
• EccemátidesÊ
• PitiriasisÊrosadaÊ
Tratamiento:ÊTratamientoÊlocalÊpreconizadosÊ
• EnÊlasÊzonasÊtropicales,ÊlasÊrecaidasÊsonÊregla:ÊalÊañoÊ60%ÊyÊenÊ2ÊañosÊ80%,Ê
despuesÊdeÊlaÊcuraciónÊpuedenÊpersistirÊmanchasÊhipocrómicasÊresidualesÊ
• DependeÊdeÊlaÊgravedadÊ
○ KetoconazolÊVoÊ400ÊmgÊUDÊoÊ200ÊmgÊxÊdíaÊenÊlasÊmañanasÊxÊ10ÊdíasÊaÊ
unÊmesÊ
○ ItraconazolÊ100Êmg/díaÊduranteÊ15ÊdíasÊaÊunÊmesÊoÊ200ÊmgÊxÊdíaÊ5ÊaÊ7Ê
díasÊ
• DeÊacuerdoÊaÊlasÊguias:Ê200ÊmgÊxÊdíaÊxÊ5ÊaÊ7ÊdíasÊdeÊitraconazolÊ
• CremasÊoÊjabonesÊconÊácidoÊsalicílicoÊyÊazufreÊdeÊ1ÊaÊ3%ÊoÊketonazolÊ2%Ê
• ProfilaxisÊ1ÊoÊ3ÊdíasÊalÊmes:ÊketoconazolÊ200ÊmgÊVÊO,ÊitraconazolÊ400ÊmgÊoÊ
jabonesÊqueratoliticoÊ
• ManifestaciónÊclinicaÊporÊlevaduraÊoportunistaÊdelÊgeneroÊCandida,ÊenÊparticularÊalbicansÊ(superficialÊoÊ
profunda,ÊconÊafecciónÊaÊpiel,ÊmucosasÊuÊorganosÊinternosÊyÊdeÊevoluciónÊaguda,ÊsubagudaÊyÊcronica)
EpidemiologíaÊ
• CosmopolitaÊyÊesÊelÊ25%ÊdeÊlasÊmicosisÊsuperficiales,Ê35%ÊdeÊlosÊpxÊtieneÊafecciónÊenÊuñas,Ê30%ÊpielÊyÊ
20%ÊmucosasÊ
• SeÊhaÊincrementadoÊsuÊincidencia,ÊafectaÊtodaÊraza,ÊsexoÊoÊedadÊ(4ÊaÊ18%ÊenÊRN)
○ LaÊvulvovaginitisÊpredominaÊenÊ20ÊaÊ30ÊañosÊsiendoÊelÊ30%ÊdeÊlasÊenfermedadesÊginecológicasÊ
○ LaÊbalanitisÊestaÊenÊadultosÊyÊancianosÊ
○ LaÊformaÊoralÊenÊmenoresÊdeÊ10ÊañosÊoÊmayoresÊdeÊ60Ê(30ÊaÊ65%)
○ IntertrigosÊyÊonicomicosisÊ+ÊfrecuenteÊmujeresÊ
EtiopatogeniaÊ
• Candida:Ê
○ HongosÊsaprofitosÊdeÊlaÊnaturaleza,Êmucosa,ÊtuboÊdigestivoÊ(24%),ÊvaginaÊ(51%)Ê
○ Especies:ÊCÊalbicansÊ(+Êfrecuente)Ê[resistenciaÊaÊlaÊanfotericinaÊBÊyÊfluconazol],ÊCÊguilliermondi,ÊCÊ
tropicalis,ÊCÊparapsilosisÊcomplexÊ[brotesÊnosocomiales]
○ PatógenoÊoportunista,ÊlaÊinfecciónÊpuedeÊserÊexógenaÊoÊendógena,ÊfavorecidoÊporÊmodificacionesÊ
delÊterrenoÊenÊelÊhuespedÊcomoÊantibióticos,ÊterapéuticasÊoÊradioterapia,ÊanticonceptivosÊ
hormonales,ÊdesequilibriosÊhormonalesÊ(embarazo,Êdiabetes,ÊinsuficienciaÊtiroidea)ÊoÊfactoresÊ
higiénicosÊ
○ FactoresÊlocales:ÊalimentosÊconÊmuchaÊazúcar,ÊmanicuraÊyÊpedicura,ÊcomerseÊlasÊuñas,ÊprendasÊdeÊ
vestirÊsintéticasÊyÊpañalesÊdesechablesÊ
• LasÊespeciesÊdeÊCandidaÊsonÊsensiblesÊalÊfluconazolÊ
• Clasificación:Ê
○ Circunscrita:Êboca,Êpliegues,ÊzonaÊdelÊpañal,Êgenitales,ÊuñasÊyÊregiónÊperiunguealÊ
○ DiseminadasÊyÊprofundas:ÊcandidosisÊmucocutáneaÊcrónicaÊyÊgranulomaÊcandidósicoÊ
○ Sistemicas:Êsepticemia,ÊcandidemiaÊiatrogénicaÊyÊdermatitisÊfúngicaÊinvasora
• LasÊetapasÊson:ÊadherenciaÊaÊepitelios,Êcolonización,ÊpenetraciónÊepitelial,ÊinvasiónÊvascularÊyÊdespuesÊ
diseminación,ÊadherenciaÊaÊendoteliosÊyÊpenetraciónÊdeÊtejidosÊ
○ HayÊ9ÊfactoresÊdeÊvirulenciaÊ
 LaÊformaciónÊdeÊhifas,ÊelÊtigmotropismoÊesÊunaÊsensibilidadÊalÊtacto,ÊlaÊhidrofobicidadÊ
facilitaÊlaÊadherenciaÊinespecífica,ÊlasÊmoleculasÊdeÊvirusÊdependenÊdeÊlaÊproducciónÊdeÊ
adhesinas,ÊelÊmimetismoÊesÊlaÊcapacidadÊdeÊproducirÊoÊadquirirÊunaÊcapaÊmolecularÊdelÊ
microorganismoÊqueÊimitaÊlaÊdelÊhuespedÊ
• AlÊencontrarÊperdidaÊdeÊlaÊbarreraÊepidermicaÊseÊadhiereÊaÊlasÊcelulasÊepitelialesÊinvadiendoÊlaÊcapaÊ
corneaÊporÊunaÊlisisÊtisularÊmedianteÊenzimasÊqueratolitico,ÊproteolíticasÊyÊfosfolipasasÊproduciendoÊ
inflamaciónÊlocalÊ
ManifestacionesÊ
AfectaÊcualquierÊtejido,ÊorganoÊoÊsistemaÊ
• Oral: enÊlaÊbocaÊseÊpresentaÊenrojecimientoÊyÊplacasÊmucosasÊblanquecinas:Ê"algodoncilloÊoÊmuguet"Ê
○ PuedeÊserÊdifusasÊoÊporÊregionesÊ(paladar,Êcarrillos,Êencías,ÊlenguaÊ[glositis])Ê=ÊasintomaticasÊoÊconÊ
ardorÊ
○ Pseudomembranosa:ÊplacasÊblanquecinasÊfacilmenteÊdesprendiblesÊ+ÊdificultadÊaÊlaÊdegluciónÊ
 PseudomembranosaÊcronica:ÊpersistenteÊenÊpxÊconÊSIDAÊ
○ EritematosaÊatroficaÊ(agudaÊyÊcronica):ÊsuperficieÊmucosaÊrojaÊyÊbrillanteÊ+ÊinflamaciónÊyÊbocaÊ
ardorosaÊoÊglosodiniaÊ
○ CrónicaÊenÊplacas:ÊpredominaÊenÊfumadores,ÊenÊlaÊlenguaÊyÊhayÊplacasÊblanquecinasÊqueÊnoÊ
desprendenÊ
○ NodularÊcronica:ÊmucosaÊconÊaspectoÊempedradoÊ
○ GlositisÊromboidalÊmedial:ÊelÊdorsoÊdeÊlaÊlenguaÊtomaÊelÊaspectoÊdeÊtrociscoÊ
○ ErosivaÊoÊdolorosa:ÊpredominanteÊenÊancianosÊyÊrelacionadosÊconÊprótesisÊdentariasÊ+ÊestomatitisÊ
debajoÊdeÊlaÊplacaÊ
○ QueilitisÊangular:ÊafecciónÊenÊlabios,ÊeritemaÊyÊfisurasÊqueÊformanÊunÊtrianguloÊdeÊbaseÊexternaÊ
(puedeÊtenerÊlenguaÊnegraÊvellosa)
• Candidosis de los pliegues:Êeritema,Êdescamación,ÊpielÊmacerada,ÊbordesÊmarcadosÊporÊunÊCollareteÊdeÊ
escamasÊyÊlesionesÊsatéliteÊpapulares,ÊvesicularesÊoÊpustularesÊ
○ IntertrigosÊblastomicéticos:ÊestaÊenÊespaciosÊinterdigitales,ÊencontradoÊenÊpiesÊoÊgrandesÊplieguesÊ
=Êaxilas,ÊinguinalesÊoÊinframamariasÊoÊInterÊglúteosÊ
 EnÊlaÊzonaÊdelÊpañalÊhayÊeritemaÊyÊdescamación,Êvesículas,Êampollas,ÊpustulasÊyÊzonasÊ
denudadasÊ
○ CandidosisÊneonatal:ÊalgodoncilloÊoÊlesionesÊpustularesÊoÊvesicularesÊdiseminadasÊ
○ Uñas:ÊseÊveÊlaÊlaminaÊunguealÊengrosadaÊyÊconÊestríasÊtransversales.ÊAfectaciónÊenÊlaÊbaseÊconÊ
despigmentación,ÊadquiereÊcolorÊamarillo-verde-negroÊ
 PerionixiÊqueÊesÊlaÊinflamaciónÊperiunguealÊconÊlaÊcausaÊdeÊlasÊlesionesÊenÊlasÊuñasÊconÊdolorÊ
yÊseÊpuedeÊverÊelÊescapeÊdeÊpusÊalÊpresionarÊlaÊregiónÊ
• Vaginitis
○ SeÊpresentaÊinflamación,ÊleucorreaÊespesaÊyÊgrumosaÊyÊPRURITO,ÊseÊextiendeÊaÊlesionesÊaÊlaÊvulvaÊ
yÊperinéÊ
○ MucosaÊvaginalÊeritematosaÊyÊconÊplacasÊblanquecinasÊoÊamarillentas,ÊpuedeÊhaberÊdispareuniaÊ
○ VaginitisÊcomplicadaÊoÊrecurrenciasÊsonÊcausadasÊporÊcandidaÊnoÊalbicansÊÊenÊunÊ20%
• Balanitis:ÊenÊelÊglandeÊ(balanoÊpostitis)ÊconÊlaÊpielÊmacerada,ÊplacasÊblanquecinasÊyÊerosiones,ÊasiÊcomoÊ
vesículasÊyÊpústulasÊ+ÊdisuriaÊyÊpolaquiuriaÊ
• Forma mucocutánea crónica:ÊlactantesÊyÊniños,ÊrelacionadoÊconÊanormalidadesÊdelÊtimo,ÊdefectosÊdeÊ
linfocitosÊyÊleucocitosÊyÊendocrinopatíasÊ(oÊidiopáticos)
○ LasÊlesionesÊcoexistenÊconÊelÊgranulomaÊcandidósicoÊqueÊhacenÊlesionesÊnodularesÊprofundasÊyÊ
escamoÊcostrosasÊ
i. RelacionadaÊconÊinmunodeficienciaÊmortal:ÊseÊlimitaÊaÊlaÊcavidadÊoralÊyÊlaÊmuerteÊapareceÊaÊ
losÊ2ÊañosÊ
ii. RelacionadaÊconÊdeficienciaÊinmunitariaÊnoÊmortal:ÊafectaÊboca,ÊpielÊyÊuñasÊ(granulomaÊyÊ
candidosisÊconÊendocrinopatía)
iii. ApariciónÊtardíaÊvinculadaÊconÊtimomaÊbenignoÊoÊmalignoÊ
iv. RelacionadaÊconÊsidaÊ
• Forma sistemicas:ÊesofagoÊyÊcorazón,ÊlaÊsepticemiaÊseÊoriginaÊenÊfocoÊintestinalÊ(porÊhiperalimentaciónÊ
parenteral)
• Forma perinatal:ÊlesionesÊcutaneasÊyÊsistémicasÊ(frecuenteÊenÊprematurosÊyÊgeneraÊmortalidadÊalta)ÊHayÊ
congenitasÊyÊneonatalesÊ
○ Congenita:ÊinÊuteroÊocurreÊ1ÊsemanaÊantesÊdelÊpartoÊporÊcorioamnionitisÊascendente:ÊlesionesÊseÊ
obervanÊalÊmomentoÊdelÊnacimientoÊoÊduranteÊprimerasÊhorasÊ=ÊpustulosisÊneonatalÊyÊ
descamación,ÊafecciónÊpalmoplantar,ÊparoniquiaÊyÊonicodistrofiaÊ(buenÊpronosticoÊexceptoÊenÊ
neumoniaÊoÊsepsis)
○ CandidosisÊneonatalÊesÊunaÊinfecciónÊadquiridaÊenÊelÊcanalÊdelÊpartoÊoÊposnatal:ÊapareceÊalÊ7moÊ
díaÊyÊmanifiestaÊafecciónÊsistémicaÊ
• Histopatología:ÊcapaÊcorneaÊengrosadaÊdondeÊseÊobservaÊfilamentosÊyÊblastoesporasÊ(apreciadaÊconÊ
tinciónÊdeÊPAS)ÊyÊenÊlaÊdermisÊpuedeÊhaberÊedemaÊleveÊ
DiagnosticoÊdiferencialÊ
• Leucoplasia
• TiñasÊinguinales/ÊinframamariasÊoÊdeÊlosÊpies
• DermatitisÊporÊcontactoÊ
• OnicosisÊporÊotrosÊhongosÊ
• Onicopatía
• FenomenoÊdeÊRaynaudÊ
• DermatitisÊdeÊlaÊzonaÊdelÊpañalÊ
• DermatitisÊseborreica
• BalanitisÊherpéticaÊ/ÊvaginitisÊ
Tratamiento:ÊeliminaciónÊdeÊfactoresÊqueÊfavorecenÊlaÊinfecciónÊ
• AguaÊcoÊbicarbonatoÊreduceÊlaÊcandidosisÊoralÊ(igualÊqueÊelÊmiconazol)
• TabletasÊvaginalesÊdeÊmiconazolÊoÊnistatinaÊdadaÊsuÊlentaÊdisoluciónÊ
• RegiónÊgenitalÊplieguesÊyÊzonaÊdelÊpañal:ÊvinagreÊoÊácidoÊacéticoÊaÊ5-10ÊmlÊenÊ1ÊLÊdeÊaguaÊoÊsoluciónÊdeÊ
BurowÊ
○ NistatinaÊenÊcremaÊ100Ê000ÊU,ÊtalcoÊoÊtabletasÊvaginalesÊ3ÊvecesÊxÊdíaÊxÊ7ÊdíasÊaÊvariasÊsemanas
• Ketoconazol:Ê200Êmg/díaÊxÊVÊOÊenÊpiel,Êmucosa,ÊuñasÊenÊformaÊcronicasÊoÊprofundas,ÊenÊlasÊformasÊ
mucocutáneasÊmejoraÊenÊdíasÊoÊsemanasÊ
○ ParaÊvaginitisÊ400Êmg/díasÊxÊ5ÊdíasÊoÊterconazolÊenÊcremaÊyÊovulosÊÊ
• PxÊconÊSIDAÊenÊformasÊmucocutáneas:ÊfluconazolÊ800ÊmgÊVOÊoÊIVÊcomoÊdosisÊcargaÊseguidoÊdeÊ400Ê
mg/díaÊ
○ VoriconazolÊ400Êmg/díaÊ
• Mucocutaneas:ÊitraconazolÊadministradoÊenÊdosisÊdeÊ100Êmg/díasÊporÊVÊOÊenÊtantoÊnoÊdesaparezcanÊlosÊ
sintomasÊ