Está en la página 1de 20

Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L.

Gutiérrez Corani

ALLINTAPUNI
JAMUNKICHIQ
KAY QHICHUA
SIMI
YACHAQAYMAN.

IMAYNALLA
1
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
RIQSINAKUY

Ñuqaypata sutiyqa. Ñuqaqta sutiy.


Rusas T’ika, qanpatari Wijtuku Mayumanta, qampatari

Ñuqaqa Wasilu kani


qanri

Imataq Sutiy. Ñuqaypata sutiy Zaida L. Gutierrez Corani


Maymanta kani. Uru urumanta kani. Quchapampamanta kani.
Santa Cruz llaqtamanta kani
Maypi llamk’ani. Yachaywasipi llamk’ani. Mana llamk’anichu. Jatun yachaywasipi
yachaqani. Ranqhaypi llamk’ani. Rimqhataq kani, Jampiq kani,
Qhichuwata parlayta yachanichu. Mana yachanichu - juk chhikallata yachani,
Sumaqta yachani.
Alcaldia nisqapi llank’ani Lata p’isqu sayananpi llank’ni.

2
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
SALUDOS - NAPAYKUYKUNA

Allin P’unchay

Allin sukhayay

A Allin tuta-Allin ch’isi.

Ama suwa
Ama qhilla Qampis kikillantaq SALUDO ANCESTRAL INCAICO
Ama llulla
DENOTA LA ENTONACION
Tatä Jäy
Mamä Saludar Contestar wawäy

Tata-y Yaw
Mama-y Agradecer Contestar Yaw Pachi

Q’ayakama
Tinkunakama Despedida

3
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
ALFABETO FONEMICO QUECHUA
MODO DE PUNTO DE ARTICULACION
ARTICULACION Bilabial Dental Palatal Velar Post-velar

Simples. P T CH K Q
Aspirados. PH TH CHH KH QH
Glotalizados. P´ T´ CH´ K´ Q´
Fricativos. S J
Laterales. L LL
Nasales. M N Ñ
Semiconsonantes. W Y
Vibrantes R
Vocales I U
Alta anterior Alta posterior
A
Baja central

Chhujcha Chhukcha jamuskani jamushani jamushkani jamuchkani


phhasku phatku uqi q’umir qhichuwa

4
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
VERBOS - RIMAY PURICHIY
Quechua Castellano Quechua Castellano Quechua Castellano
Parlay Takiy P’ampay
Akulliy Tusuy Phujllay
Thuqay Tarpuy Yanapay
Rantiy Takay Khaniy
Ranqhay Tiyay Kusikuy
Waqay Ajllay Phukuy
Asiy Urmay Chhaqruy
Wisq’ay Nanay Yachaqay
Kichariy Mask’ay Phinkiy
Apaykachay K’ukiyay Suyay
Sat’iy Tupuy Paqariy
T’uqpiy Khuchuy Ch’awkay
Suchuriy Jasp’iy Phatay t’uqyay
Samay Ch’uqhuy Qhaway
Tiyapuy Churay Rikhuy
Kapuy k’uchunchay Kawsay
Kuyuy K’ichiy Riy
Waylluy k’anchay Tuytuy
T’irmuy Rikhuchiy Pitay
Mayllay Thañiy Qhawakipay
T’aqsay Wañuy Puñuy
Payllay Llik’iy Puriy
Allinchay Khurkuy Llank’ay
Jampiy Mikhuy Turkay
Munay Qhurquy Ujyay Upyay
Miyay Uqhariy Lluqsiy
Ñat’uy P’akiy Yaykuy
Thikray Qhaquy Pichay
Puriy Khituy Ñawiriy
Q’iwiy P’usquy Qillqay
Thantay Ayñay Musquy
Jap’iy Yumiy Yachachiy
Jap’iqay Wayk’uy T’ijuy rumpiy
Llamayuy Kharkatiy Llakikuy
Maqay P’inqay Samariy saruy
Apay Yuyariy jusq’uy untar Jusk’uy
Willay Chaninchay Unquykuy
Ayqiy K’amiy Much’ay Wach’iy

5
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
SUFIJOS VERBALES Y CONJUGACION

Mikhuy - comer phujlla y


Mikhuni phujllani
Mikhunki phujllanki
Mikhun phujllan
Mikhunchik (in.) phujllanchik
Mikhuyku (ex.) phujllayku
Mikhunkichik phujllankichik
Mikhunku phujllanku

LOS PRONOMBRES PERSONALES - RUNAQ SUTIRANTIKUNAN


Ñuqa
Qam
Pay
Ñuqanchiq (inc.)
Ñuqayku (ex.)
Qamkuna
Paykuna

RIMAYKUNA
Ñuqa munani
Qam munanki
Pay munan
Ñuqanchik munanchik in.
Ñuqayku munayku ex.
Qamkuna munankichik
Paykuna munanku

LOS SUFIJOS POSECIVOS


Wasiy
Wasiyki
Wasin
Wasinchik
Wasiyku
Wasiykichik
Wasinku
RIMAYKUNA
Mamay waqan
Wawayki urman
Allqun mikhun
Tatanchik llank’an
Churiyku qillqan
Wasiykichik urman
Wallpanku phawan

Allqu, wawqi, qusa, inti, quylluy, yachaqaq, unqusqa, wallpa, lata p’isqu, challwa, ususi
6
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
ESTRUCTURA DE LA ORACION DEL QUECHUA
En la estructura oracional del idioma quechua propiamente es de la siguiente manera.
Primero se tiene al sujeto, luego el complemento y por último el verbo, por ejemplo:
Ñuqa yakuta munani
S C V
Qan t’antata mikhunki.
S C V
Pay chuwata apan.
S C V
Ñuqanchik wasita pichanchik
Ñuqayku aychata munayku
Qamkuna wasita rantinkichik
Paykuna yakuta ujyanku

LOS PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS- RIKHUCHIQ SUTIRANTIKUNA


Kay Kaykuna
Chay Chaykuna
Jaqay Jaqaykuna

RIMAYKUNA
Kay wawa anchata waqan
Chay alqu Rusitaman khanisqa
Jaqay wasi, wasiykichu
Kaykuna imataq kanku
Chaykuna wallpakunachu
Jaqaykuna ch’aqwanku

NOMBRES PROPIOS Y COMUNES


Nombres propios Nombres comunes
Mariya Tata
Waltiku Mama
Sawina Wawqi
T’urut’uru Ñaña
Pukawasi Llaqta
Mayqin kunturillu Misi
Chirapa Alqu

RIMAYKUNA
Sawinaqa chuwata mayllan
T’urut’urumanta jamuni
Chirapaqa aychata munan
Ñañaman qulqita quni
Mamanchik mikhunata wayk’un
Qan llaqtaman rinki

7
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LOS PRONOMBRES INTERROGATIVOS - TAPUQ SUTIRANTIKUNA
Ima
Pi
Maypi
Mayk´aq
Machkha
Imapaq
Imarayku
Mayqin
Imayna
Maytaq
RIMAYKUNA
Qan imata ruwarqanki
Jawapi pi ch’aqwan
Pay mayk’aq jamunqa
Tatayki maypi llank’an
T’ikata imapaq rantinki
Mamayki imarayku waqan

OBJETOS DIDACTICOS - YACHACHIY NAKUNA


P´anqa Ñawirina p´anqa Qillqana
Tinta qilqana Siqina Khituna
Ñawch´ina Muyuchina Pirqaqilqana
Pirqapichana K´utuna K´askachina
Llimphikuna Raphi Tiyana
Jamp´ara Q’ipirina

RIMAYKUNA
Ñuqa pirqaqilqanapi qilqani
Qam siqinawan raphipi siqinki
Mariyaqa tintaqilqanawan qilqan
Ñuqanchik llimphikunawan llimphinchik
Paykuna ñawirina p’anqata ñawirinku

LOS ALIMENTOS – Mikhunakuna


Ajara Uchu Luquti
Alwirija Ulluma Siwara
Chhuqllu Runtu Aycha
Masara Sara Ch´uñu
Jak’u Chaqallu Qawi
K´umpu Tunta Kaya
K’ispiña Llusp’ichi Ch’aqi
Luq’usti Ulupika Ch’arki
Papa Uqa Jawasa
Qhachi ch’uñu Phiri T’anta
Tiriwu Kinuwa Qañawi
Wayrunq’u misk’i Pitu Challwa A.

8
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
RIMAYKUNA
Papawan aychawan wayk’uni
Jawas piqtuta wayk’unki
Pampapi kinuwata tarpun
Ch’uñuta chulluchiyku
Sara mut’iwan ch’arkiwan mikhunkichik

LOS DIAS DE LA SEMANA – QANCHISCHAWKUA


Killachaw
Atichaw
Quyllurchaw
Illapachaw
Ch’askachaw
K’uychichaw
Intichaw
RIMAYKUNA
Ñuqa killachaw p’unchay jamusaq
Qan atichaw p’unchay llaqtaman rirqanki
Pay quyllurchaw p’unchay wasipi kanqa
Nuqanchik Illapachaw p’unchay yachaywasiman risunchiq
Nuqayku ch’askachaw p’unchay kukata akullisqayku
Qankuna k’uychichaw p’unchay p’achata t’aqsasqankichiq
Paykuna Intichaw p’unchay raymiman rinqanku

LOS COLORES - LIMPHIKUNA - LLIMP’IKUNA


Yuraq Puka Laqha
Yana Q’illu Sut’i
Ch´umpi Anqas Laqha q’umir
Uspha Q´umir Sut’i ch’umpi
Ch’uwa Panti Qulqi llimphi
Ch´iqchi Kulli Quri llimphi
Uqi Willapi T´uqra
Lunku Churq´illu Kisa
Sani Qhusi
P´aqu Amapula
K’iwcha ch’umpi Qhich´i

RIMAYKUNA
Chay sipasqa k’achitu qhusi ñawiyuq
Chay p’aqu chhukcha maqt’a sinchita waqan
Ñañayki kulli aqhata quriwan
Ñuqa panti llijllata awani
Mamanchiq q’umir jawasa chaqalluta apamun

9
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LA FAMILIA - LLAWARMASIKUNA
Tata Churi Yayawki Kuraq
Mama Ususi Ipa Sullk´a
Jatuntata Wawqi - Tura Laqusi Wawqiq churin
Jatunmama Ñaña - pana Masanu Ñañaq ususin
Jallp’a tata Kuraq wawa Awkch´i masi Allchhi
Jallp´a mama Sullk’a wawa Taykch´i masi Ijma
Kuraq tata Qhari Qusa Ñasq’a wawa
Kuraq mama Warmi Warmi Asu wawa
Chawpi tata Tulqa Tulqa masi Irqi wawa
Chawpi mama Yuqch´a - qhachuni Yuqch´a masi Wawa
Ch´uri tata Awkch´i Ichumama Awki tata
Ch´uri mama Taykch´i Ichutata Tayka mama
Kumpari kumari Sullu wawa Uywasqa

RIMAYKUNA
Tatawan mamawan llaqtaman ch’usanku
Jatun mama misk’ita quriwanqa
Ichumamay qulqita quriwan
Sullk’a ñañanchiq yachaywasiman rin

LOS ANIMALES DOMESTICOS - ILLA UYWAKUNA


Waka Iwija- usha Khuchi
Quwi Misi Allqu
Wuru Llama Wallpa
Ququruchi-K´anka Pili Wank’u
Allpachu Q’ichichi K’usillu
Karwa Pawa Challwa

RIMAYKUNA
Chay yana misi juk’uchata jap’isqa
Alquyki ñañayta khanisqa
Wallpan runtuta churasqa
Pilinchiq yakupi tuytusqa
Wakayku chaqraman yaykusqa
Uwijakunaykichiq yuraqkamalla kasqa
Paykuna khuchita ñak’asqanku

ANIMALES SILVESTRES - WASA UYWAKUNA


Atuq Añathuya Titimisi
Jurunsitu Juk´ucha Wari
Unsa Pampa quwi Khirkinchu
Wisk’acha Taruka Pampa wank’u
Jukumari

10
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
RIMAYKUNA
Titimisi wallpata suwan
Chay atuq iwjijata t’ullun
Warikunaqa runamanta karupi kawsanku
Añathuyaqa millayta asnan

LOS INVERTEBRADOS - MANA TULLUYUQ UYWAKUNA


Pilpintu T´iti t´iti Siripita
Kusikusi Ch´arina Thuta
Chhiqchirinka Akatanqa Wakawaka
Khuru Wayrunq´u Ch´uspi
Sik´imira Chhaka Ninanina
Silwikhuru Yawriyawri Usa Jamak’u
Piki Ch´iya T´asa Itha
RIMAYKUNA
Chay chhiqririnka chhujchata k’utun
Ñuqa Wayrunq’u misk’ita munani
Chhaka akawan kirwashunata jampinku
Sik’imirawan arasata jampirqa
Thutawan t’irikunata allinyachisunchiq

LOS REPTILES - QHATATIKUQ UYWAKUNA


Asiru Jamp´atu Jararankhu
Katari Pikaltultu Kichatu

RIMAYKUNA
Musquypi uj asiruta rikhurqani
Urqupi wawaman jararankhu manchhachisqa
Pikaltultuqa yakupi kawsan.

LAS AVES - PHAWAQ UYWAKUNA


P´isqu Juq´uri torcaza Chiwanku
Phichitanka Juku Ch´usiqa
Paka Mallku Alqamari
Suwiq´ara Juruk´uta Yakayaka
P´isaqa Lluthu Pukupuku
Q´ichichi Quriq´inti K´alla
Suri Urpi Chiñi
Pariwana
RIMAYKUNA
P’isquqa wasi khiraypi thapachakusqa
Jaqay chiwanku janaqpachamanta parata mañan
Alqamariqa sinchi wajcha uywa ninku
Juruk’uta llawarninwan t’uku unqunta jampin
Quriq’intipuni t’ikata ch’unqan.

11
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LOS MESES DEL AÑO – WATA KILLANKUNA
Qhaqmiy Killa. Enero Mes de mucha lluvia
Mes de la producción y la alegría. De la
Jatun puquy. Febrero
convivencia del hombre y la vegetación
Pacha puquy. Marzo Mes de la maduración de los productos.
Ariwaki Abril Mes de la cosecha
Aymuray. Mayo Selección de los productos.
Mes de la elaboración del chuño. Y de
Jawkaykuski Junio agradecimiento, a la deidad de los ganados.
Chaqraqunakuy Julio Truque y repartición de tierras
Sit’uwaki Agosto Preparación de tierras para la siembra.

simiyuq killa Entrega de ofrendas a la madre tierra.

Tarpuy killa Septiembre Mes de la fertilidad y de siembra


Pawqarwara Octubre Mes de las flores
Ayamarq’ay Noviembre Veneración a los muertos
Qhapaq Intiraymi Diciembre La gran fiesta del Sol
RIMAYKUNA
Qhaqmiy killapi para sinchita paramun
Jatun puquy killapi chaqrakunaman raymichanchiq
Aymuray killapi ch’uñuta ruwanchiq
Sit’uwaki killapi pachamamaman mikhuchinku
Ayamarq’ay killapi wañusqakunamanta yuyarikunchiq
Qhapaq Intiraymi killapi wata tukukun

12
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LOS NUMEROS
En el idioma quechua conocer los números es de suma importancia, siendo así los
números del 1 al 10 son fácilmente dichos en una palabra, y a partir del 11, se hará el
uso de los sufijos de terminación, es decir: a los números que terminan en vocal se
aumenta el sufijo yuq y en los números que terminan en consonante se le aumenta el
sufijo niyuq. Ejm.

LOS NUMEROS CARDINALES


1. Juk -uj 11 Chunka jukniyuq 30. Kinsa chunka 200 Iskay pachaq

2. Iskay 12 Chunka Iskayniyuq 40. Tawa Chunka 300 Kinsa pachaq

3. Kinsa 13 Chunka kinsayuq 91.Jisq’un chunka jukniyuq 500 phisqa pachaq

4. Tawa 14 Chunka tawayuq 100. Pachaq 1.000. Waranqa

5. Phisqa 15 Chunka phisqayuq 101. Pachaq ujniyuq 1.001. Waranqa ujniyuq

6. Suqta 16 Chumka suqtayuq 102 Pachaq iskayniyuq 1.010. Waranqa chunkayuq

7. Qanchis 17 Chunka qanchisniyuq 103.Pachaq Kinsayuq 1.020. Waranqa iskay chunkayuq

8. Pusaq 18 Chunka pusaqniyuq 110. Pachaq chunkayuq 1.100. Waranqa pachaqniyuq.

9. Jisq´un 19 Chunka jisq’unniyuq 120.Pachaq iskay chunkayuq 1.210.Waranqa Iskay pachaq chunkayuq

10. Chunka 20 Iskay chunka 121 Pachaq iskay chunka jukniyuq 1.000.000. Junu

11-07- 1975. Ñuqa chunka jukniyuq p’unchaypi, Chaqraqunakuy killamanta, waranqa


jisq’un pachaq qanchis chunka phisqayuq watapi paqarikurqani.

25-10-1975. Qan iskay chunka phisqayuq p’unchaypi Pawqarwara killamanta,


waranqa jisq’un pachaq qanchis chunka phisqayuq watamanta paqarikurqanki.

06-02-2022. Pay suqta p’unchaypi Jatun puquy killamanta kay iskay waranqa iskay
chunka iskayniyuq wata wañupun.

06-02-2030. Wawqiyqa suqta p’unchaypi Jatun puquy killamanta iskay waranqa kinsa
chunkayuq watamanta chayamunqa.

LOS NUMEROS ORDINALES


Juk ñiqi Suqta ñiqi
Iskay ñiqi Qanchis ñiqi
Kinsa ñiqi Pusaq ñiqi
Tawa ñiqi Jisq’un ñiqi
Phisqa ñiqi Chunka ñiqi
13
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
EL CUERPO HUMANO EXTERNO-RUNAQ UKHUN
Sinqa Chhukcha Uma Sunaqi Mat’i Ch’ipuku
i
Ninri Ch’ipchi
Uya
Ñawi
Wirpha
Kiru -diente
Simi
Ati
Sirp’i
Waqu-K’aki
Kunka wwwwwww
Chuchu
wwwwwww
Kallachi Arpha
wwwwwww
Qhasqu cwwwaquu
Wiksa simi
Chhiqamari Mujlli-codo

Pupu Ch’illa

Wiksa Wiq’ar

Maki Ñawparpha

Maki wasa Maki muqu

Maki p’ujru Thiqni


Ruk’ana
Sillu
Phaka
Khapa
T’usu k’uchu
Chaki sinqa
Qunquri
Qhata anku
T’usu
Takillpa
Chaki muqu
Chaki
Chaki ruk’ana
Chaki pampa

Chaki sillu
sunkha
Rakha Chaki p’ujru Ullu Q’uruta

14
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
RIMAYKUNA
Umasapa maqt’a anchata machan
Mamayman chakimanta alqu khanin
Jaqay sipas k’achitu qhusi ñawiyuq
Ñuqachu munakurqayki
Ñuqachu wayllukurqayki
Sunquychari munasunki
Ñawiycha qhawasunki

PARTES DEL CUERPO INTERNO


Ñuqtu Sunqu Llawar
T’uqlu K’iwcha Wira
Qallu Chuyma Ch’aña – llika
Parpa Maymuru Ch’unchula
K’apa Ch’iyankara Rakhu Ch’unchula
T’unquru Jayaqi Ñañu Ch’unchula
Waqta Anku Uqututu
Palapala Sirka Yaq’allachi
Murk’a Tullu Mallq’a
RIMAYKUNA
Mamayman waqhtan nanan
Jaqay maqt’a sunqu suwa kasqa
Sinqa k’apanta maqaspa p’akirqa
Paypata ch’unchulan millk’ukusqa watakusqa
Qan ancha wirita kanki wirita qan ancha tullitu kanki tikiqiy – untuqiy

RESIDUOS QUE SE EXPULSAN


Aka Miyay P’aspa Aka k’iski
Q´irqi Aqru Jump’i Q’ichalira
Supi Khasa Ch’ichi Asnasamay
Thuqa Qhuña Mirkha Kankamu
Ch´uqñi Q´iya Tillu Lliqti
Muchi Killa llawar. Sirk’i Phukulli
Qupacha Qhirpa Khawchi Phasku
Ayka Miyay sut’u Mara Llawar p’ati
Llawsa Q’uyu Punkisqa

RIMAYKUNA
Chay khuchi akata mikhun
Jaqay qhuñasapa lluqalla warmita munan
Ninrinpi q’irqi junt’aykusqa
Wawaqa q’ichalirawan kasan

15
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
EL PAISAJE
Urqu Wayq´u Mayu
Yaku - Unu Pampa Kinray
Chimpa Rumi K´urpa
Sach´a Chaqra Llant´a
Ch´iji Ichhu Iru ichhu
Waylla ichhu Ch´illiwa Khichka
Qhiwayllu Sank´ayu Qhuchi
Qaqa Ñan Uywakuna
Jallp´a T´iyu Ch´umi
Qhura Jant´a Ch’ujlla Qayma
RIMAYKUNA
Jaqay urqu patapi achkha ichhukuna rumikuna tiyan
Jaqay wayq’umanta ch’illiwata ruthumurqani
Ura mayupi achkha yaku tiyan
Qayna tuta jant’api puñurqanku

FENOMENOS NATURALES
Wayra Para Rit´i
Chhijchi Ruphay Illa
Khusu Saqrawayra Kúychi - Kurmi
Qhasa Chhulla Chhillchi para
Phuyu Yaku suruq Runa
Muyu wayra Nina khusu Ch’aki Illa Juq’u Illa
Suchu Qhit’i Luqhi para
Q’iqhu q’iqhu Lliphilliphi Antawra

RIMAYKUNA
Khusu suchuykamuspa q’ala runata apan
Muyu wayra p’acha ch’akichisqayta phutumichin
Qaninpa k’acha chhillchi para chayamusqa
P’utuqsi llaqtapi rit’i r’it’isqa
ADVERBIOS DE LOS DIAS
Aswan qanimpa
Qanimpa
Qayna
Kunan P´unchay
Q´aya
Minchha
Aswan minchha
RIMAYKUNA
Qayna qhatuman rirqani
Qanimpa p’unchay waway urmasqa
Aswan qanimpa ipay p’achata t’aqsarqa
Q’aya aychata rantisaq
Minchha wayk’usaqchu - Minchha mana wayk’unkichu
Aswan minchha raymiman rinqanku
16
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
ADVERVIOS DEL TIEMPO
Kunan Kunanpacha
Ñawpaqta Chanta Chaymanta achaymanta
Ni jayk’aq Tukuy pacha
Sapa kuti Paqarin
Qayna tuta Tutapa
Niraq - manaraq Chawpi p’unchay
Sut’iyay Ch’isiyay
Laqhaykuy Musqupijina
Wakinllapi Ñawpa pacha
Jamuq pacha Chawpi tuta
RIMAYKUNA
Kunan mikhuyta wayk’uni
Ñawpaqta t’antata rantisaq
Chay runa sapakuti warminta maqan
Qayna tuta ñañay chayamurqa
Q’aya paqarin wawayta waqllanki

RIMAYKUNA
Mamay kaypi puñun
Nuqanchiq Jaqaypi mikhusunchiq
Wawayki jawapi phujllarqa
Tatan karupi llank’an
Ñañayku wasi ukhupi urmasqa
Chuwata manka patanpi churani
Paykuna chaqra muyuyninpi purinqanku

ADVERVIOS DE CANTIDAD

Jich’i Phuqtu K’ichi


Achkha Marq’a Q’ulti Wislla
Pisi Q’api Wislla uña
Ancha askha Q’ulu Qiru
Ancha pisi Jarphi Chuwa
Uj chhika Inku Ch’uqu
Maychus chaylla Apa Junt’a
RIMAYKUNA
Achkha papata apamunki
Susiqa ancha achkha yakuta jich’asqa
P’uñu junt’ata aqhata ruwanku
Juk ch’uqu aqhata munankichu

17
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LAS MEDIDAS – TUPUKUNA

Chhiya Wiku T’aqlli


Ruk´ana Laq’a
Mujlli Wara
Luqa Chaki
Chilqi Sillu

RIMAYKUNA
Kinsa chhiya t’isnuta rantinki
Tawa luqa waskhata simp’asaq
Wawayki iskay chhiya t’aqlliyuq paqarikurqa
Punkuymanta ñanman tawa chilqi purinqa.
Wawitay uñitay aycha k’ichisituy, sinchita munakuyki.

LAS PROFECIONES
Q’iwiri Wasi ruwaq - wasichaq Tatakura
Yachachiq Secretaria (nisqa) Mamakura
Yachaqaq Jampiq Umalliq
Rimqataq K’ullu khitu Kiru Jampiq
Llaqta michiq Pallapalla Nina Wañuchiq
T’anta ruwaq
RIMAYKUNA
Tata q’iwiri jatun awtuta apan
Yachachiqwan yachaqaqwan yachay wasiman rinku
T’anta ruwaqqa anchata wirayaykusqa
Jampiq maqt’a añcha kuraqta mañan

INSTITUCIONES
Yachaywasi Jampina wasi Aya llaqta
Pallapalla wasi Apu wasi Jampi ranqhay wasi.
Aqha wasi Ajlla wasi Lanla kancha
T’anta wasi Raymi wasi Phujllana kancha
Tawqa wasi T’ika wasi Mikhuy ranqhana wasi
Aya wasi Llaqta michiq wasi Qulqi waqaychaq wasi

RIMAYKUNA
Jampina wasipi achkha unqusqakuna tiyan
Yachachiqkunaqa yachaywasipi llank’anku
Apu wasipi juk machkha wawqikuna qunqurikunku
T’ika wasipi tukuy imaymana t’ikakunata ranqhanku
Wañusqata aya llaqtaman p’ampamunqanku

18
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LA HORA
Phani Chinini Ch’iku

RIMAYKUNA
Pusaq phani khuskanniyuq jamusaq
Kunan, chunka phani iskay chunka chininiyuq kachkan kasan kashan
Suqta phani paqarimanta jamun
Chunka iskayniyuq phani chawpi tuta chayamurqa

LAS ESTACIONES
Pawqarmit’a
Ruphaymit’a
Puquymit’a - Jawkaymit’a
Chirimit’a
RIMAYKUNA
Pawqarmit’a pachapi achkha t’ikakuna qhallallarinku
Ruphaymit’api intiqa sinchi q’uñita rupharimun
Jawkaymit’api puqukuna puquranku
Chirimit’api ch’uñuta ruwanchiq

LOS CUATRO PUNTOS CARDINALES - TAWANTINSUYU


Antisuyu
Kuntisuyu
Chinchasuyu
Qullasuyu

RIMAYKUNA
Antisuyumanta inti lluqsimun
Kuntisuyuman Inti yaykun
Chinchasuyumanta wayra wayramun
Qullasuyumanta qhasa chiri jamun

19
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
Qullasuyu jaylli
Qullasuyu may sumaq kawsaypi
Jatunta parlana munasqanchiqta
Qhispisqaña qhispisqa kay suyu.
Tukunña qunqurchaki kayninqa.

Allin sinchi phutiypi qayna karqa


Tinkupi maqanakuyta qhapariyninwan
Kunanqa khuskachasqa purisun
Misk’i takiyninchiqwan ujchasqa.

Llaqtanchiqpata jatun sutinta


Wiñay kusiy k’anchaypi waqaychasun
Khumusninpi waq tatalitasun.
Wañuy qunqur chaki kawsaytaqa.

PADRE NUESTRO - APU TATAYKU


Apu Tatayku janaqpachapi kanki
Sutiyki much’asqa kachun.
Qhaqpaq kayniyki ñuqaykuman jamuchun
Munayniyki kay pachapi janaqpachapi jina ruwasqa kachun
Kunan sapa p’unchaw, t’antaykuta quwayku.
Juchallikusyaykumanta pampachawayku
Jinallataq ñuqaykupis pampachallasqaykutaq
Amapuni watiqaypi urmaqta saqiwaykuchu
Saqra, mana allinkaqmantataq karunchariwayku Tatay.
Ajina kachun.

20
Autor. Conocimiento propio

También podría gustarte