Está en la página 1de 97

f r u t o s comestibles

de nuestro ¿^ m otonín

eWRÍCUÉ CMAMO

* 3 »,i


Universidad Nacional
Mayor de San Marcos
A A DI H A
Universidad Nacional
Mayor de San Marcos
Fondo Editorial SH R A
Enrique Casanto Shingari

Frutos comestibles de nuestra Amazonia

Seminario de Historia Rural Andina


Fondo Editorial
UNIVERSIDAD NACIONAL MAYOR DE SAN MARCOS
ISBN: 978-9972-231-53-7
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N e 2010-11375

Primera edición
Lima - agosto 2010

D.R. Frutos comestibles de nuestra Amazonia


Enrique Eniseas Casanto Shingari

D.R. Universidad Nacional M ayor de San Marcos. Seminario de Historia Rural Andina
Tiraje 50 ejemplares

La universidad es ¡o que publica

Centro de Producción Pondo Editorial


U N IV E R S ID A D N A C IO N A L M A Y O R D E S A N MARCOS
Calle Germán A.mézaga. s/n. Pabellón de la Biblioteca. Central
4to. piso - Ciudad Universitaria
Lim a - Peni
Correo electrónico: fondoeditorial@umnsm.edu.pe
Página, web: kttp: //www. unnism.edu.pe/fondoeditoriiil/
Director: Dr. Gustavo Delgado Matallano

Seminario de Historia R ural Andina


Jr. Andahuaylas 348, Lima. 1 Teléfono (51-1) 619-7000 anexo 6158
Correo electrónico: si)ra@.u umsm.edu.po
Página web: http://www.unmsin.edu.pe/sbniral/

Rector: Lu is Fernando Izquierdo Vásquez


Vicerrector a de Investigación: Aurora Marrón Roldan
Director: Honorio Pinto Herrera.
Director fundador: Pablo Macera

Digitación y edición: Norma. Gutiérrez Bnriquez


Carátula: Enrique Casanto: Variedades de Frutos com estibles
Contracarátula: Enrique Casanto: Taumpumentu
Escaneo: Juan Zarate Cuadrado

Lima - Perú

El Fondo Editorial de la UNMSM es una entidad sin fines de lucro,


cuyos textos son empleados como materiales de enseñanza.
in tr o d u c c ió n

i'oinijonntxiri
En esta oportunidad presentamos cuarenta
dibujos con sus relatos en los idiomas
español/asháninca acerca de los Frutos
com estib les de nuestra A m azonia.

Estos frutos fueron consumidos por


nuestros ancestros que lo conocieron
gracias al Dios el Sol. Por eso los
seguimos llamando con sus nombres
antiguos. Muy poco de estos frutos se ven
en los mercados. Son frutos silvestres.

A gradezco la oportunidad que me brinda


el Seminario de Historia Rural Andina de la
Universidad Nacional Mayor de San
Marcos para ofrecer este trabajo y mostrar
los conocimientos de nuestros abuelos.

Asimismo agradezco a Norma Gutiérrez


por la paciencia que tiene para transcribir
esta obra en los idiomas español y
asháninca.
Iroñaaca ocantacotaca ainijantziro apitcobacaya
potsotayetachari itsipataro oyenquitsari
oñaantsitacota viracochaqui/ashaninca ocantacota
Chochoquipaye yobaitari ashi antamisatotequi.

Iroca chochoquipayeca ibaiyacaroni intacaantarori


yotaquerori apaasoonquitzirí Pavá Ooriatziri.
Terna irootaque aijaíacaantarori apaitziro
obairoqui iníacaantanacarori. Capicheeni
chochoquiyetatsirica te añeero
ipimantayentzironta. Tema chochoqui antamisato
onatzi.

Nopaasonquitziro ipaitanari irora Seminario de


Historia Rural Andina así Universidad Nacional
Mayor de San Marcos oncantya ancobairo
antabaixentsica ompoñaa ainijaantero iriyotane
irashi acharineete.

Aajatziita nopaasonquitziro irora Norma Gutiérrez


ocantziro obaacotziro iroca antaincharica
ñaantsiquipaye viracocha opoñaa ashanincaqui.
fr u to s c o m e s tib le s

de nuestra

^boe¡ioc|uipn;fe gobaitari
asbi

¿ - ^ n ta m is a to t e s ju i
12

o Peso aproximado de 2-3 küos. o Otenatzi ancantacotashitavaquiaro


o Producción de marzo-abrii. 2-3 kilos.
o Crecen en la selva baja, o Oquitsotzi cashiriqui marzo-abril,
o Son árboles frondosos, o Oshooqui antamiqui otaapiitequi.
consumidos por los animales como o Inchatomashitatzi, yobaro
la sachavaca, el cutpe, el zamaño, piratsípaye, quimitachari quemari,
el sajino, la huangana, los mótelos sharó, samani, quitairiqui, shintori,
y el humano. conoyapaye opoñaa atziripaye.
o Nombre en español anona silvestre, o Obairo viracochaqui anona silvestre,
o Nombre en asháninca amoñaqui. o Obairo ashanincaqui amoñaqui.
o Nombre del ser ooñaqui o Ibairo shiretsi ooñaqui.

Cierta familia asháninca vivía sola a Cantachari ishenincataitari ashaninca


orillas del río, apartados de los osaiqui apaniroini oparaitequi parenini,
parientes. Eran, agricultores, otsipariacari oshenincapaye. Irijeetaque
cazadores, pescadores. Cuando antabairiantzi, comintsaantsipaye,
cazaban en su tiempo de esta fruta shimariantzipaye. Aririca ¡ncomintsate
anona silvestre, él pensaba tener una ontzimerica chochoquitatsirica anona
hija que tenga el cabello rulitos. antamisato, irirori iquinquishiriaca
Conversó con su esposa, después de ontzime aparoni irishinto ontzime oishi
su gestación nació la niña y le pusieron ampitsayetya. Iquinquitsabaitacaquero
de nombre amoñaqui, su cabello era iina, otsomontetaquerora otzimaque
ondulado, estaban felices. Llamaron a irishinto ipaitaquero obairo
sus familiares a una gran fiesta, amoñaqui, oishira ampitsayetaca,
juntaron muchas carnes ahumadas, iquimoshirejeetaque. Icaimaiyaquerini
masato. Los familiares vieron a la niña ishenincapaye aparoniqui
con odio y decían cómo no se enferma quimoshiretaantsi, ipiyotaque oshequi
y se muere. Su abuelo era tabaquero, batsatsi shincorentsi, piarentsi.
coincidió ios pensamientos de cada ishenincapayeni iñaaquero eentsira
uno y al término de la fiesta dijo: iquisaneentaquero ari icantaiyini caari
cualquier persona que desea intervenir omantsiyatana oncameeta. Osari tema
sobre mi nieta yo saldré al frente. Esta iriitaque sheripiari iyotaquero
niña se hizo señorita tuvo hijos iquinquishiriajeetari aparopaye ari
mellizos y todos tenían rulitos. Cuando otsoncanacara quimoshiretaantsi
ya tenía edad lo convierten en el dueño icantaque: jaanicarica atziri cobatsiri
de la amoñaqui en un ser llamado incantacotero nosaro naacataque
ooñaqui. shitovanaintsine nojebatacotero. Iroca
eentsica evancarotaji itzimaque
eentsitepaye tsiparipaye maaroni
itzimaiyini ampitsayeta iishí. Ari
ocarataquera irosarentsite ipietaqueri
ashitaroriqui amoñaqui aparoniqui shiretsi
paitachari ooñaqui.
€1
14

o Peso aproximado de 80-120 o Otenatzi ancantacotashitavaquiaro


gramos. 80-120 gramos,
o Tiempo de producción es ios o Oquitsotantari cashiriqui
meses de junio a julio, junio-iroojatzi julio,
o Crecen en ¡a selva alta, o Oshooqui antamiqui toncaariitequi.
o Sus frutos son pequeños y son o Oitsoquipaye ocaraiquetzíini tema y
consumidos por el ser humano y obaro ashaninca opoñaa
los animales. piratsipaye.
o Nombre en español anonilla. o Obairo viracochaqui anonilla.
o Nombre asháninca anonaqui, o Obairo ashanincaqui anonaqui.
o Nombre del dueño noona. o Ibairo ashitarori noona.

La anciana anoñaqui ai dejar hijos Antaroconara anonaqui oocanaquerira


aumentaron muchos nietos, los cuales eentsitepaye ishequitanaque oshequi
muchos de las familias le ponían osharipaye, tema iriitaque
sobrenombres a ellos. Sus padres a! shequianitanainchari ishenincapaye
darse cuenta que le odiaban fue por ipa itash ¡yeta ri iriroripaye. Iriri
eso que decidió irse muy lejos de sus iyoshirianacara iquisaneentaitatzirira
familiares. Se preguntaron, por ahora tema irootaque ipintsatantanacari
estamos en selva baja, es mejor irnos ijapitsateri intaina ishenincapaye.
por las alturas o selva alta. Se hicieron Isampitaiyacani iroñaaca asaiqui
de muchas canoas y empezó el largo antamiqui otaapiitequí, iró
viaje, por días y cada sitio que llegaba covaperotachari ajate toncaariitequi
conocía a muchas personas. Hasta teerica antamiqui catonco.
que por fin llegó el día malo cuando lo Ibetsicajeetaque oshequi ibitopaye ari
convierten en el árbol lleno de frutos y intanacari osantsatzi jataantsi,
deciden que sea el dueño de la quitaiteriquipaye. Iroojatzi
anonilla como noona. itsoncatantaro yareetacaro quitaiteri
caariperori ipiantaitacariri inchatoquí
ojaiqu itacha ri oitsoquipaye ari
iquinquishiriacojeetaquerori iritaque
ashityaarone anonilla oquimitara noona.
] 5
16

C A P A ím U I

o Peso aproximado 30 gramos, o Otenatzi ancantacotashitavaquiaro


o Producción en ios meses julio- 30 gramos.
agosto. o Oquitsotzi cashiriqui julio-agosto,
o Crece en las alturas, o Oshooqui toncaariitequi.
o El fruto de esta palmera es de color o Oitsoqui capashica oquisaatzi
negro azulado. opotsitatatzi.
o Sus hojas son utilizadas para el o Oshi yaitziro abancotyaari otzimi
techo de la casa y tienen una oquisotzi apipadote, apitevacaya
duración de 10-20 años, osarentsipaye.
o Nombre en español palmiche, o Obairo viracochaqui palmiche,
o Nombre asháninca capashi. o Obairo ashanincaqui capashi.
o Nombre del dueño ashiiqui. o Ibairo ashitarori ashiiqui.

Cuentan que había una joven que se Iquinquitsaitzi otzimi aparoni evancaro
casó con un desconocido a quien aaqueri aparoni caari oñaapiintzi
encontró sentado en una quebrada por oñaaqueri isaiqui nijaateniqui tsicarica
donde solían sacar agua en porongos. ocaapiintzi nijá pachacaquipaye. Iriro
Él al verla sonriente todo amable le dijo iñaaquerora oshirontaquiataca
¿quieres que te ayude? ella jetacoshiriacaro ari icantziro: ¿picovi
respondió, yo no te conozco, él le dijo nametacotemi? Iroori acanaqueri, naaca
deseo conocer a tus padres, Subió te niyotemi, irirori icantziro nocobi niyoteri
una cuesta sin descansar y de piripaye. Itoncaanaquero otoncaiteta te
inmediato regresó para ayudar a la imacorie opoñaa ipiyaca irametacotero
joven. El padre se puso furioso cogió evancarora. irica iquisanaca yaanaquero
su flecha y al ver con la canasta ichacopite ari iñaaquerira iqutaquero
cargado de agua y su hija al lado, gritó iyantziri ojaiquitacaro nijá aajatzi irishinto
¿quién es este joven que viene otsipanampitacari, icaimanaque ¿jaanica
contigo? el joven bajó su canasta, evancaritatsirica pocatsiri tsipatacamiri?
saludó al dueño de la casa y dijo: Evancartca yobayiitanaquero iyantziri,
¿estas molesto porque ayudo a tu hija? ibetsatacari ashitarori ibanco ari icantziri:
yo no me molesto cuando te veo ¿piquisatyaama nametacotzirora
sacando mis hojas de palmiche. El pishinto? Te nonquishá naaca arinca
hombre lo miró furioso y dijo a su hija noñeemi payé noyapashite.
¿quieres casarte con este joven Shiramparica yamenanaqueri iisancaqui
extraño?, eita dijo papá este puede ser ari icantziro irishinto ¿picovi payeri
ei dueño del palmiche. Perdóneme no evancarica caari añaapinte? Iroori
sabía que eras ei dueño dei palmiche. ocantanqueri apá yocá iriitataiquetaima
Me llamo ashiique ahora me casaré ashitarori capashi. Pinpiacotacainaro te
con tu hija. Este hombre desapareció niyote abirotaque ashitaro capashi.
con su hija del asháninca y nunca más Nopaita ashiiqui iroñaaca nayero pishinto.
regresó, se convirtió en una especie de Yoca shiramparica ipiacanacaro irishinto
palmera. ashanincara te impiyaje ipianacaro
cantashitachari aparoni tsiyarotatsiri.
17
18

empmiQUi

o Peso de 60-80 gramos, o Otenatzi 60-80 gramos,


o Tiempo de producción los meses o Oquitsotantari cashiriqui
de febrero-marzo. febrero-marzo.
o Crece en las aituras de la selva, o Oshooqui toncaariitequi antami.
o Lo consume el ser humano, o Yobaro ashanínca.
o Nombre en español no existe, o Obairo viracochaqui te añeero.
o Nombre en asháninca chapitziqui, o Obairo ashanincaquí chapitziqui.
o Nombre del ser aapi. o Ibairo shiretsi aapi.

Aapi quiere decir abuelo, este abuelo Aapi ari icantaitziri charine, yoca
todos los días se iba aí monte en charineca maaroni quitaiteriqui ijatzi
busca de algo para comer como ya no antamiqui yameni paitarica íroyaari tema
tenía fuerza no podía cazar animales, teera ishintsitaje te oncantaje
optó en buscar gusanos. Cada vez incomintsatajiari piratsipaye, sntani
que io conseguía, traía para su esposa yamenayetyi chapitzipaye. Aririca
en variedades, a este anciano su iñaaque, yaminiro iina icantashiyetara,
esposa le decía: hay que tener yoca antariconaca opoñaa iina
bastante cuidado porque puede venir icantaquero: ontzimatye aamabentya
naviriri y nos encuentre comiendo tema aritaque oncantaque inpoque
estos gusanos, nos convertirá en algún naviriri ari iñaapaaque abayetari yoca
ser. El anciano se rió a carcajadas, chapitzipaye, tema aritaque impiaque
diciendo: quisiera ver para saber si chapitzipaye, aajatzi aritaque encanta
puede convertirme, sino puede yo lo inpiai shiretsi. Irica antariconaca
convertiré a él. Pero en otro día ishirontaperotanaca icantzi nocoviitzi
estaba en ei monte comiendo la fruta noñeeri niyoteriita aririca incantaque
llamada chapitziqui, le sorprendió el inpena eerorica icantana inpiena
naviriri y le dijo: ¿qué haces? y él naacataque ipiriinte. Pashini quitaiteri
respondió: estoy comiendo fruta y este isaiqui yobaro chochoqui paitachari
le dijo: ¿sabes de quién es la fruta? y chapitziqui, ari imontsaacari naviriri ari
el dijo no sé. Este naviriri dijo tu serás icantziri: ¿piyotaquema paitaca
el dueño, te llenaré de bello en todo tu ashitarori ichachoquite? Ari
cuerpo y así fue. icantanaqueri te niyote. Yoca naviririca
icantaque abirocataima ashityaarone,
ojaiquityamiita pibitzi maaroni pibatsaqui
ari ocantzimaitaca.
19

f r
20

Q H em oQ U i

o Peso de 100-120 gramos, o Otenatzi 100-120 gramos,


o Tiempo de producción en los o Oquitsotantari cashiriqui cashiriqui
meses de marzo-abril, marzo-abril.
o Esta planta crece en la o Panquirentsica oshooqui antamiqui
selva alta. toncaariitequi.
o Lo consume el ser humano o Ibaro ashaninca opoñaa
y aves. tsimeripaye.
o Nombre en español no tiene, o Obairo viracochaqui te ontzime.
o Nombre en asháninca cheentoqui. o Obairo ashanincaqui cheentoqui.
o Nombre del dueño entyoqui. o Ibairo ashitarori eentyoqui.

Cuenta la historia que entyoqui, era Oquinquitsatacota entyoqui irootaque


una señorita inválida, que no podía aparoni evancaro etsaaporoquiro, te
caminar. Estaba sentada en el patio oncante aniite. Osaiqui opishiiteta
de su casa, veía como las aves comían obanco, oñiiri tsimeripaye icanta
los frutos de un árbol que eran muy ibaro oitsoquipaye aparoni inchato
deliciosa. Ésta miraba cada vez que casancatatsiri. Iraca ameneri ainiro
un ave llevaba en su pico un pedazo aparoni tsimeri yayiniri itsobaqui
para sus crías y entre sí decía: si estas cashetyaquiini irashi ireentsitepaye ari
pequeñas aves lo comen y no se ocantashirie: ¡rica iyaañeerequica
mueren, quizás cuando yo la coma tsimeripaye yobaro te incame, aajatzi
tampoco moriré. No le quedó mas y se aririca nobaquiaro eero nocamiitsi. Te
fue arrastrándose hasta llegar al lugar oyaacotanaquia onoshicanaca iroojatzi
y en el suelo encontró frutas botadas, areetantacaro osaiquinta ari
cogió una y probó, era agridulce, comió oñaapaaquero chochoqui oocaiquitaca
una, esperó en sentir algo y no le pasó osabiqui, ocoyaaqui aparoni ari
nada y cogió y la siguió comiendo; oñaantacaro, ocachoneentatzi obaca
pero no sintió nada se fue a su casa, aparoni, ooyaacobeta omquemerome
como ella se arrastraba sintió que algo tsica oncantanaquerome tecatsi
le daba fuerza y oyó una voz que le abishimoterome ariaajiaiquero obatya;
decía: este fruto también se llamará tecatsira ocantero ojataji obancoqui,
cheentyoqui porque tu la descubriste. tema onoshicatyaara oquematziro
oshintsishirianaque ari oquemaquero
aparoni ñaantsi cantzirori: iraca
chochoquitatsirica opaita cheentoqui
tema abirotaque oinijaantaquerori.
21
22

CHOHPlTflQUt

o Peso de 60-80 gramos. o Otenatzi 60-80 gramos,


o Produce en el verano de o Oquitsotzi osarentsiqui junio
junio a julio. iroojatzi julio.
o Crece a orillas del río en las o Oshooqui nijaatsapiaqui
quebradas. nijaateniqui.
o Se consume crudo porque es un o Ibaitaro onatzirotzi tema
pacae. irootaque aparoni intsipa.
o Nombre en el español pacae. o Obairo viracochaqui pacae.
o Nombre en el asháninca o Obairo ashanicaque
chompitaqui. chompitaqui.
o Nombre del ser choompiitzi. o Ibairo shiretsira choompiitzi.

Choompiiízi es el nombre del Chompiitzi irootaque ibairo ashanlnca


asháninca que vivía a orillas de una saicatsiri otsapiaqui nijaateniqui. Iriro
quebrada. Él hizo una casa allí porque yantaque aparoni pancotsl jará tema
producía frutos como el pacae que era aritaque oquitsoyetziri chochoquipaye
muy requerida cuando venían los quimitachari intsipa cobaperotachari
monos diurnos y nocturnos a comer, él aririca inpoque coshiripaye quitaiteríqui
aprovechaba para cazarlos sin ir muy teerica tsiteni ¡roya, irirori ari
lejos. A este asháninca le entró el iquiariotziri icomintsaatariri te oncoviá
egoísmo y no quería que otros ijate intainapaye. Yocá ashanincaca
ashánincas tomaran posesiones por oquiantacari itsañaacobaita te
otros lugares en las oriiias de los incovacairi pashinipaye ashanincapaye
riachuelos. Así empezó la envidia y el isaicayete ojatayetanaquenta
odio entre ashanincas y acabaron en otsapiaquipaye nijaatenira. Ari
convertirlo en el ser llamado intanacaro quisaneentaantsi, opoñaaca
choompiitzi. iquishimatavacaanaca icaraiyinira
ashanincapaye ari ocantacari
ipiantacariri aparori shiretsi ipaitaqueri
choompiitzi.
23
24

C H o m Ñ A Q tit

o Peso aproximado de 900-1 kilo, o Otenatzi ancantacotashitavaquiaro


o Tiempo de producción en ios meses 900-1 kilo.
de febrero a marzo, o Oquitsotantari cashiriquí
o Crecen al borde de los pajonales, febrero-marzo.
o Es consumido por el saringueya y el o Oshooqui otsapiqui quishiipaye.
ser humano. o Ibaro saari opoñaa ashaninca.
o Nombre en español (piña silvestre) o Obairo viracochaqui (piña silvestre)
o Nombre en asháninca choncañaqui. o Obairo ashanincaqui (choncañaqui).
o Nombre del dueño shoncari. o Obairo ashitarori (shoncari).

Existía una abuela llamada shoncari Otzimaveetani aparoni antarocona


que vivía junto con sus nietos y paitachari shoncari osaiqui otsipayetari
demás familiares en !a cima del cerro osaripaye opoñaa oshanincapaye
de un pajonal. Esta abuela sabía y obinteniitequi otzishi quishiiqui. ¡roca
conocía esta piña silvestre. Cada antaroconaca oyotziro opoña oñiiro iraca
vez que producía ella iba con su tzivanaca antamisato. Arinca onquitsote
canasta y cogía muchas de ellas, iroori ojatzi aanaque oyantziri ari ocoyiiri
compartía con todos. Una de sus oshequipaye, opantayetzi maaronipaye.
nietas le dijo: de dónde traes esas Aparoni osara ocantquero: tsica
piñas? ¿puedo ayudarte? la abuela pipoñaacaaroca irora tzivanapayera? ¿Ari
pensó en no hacer ver, podían oncantaque nametacotemi? Ishaca
exterminar y maltratar a la planta al oquinquishirianaca eero oinijaantziro,
coger el fruto. Esta niña se hizo la tema aritaca intsoncaitero opoña
enferma, la abuela la lleva a donde obariperotero. Panquirentsira aririca
estaban los frutos de la piña. La ayero oitsoqui. Iraca eentsica
abuela la llevó de compasión, al ocantashiriaca omantsiyate, antaroconaca
ilegar al lugar la niña cogió y comió aanaquero tsica osaiqui oquitsoquipaye
todo lo que pudo, pero no llevó nada tzivana. Antaroconaca aanaquero tema
a su casa. La abuela se molestó y etacoshiriacaro, areetacaraca osaiquira
dijo: por eso yo no te quería traerte, eentsica aaque, opoñaaca obaca ocaratzl
porque vienes a comer, pero no aabiiri, tecatsi ayimaitanajia obancoqui.
llevas nada a tus padres. Hoy día Antaroconaca oquisanaca opoñaa
serás la dueña, porque yo me moriré. ocantziro: irootaque caari nocobantaveta
Diciendo estas palabras desapareció namemi, íntani pipoqui pobá, tecatsi
y la nieta quedó como dueña pero paanajenerí piripaye. Iroñaaca
con el nombre de su abuela shoncari. quitaitentatsirica abirotaque ashityaarone,
tema iroñaaca naaca noncamatye.
Ocantanaquera iraca ñaantsica opianaca
opoñaa irisarontaitarica osaicanaque
oquimitanacaro irootaque ashitaro
irootaque obairotanacaro obairora osara
shoncari.
25
26

CHOOROQUI

o Peso aproximado de 100-200 gramos, o Otenatzi 100-200 gramos,


o Produce en e! invierno en ios o Oquitsotsi quiarontsiqui cashiriqui
meses de enero-febrero, enero-febrero.
o Crece en selva alta, o Oshooqui antamiqui toncaariitequi.
o Lo consume ei ser humano y o Ibaro atziro opoña conoyapaye.
también ias tortugas, o Te ontzime obairo viracochaqui.
o No tiene nombre en español, o Obairo ashanincaqui
o Nombre en asháninca chooroqui. chooroqui.
o Nombre del ser tisboroqui. o Ibairo shíretsi tsíboroqui.

Los ashánincas cuando sienten estar Ashanincapaye aririca inquemero ayeri


con la gripe, van en busca de este camaantsi, ari ijate iramene oitsoqui,
fruto, porque no solamente es comerlo tema te intani ayaaro naatzirori tema
crudo sino también se hierve, se aajatzi amoiyacaatyeero, ibetsicaajaitziro
prepara chicha y en la parte de la ireri opoñaa oitsoquiquira tzimatsi
semilla tiene como una almendra que obarite shiyarori mentol. Aririca
es similar al sabor del mentó!. Cuando iñeetero inchatoca te inchecaitero
ven a este árbol no la cortan para tema iquempoyiiro cameísaini.
nada, la conservan muy bien. De esta Tema ocobaperotatya iraabintyaari.
manera les sirve como árbol medicinal. Oquenquitsatacota ocantzi pairani
La historia nos dice que en nuestros otzimaque aparoni antarocona tema
ancestros existió una persona anciana irootaque camaantsi. ¡roca antaroconaca
que era la gripe. A esta anciana le itsarovacaitaro aririca inquemacobentero
tenían gran temor cuando oían que iba abisatye nampitsiquira. Maaroni
a pasar por esa población. Todas las atziripaye ishiyapitsataro ari imanaiyani
personas huían de ella y se escondían antamiqui tsicarica oncarate
en el monte por varios días para que quitaiteripaye oncantya inpiyantajiari
puedan volver a su casa. Tenía que ibancoqui. Ontzimatye inpoque aparoni
venir un anciano y verificar sí en antaricona iñeeroota omaperotatyaarica
verdad ya no estaba, pero esta dejaba te osaicaje, tema iroori oocanaquero
la enfermedad y muchos niños morían. mantsiyarentsi ari oshequi eentsipaye
Los tabaqueros ¡a convirtieron en este icamayetsi. Sheripianipaye ipiaquero
árbol que ella misma indicó para inchatoca oinijantaquerí oncantya
contrarrestar el mal de la gripe. ampiyatantyaarori omantsiyarentsite
camaantsi.
LZ
28

C H O M O M 0 1 2 ÍQ U I

o Peso de 80-100 g ra mos. o Otenatzi 80-100 gramos,


o Tiempo de producción meses de o Oquitsotantari cashiriqui
enero-febrero. enero-febrero.
o Crece a orillas de los ríos, quebradas o Oshooqui otsapiaqui parenenipaye
y riachuelos de la selva alta, antamiqui toncaariite.
o Lo consumen los loros, monos y el o Ibaro choritopaye, cashiripayeni
ser humano. opoñaa atziri.
o Nombre en el español guaba, o Obairo viracochaque guaba,
o Nombre en asháninca o Obairo ashanincaqui
choritomotziqui. choritomotziqui.
o Nombre del dueño motziquiri. o Ibairo ashitarori motziquiri.

Motziquiri era un abuelo que se quedó Motziquiri ¡riitaque aparoni altaricona


viudo. Cuando su esposa estaba viva camaibentzíncari. Asniro iinara
ella criaba a las cotorras que él cogía añaabeetani iroori opirayetari choritopaye
de varios lugares, cuidando por donde yaayetziri tsicaricapaye, yaamacobentari
tenía sus nidos. La esposa de tsicarica ontzime imencoshiyetya. linaca
motziquiri iba en busca de guaba motziquiri ojayetzi abenayete intsipa iraca
maduro para dar de comer a sus oncantya opayeteriri iroyaari
cotorras. Cuando eran grandes y ochoritotepaye. Yantariyetaquera opoñaa
podían volar ya no tenía problemas, yarayetaquera te ompomereitsitanajiari,
porque ellos se buscaban sus tema irirori iriitaque amenayetatsi
alimentos. Un día tenía varios irobaritepaye. Aparoni quitaiteri itzimaque
pichones, entonces ella se fue en icarayetzi iyaañeerequi, iroori ojafaque
busca de guaba, encontró un árbol ameneniri intsipa, oñaaque aparoni
lleno, pero no se percató que allí había inchato ojaiquitacaro, iro cantzimaitacha te
una serpiente venenosa que la mordió aamabentyari ari isaiqui aparoni
y así muñó la señora, teniendo las maranque quepiyari atsicaquerori ari
cotorras a su lado. Su esposo se fue ocantacari ocamantari iinantaitarica,
en busca de ella, la encontró muerta y oquinatari ochoritotepaye otsipatacari.
cuando la vio empezó a llorar de pena. Oimera ijataji yamenajiro iroori
Vio a una mujer que se le acercó y le iñaapaajitziro ocamaque opoñaa
dijo: ¿por qué lloras? así como lloras iñaaquerora intanacaro jiraanaca
yo también lloro por mis guabas ibashirencaquiini. iñaatziro aparoni cooya
cuando son exterminados. Este ocaaquitacari opoñaa ari ocantziri:
hombre no le quedó más que ¿paitaca piraantari? Ari ocantari piraara
reconocer y esta mujer le dijo: tú serás aajatzi naaca niraacotaro nintsipate aririca
mi esposo y serás dueño de mis intsonquitaitenaro. Yoca shiramparica
guabas y así fue. icantaque iyotacotanaja iraca cooyaca ari
ocantziri: abirotaque noimentajia opoñaa
abirotaque ashitajiarone nintsipatepaye ari
ocantacari.
29
30

eOHAíWQUI

o Peso aproximado de 100-200 o Otenatzí ancantacotashitavaquiaro


gramos. 100-200 gramos,
o Producción en los meses de o Oquitsotzi cashiriqui
noviembre-diciembre, noviembre-diciembre,
o Crece a orillas de los ríos y los o Oshooqui nijaatsapiaqui pareneni
pajonales en selva alta, aajatzi quishiiqui antamiqui toncariitequi.
o Se consume al madurar, pero o Ibaitaro arinca iracaque, iró
crudo. cantzimaitacha naatzirori.
o Nombre en español guayaba o Obairo viracochaqúi guayaba,
o Nombre en asháninca comashíqui. o Obairo ashanincaqui comashiqui.
o Nombre del dueño uyaaba. o Ibairo ashitarori uyaaba.

Uyaaba era un asháninca que vivía Uyaaba iriitaque aparoni ashaninca


en la cima del pajonal. Allí nació y saicatsiri opatziinaqui quishi. Ah
creció junto con sus abuelos. Él itzimaqueri yanta ritaqueri itsipatari
como no iba a ¡a escuela se dedicaba icharinpaye. Irirori tema te ijanete
a la caza. Cuando veía un árbol de obametaantsiqui intani iquinataro
guayaba allí hacía su choza para incomintsaatya: aririca iñeero aparoni
cazar animales. Cierto día estaba en inchatore comashiqui ari iranteri ibancoshi
su choza, vio que se movía dentro de oncantya incomintsatyaari piratsipaye.
las hojas, era un animal, uyaaba Aparosatzi quitaiteri isaiqui ibancoshiqui,
cogió su flecha sin perder de vista. iñaaque shevatachari tsipanamashiqui,
Este ser al sentir el ruido se quedó iriitaque aparoni piratsi, uyaaba yaaquero
sin moverse. Miró bien sin cerrar los ichacopite te ompiashitya irameneri. Yoca
ojos y se dio cuenta que era un iquemavaquerora obaimanca te
tronco podrido que no se movía. ishevatanaje. Yamenaque cametsaini te
Cogió más flechas y salió para írashitero irooqui ari iyoshirianaquero
enfrentarse. Llegó al lugar, encontró irointzi camincaro inchato caari
el tronco y disparó con su flecha shevatachane. Yaaque pashine
luego escuchó una voz que le dijo: ichacopite opoñaaca ishiíovanaque
estás molesto entonces sigue imontsayaaro. Yareetacaro osaiquira
disparando tus flechas, sino tu flecha ¡ñaapaaquitziro inchato ari imanataquerori
se dispararan hacia ti. Uyaaba cogió ¡chacopitequi ari iquemaquero aparoni
su coca y tabaco, se convirtió en una ñaantsi ocantaqueri: piquisatyaama
planta de guayaba, este ser le dijo: poijatacairo pimanatero pichacopitepaye,
ajá así que quieres ser una planta, eerorica pichacop itera aritaque
serán duras como la semilla de la omanataquemi abiroca. Uyaaba
guayaba. yaaquero iyocane opoñaa ishere,
ipianacaro aparoni panquirentsi
comashiqui, yoca shiretsica icantziri: ajá
picovatzíma pimpeyaaro aparoni
panquirentsi, pinquisotatye pishiyaaro
oitsoqui comashiqui.
31
32

c o in e m u i

o Peso aproximado de 60-70 o Otenatzi ancantacotashitavaquiaro


gramos. 60-70 gramos,
o Tiempo de producción en los o Oquitsotantari cashiriqui
meses de julio-agosto, julio-agosto.
o Crece en los troncos secos o Oshooqui inchapontsoqui
(podridos). Es una planta camincaro, patsaincaro, irootaque
parasitaria (aérea) es de selva alta panquirentsi tsirecachari, oshooqui
y baja.' antamiqui toncaariitequi, aajatzi
o Solamente es consumido por el ser otaapíitequi.
humano. o Ointani ibaro atziri.
o Nombre en español no existe, o Ibairo viracochaqui te ontzime.
o Nombre en asháninca cosherequi. o Obairo ashanincaqui cosherequi.
o Nombre del ser damacoshire. o Ibairo shlretsi damacoshire.

Antiguamente existió una anciana que Pairani otzimaque aparoni antarocona


se llamaba cosherequi. Para paitachari cosherequi. Obantyaari ojatzi
alimentarse iba en busca de gusanos amenayetzi imporotopaye ichatoqui
en troncos secos o podridos. Cada camincaro teerica patsaintsiri. Arinca
vez que buscaba siempre se amenayete ocantatya oñiiro aparoni
encontraba con una planta que tenía el panquirentsi obairotacotarira paitachari
mismo nombre de ella llamada cosherequi tema ¡roca otzimatzi oshequí
cosherequi y esta planta tenía fruto. oitsoqui. ¡roca antaroconaca aritziri iroori
Esta anciana lo que hacía era arrancar oshequi otsoquiro opoñaa ooquiro
y botarla para que con mucha facilidad ocantya eero otzicaantaro aririca
pudiera subir en busca de los gusanos amenayete imporoto inchatoquira. Iroori
en el tronco. Ella no sabía que en esta te iyote ¡roca panquirentsica cosherequi
planta cosherequi era donde los irootaque iitsocantari imporotopaye,
insectos ponían los huevos, se veían tema ari añaaqueri inarapaque
las larvas y ios gusanos, la anciana las opoñaa inporotopaye, ari antaroconara
recogía. Odiaba al pájaro carpintero ompoñaaquia oncoyaaqueri.
pues cuando ella botaba esta planta el Oquisameentziri chamantora tema iroori
pájaro carpintero empezaba comer los aririca roquero panquirentsica ari
gusanos, no dejaba nada para la chamantora iníanaquiaro iroyaari
abuela. Esta anciana rogó para no imporotopayera tecatsi iroocanaquero.
sacar esta planta, pues allí ai estar ashi iroori antarocanara. Iraca
húmeda podría haber más gusanos, antaroconaca ocobacotaquerí eero
pero cuando ella estaba trabajando le otsocajiro panquirentsica, tema aritaque
dijeron para sacar la planta, por ahora aririca obapatsaitetya aritaque
te convertirás en un ser que no se fue. ontzimaque oshequi imporoto, iroori
ainiro antabaitzi ¡cantaitaquero
ontsoquero panquírentsira, iroñaaca
pinpeeya shiretsi caari iñaitzi.
33
34

CCT2 I

o Peso aproximado de 800 a 900 o Otenatzi ancantacotashitabaquiaro


gramos. 800-900 gramos,
o Tiempo de producción en ios o Oqulísotantari cashihquipaye
meses de octubre-noviembre, octubre-noviembre,
o Crece en la selva alta, o Oshooqui antamiqui toncaariítequi.
o Es consumido por el mono ardilla, o Ibaro meeri, oquitsoqui ibaro
sus semillas la consumen el samani, sharó opoñaaca
samaño, el cutpe y el humano, ashaninca.
o Nombre en español no tiene, o Obairo viracochaqui te ontzime.
o Nombre en asháninca cotzi. o Obairo ashanincaqui cotzi.
o Nombre del ser catzimotzi. o Ibairo shiretsi catsimotzi.

Catsimotzi era una madre enferma que Catsimotzi irootaque aparoni irinirontaitari
tenía la barriga muy grande de muchos mantsiyaro tzimatsiri omotya antaroite
años. En su desesperación se fue osarentsipayequi. Ocantzimoshiriacarora
caminando por el monte en busca de qjataque aniitanaque antamiqui amenini
una planta para curarse, toda cansada aparoni panquirentsi aabintyaari, maaroni
llegó a un lugar y allí descansó. Buscó omacoriquiiniqui areetacaro aparoni
un tronco que le sirvió de almohada y saicaantsiqui ari iroori omacoriapaque.
se quedó dormida. De pronto sintió Amenaque aparoni inchapontso
que cayó un fruto a su lado, la miró y ontzinatyaari iroojatzi omaantanaca. Ari
tranquilamente la cogió y la partió, era intanacarori oquemaqueri opariaque
de color azulado, probó, era agridulce aparoni chochoqui onamplnaqui,
y dijo: por ahora comeré, así pobre amenaquero, ari omairiquiiniqui aaquero
moriré de una vez, porque estoy opoñaaca otancaquero, obotsotetaro
sufriendo mucho. La comió, vuelta se potsitari, oñaantacaro oquematziro
quedó dormida y soñó que otra mujer ocachoneentatzi ari ocantziri: iroñaaca
le decía: coma más y te ayudará tu noyaarotaima, nocantaca nashinonca
mal. Esta mujer desesperada se noncameeta intsipaiteni, tema oshequi
despertó y miró más arriba, estaba el noñaashitacaro oshequi. Obacarora
árbol lleno de frutos maduros, cogió y aajatzi omaanaji ari omishitaquero
comió hasta que le dio náuseas botó pashini cooya ocantziro: poyá oshequi
todo lo que había comido. Así fue que aritaque ametacotaquemi pimantsiyari.
se mejoró del mal, para luego estar (roca cooyaca ocantzimoshirianacarora
comprometido a ser el dueño de la saaquitanaque ari amenaque toncaariqui
planta. ari osaiquiri aparoni inchato ojaiquitacaro
oitsoqui iracapaye, aaque opoñaa
obaca iroojatzi oipiyantacaro oocajiro
maaroni obabetacari. Ari ocantacari
abisaconentantajari omantziyarira
ocantaca acantajariri shiretsira ashitarori
ibanquirera.
35
36

om m

o Peso de 100-150 gramos, o Otenatzi 100-150 gramos,


o Tiempo de producción meses de o Oquitsotantari cashirqui
agosto-setiembre, agosto-setiembre,
o Crece a orillas de los ríos, o Oshooqui parenitsapiaqui.
riachuelos de la selva alta, o troca panquirentsica ancotsaatzi
o Esta planta (enredadera) produce intani yobaro tsonquiripaye,
miel silvestre y es consumida por nerontoquipaye, nirontopaye
los picaflores, las abejas, los opoñaa yaarato.
abejorros y el ser humano, o Ibairo viracochaqui te
o Nombre en español no existe, ontsime.
o Nombre en asháninca cotzivi. o Ibairo ashanincaqui cotzivi.
o Nombre del dueño oote. o Ibairo ashitarori oote.

Cotzivi, era una joven muy hermosa, Cotzivi, ¡rootaque aparoni evancaro
de tez blanca y alta. Cuando sus cameetsaanto, oquitamarotatzi aajatzi
padres hacían fiesta nunca dejaban antarotatzi. Aririca iririntaitari
que sirva el masato, solamente la iroimoshirenquia te ishetaanetero obayiite
enviaba a sus demás hijas. Cotzivi piarentsi, intani ityaanquiro pashinipaye
tenía sus ojos claros y marrones, irishintopaye. Cotzivi otzimimotziro
muchos jóvenes se envidiaban por oquipaye ocamaraaquitzi, oshequi
tenerla por esposa, pero ella danzaba evancaripaye iquisanentacotaro
con todas las señoritas. Cuando iinantyaaro, tema iriroiteeyeni
descansaba se iba a su casa y todos yamashetaiyini itsipaiyaroni
los jóvenes ¡a seguían para mirarla de evancaropayeni. Aririca imacoreeyeni
cerca. Pero cierto día apareció ijataiyini obancoqui opoñaa maaroni
manincariite, cuando estaban en plena evancaripaye yoijataiyerini oncantya
fiesta. Esta mujer llamada cotzivi al irameneroota ocaaquiiri. Ari ocantari
verla se fue a su casa, pero aparoni quitaiteri, ipocaque naviriri, ainiro
manincariite sabía de quien se yoimoshirencajetaiyani. Iraca cooyaca
escapaba. A cotzivi la convirtió en una paitachari cotzivi oñaavaquerira
flor llena de miel y ios jóvenes quienes ojataji obancoqui, iró cantzimaitacha
la seguían fueron convertidos en manincariite iyotaquero jaanicarica
picaflores y las personas adultas que oshiyapitsari. Cotzivira ipiaitaquero
eran seguidores de los guerreros en inchatyaaqui ojaitacaro ovitsine opoñaa
abejorros y los que eran agricultores evancaripaye oijatzirori ipiaitaqueri
fueron convertidas en abejas. tsonquiripayari opoñaa atziripaye
antaricona ipiaqueri nerontoqui opoñaaca
antabairentzipaye ipiaitaqueri yaarato.
37
38

m m m m \

o Peso 10-15 gramos, o Otenatzi 10-15 gramos,


o Produce en selva alta y baja, o Oquitsotzi antamiqui toncaariite
o Tiempo de producción es en el mes opoña otaapiitequi.
de marzo-abril. o Oquitsotantari irootaque cashiriqui
o Lo consume el ser humano en marzo-abril.
poca cantidad, mas las aves, o Yobaro atziri capicheeni, intani ibaro
o Nombre en el español matico. tsimeripaye.
o Nombre en asháninca o Obairo virachochaqui matico.
ibarantsishi. o Obairo ashanincaqui ibarantsiqui.
o Nombre del dueño ibara. o Ibairo ashitarori ibara.

En los momentos más difíciles de una Ocantatyaani opomerintsitzimotaro


anciana es comer y saborear frutos aparoni antarocona oyá opoñaa
silvestres del monte. No era nada fácil oboshininquiaro chochoquiyetachari
para ella, porque podría ir en busca de antamisato. Tema
muchos frutos que produce cada uno opomerentsitzimotatyaaro, iroori,
en su tiempo. Lo que no podía era ojataque amenayete oshequi
subir al árbol pues ella siguió por un chochoquipaye. Quitsotayetatsiri
camino antiguo, allí encontró muchos aparopaye oitsoquitantayetari. Iró
árboles de matico llenos de frutos cantacaaro te oncantero antaitero
maduros. Esta anciana se alegró inchatora tema iroori oyaatanaquero
mucho, se sentó y empezó a coger abotsi intacaantarori. Ari oñaaquerori
varios para comer, así se sintió oshequi inchatomashi asi ibarantsishi
satisfecha. Volvió a su casa pero en el ojaiquitacaro oitsoqui iracapaye. Iraca
camino, se encontró con una persona antaroconaca oquimoshiretanaque
de mal aspecto con dentaduras filudas oshequi, ari osaicaque opoñaa
quien le dijo; tú también comes mis intanacaro ocoyaaque oncantya ayaaro,
frutos. Esta anciana miró de miedo. ari oimoshirencacari. Opiyanaja
Este ser le dijo si deseas ser parte mía obancoqui ari abotsiqui omontsaacariri
te visitaré por ¡a noche. Así esta aparoni atziri covencatatsiri iraiquipaye
anciana fue convertida en un otsaimpiyetatzi ari icantziro: abiroca
murciélago y dueño de la planta. aajatzi pobaro nochochoquitepaye.
Iraca antaroconaca amenaqueri
otsarobancaquiini yoca shiretsica
icantziro picobirica nashitajiami aritaque
nonquibantaquemi tseteniriqui. Ari
ocantaca antaroconaca ipietaquero piiri
opoñaa ashitacaro panquirentsica.
39
40

m m m >

o Peso aproximado de 100 a 150 o Otenatzi ancantacotashitavaquiaro


gramos. 100-150 gramos.
o Tiempo de producción en el mes o Ocanta oquitsotantari cahsiriqui
de mayo a junio. mayo-junio.
o Crece en !as oriilas de los ríos en o Oshooqui otsapiaqui parenani
selva alta y baja, antamiqui toncaariíte opoñaa
o Lo consumen los monos, los otaapiitequi.
samaños, los cutpes al caer o Yobaro coshiripaye, samanipaye,
en el suelo y el ser humano, sharopaye aririca ompariye osabiqui
o Nombre en español pacae. opoñaa ashanincapaye.
o Nombre asháninca o Obairo viracochaqui pacae.
intsipapero. o Obairo ashanincaqui intsipapero.
o Nombre del ser tsipaqui. o Ibairo shiretsi tsipaqui.

Un asháninca se puso muy contento Aparoni ashaninca iquimoshiretaque ainiro


cuando tuvo sus primeros hijos itzimaque intanacarori ireentsitepaye
mellizos y eran hombres. La madre tsipari opoña shirampari inajeetatzi,
estuvo descontenta porque no tenía irinirontaitarira te oncantzimoshireyaaro
hija. Cada día era una aflicción para tema teera ontzime ishinto.
ella, crecieron Sos niños se iban con su Quitaiteriquipaye yantariyetzi eentsipayera
padre en ¡a caza, pesca o la chacra. yoijatzirí inri icomintsaata, ishimaata
Mientras la madre se encontraba sola teerica irobanequi. Ainiro irinirontaitarira
hilando su algodón. Un día estaba osaiqui apaniroini oquiriquiro ampeere.
triste la mujer se fue a divisar como los Aparoni quitaiteri obashiretaca cooyaca
picaflores chupaban el néctar de la flor ojataque ameniri tsica icanta tsonquiripaye
del pacae. En eso ella pedía al picaflor yaísotyaatayeíziro obocharite
tener hijas bonitas, pero de pronto inchatyaaquitepaye intsipara. Ari iroori
apareció una persona que fe dijo; te ocampitziri tsonquirira ontzime ishinto
escuché decir que quieres tener una caameetsaantopaye, te osamante
hija, ahora tendrás. En la tarde le oñaatziri aparoni shirampari, ari icantziro:
contó a su esposo y la señora gestó y noquemaquemi picantzi picobi ontzime
nació dos niñas. Esta madre dijo se aparoni pishinto, iroñaaca pintzimero.
llamara íntsipa (pacae) porque por ella Oshetyaanaquera ocamantaqueri oime
conocía al hombre que me dijo que voy temé cooyara motyaatanaque ari
a tener mi hija. Este hombre llamado otzimaque apite cooyajaniquL Iraca
tsipaqui le deseo suerte y con el cooyaca ocantaque ompaitya intsipa tema
tiempo lo convierten en un árbol de iraotaque oñaarontaquenari shiramparira
pacae. cantaquenari aritaque ontzimaque
nishinto. Yocá shiramparica paitachari
tsipaqui ipaquero obaqueri ari
osamanitaque opiaca aparoni inchaíore
intsipa.
41
42

HeemsoQUt

o Peso aproximado de 70-80 gramos, o Otenatzí ancantacotashitavaquiaro


o Tiempo de producción meses de 70-80 gramos.
junio-julio. o Oquitsotantari cashiriqui junio-julio,
o Crece en las alturas de la selva, o Oshooqui toncaariitequi antami.
o Es consumido por los monos, o Yobaro coshiri, meeripaye opoñaa
ardillas y los seres humanos, ashanincapaye.
o Nombre en español granadilla o Obairo viracochaqui granadilla
(especie). (especie).
o Nombre en asháninca meeriitsoqui. o Obairo ashanincaqui meeriitsoqui.
o Nombre del dueño aquichoqui. o Ibairo ashitarori aquichoqui.

Cuenta ia historia que una persona se Oquinquitsatacota quinquitsarentsi


llamaba meeri (ardilla roja). Este iquimita aparoni atziri ipaita meeri (meeri
hombre imitaba a ia ardilla cuando quityoncari) yoca ¡shiyacotari meerira
subía por los árboles. Pero tenía su aririca irataite inchatoquipaye. Tzimatsi
cuñado que siempre observaba lo que iranire ameniriri icantashiyetara ari
hacía y él le decía: espero que no te icantavetari: noyeemi eero pipiatsi
conviertas en una verdadera ardilla. iriiperoriqui meeri. Meerica
Meeri burlándose de su cuñado le itsaincanaqueri iraniri icantziri aiquero
decía, seguiré subiendo a los árboles, nojatacatyeero nataitero inchatopaye,
si viniese naviriri le haré mirar mis aririca ¡npocaque naviriri namenacairi
testos colgados al árbol y podré noyatzarequitso ontsataquia inchatoqui
invitarle para que coma y luego se reía ari nonpashitaquiari iroyaata ari
a carcajadas. De pronto oyó una gran ishirontaperotanaca. Iquematziro
bulla, venían muchas personas. Este aparoni poimatsiri, ipocaiyini oshequi
le dice a su cuñado bájate quizás atziripayeni. Yoca icantanaqueri iranire
venga el navirire y te encuentre, paniite aritataiquetaima ipoquiri navirire
entonces él se desnudó y empezó a ari iñaapaaquemi, irirori ari isaporianaca
dar golpes sus testos al árbol. Cuando ari intanacaro iposanaquero
de pronto salió el naviriri vio y le dijo: iyatsarequitso inchatoquira. Ari
¿qué haces? deseas invitarme tus shintsipaiteroini ishitovapaaque naviriri
testos maduros, por ahora no podrás, ari iñaaqueriri icantziri: ¿paitaca
pero allí se quedarán apegados en el pantzirica? Picobima pinpashityaanaro
árbol y tú serás el dueño, por burlarte piyatsarequitso iraca, iroñaaca eero
de mí y te llamarás aquichoqui. picantziro, ari jara oncantatyeeya
ontsirequiaro inchatoquira, abirotaque
ashityaarone, pitsaincantanari pinpaitya
aquichoqui.
43
44

PAMA
o Peso de 4-5 kiíos. o Otenatzi 4-5 kilos,
o Su produce en los meses de julio- o Oquitsotzi cashiriqui julio-agosto,
agosto. o Oshooqui antamiquí toncaariitequi
o Crece en la selva alta y baja, opoñaa otaapiitequi.
o Es una planta enredadera que o Irootaque aparoni panquirentsi
produce muchos frutos, ancotsaatsiri tzimatsiri oshequi
o Lo consume el ser humano y oitsoquipaye.
también los animales, o tbaro ashanincapaye opoñaa
o Nombre en español calabaza piratsipaye.
amarillo. o Obairo viracochaqui pamá quiteriri.
o Nombre en asháninca pamaperori. o Obairo ashanicaqui pamaperori.
o Nombre del ser aaperori. o Ibairo ashitarori aaperori.

Esta clase de calabaza existe desde Iroca cantashivaitachari pamá


tiempos inmemorables. Resulta que otzimitaca pairani abisaque
muchos de nuestros ancestros llegaron osamaniyetzi. Ocantacaqui oshequi
a conocerlo por el dios so!. Lo acharineete iyotantajarori yoinijaaquiri
sembraron alrededor de sus chacras y ababame ooriatsiri.
produjo en gran cantidad, mientras que ipanquitaityaquerori otsapiqui
otros ashánincas pretendieron llamarse irobanepaye opoñaa oquitotaque
con el nombre de la calabaza y tener oshequi. Ainirotatsi pashini
esa vinculación con la planta. Así ashanincapaye paitacotacarori
sucedió que muchos de los ashánincas obairoquira pamá ocantya iraacacotero
fueron convertidos en la misma planta panquirentsira. Ari ocantacari
por avaros y mezquinos. Así pasó en oshequi ashanincapaye ipiayeetaqueri
toda la historia, es por ello que el panquirentsi ocantacaantziri
dueño o ser de esta calabaza llamada ¡mashitsatzi aajatzi itsañaacobaita. Ari
aaperori fue quien la designó así ocantacari maaroni oñaantsitacota,
mismo. tema irootaque ashitarorira shiretsira
ashitarorira pamá ipaitaitaqueri aaperori
tema iriitaque paitacotacarori.
45
46

PAMA
o Peso de 3-4 kilos, o Otenatzi 3-4 kilos,
o Produce durante los meses de o Oquitsotzi chasiriqui julio-agosto,
julio-agosto. o Oshooqui antanriqui toncaariitequi
o Crece en la selva alta y baja, es opoñaa.
una planta enredadera, o Otaapitequi, irootaque aparoni
o Es consumido por el ser humano y panquirentsi ancotsaatsiri.
algunos animales, o Ibaro ashanincapaye, opoñaa
o Nombre en español calabaza pashiniyetatsiri piratsi.
marrón. o Obairo viracochaqui calabaza
o Nombre en asháninca pama marrón.
camarari. o Obairo ashanincaqui pamá camarari.
o Nombre del ser camaraaro. o Ibairo ashitarori camaraaro.

Cuentan que existió una mujer llamada Iquenquitsaitzi otzimaque aparoni cooya
amara, teniendo un esposo quien tenía paitachari amara, tzimabetacha aparoni
que trabajar y tumbar árboles se oime tema, iriibetaca antabaitatsine
quedaba en la casa, cuidando a sus ompoñaa intovero inchato intani isaiqui
hijos, mientras que su esposa era la pancotsiqui, yameniri itomipaye,
que iba a tumbar ios árboles. Un día irootaque iinara irootaque jatatsi otobiro
cruzando un río muy caudaloso en una inchatopaye. Aparoni oquitaitamanajira
mañana lluviosa no quiso ir, pero su oparíamanaji incani te oncove ojate,
esposo la obligó ir a trabajar y ella iró cantzimaitacha oimera
aceptó. Cogió su remo, su canoa pasó ishintsiventaquero ojate antabaite
el río, ai cruzar por el medio del río, un opoñaa iroori acaquero. Aaquero
tronco golpeó ¡a canoa y la señora se oyomaro, Obito omontyacaro pareneni,
cayó al río y se ahogó. Después de un aparoni inchapotso oposaquero pitotsira
tiempo de verano fueron encontrados opoña cooyara opincanaque pareniquira
sus restos en una isla. Allí lo iroojatzi opiincantaca. Avisaque aparoni
enterraron. En el lugar del entierro osamanitzi osarentsiqui iñeetajiro
creció esta planta de la calabaza, pero otonquipaye aparoniqui otsampishi. Ari
con frutos de color marrón, es por eso iquitaitajirori. iquitaitajirora oshoocaji
que la llamaron camaraaro a la dueña ¡roca pamatatsirica, iró cantzimaitacha
de esta planta. oquitsoquipayera opotsoyeta camarari,
tema irootaque ipaitaníaitacarori
camaraaro ashitacaantaorica
panquirentsi.
47
48

M H ÍW S C t/f
o Peso de 4-5 kilos, o Otenatzi 4-5 kilos,
o Su produce en ios meses o Oquitsotzi cashiripayequi
de julio-agosto. quimitachari julio-agosto,
o Crece en la selva alta y baja, o Oshooqut antamiqui toncaañiteque
o Lo consumen el ser humano, opoñaa otaapiitequi.
también ios animales como el o Yobaro ashaninca, aajatzi
cutpe, el samafto y el machetero, paratsipaye quimitachari sharó
o Nombre en el español calabaza samani opoñaaca sható.
negra. o Obairo viracochaqui pamá
o Nombre en el asháninca quisaari.
pamatyaqui. o Obairo ashanicaqui pamatyaqui.
o Nombre del ser atyaqui. o Ibairo shiretsi atyaqui.

Cuenta la historia de una mujer que se Oquinquiísatacota aparoni cooya


quedó viuda, porque su esposo, al camaibentsincaro, tema oime ainiro
tumbar árboles y hacer s u . chacra le itobiro inchatopaye irantantyaari irobane
cayó un pedazo de tronco en la cabeza oposaqueri aparoni ocontaqui
y murió. Esta mujer al ver que no inchapontso iitoqui ari ¡camaqueri. Iroca
regresaba su esposo optó por ir en su cooyaca oñaaquerira te impiyaje oime
búsqueda, al llegar ¡o encontró tendido ojataque amenajateri, areetacara
en el suelo muerto. Vinieron sus oñaapaaqueri inoriaca osabiqui
familiares y lo enterraron en el mismo icamaque. Ipocaiyaqueni ¡shanincapaye
lugar, sus familiares terminaron de ari iquitataqueriri isaiquiri, ¡shanincapaye
tumbar los árboles y luego la ¡tsoncajiro ¡tobajiro inchatopaye
quemaron. En ese lugar donde fue opoñaaca itaajiro. Ará iquitataitaquerira
enterrado creció una planta como oshoocaque aparoni panquirentsi
enredadera y luego dio muchos frutos. ancotsaatsiri ari oshequitaqui
Ellos al ver recordaron, esto nos dijo oitsoquipaye. Iriroite iñaaquerora
antes de morir: cuando yo muera iquinquishirianajiro, iroca ¡rootaque
creceré y produciré muchos frutos, les icantacairi pairan! tequera encameeta;
servirán para comer. Seré dulce y con aririca noncamaque ari noshoocaje
mis semillas aumentaré en gran ompoñaa nonquitsotaque oshequi,
manera, esperaron y un primer fruto aritaque irobajeetaquiana.
cayó al suelo y ia cogieron pero era Nompochatatye opoñaa noitsoqui
duro, la solearon y luego las asaron. irootaque shequiantatsine,
Así la comieron, otros llevaron para yoyaajetaquero intanacarori oquitsoqui
que siembren en sus chacras hasta opariaqui osabiqui ari yaaquero
que apareció el dueño llamado otyaqui. iró cantzimaitacha quisoitaque,
yarobaiyaqueroni opoñaa itashitajiro. Ari
icantaquero yobantacarori, pashinipaye
yaanaque oncantya inpanquitero
irobanequipaye ¡roojatzi icoñaatantaca
ashitarori paitachari atyaqui.
49
50

p fim ü u tm o

o Peso aproximado de 60-80 gramos, o Otenatzi ancantacotashitavaquiaro


o Tiempo de producción meses de 60-80 gramos,
octubre-diciembre, o Oquitsotantarí cashinqui
o Crece en selva alta y baja, octubre-diciembre.
o Lo consumen los monos, las o Oshooqui antamiqui toncaariitequi
semillas (pepas) lo comen los opoñaa ootaapiitequi.
cutpes y los samaños. o Yobaro coshiripaye, oitsoquipaye
o Nombre en español caimitillo. yobaro sharó, aajatzi samanipaye.
o Nombre en asháninca o Obairo viracochaqui caimitillo.
pashiiquiniro. o Obairo ashanicaqui pashiiquiniro
o Nombre del ser dueño ashiiqui. ibairo shiretsi ashitarori ashiiqui.

En tiempos de nuestros ancestros el Abisaque osamantzi irashi acharineete


dios sol dio muchos frutos silvestres a pabá ooriatsiri ¡paqueri oshequi
los ashánincas. También había frutos chochoquipaye antamisato
que no eran consumidas en forma ashanincapaye tsimatsi aajatzi
directa, se tenía que asar o cocinar. chochoquipaye caari yobaita intsipaite,
Estos conocimientos de saber y poder ontzimatye opoñaa antashitero teerica
sembrar que no solamente era ancotsitero. Iroca yotanetaantsica ayotero
recolectar y consumir sino también era ampanquitero te intani oncobia ancoyeero
de enseñar a otras personas a conocer abantyaarori tema aajatzita ontzimatye
las frutas y saber cuando poder abametairi pashinipaye atziripaye iriyotero
cosecharlas y en qué lugares se chochoquipaye aajatzi ayotero tsicarica
encuentran, además saber que oncantya ancoyaantyaarori onpoñaa
también tiene su dueño quien la cuida. ayotero tsicarica osaicayetzi aajatsi
Es por eso que hasta ahora se ontzimatye ayotero tzimatsi ashitarori
mantiene ese conocimiento del dueño aamabentacotarori. Tema irootaque
de las plantas, de las ves y peces iroojatzi iroñaaca yoisoquitaro
como esta planta del caimitillo tiene su yotametaantsi ashitarori panquirentsipaye,
dueño llamado ashiiqui quien cuida su irashi tsimeripaye, opoñaa shimapaye,
planta y fruta. oquimitaro panquirentsica pashiiquiniro
itzirni ashitarori paitachari ashiiqui
aamabentacotarori ibanquire opoñaa
ochochoquite.
51
52

PfiSOIZIQUI

o Peso es de aproximado 80-100 o Otenatzi ancantacotashitavaquiaro


gramos. 80-100 gramos aproximadamente,
o Tiempo de producción es en el mes o Oquitsoíantari cashiriqui setiembre-
de setiembre-octubre, octubre.
o Crece en tas alturas, es un árbol, o Oshooqui toncaariitequi,
o Este fruto es consumido por ía inchatotatzi.
ardiiia, el cutpe, ei samaño, o Ibaro meeri, sharó, samani, sható,
machetero y el ser humano, atziri.
o Nombre en español cascanueces, o Obairo viracochaqui cascanueces,
o Nombre en asháninca pasotziqui. o Obairo ashanincaqui pasotziqui.
o Nombre dei dueño ashotzi. o íbairo shiretsi ashotzi.

Cierta mujer asháninca estaba a ia Ocantacota cooya ashaninca


caza de algunos animales. Cuando ocobintsaatari aparopaye piratsipaye.
por ei camino delante de ella corrió un Oncantya avotsiquira ojebatzinta iroori
erizo. Elta de miedo ser pinchado por ishiyanaca aparoni tontori. Iroori
sus espuelas, solamente la persiguió otsarobancaquiini inquentero
hasta que en una aleta de un árbol se icheepayera, intani oijatanaqueri iroqjatzi
perdió. Ella estaba meditando, cayó omentaqui aparoni omenta inchato ari
un fruto así idéntico ai erizo el cual ella ipiapaacari. Iroori oquinquishireeta,
lo cortó de inmediato y lo partió en dos. oparianaque aparoni oquitsoqui shiyarori
Ella pensaba que el erizo se había tontori ari iroori ochecaquero intsipaiteeni
convertido en un fruto, pero después al tema otsipariaqueri apitequi. iroori
verlo bien se dio cuenta que era un oquinquishiriaca tontorira iriitaque
fruto de un árbol que tenía una comida piainchari oquitsoquiqui, opoñaaca
por dentro, lo miró bien y era oñaaquerora irootaque oitsoqui aparoni
apetecible para comer. Al comerlo, se inchato tzimatsiri obaríte intsonpoira
vio que aigo le sucedía y escuchó una amenaquero cametsaini tema
voz que le decía tú serás nuestro poshiniquiitaque ayaaro. Obacarora
dueño te llamarás ashotzi y fue así. oñaatya paitarica, Abishimoterone ari
oquematzi aparoni ñaantsi icantaitaquero
abirotaque ashitajetaine pinpaitya ashotzi
ari ocantacari.
53
54

o Peso es de 10-20 gramos, o Otenatzi 10-20 gramos,


o Tiempo de producción es en mes o Oquitsotantari cashíriqui abril-mayo,
de abrii a mayo, o Oshooqui otsapiqui quishiipaye,
o Crece en ios bordes de los toncariitequi antami.
pajonales zona altura deí monte, o Ibaro tsimeripaye opoñaa
o Lo consume las aves y el ser humano, ashanínca.
o Nombre en español sachamora. o Obairo viracochaqui sachamora.
o Nombre en el asháninca piñoqui. o Obairo ashanincaqui piñoqui.
o Nombre del dueño piiña. o Ibairo ashitarori piiña.

Piiña era un joven visco, no veía bien Püña iriitaque aparoni evancari sheteri, te
pero aún así caminaba en busca de iramene cametsainí ari icantzimaitaro
alimentos para el sustento de sus yanitzi yameni irobarite irobacoyaariri
hermanos, porque era huérfano de irirentzipaye, tema miritzi inatzi tecatsi iriri.
padre. Iba al monte a cazar animales. Ijatzi antamiqui icomintsaatari peratsipaye.
Un día en que caminaba por el monte Aparosatzi quitaiteri yaniitzi antamiqui
vio que una enredadera estaba llena iñaaque aparoni ancotsaachari
de frutos maduros de color negro y que ojaiquitacaro oshequi oitsoqui iracapaye
muchas aves consumían. Piiña aí ver quisaatatsiri opoñaa oshequi tsimeri
muy de cerca, allí hizo una choza. Al obayetarori. Piiña iñaaquero ocaaquini,
termino de su trabajo estuvo por dentro yantaque aparoni ibancoshi.
y se quedó dormido porque estaba Itsoncataquerora irantabaire isaicaque
cansado, aí despertar se dio cuenta intsonpoi ari imaaque tema
que era noche y no podía salir porque imacotaquitziira, isaaquitajira iñaatziro
era monte, no ie quedó otra que tsitenitaji te oncantajeishitobaje tema
quedarse, ya por la noche oyó una voz, antamitatziira, ontzimatye isaicanaje, ari
que le decían: necesitamos uno quien ísitenira iquemaquero aparoni ñaantsi
nos cuide. Piiña oyó estas palabras cantaqueriri: acobatzi jaanicarica
por varias veces, pero antes de amenajaini. Piiña iquemaquero
amanecer sintió que alguien ie tocaba ñaantsipayeca yapiyapitaitaquero,
el cuerpo y le decía esta es la última tequeraata onquitaitete iquematziro
vez que te hablamos si no te decides jaanicarica tzincaqueriri ibatsaqui ari
morirás. Piiña pensando que era cierto icantziri irootaque oberantarori
aceptó y luego le dijeron tu serás añaanatzimi eerorica picobitsi arira
nuestro dueño, el alba pasaba y luego pincamaque. Piiña iquinquishirianaca
amaneció. ishiyacaantzi omaperotatya yacaquero
opoñaicantaitaqueri abirotaque
ashitajaini, aanincaitziira abisanaque
opoña oquitaitanaque.
55
56

POI

o Peso aproximado de 3-5 kilos, o Otenatsi ancantacotashitavaquiaro


o Tiempo de producción en los 3-5 kilos.
meses de agosto-setiembre, o Oquitsotzi cashiriqui agosto-setiembre,
o Crecen en selva alta y baja, o Oshooqui antamiqui toncaariitequi
o El ser humano lo consume crudo, aajatzi otaapiitequi.
es bueno para el apetito, o Ibaro ashaninca naatzirori,
o Es una planta rastrera, crece a ocameetsatatzi antashaantyaari.
través de semillas, o Ancotzaatzi, oshocantaro oitsoqui.
o Nombre en el español yacón. o Obairo viracochaqui yacón.
o Nombre en asháninca poi. o Obairo ashanincaqui poi.
o Nombre del dueño oinirotsa. o Ibairo ashitarori oinirotsa.

A pesar de que el dios sol, enseñó a Ocantabetaca pabá ooriatsiri,


ios hombres todos los productos que ibametaaqueri shiramparipaye maaroni
debían comer, siempre han estado en quitsotayetatsiri iroyaari, ainirotatsi
la duda, al conocer este fruto. Había iquisotzi iyataquerora quitsotaantsica.
otro similar a este que se cosechaba Tzimatzi pashini shiyaarori yaitziri
debajo de la tierra. En aquel tiempo intsompoi quipatzi. Ainiro osamanitzi
todos padecían del bocio y acudían a maaroni yatsipetaro shenotsi opañaca
la planta y fruto para contrarrestar el yaatzimaitaro panquirentsica opoñaa
mal. Lo cierto es que cuando una oitsoqui oncantya abisantajiari
anciana se sintió mal, se fue por el mantsiyarentsica. irooperotatsiri ainiro
camino y vio que la tierra estaba aparoni antarocona omantsiyashiriaque,
partida y había una liana (soga que ojataque abotsiqui ari oñaaquerori
trepaba al árbol) y ella por curiosa otancaque quipatsi opoñaaca tzimatsi
escarbó y encontró un fruto del yacón, oñaaquero ancotsaatsiri (ataitantaro
llevó a su casa, lo calentó al fuego, inchato) ari ocantzimotacaro
pero no le curó en nada. Un anciano le oquiyacotaquero ari oñaaquero oitsoqui
dijo, este fruto se come, ésta preguntó poi, aanaquero obancoqui.
¿cómo se llama? el le dijo, usted Osabantaquero paamariqui, iró
¿cómo se llama? me llamo oinirotsa, cantzimaitacha te aabintero. Aparoni
entonces tú serás la dueña y antaricona icantaquero, iraca
desapareció el anciano. chochoquitatsirica ibaitaro, ari
osampiíanaqueri ¿tsica opaitaca? ari
icantziro, abiroca ¿tsica pipaitaca?
nopaita oinirotsa, abirotaquetaima
ashityaarone ari ipianacari antariconaca.
57
58

Quemomo
o Peso aproximado de 120-150 gramos, o Otenatzi ancantacotashitavaquiaro
o Tiempo de producción mes de junio 120-150 gramos.
a julio. o Oquitsotantari cashiriqui junio-julio,
o Es consumido por los monos y el o Ibaro coshiripaye opoña atziri.
ser humano. o Oshooqui antamiqui toncaariitequi
o Crece en selva alta y baja, opona otaapiitequi.
o Nombre en español no existe, o Obairo viracochaqui te ontzime.
o Nombre en asháninca quemitoniro. o Obairo ashanincaqui quemitoniro.
o Nombre de! ser carenchoqui. o Ibairo shiretsi carenchoqui.

Todo ei tiempo carenchoqui iba de Maaroni ocantaitani carenchoqui ijatzi


lugar en lugar en busca de algo para saicaantsiquipaye yameni ocantya
cazar. Él y su esposa caminaban y incomintsaatya. Irirori opoñaa iina
cuando llegaba la noche allí se yaniitaiyini aririca aretaquia ontsiteniitye
quedaban cerca a! amanecer. Se ari isaiqueri iroojatzi onquitaitetantajiari.
levantaba su esposa, para que Ontzinaaje iinara aniitero abotsi ari
continúe su camino y ella le dice: está iroori ocantziri: iroca irootaque abanco,
es nuestra casa, mira nuestro cacao pamenero ayemitote apanquetaqueri
que hemos sembrado ya está con quitsotaque. Carenchoqui
fruto. Carenchoqui todo asombrado ocantzimoshiriacari icantaque:
dijo: parece que ya no eres mi esposa, quemitaca te noinantajiami, paitaca
porque te atreves a decirme así, le dijo picantantanaitanari, icantaquero
su esposo. Tengo hambre es mejor oimera. Notashaatzi iró
que coma este fruto. Carenchoqui no cobaperotachari noyaaro chochoquira.
vio el fruto, pero su esposa sí, a! coger Carenchoqui te iñeero chochoquira, iró
la abrió y probó era dulce similar al cantacha iinara oñaaquero, aaquerora
cacao. Carenchoqui no le quedó más otancaquero oñaantacaro oquematziro
que aceptar, ser el dueño del fruto del obochanca oshiyaro quemito.
quemitoqui y su esposa se convirtió en Carenchoqui ontzimatye ¡raquero,
una ardilla. irashitajiaro chochoquira ashi quemito
opoña iinara opianacari aparoni meeri.
59
60

QUm QUl

o Peso de 100-200 gramos, o Otenatzi 100-200 gramos,


o Tiempo de producción en ios o Oquitsotantari cashiriqui abril-mayo,
meses de abrii a mayo, o Iroca inchatoca oshooqui antaniqui
o Este árbol produce en la selva alta, toncaariite.
o Lo consume el ser humano, o Yobaro ashaninca opoñaa
también las ardillas, meeripaye.
o Nombre en español nuez, o Obairo viracochaqui nuez,
o Nombre en asháninca quetaqui. o Obairo ashanicaqui quetaqui.
o Nombre del ser coshipi. o Ibairo shiretsi coshipi.

Coshipi se consideró ser dueño de los Coshipi iquinquishiriacotaca iritaque


árboles del nogal cuidaba los limpiaba ashitaroni quetaquera yaamacobentacaro
alrededor. Cuando ya veía que ipishitaquero ocaraititzira. Arinca
contenía frutos. Coshipi todos los días iñaabajero onquitsotanaje. Coshipi
iba a ver que nadie coja el fruto que maaroni quitaiteri ijatzi yamenero
caía al suelo. Hubo un momento que tecatsiquia ayerone oitsoqui pariatsiri
este ser se enfermó y acudió al tabaco osabiqui. Otzimapaintsi iroñaaca yocá
de su abuelo. Le robó un poco y imantsiyataque opoñaaca ijatashitaquero
comió, pero su abuelo al sentirse mal ishere icharine. icoshitaqueri capicheeni
dijo ¿quién cogió mi tabaco? deseo opoñaaca ibacaro, iró cantaincha
que alguien me diga la verdad, esta icharinera imantsiyashirianaquera
persona era adulto, para no ser icantaque ¿janica aitaquenarori
molestado. Todo enfermo se fue al nosherine? Nocobaque incantenaro
monte a cuidar los árboles de su nogal, quiarioperoini, yocá atzirica antari inatzi
se sentó debajo del árbol y allí fue oncantya eero iquisantaitari.
convertido en una serpiente, llamado Imantsiyariquiiniqui ijataque antamiqui
coshipi. yaamacoventaro inchatoshipaye asi
quetaquira, ¡saicaque oponquitziqui
inchatora ari ipiaitaqueriri maranque
paitachari coshipi.
61
62

Q um zm
o Peso aproximado de 30-50 gramos o Otenaizi ancantacotashitavaquiaro
cada fruto. 30-50 gramos,
o Tiempo de producción en los o Oquitsotantari cashiri
meses de mayo a junio, mayo-junio.
o Crecen mayormente en lugares por o Oshooqui onampitaro quishi.
donde hay pajonales, o Intani yobaro atziri.
o Solamente lo consume el ser humano, o Obairo viracochaqui tecatsi.
o Nombre en español no me existe, o Obairo ashanincaqui
o Nombre en asháninca quiritziqui. quiritziqui.
o Nombre dei ser iitzi. o Ibairo shiretsi iitzi.

Había lugares donde no había otras Otzimaque saicaantsipaye teera añeero


ciases de palmera. Tenían que coger shiyarori tsiyaropayeni. Ontzimatye
las hojas de esta palmera. Muchas ¡rayero oshipaye tsiyantatsirica.
veían con frutos maduros y no la Oshequi iñaayetero oitsoqui iraca, te
comían, ni los animales la comían. iroyaaro, aajatzi piratsipaye te
Resulta que en un momento dado un irobaityaaro. Ocantaca ocantapainta
padre de familia dio a conocer cómo aparoni iririntaitari irooñaarontaquero
comer el fruto. Lo llevó a su casa y la oncantya ayaaro chochoquitatsirica.
comió así crudo. Su esposa le decía, Yaanaquero ibancoqui ari ibacarori
por hoy día vivirás mañana morirás. naatzirori. iinara ocantabetari iroojatzi
Pero no sintió nada de malestar. Pasó iroñaaca pañé onquitaitamajerica
los días y no murió. Así lo pincamatye. Iró cantzimaitacha tecatsi
reconocieron como consumirlo hasta el oncanteri. Abisanaque quitaiteripaye te
día de hoy, pero el hombre quien dijo incame. Ari iyotacoitanaquerori ocantya
que sí se consume se llamaba iitzi, lo ayaaro iroojatzi iroñaaca, iroñaaca
convirtieron en un ser como dueño de shiramparira cantaintsiri ibaitaro ipaita
la planta. iitzi, ipieitaqueri shiretsi ashitarorí
panquirentsira.
63
64

SANcopewa
o Peso es de 4-5 kilos, o Otenatzi 4-5 kilos,
o Produce todo el tiempo, o Oquitsotzi ocantaitani
o Crece en la selva alta y o Oshooqui antamiqui toncaariitequi
baja. opoñaa otaapiitequia.
o Lo consume el ser humano y o Yobaro ashaninca opoñaa
también algunos gusanos, tsiroqueni.
o Nombre en español caña de o Obairo viracochaqui caña de
azúcar. azúcar.
o Nombre en asháninca sancoperori. o Obairo ashanicaqui sancoperori.
o Nombre del ser dueño sancoqueni o Ibairo ashentarori sancoqueni.

Cuenta que eran unos niños que Iquinquitsaitzi icaraiyini aparopaye


jugaban a la competencia de morder eentsipaye iñaatsajeetaro jaanicarica
cañas duras y así poder decir que atsiquerone sanco quisori, ari ocantya
tenían una buena dentadura. Pero incantantyaari otzimatzi icametsaiquitzi,
uno de ellos no tenía la dentadura tema aritaque oncantaque íratsiquero
buena, el cual impedía morder cosas quisotayetatsiri. Yoca eentsica ipaita
duras. Este niño se llamaba sancoqueni. Pashinípaye eentsi te
sancoqueni. Los demás niños no le oncantzimotyaari iranatzicoteri, tema
daban importancia para que gane, iraiquipaye opatsaiqu itaque aajatzi
pues su dentadura las tenía picadas y ocarayetaque. Ari ocantacari yocá
cortas. Así que este niño pidió eentsica icobaque iranaatzicoteri
también competir con ios demás pashinipaye eentsi. Aparoni quitaiteri
niños. Un día acordaron en hacer la yacacojeetaquero iñaantyaaro, tema
prueba, tenían que llevar cada uno su ontzimatye iraanaque aparopaye
caña. Este joven sancoperori llevó su isancone. Yocá evancarica yaanaque
caña pero era suave y no era duro. Al isancone ametsotatsiri icaari
iniciar la prueba todos los niños se quísotatsine. intanacarora ñaantaantsi
burlaban de él, pero este al morder su maaroni eentsipaye itsaincashiriaqueri
caña salió bastante jugo, todos los irirori, iroñaaca yocá yatzicanaquerora
demás niños se quedaron admirados. isancone oshitobanaque oshequi
Al ganar a todos, los demás niños de obaaqui, maaroni eentsipaye
envidia avisaron al abuelo y lo yamenajeetanaqueri. Yanaacotaquerira
convirtieron en un gusano. maaroni, pashinipaye eentsi
iquisaneentanaqueri icamantaqueri
icharine ari ¡piaqueriri tsiroqueni.
65
66

m m m m

o Peso aproximado de 10-15 o Otenatzi ancantacotavaquero 10-15


gramos. gramos.
o Tiempo de producción los meses o Oquitsotantari cahsiriqui abril-
de abril-junio. junio.
o Lugar de crecimiento en las playas o Oshooqui imparaiqui
a orillas de los ríos y en las chacras, pareneniquipaye, obaantsiqui.
o Lo consume el ser humano, o Ibaro atziri.
o Nombre en español capulí, o Obairo viracochaqui capulí.
o Nombre en asháninca o Obairo ashanincaqui
shamposhqui. shamposhqui.
o Nombre del dueño poshoqui. o Ibairo ashitarori poshoqui.

Shamposhqui fue una señorita Shamposhqui irootaque evancaro


asháninca bien bonita y tenía varias ashaninca cameetsaanto otzimatzi
hermanas, era de tez blanca y en sus oshequi irentopaye, quitamaraantopaye
brazos tenía mucha vellosidad. onatzi ari ashempaquípaye otzimatzi
Cuando sus padres hacían fiesta oshequi obitzi. Aririca iripaye
muchas personas iban por ver a sus inquimoshiretaiyeni oshequi atziri
hijas como ya eran señoritas. El padre jatashitziri iñeeroota irishintopaye tema
optó en que shamposhqui no se ponga evancaroyetaque. Iririntaitarica
a servir el masato a los visitantes, así icantashiriaque eero shamposhqui
para que no puedan seducirla para obiitziitsi piarentsi quibantzincaripaye,
matrimonio y perder una hija. Este eero ocantanta inintaitero iraitero tema
padre hizo una casa grande de tres antaque impiaquero aparoni irishinto.
pisos allí las puso, terminaba la fiesta y Yoca iririntaitarica yantaque aparoni
sus hijas se bajaban del escondite. ¡banco ocarotzi mavá ibajenoquiro
Mucho de los tabaqueros desearon ari imisaicaquerori, otsoncanacara
que sus hijos se cazaran con ellas, quimoshiretaantsi irishintopaye
pero el padre no quería. Es por ello anijeetaque omanara. Oshequi
que optaron en convertirla en una sheripiaripaye icobacaabetacaro
planta con el nombre shamposhqui, itomipaye ¡rayero irooripaye, iró
que ella tenía. cantzimaitacha irira te incove. Te
irootaque ipiantaitacarori aparoni
panquirentsiqui paitachari shamposhqui,
tzímimotzirori.
67
68

S H tM A H P W

o Peso 20-30 gramos, o Otenatzi 20-30 gramos,


o Tiempo de producción es en !os o Oitsoquitantari cashiriqut
meses de enero a marzo, enero-marzo.
o Crece en ta selva alta, o Oshooqui, antamiqui toncaaritequi
o Estos frutos son consumidos por el o Chochoquitatsirica ibaro
ser humano y las aves, ashaninca opoñaa tsimeripaye.
o No tiene nombre en español, o Tecatsi obairo viracochaqui.
o Nombre en asháninca o Obairo ashanincaqui
shimampiqui. shimampiqui.
o Nombre del dueño shimaña. o Ibairo ashitarori shimaña.

Shimaá fue nombre de un niño Shimaá irootaque ibairo aparoni eentsi


asháninca, huérfano de padres. ashaninca miritzi te intzime iriripaye.
Vivió junto a sus abuelos. De joven isaiquimotaqueri itsipatari icharinepaye.
fue diestro en la caza de aves. Al Aiiniro jevancaritzi icomintsaatari
ver un árbol que tenía muchas tsimeripaye. Aririca tñeero aparoni
flores y frutos lo cuidó hasta que inchato ontzime oshequi otyaaqui opoñaa
madure para su abuela y se oquitsoquipaye yaamabentacotaro
alimentaban todos los días. Iba de iroojatzi iracantaquia, ashi irisara
caza, no quería trabajar en la tema irootaque oyaari maaroni
chacra. Huyó de su abuelo y se fue quitaiteriquipaye. Ijatzi icomintsaata, te
sin rumbo. Liego a un lugar lejano. incobe irantabaite obaantsiqui.
Pensó en lo sucedido y decía es así Ishiyapitsatacari icharine te iriyotero
al no tener a mis padres. Estaré tsicarica ijate. Yareetaca aparoniqui
solo y así moriré. Un día apareció saicaantsi intaina. iquinquishiriaquero
una mujer vestida de rojo, se quedó abisaintsiri opoñaa icantaque ari ocantari
sorprendido, la m ujer le dijo eerorica itzimi ariníayetari. Nosaique
¿porqué estás triste? estoy aquí apaniroini iroojatzi oncantantaquia
para consolarte, shimaá le dijo noncame. Aparoni quitaiteri ocoñaataque
¿cómo te llamas? ella respondió, aparoni cooya oquitsaataca quityoncari,
me llamo shim am piqui y él dijo ocantzimoshiriapaintari, cooyara ocantziri
podemos ser amigos y ella dijo tú ¿paitaca pobashiretantari ¿saicaquena
estas enamorado de mí. El joven se jacá ocantya nobashencaajemi, shimaá
puso rojo de vergüenza y al mirar a icantaquero: ¿tsica pipaitaca? iroori
la señorita se estaba convirtiendo acanaqueri, nopaita shimampiqui opoñaa
en un árbol lleno de fruto y este irirori icantziro aritaque oncantaque
shimaá quiso agarrarlo y quedó antsipamintsatabacaiyane opoñaa iroori
prendada en el árbol. ocantziri abiroca pinintatyaanama naaca.
Yoca evancarica ¡quityoncatanaque
ipashiventanaca opoñaa
yamenanaquerora evancaroca ipianacaro
aparoni inchato ojaiquitacaro oitsoqui
opoñaa shimaca icovaque irairiqueromi
ari ocantacari itsirecanacaro inchatoquira.
69
70

su m ó m e

o Peso de 30-40 gramos cada fruto, o Otenatzi 30-40 gramos,


o Tiempo de producción en ios o Oquiísotantari cashiriqui
meses de octubre-noviembre, octubre-noviembre,
o Crece en selva baja en las partes o Oshooqui antamiqui otaapiitequi
más boscosas. antamishitziitzi.
o Consume el humano también los o Ibaro atziñ aajatzi shintori,
huanganas, sajinos, quitairiquipaye.
o No tiene nombre en español, o Te onízime abairo viracochaqui.
o Nombre en ashaninca shintyoriqui. o Obairo ashanincaqui shintyoriqui.
o Nombre del ser shinto. o Ibairo shiretsira shinto.

Shintyori era una señorita que criaba Shintyoriqui irootaque aparoni evancaro
sajinos. Estos animales la seguían por píratariri quitairiquipaye. Yoca
donde iba, por la chacra, por el monte piratsipayeca yoijatziro tsicarica ojatzi,
haciéndole buscar su comida. Cuando obanequi, antamiqui amenacairi irobarite.
había problemas o ataques de otros Arinca ontzime caariperotaantsi
animales, los sajinos salían a teerica irotzicayetero pashini
defenderla a su ama. Un día esta piratsipaye, quitairiquipayeca iriitaque
señorita estaba triste porque sus shitobanaintsine irotzicaacobentero
animales se perdieron y no volvían ashitarorira. Aparo quitaitere ¡roca
hacia ella. Los buscó por todas partes. evancaroca obashiretaca tema opirapaye
Al no hallarlo se puso a llorar ¡piaca te impiyashitzimotajero.
tristemente, luego sintió que alguien Amemenabetajari tsicaripayeque. Teera
pisó un palo hasta que se rompió. Al oñeeri ari ¡raacari obashirencaquiini, asi
levantar ios ojos vio a una mujer que oquemaqueri jaanicarica aatzicaquerori
se sonreía y esta joven le devolvió la aparoni inchaqui iroojatzi ocaraantanaca.
sonrisa. Le dijo no viste por allí dos Ari otzinaanaquero oquí oñaatziro
animales son míos, se fueron al monte aparoni cooya oshirontaquiataca ari
y no volvieron. Esta le respondió iroori oipiyaqueniro oshirontaataro. Ari
diciéndole: los tengo amarrado, por ocantziro te plñeeri apite piratsi iriitaque
ahora te lo entregaré y así fue que nashí, iquenanaquero antamiqui te
encontró sus sajinos. Esta al verla impiyaiyajeni. Iraca acanaquero
quiso morder a la otra mujer, pero le ocantziro: noisotaquitziri, iroñaaca
dijo que no le hiciera daño y luego le nompajemiri ari ocantacari oñaantajariri
dijo es bueno que me conozcas me oitairiquitepaye. Irica iñaaquerora
llamo shinto dueño del fruto. icobanaque iratsiquero pashinira
cooyara, tema iroori ocantanaqueri
eero pobaariperotziro, ari ocantziro
ocameetsatatzi piyotena nopaita shinto
ashitarori quitsotatsiri.
71
72

SH M SA Q U I

o Peso aproximado es de 20-30 gramos, o Otenatzi ancantacotashitavaquiaro


o Tiempo de producción es en el mes 20-30 gramos.
de mayo a junio, o Oquitsotzi cashiriqui mayo-junio,
o Crece en ios bordes de los o Oshooqui otsapishiitequi quishi
pajonales de la selva alta, es una toncaariitequi antami, tema
enredadera. ancotsaatzi.
o Solamente lo consume el ser o Intani yobaro atziri opoñaa
humano y aves. tsimeriripaye.
o Nombre en español cerecilla, o Obairo viracochaqui cerecilla,
o Nombre en asháninca shivitsaqui. o Obairo ashanincaqui shibitsaqui.
o Nombre de! dueño ashiva. o Ibairo ashitarori ashiva.

Cuenta que en tiempos muy remotos, Oquenquitsatacota pairani


había un joven inválido, lo dejaron ¡ntacaantanacarori itzimaque aparoni
abandonado porque sus padres eran evancari noshicaporoquiri, yocaitanaqueri
guerreros y por escaparse de sus tema iriripaye iriitaque obayeripaye tema
enemigos este joven llamado ashiva se ishiyapitsatatyaarira quisaneentzirira yoca
metió en un matorral y allí estuvo por evancarica paitachari ashiva
varios días. Los enemigos guerreros lo iquianaque inchamaishiqui ari osaicaque
buscaron intensamente y no lo tsica ocaratzi quitaiteripaye.
hallaron. Este joven estaba que se Quisaneentantzincari obayeri
moría de hambre, estaba divisando yamemenataqueri te iñeeri. Yoca
hacía una quebrada y allí vio algo de evancarica obamashiriaqueri itashe, ari
fruto. Se fue con calma y miedo hasta yamenacotzíro aparoni nijaateni ari
que se acercó muy de cerca y entre sí iñaaqueri chochoquitatsiri. Ijataque
dijo: espero morirme al comer esta neetsiquiroíni itsarobancaquiini iroojatzi
fruta y no tener que sufrir mucho de yareetantacaro ocaaquiini ari
mis enemigos. Cogió muchos frutos icantashiriaqui: noyaacotya noncame
de color negro y maduro y se las aririca nobaquiaro chochoquica eeroquia
comió. Ai atardecer ve a un anciano noñaashitajaro oshequi icantanya
que venía de frente hacía él y le dijo: tu quisaneentanari. Yaaque oshequi
padre murió y tú también serás chochoqui quisaatayetatsiri iracaintsiri ari
convertido en la planta y fruto que ibacaro. Oshetyaanaquera iñaatziri
estás comiendo. Así fue convertido en aparoni antaricona ipoquiro apatziro
una planta enredadera con muchas yobashitaqueri iriro ari icantaqueri: piri
espinas. camaque aajatzi abiroca pimpiatyeeya
panquirentsi opoñaa chochoqui
pobacarira. Ari ocantari i piaña ca
panquirentsi ancotsaatsiri oshequitatsiri
oiíocheeri.
73
74

woomoQUt

o Peso aproximado de 100-200 o Otenatzi ancantacotashitavaquiaro


gramos por fruto. 100-200 gramos,
o Tiempo de producción los meses o Oquitsotzi cashiriqui
de setiembre y octubre, setiembre-octubre,
o Crecen en la selva alta, o Oshoqui antamiqui toncaaritequi.
o Lo comen el ser humano, las o Ibaro atziri, meeripaye, coshiri
ardillas y los monos nocturnos, tsiteniberipaye.
o Nombre en español no tiene, o Obairo viracochaque te ontzime.
o Nombre en asháninca shoontyoqui. o Obairo ashanincaqui shoontyoqui.
o Nombre del ser chontyo. o Ibairo shiretsi chontyo.

Este fruto es consumido por los monos troca chochoquitatsirica ibaro coshiri
nocturnos. Cierta vez un cazador tsiteniberisatzipaye. Aparosatzi aparoni
asháninca se fue en busca de este comintsaantzi ashaninca ijatzi yameni
fruto, para cazar monos. Esperó largo iraca oitsoquitatsirica ocantya
rato, no venían ios monos, este incomintsaatyaari coshiripaye.
asháninca dijo: qué pasa porqué no Yooyaaque osamani, te impoque
vienen los monos a comer. Cuando coshiripaye yoca shanincaca ari icantzi:
estaba meditando le vino el sueño y ya paitaca abisaintsiri caari ipocanta
estaba cabeceando y se quedó coshiripaye iroyá. Aintro imayira
dormido. Cuando dormía los monos coshiripayera iquiariotaquero ibaro
aprovecharon en comer ¡as frutas y chochoquipaye ibaquero otaquipaye
pusieron muchas cáscaras a su onampinaqui imayira. Yoca shiramparica
alrededor donde estaba durmiendo. opoñaa yaasancaaquero obochancara
Este hombre, luego sintió el sabor chochoquira ari isaquirianaqueri opoñaa
dulce de la fruta y despertó y vio iñaatziro oshequi otaquipaye. Ijataji
muchas cáscaras. Se fue triste ibashirencaquiini iquinquishirianaca,
pensando, regresaré y veré qué pasó. nompiyaje ari niyoteri paitaca abisaintsiri.
Ai día siguiente vio no solamente Ari oquitantamanaji iñaatziro oshequi
cáscara sino fruto contenido, lo cogió y otaqui aajatzita oitsoquipaye otzimantaro
probó que era dulce y comió de uno en ari yaaquero iñaantacaro iquematziro
uno y llevó para su familia. Así lo pochaitaque ari ibacarori aparopaye ari
consumieron todos los ashánincas yaanajiniro ishenincapaye. Ari ocantaca
hasta hoy, y con el tiempo lo ibantacarori maaroni ashanincapaye
convirtieron a este asháninca llamado iroojatzi iroñaaca, osamanitaque
chontyo en un ser dueño de esta ipiaitaqueri ashanincaca paitachari
planta. chontyo iriitaque shiretsi ashitarori
panquirentsica.
75
76

SOWMENVWtt

o Peso aproximado de 60-80 gramos, o Otenatzi ancantashitabaquia 60-80


o Tiempo de producción los meses gramos.
de setiembre-octubre, o Ocanta oquitsotantari cashiriqui
o Lugar de crecimiento selva alta, setiembre-octubre.
o Lo consumen los monos y el ser o Oshooqui antamiqui toncaariitequí.
humano, o Yobaro cohsiripaye aajatzi
o Nombre en español pacae. atziri.
o Nombre en asháninca o Obairo viracochaqui pacae.
soromentaqui. o Obairo ashanincaqui
o Nombre del dueño tsomentya. soromentaquei.
o Ibairo ashitarori tsomentya.

Se aproxima el mes de invierno pero


nadie se preocupa de cómo llegan los Ocaaquitzimataji cashiri oquiarontsitantari
frutos de la floreación del pacae. tema tecatzi cantzimotyaaniri tsica ocanta
Decía una persona anciana llena de oquitsotantari otyaatantari intsipa.
canas blancas. Una de sus nietas se Ocantzi aparoni atziri antarocona
burló de ella diciéndole: abuela que ojaiquitacaro opai quitamaroripaye.
quieres decir con eso ¿no serás tu el Aparonitatsíri osaro otsainquimataquero
pacae que con tus cabellos llenos de iroori ocantziro: ishá paitaca picantacotsiri
cana me estas diciendo? Esta abuela ¿caarima abiroca intsipatatsiri piishiquira
al oír a su nieta se quedó pálida y jaiquitainchari pipai iró picantantanari?
tembló sus manos. Esta nieta se puso Iraca antaroconaca oquemaquerora
muy triste por su abuela, por haber osarora oquiteshivaaquitanaque ari
dicho tales palabras. Al anochecer la opiyoncana acopaye. Iraca
abuela se sintió mal y murió. Lo irisarontaitarica obashiretacoíanacaro
enterraron en un lugar y allí creció esta osaro, tema ocantaquerora ñaantsipaye.
planta del pacae, que ai producir tenía Ari otsiteniityaanaqueroo irisarontaitarira
muchos velios, en el tallo y en los oquemaatsitanaca iroojatzi ocamantaca.
frutos y le pusieron el nombre de Ari iquitaitaquero aparoniqui saicaantsi ari
tsomentya como dueña y porque así se oshoocajiri panquirentsica intsipa,
llamaba la abuela. icotsotanaquera otzimimotatziro oshequi
obitzi, ojempequipaye opoñaa
oitsoquipayeni ari ipaitaitaquero
tsomentya ashitacaantarori tema ari
opaitari antaroconara.
77
78

o Otenatzi ancantashitavaquiare
o Peso aproximado de 800 gramos a 800-1 kilo.
un kilo. o Oquitsotsi cahsiriqui mayo-junio,
o Tiempo de producción son ios o Oshooqui antamiqui toncaañitequí
meses de mayo a junio, opoñaa otaapiitequi.
o Crece en seiva alta y baja, o Ibaro coshiripaye opoñaaca
o Lo consumen ios monos y eí humano, atziripaye.
o No tiene nombre en español, o Te oratzime obairo viracochaqui.
o Nombre en asháninca o . Obairo ashanincaqui taampamenta.
taampamenta, o Ibairo ashitarori amenta.
o Nombre del dueño amenta.

Acharineetepaye intantancarori iyotziro


Nuestros ancestros cuando empezaron chochoquipaye oshequi quimiyetarori
a reconocer los frutos muchos de ellos intsipa, tema ¡roca quitsotatsiri
eran similares como el pacae, pero paitachari taampamenta aajatzi
este fruto llamado taampamenta oshiyaro intsipa, Otaqui
también es similar al pacae. Su oquenaquishitatzi, arica iracanaque
cáscara es de color verde oscuro, pero oquisaatatzi. Ari ompariye osabiquii
cuando ya es maduro es de color aririca ancoyeero ontzimatye
negro. Se cae ai suelo y al cogerla se abincaatero nijaaqui oncarate
tiene que remojar en el agua por tres mabá quitaiteri. Ari ontzimanaque
días. Entonces produce una melaza y obaatanaquia opochatatzi oitsoquipaye
es dulce las semillas, son parecidas al oshiyatyaaro intsipa. Ibaro coshiripaye.
del pacae. Son consumidos por Sos Icantaitzi ashitarori ipaitatya amenta
monos. Se dice que el dueño llamado iríitaque aparoni atziñ caariperori
amenta era una persona conflictiva y antamintsatziriri ashanincapaye
muy agresivo con los demás irootaque ipiantaitacariri intsipa.
ashánincas por eso lo convierten en
pacae.
79
80

nm m o
o Peso de 2-3 kilos cada uno. o Otenatzi 2-3 kilos aparopaye.
o Produce en los meses de o Oquitsotzi cashiriqui mayo-junio,
mayo-junio. o Oshooqui antamiqui otaapiitequi
o Crece en selva alta y baja, opoñaa toncaariitequi,
o Lo consume el ser humano, o Yobaro ashaninca.
o Nombre en asháninca tsimanto, o Obairo ashanincaqui tsimanto.
o Nombre en español tumbo, o Obairo viracochaqui tumbo,
o Nombre dei dueño tsimá. o Ibairo ashitarori tsimá.

Tsimá era un anciano, que se quedó Tsimá iriitaque aparoni antaricona


solo porque su esposa se fue lejos a saicanaintsiri apaniroini tema iinara
visitar a su familia, mientras que sus ojatatzi intaina oquibantziri oshéninca,
demás hijos los dejaban al cuidado de ainiro itomipayera yooquiniri itomipaye
sus hijos (nietos) al padre, pero no te (icharinepaye) iririquira, tema iricaite te
tenía nada para darles de comer. iroocanaqueniri paitarica irobacayaariri,
Cuando sentía hambre empezaban a arinca inquemaquero itashe intaquiaro
llorar uno por uno, pero este abuelo irirajeetya aparopaye, iró cantacha
para callarlo les traía varios tumbos y aanica oncantya ibashencairi
les daba de comer, aún así no se ontzimatye irameneri tsimantopaye ari
callaban los niños. Otros niños al ver a ipirí irobacayaari iró cantzimaitacha te
su abuelo de donde traía ellos también imairijeete eentsipayera. Pashinipaye
a escondidas se iban y cogían los que eentsipaye iñaaquerira icharine
eran verdes y eso le molestaba al tsicarica yaaquero, iriroite aajatzi
abuelo y empezaba a reñirles, les ijataque imananequiini ijataque ari
gritaba y todos los niños lloraban. Este yajeetaquero eerequi, tema irootaque
anciano cansado decía, que haré con iquisantari icharine, ari intanacarori
estos niños, se iba al monte y les daba iquishiri icaimacotziri, opoñaa maaroni
de comer hasta que llegue sus padres eentsipayeni jiraajeeta yoca antari
y es por ello que el abuelo fue conaca imacorequi icantzi, tsica
convertido en el ser como dueño noncanterica eentsipayeca, ijataque
llamado tsimá. antamiqui opoñaa yaminiri tsimeri ari
ipiri yobari iroojatzi yaretantaja iriripaye,
irootaque antariconaca ipiantaitacariri
shiretsi ashitacaantarori paitachari
tsimá.
81
82

T ím m iQ U i

o Peso de 100-140 gramos, o Otenatzi 100-140 gramos,


o Tiempo de producción de o Oquitsotantari diciembre-febrero,
diciembre a febrero, o Oshooqui otsapiaqui pareneni
o Crece a orillas de los ríos, hay en otzimi toncaariitequi antami.
selva alta. o Yobaro conshiripaye opoña
o Lo consumen los monos y el humano, atziri.
o Nombre en español no existe, o Obairo viracochaqui te ontzime.
o Nombre en asháninca tsirintziqui. o Obairo ashanincaqui tsirintziqui.
o Nombre dei ser atsirintzi. o Ibairo shiretsi atsirintzi.

Atsirintzi era un joven que le gustaba Atsirintzi iríitaque aparoni evancari


jugar a orillas de los ríos imitando a un nevetarori iñaatsata otsapiaqui pareneni
mono con muchos otros jóvenes. Lo ishicaantari coshiri itsipajeetari
hacía igual que el mono y otros evancaripaye. ishiyacaabentari coshiri
estaban en la arena. Hacían el opoñaa pashini saicatsiri
ademán de que el mono les tiraba con empanequiitequi ishiyacaabentari
unos frutos del árbol, pero también los coshiri quimitaca ¡manatyeerica
niños que estaban en el arenal, tiraban aparopaye chochoquipaye
con piedras pero pequeñas. Resulta inchatoquinta, tema aajatzi imanatantari
que un padre de familia cansado de mapí iró cantzimaitacha iyaaniini.
ver a sus hijos de ir al río todos los Ocantya aparoni iririntaitari isamacari
días, molesto les dijo: me parece que iñiiri itomipaye ijatzi parenenique
ustedes no quieren ayudar a sus maaroni quitaiteriqui, iisancaqui
padres a trabajar, quisiera tener poder icantaque: quimitaca abirocaite te
para convertirlos en monos y las pincobe pametacoteri piripaye
piedritas en frutos para que ustedes lo irantabairequi oncantashitya
coman. Al decir así, vio que las nontasorentsite nompiemita coshiripaye
piedras se apegaron ai árbol por donde mapipayera chochopayeniqui
estaba el joven y este al ver que las pobajetyaaroota abirocaite.
piedras fueron convertidos en frutos Icantanaquera jará iñaatziro
quiso escapar, pero también se mapipayera otsirecanacaro inchatora
convirtió en un ser dueño de la planta. isaiquira evancarira iñaaquerora mapica
opianacaro chochoquipaye icobe
ishityanaquemi, tema aajatzi ipianacari
shiretsi ashitarori panquirentsi.
83
84

KONQUnZIWQUt

o Peso es de 40-70 gramos, o Otenatzí 40-70 gramos


o Tiempo de producción el mes de o Oquitsotantari cashiriqui
julio-agosto. julio-agosto.
o Es consumido por Sos animales, o Ibaro piratsipaye, sharó, zamani
culpe, zamaño y el ser humano, aajatzi atziri,
o Crece en selva alta y baja, o Oshooqut otaapiitequi antami.
o Nombre en español no existe, o Obairo viracochaqui te ontzime.
o Nombre en asháninca o Obairo ashanicaqui
tsonquitziroqui. tsonquitziroqui.
o Nombre del ser otsonqui. o Ibairo shiretsi otsonqui.

Cuenta que otsonqui caminaba por el Iquinquitsaitziquia otsonqui yaniitzi


monte todo triste porque su esposa lo antamiqui ibashirencaquiini tema oocatziiri
abandonó ai no saber cazar iina teera iriyotero incomintsaatyari
animales. Se fue muy lejos todo piratsipaye. Ijataque intainapero maaroni
cansado, escuchó que algo caía y imacorencaquiiní iquematziiro paitarica
que hacía bulla. Él por curioso se fue pariatsini poimatatsiri. Irirori ¡cobaque
muy lento y divisó casi de lejos y vio iñeero ijataque neetsiquiroini poñaa
que había varios cutpes que se yamenacotairo, iñaatziri tsicarica icaraiyini
peleaban por comer este fruto. Este sharopaye yantabacaiyani ocantya
hombre recién reaccionó y dijo iré a irobantyaarori oitsoquira. Yoca
mi casa traeré mi flecha y haré mi shirámparica obaquera iquinquishirianaca
choza y así podré cazar a esos ari icantanaque nojataje nobancoqui
animales y luego llevaré a mi casa y naajata nochacopite ompoñaaquia
así podré ir en busca de mi esposa, nantaque nobancoshi tema ari ocantaque
así lo hizo. Al día siguiente volvió y noncomintsatyaari piratsipayera, ompoñaa
pudo cazar un cutpe, al otro día naanajeri nobancoqui onpoñaaqui
volvió otra vez, y luego cazó varios nojataque namene noina, ari
ya tenía carne ahumada en su casa. icantzimaitacaro. Ari pashiní quitaiteri
Se fue en busca de su esposa a ipiyanaja ari iquentaqueri aparoni sharó.
quien le dijo: vamos, en casa por Pashinequi quitaitero ipiyanaja aajatzi, ari
ahora hay carne ya no morirás de icomintsaatacari tsica icarayetzi te
hambre y por cazar muchos animales itzimaque ishincoré ibancoqui. Ijataque
fue convertido en el dueño. yameni iina ari icantaquero: tsame
nobancoqui tzimatsi iroñaaca batsatsi
eero obamaimiitsi pitashe, ari ocantacari
icomintsaatacara oshequi piratsí
¡piataqueri ashitaroriqui.
85
86

UÑCOCMPMUf

o Peso de 35-50 gramos cada uno. o Otenatzi 35-50 gramos aparopaye.


o Tiempo de producción ei mes de o Ocaratzi oquitsotzi cashiriqui
enero-marzo. enero-marzo.
o Crecen a orillas de los ríos en o Oshooquí otsapiaqui pareneniqui
selva alta y baja. antamíqui toncaariitequi opoñaa
o Es consumido por el hombre, otaapütequi.
aves, peces, mótelos, o Ibaro ashaninca, tsimeripaye,
o Nombre en español (fruto del shimayetatsiri, conoyapaye.
cetico yungoí). o Obairo viracochaqui (oquitsoqui
o Nombre en asháninca oncona).
uncochapaqui. o Obairo ashanincaquí uncochapaqui.
o Nombre del dueño oochapa. o Ibairo ashitarori oochapa.

Oochapa era un anciano dedicado a la Oochapa iriitaque aparoni antaricona


pesca. Cuando trabajaba conversaba shimaatzincari. Arinca irantabaite
mucho. Se iba a pescar, pero antes iquinquitsabaitzi oshequi. Ijatzi ishimaata,
tenía que coger el fruto del cetico- tequera ijate ontzimatye incoyaanaque
yungol para que sea la carnada o oitsoqui oncona oncantya intsateri.
empate. Pescaba palometas y otros Ishimaaíari chomentapaye opoñaa
peces, volvía de inmediato a su casa. pashinipaye shimayetatsiri, ari
Comía y luego se iba a su chacra a impiitanajia ibancoqui. Ibanaquia
cultivar, antes de anochecer tenía que ompoña ijatanaque irobanequi intsamaíte
ir a pescar. Su esposa le decía que no tequeraaía ontsitenitanaqueta ontzimatye
se envicie, porque la boa como dueño ijate ishimaatya. finara ocantabetari eero
de los peces le puede causar algún piquiariotziri, tema quenirira iriitaque
daño. El anciano no quiso obedecer, ashitarirí shimapaye aritaque oncantaque
se burló de la boa diciendo: cuando ibatsinairi. Antariconaca te incobe
venga la boa hacia mí le daré mi inquemisantero, itsaincanaqueri quenirira
anzuelo, jalaré y lo botaré lejos, allí me icantzi: aririca inpocashitaquena queniri
conocerá que yo también tengo fuerza. aritaque nompaqueri noyatsiro,
Al día siguiente adormitado cogió su nonoshicaqueri iroojatzi noocantaquiari
canoa y se fue al lugar de siempre por intaina, ari iriyotenari aajatzi naari
donde pescaba, no se dio cuenta del otzimimotana noshintsinca.
árbol cetico-yungol donde estaba Oquitatitamanaji ibochoquincaquiini
enroscado la boa. Oochapa se yaaquero ibito ari iquenanaquero
convirtió en picaflor luego en persona y ijatapiintzirora ishimaata, te iriyoshireeya
entendió cuando en sueños le dijeron onconaquira aritaque yantsiriitacari
que sería dueño de la planta y fruto quenirira. Oochapa ipianacari tsonquiri
llamado uncochapaqui. opoñaa yatzinitanaji ari iyoshirianajari
ocaratzi imishitaqueri icantaitaqueri
aritaque pashitaquiaro panquirentsira
opoñaa oquitsoqui paítachari
uncochapaqui.
87
88

m m c m m ii

o Peso de 40-60 gramos, o Otenatzi 40-60 gramos,


o Produce en e) mes de mayo a juiio. o Oquitsotzi cashiriqui mayo
o Crece en selva baja, iroojatzi julio.
o Solamente puede consumir las mujeres, o Oshooqui antamiqui otaaplitequi.
o Nombre en asháninca o Intani irero cooyapaye.
uviriacatsaqui. o Obairo ashanincaqui uviriacatsaqui.
o Nombre en español no se conoce, o Obairo viracochaqui te iriyoitero.
o Nombre del ser achaqui. o ibairo ashitacaantarori achaqui.

Una anciana ha tenido muchos hijos e Aparoni antarocona itzimaque oshequi


hijas, Esta anciana sabía de !a otomipaye opoñaaca ishintopaye. Iraca
existencia de una planta para no tener antaroconaca iyobetaro tzimatsi aparoni
hijos. Ella antes de morir enseñó a las panquirentsi oncantya eero itzimanta
mujeres el secreto que tenía esta eentsitepaye. Iroori tequera oncame
planta, podía volverlas estériles si es obameyetanaquero cooyapaye oyotzirira
que así deseaba probar como tzimimotzirori panquirentsira, aritaque
medicina. Otras abuelas que oyeron a ocantaquero obiriacatsaquitero aririca
esta anciana, decidieron dar de tomar oncobero oñaantyaaro ocantara
a sus nietas, la cual la volvieron panquirentsi. Pashinipaye
estériles y nunca jamás tuvieron hijos. antaroconapaye quemaquerori
Así empezaron los celos y la odiaron a antaroconaca, oquinquishireiyacari
esta anciana, hasta que lo convirtieron ompero osharopaye, tema
en planta. obiriacatsaquitaquero tema te
intzimanetaje eentsitepaye. Ari
intanacarori aamacotaantsi opoñaaca
iquisanentaitanquero antaroconaca,
iroojatzi ipiantaítacaro panquirentsiqui.
89
90

vemmtwoQUi
o Peso de 25-30 gramos, o Otenatzi 25-30 gramos,
o Produce en selva baja, o Oquitsotzi antamiqui otaapiitequi.
o Se chupa eí dulce en forma de melaza, o Intani itsoitziro obocharite
o Produce en los meses de agosto- carentsaatatsiri.
setiembre. o Oquitsotzi cashiriqui
o Nombre en asháninca agosto-setiembre.
yentziriityoqui. o Obairo ashanincaquí yentziriityoqui.
o Nombre en español no se sabe, o Obairo viracochaqui te iriyoitero.
o Nombre del dueño yentziri. o Ibairo ashitatori yentziri.

Yentziri era un padre de familia que Yentziri iriitaque irintaitari tzimatsiri


tenía un solo hijo y lo llamó aparoni ireentsite tema ipaitaqueri
yentziriityoqui, porque él decía ya no yentziriityoqui, te irirori icantaque eero
podré tener más hijos, con mi esposa. ocanta intzime oshequi neentsitepaye
Así para que acompañe a la caza, noinaquira, oncanteeta oisantena
pesca, y a cultivar mi yuca, pero esta aririca noncomintsabaitya, noshimaatya,
idea le pareció como una burla a su nontsamaitacotero noyaniri, iró
esposa, le odió por mucho tiempo. cantzimaitacha ¡roca quinquisiriantsica
Cuando se amistaron, este hombre te oocantyaaro cametsaini iinora,
yentziri le dio de beber una planta así oquisanentaquitanaquerí osamanijiini.
para que nunca tenga hijos aunque se Yacabacaajara, yoca shiramparica
case con otro hombre, esta mujer a! yentziri ipacotaquero iré aparoni
ver que ya no menstruo terminó panquiretsi eero itzimantaja eentsite
separándose de yentziri su esposo. Se oncantavetaquia aaje pashini shirampari.
fue lejos y yentziri estaba contento Iroca cooyaca oñaacara te oñiajia
porque decía por ahora ya no podrá oocanaqueri yentziri Oimera.
tener más hijos. Esta mujer al ir lejos, Ojapitsataqueri intaina, opoñaa yentziri
se cazó con otro hombre, le contó lo iquimoshiretaque tema icantaque
sucedido pero él le dijo que podría iroñaaca eero itzimaje eentsite. Cooyaca
darle una medicina y podrá tener hijos. ojataquera intaina ají pashini shirampari
Esta mujer se alegró y así fue que tuvo ocamantaqueri abishimotaquerori, ari
trillizos, en dos oportunidades, yentziri icantaquero aritaque naabintajemi
al oír de su esposa, lo convirtió al hijo aritaque oncantaque intzimaje peentsiíe
en una planta llamado yentziriityoqui. iroca cooyaca oquimoshíretanaque
ari ocantacari itzimaque mavá
apitetatziri otzimaanitaque, yentziri
iquemacobentajirora finara ipianaqueri
itomira aparoni panquirentsi paitachari
yentziriityoqui.
91
I n d ic e
Introducción 6

Amoñaqui 12

Anonaqui 14

Capashiqui 16

Chapitziqui 18

Cheentoqui 20

Chompitaqui 22

Choncañaqui 24

Chooroqui 26

Choritomotziqui 28

Comashiqui 30

Cosherequi 32

Cotzi 34

Cotzivi 36

Ibarantsiqui 38

Intsipapero 40

Meeriitsoqui 42

Pamá 44

Pamá 46

Památyaqui 48

Pashiiquiniro 50

Pasotziqui 52

Piñoqui 54

Poi 56
Quemttoniro 58
Quetaqui 60
Quiritztqui 62
Sancoperori 64

Shamposhqui 66

Shimanpiqui 68
Shintyoriqui 70
Shivitsaqui 72
Shoontyoqui 74

Soromentaqui 76
Taampamenta 78
Tsimanto 80
Tsirintziqui 82
Tsonquitziroqui 84
Uncochapaqui 86

Uviriacatsaqui 88
Yentziriityoqui 90
IMPRESO

Seminario de Historia Rural Andina


Andahuaylas 348, Lima 1
Teléfono 619 7000, anexo 6158
Agosto 2010, Lima-Perú

También podría gustarte