Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Gutiérrez Corani
ALLINTAPUNI
JAMUNKICHIQ
KAY QHICHUA
SIMI
YACHAQAYMAN.
IMAYNALLA
1
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
RIQSINAKUY
2
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
SALUDOS - NAPAYKUYKUNA
Allin P’unchay
Allin sukhayay
Ama suwa
Ama qhilla Qampis kikillantaq SALUDO ANCESTRAL INCAICO
Ama llulla
DENOTA LA ENTONACION
Tatä Jäy
Mamä Saludar Contestar wawäy
Tata-y Yaw
Mama-y Agradecer Contestar Yaw Pachi
Q’ayakama
Tinkunakama Despedida
3
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
ALFABETO FONEMICO QUECHUA
MODO DE PUNTO DE ARTICULACION
ARTICULACION Bilabial Dental Palatal Velar Post-velar
Simples. P T CH K Q
Aspirados. PH TH CHH KH QH
Glotalizados. P´ T´ CH´ K´ Q´
Fricativos. S J
Laterales. L LL
Nasales. M N Ñ
Semiconsonantes. W Y
Vibrantes R
Vocales I U
Alta anterior Alta posterior
A
Baja central
4
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
VERBOS - RIMAY PURICHIY
Quechua Castellano Quechua Castellano Quechua Castellano
Parlay Takiy P’ampay
Akulliy Tusuy Phujllay
Thuqay Tarpuy Yanapay
Rantiy Takay Khaniy
Ranqhay Tiyay Kusikuy
Waqay Ajllay Phukuy
Asiy Urmay Chhaqruy
Wisq’ay Nanay Yachaqay
Kichariy Mask’ay Phinkiy
Apaykachay K’ukiyay Suyay
Sat’iy Tupuy Paqariy
T’uqpiy Khuchuy Ch’awkay
Suchuriy Jasp’iy Phatay t’uqyay
Samay Ch’uqhuy Qhaway
Tiyapuy Churay Rikhuy
Kapuy k’uchunchay Kawsay
Kuyuy K’ichiy Riy
Waylluy k’anchay Tuytuy
T’irmuy Rikhuchiy Pitay
Mayllay Thañiy Qhawakipay
T’aqsay Wañuy Puñuy
Payllay Llik’iy Puriy
Allinchay Khurkuy Llank’ay
Jampiy Mikhuy Turkay
Munay Qhurquy Ujyay Upyay
Miyay Uqhariy Lluqsiy
Ñat’uy P’akiy Yaykuy
Thikray Qhaquy Pichay
Puriy Khituy Ñawiriy
Q’iwiy P’usquy Qillqay
Thantay Ayñay Musquy
Jap’iy Yumiy Yachachiy
Jap’iqay Wayk’uy T’ijuy rumpiy
Llamayuy Kharkatiy Llakikuy
Maqay P’inqay Samariy saruy
Apay Yuyariy jusq’uy untar Jusk’uy
Willay Chaninchay Unquykuy
Ayqiy K’amiy Much’ay Wach’iy
5
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
SUFIJOS VERBALES Y CONJUGACION
RIMAYKUNA
Ñuqa munani
Qam munanki
Pay munan
Ñuqanchik munanchik in.
Ñuqayku munayku ex.
Qamkuna munankichik
Paykuna munanku
Allqu, wawqi, qusa, inti, quylluy, yachaqaq, unqusqa, wallpa, lata p’isqu, challwa, ususi
6
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
ESTRUCTURA DE LA ORACION DEL QUECHUA
En la estructura oracional del idioma quechua propiamente es de la siguiente manera.
Primero se tiene al sujeto, luego el complemento y por último el verbo, por ejemplo:
Ñuqa yakuta munani
S C V
Qan t’antata mikhunki.
S C V
Pay chuwata apan.
S C V
Ñuqanchik wasita pichanchik
Ñuqayku aychata munayku
Qamkuna wasita rantinkichik
Paykuna yakuta ujyanku
RIMAYKUNA
Kay wawa anchata waqan
Chay alqu Rusitaman khanisqa
Jaqay wasi, wasiykichu
Kaykuna imataq kanku
Chaykuna wallpakunachu
Jaqaykuna ch’aqwanku
RIMAYKUNA
Sawinaqa chuwata mayllan
T’urut’urumanta jamuni
Chirapaqa aychata munan
Ñañaman qulqita quni
Mamanchik mikhunata wayk’un
Qan llaqtaman rinki
7
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LOS PRONOMBRES INTERROGATIVOS - TAPUQ SUTIRANTIKUNA
Ima
Pi
Maypi
Mayk´aq
Machkha
Imapaq
Imarayku
Mayqin
Imayna
Maytaq
RIMAYKUNA
Qan imata ruwarqanki
Jawapi pi ch’aqwan
Pay mayk’aq jamunqa
Tatayki maypi llank’an
T’ikata imapaq rantinki
Mamayki imarayku waqan
RIMAYKUNA
Ñuqa pirqaqilqanapi qilqani
Qam siqinawan raphipi siqinki
Mariyaqa tintaqilqanawan qilqan
Ñuqanchik llimphikunawan llimphinchik
Paykuna ñawirina p’anqata ñawirinku
8
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
RIMAYKUNA
Papawan aychawan wayk’uni
Jawas piqtuta wayk’unki
Pampapi kinuwata tarpun
Ch’uñuta chulluchiyku
Sara mut’iwan ch’arkiwan mikhunkichik
RIMAYKUNA
Chay sipasqa k’achitu qhusi ñawiyuq
Chay p’aqu chhukcha maqt’a sinchita waqan
Ñañayki kulli aqhata quriwan
Ñuqa panti llijllata awani
Mamanchiq q’umir jawasa chaqalluta apamun
9
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LA FAMILIA - LLAWARMASIKUNA
Tata Churi Yayawki Kuraq
Mama Ususi Ipa Sullk´a
Jatuntata Wawqi - Tura Laqusi Wawqiq churin
Jatunmama Ñaña - pana Masanu Ñañaq ususin
Jallp’a tata Kuraq wawa Awkch´i masi Allchhi
Jallp´a mama Sullk’a wawa Taykch´i masi Ijma
Kuraq tata Qhari Qusa Ñasq’a wawa
Kuraq mama Warmi Warmi Asu wawa
Chawpi tata Tulqa Tulqa masi Irqi wawa
Chawpi mama Yuqch´a - qhachuni Yuqch´a masi Wawa
Ch´uri tata Awkch´i Ichumama Awki tata
Ch´uri mama Taykch´i Ichutata Tayka mama
Kumpari kumari Sullu wawa Uywasqa
RIMAYKUNA
Tatawan mamawan llaqtaman ch’usanku
Jatun mama misk’ita quriwanqa
Ichumamay qulqita quriwan
Sullk’a ñañanchiq yachaywasiman rin
RIMAYKUNA
Chay yana misi juk’uchata jap’isqa
Alquyki ñañayta khanisqa
Wallpan runtuta churasqa
Pilinchiq yakupi tuytusqa
Wakayku chaqraman yaykusqa
Uwijakunaykichiq yuraqkamalla kasqa
Paykuna khuchita ñak’asqanku
10
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
RIMAYKUNA
Titimisi wallpata suwan
Chay atuq iwjijata t’ullun
Warikunaqa runamanta karupi kawsanku
Añathuyaqa millayta asnan
RIMAYKUNA
Musquypi uj asiruta rikhurqani
Urqupi wawaman jararankhu manchhachisqa
Pikaltultuqa yakupi kawsan.
11
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LOS MESES DEL AÑO – WATA KILLANKUNA
Qhaqmiy Killa. Enero Mes de mucha lluvia
Mes de la producción y la alegría. De la
Jatun puquy. Febrero
convivencia del hombre y la vegetación
Pacha puquy. Marzo Mes de la maduración de los productos.
Ariwaki Abril Mes de la cosecha
Aymuray. Mayo Selección de los productos.
Mes de la elaboración del chuño. Y de
Jawkaykuski Junio agradecimiento, a la deidad de los ganados.
Chaqraqunakuy Julio Truque y repartición de tierras
Sit’uwaki Agosto Preparación de tierras para la siembra.
12
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LOS NUMEROS
En el idioma quechua conocer los números es de suma importancia, siendo así los
números del 1 al 10 son fácilmente dichos en una palabra, y a partir del 11, se hará el
uso de los sufijos de terminación, es decir: a los números que terminan en vocal se
aumenta el sufijo yuq y en los números que terminan en consonante se le aumenta el
sufijo niyuq. Ejm.
9. Jisq´un 19 Chunka jisq’unniyuq 120.Pachaq iskay chunkayuq 1.210.Waranqa Iskay pachaq chunkayuq
10. Chunka 20 Iskay chunka 121 Pachaq iskay chunka jukniyuq 1.000.000. Junu
06-02-2022. Pay suqta p’unchaypi Jatun puquy killamanta kay iskay waranqa iskay
chunka iskayniyuq wata wañupun.
06-02-2030. Wawqiyqa suqta p’unchaypi Jatun puquy killamanta iskay waranqa kinsa
chunkayuq watamanta chayamunqa.
Pupu Ch’illa
Wiksa Wiq’ar
Maki Ñawparpha
Chaki sillu
sunkha
Rakha Chaki p’ujru Ullu Q’uruta
14
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
RIMAYKUNA
Umasapa maqt’a anchata machan
Mamayman chakimanta alqu khanin
Jaqay sipas k’achitu qhusi ñawiyuq
Ñuqachu munakurqayki
Ñuqachu wayllukurqayki
Sunquychari munasunki
Ñawiycha qhawasunki
RIMAYKUNA
Chay khuchi akata mikhun
Jaqay qhuñasapa lluqalla warmita munan
Ninrinpi q’irqi junt’aykusqa
Wawaqa q’ichalirawan kasan
15
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
EL PAISAJE
Urqu Wayq´u Mayu
Yaku - Unu Pampa Kinray
Chimpa Rumi K´urpa
Sach´a Chaqra Llant´a
Ch´iji Ichhu Iru ichhu
Waylla ichhu Ch´illiwa Khichka
Qhiwayllu Sank´ayu Qhuchi
Qaqa Ñan Uywakuna
Jallp´a T´iyu Ch´umi
Qhura Jant´a Ch’ujlla Qayma
RIMAYKUNA
Jaqay urqu patapi achkha ichhukuna rumikuna tiyan
Jaqay wayq’umanta ch’illiwata ruthumurqani
Ura mayupi achkha yaku tiyan
Qayna tuta jant’api puñurqanku
FENOMENOS NATURALES
Wayra Para Rit´i
Chhijchi Ruphay Illa
Khusu Saqrawayra Kúychi - Kurmi
Qhasa Chhulla Chhillchi para
Phuyu Yaku suruq Runa
Muyu wayra Nina khusu Ch’aki Illa Juq’u Illa
Suchu Qhit’i Luqhi para
Q’iqhu q’iqhu Lliphilliphi Antawra
RIMAYKUNA
Khusu suchuykamuspa q’ala runata apan
Muyu wayra p’acha ch’akichisqayta phutumichin
Qaninpa k’acha chhillchi para chayamusqa
P’utuqsi llaqtapi rit’i r’it’isqa
ADVERBIOS DE LOS DIAS
Aswan qanimpa
Qanimpa
Qayna
Kunan P´unchay
Q´aya
Minchha
Aswan minchha
RIMAYKUNA
Qayna qhatuman rirqani
Qanimpa p’unchay waway urmasqa
Aswan qanimpa ipay p’achata t’aqsarqa
Q’aya aychata rantisaq
Minchha wayk’usaqchu - Minchha mana wayk’unkichu
Aswan minchha raymiman rinqanku
16
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
ADVERVIOS DEL TIEMPO
Kunan Kunanpacha
Ñawpaqta Chanta Chaymanta achaymanta
Ni jayk’aq Tukuy pacha
Sapa kuti Paqarin
Qayna tuta Tutapa
Niraq - manaraq Chawpi p’unchay
Sut’iyay Ch’isiyay
Laqhaykuy Musqupijina
Wakinllapi Ñawpa pacha
Jamuq pacha Chawpi tuta
RIMAYKUNA
Kunan mikhuyta wayk’uni
Ñawpaqta t’antata rantisaq
Chay runa sapakuti warminta maqan
Qayna tuta ñañay chayamurqa
Q’aya paqarin wawayta waqllanki
RIMAYKUNA
Mamay kaypi puñun
Nuqanchiq Jaqaypi mikhusunchiq
Wawayki jawapi phujllarqa
Tatan karupi llank’an
Ñañayku wasi ukhupi urmasqa
Chuwata manka patanpi churani
Paykuna chaqra muyuyninpi purinqanku
ADVERVIOS DE CANTIDAD
17
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LAS MEDIDAS – TUPUKUNA
RIMAYKUNA
Kinsa chhiya t’isnuta rantinki
Tawa luqa waskhata simp’asaq
Wawayki iskay chhiya t’aqlliyuq paqarikurqa
Punkuymanta ñanman tawa chilqi purinqa.
Wawitay uñitay aycha k’ichisituy, sinchita munakuyki.
LAS PROFECIONES
Q’iwiri Wasi ruwaq - wasichaq Tatakura
Yachachiq Secretaria (nisqa) Mamakura
Yachaqaq Jampiq Umalliq
Rimqataq K’ullu khitu Kiru Jampiq
Llaqta michiq Pallapalla Nina Wañuchiq
T’anta ruwaq
RIMAYKUNA
Tata q’iwiri jatun awtuta apan
Yachachiqwan yachaqaqwan yachay wasiman rinku
T’anta ruwaqqa anchata wirayaykusqa
Jampiq maqt’a añcha kuraqta mañan
INSTITUCIONES
Yachaywasi Jampina wasi Aya llaqta
Pallapalla wasi Apu wasi Jampi ranqhay wasi.
Aqha wasi Ajlla wasi Lanla kancha
T’anta wasi Raymi wasi Phujllana kancha
Tawqa wasi T’ika wasi Mikhuy ranqhana wasi
Aya wasi Llaqta michiq wasi Qulqi waqaychaq wasi
RIMAYKUNA
Jampina wasipi achkha unqusqakuna tiyan
Yachachiqkunaqa yachaywasipi llank’anku
Apu wasipi juk machkha wawqikuna qunqurikunku
T’ika wasipi tukuy imaymana t’ikakunata ranqhanku
Wañusqata aya llaqtaman p’ampamunqanku
18
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
LA HORA
Phani Chinini Ch’iku
RIMAYKUNA
Pusaq phani khuskanniyuq jamusaq
Kunan, chunka phani iskay chunka chininiyuq kachkan kasan kashan
Suqta phani paqarimanta jamun
Chunka iskayniyuq phani chawpi tuta chayamurqa
LAS ESTACIONES
Pawqarmit’a
Ruphaymit’a
Puquymit’a - Jawkaymit’a
Chirimit’a
RIMAYKUNA
Pawqarmit’a pachapi achkha t’ikakuna qhallallarinku
Ruphaymit’api intiqa sinchi q’uñita rupharimun
Jawkaymit’api puqukuna puquranku
Chirimit’api ch’uñuta ruwanchiq
RIMAYKUNA
Antisuyumanta inti lluqsimun
Kuntisuyuman Inti yaykun
Chinchasuyumanta wayra wayramun
Qullasuyumanta qhasa chiri jamun
19
Autor. Conocimiento propio
Curso quechua Básico Virtual. Docente. Zaida L. Gutiérrez Corani
Qullasuyu jaylli
Qullasuyu may sumaq kawsaypi
Jatunta parlana munasqanchiqta
Qhispisqaña qhispisqa kay suyu.
Tukunña qunqurchaki kayninqa.
20
Autor. Conocimiento propio