Está en la página 1de 60

Musphañjama

siwsawinaka

Literatura aimara

PERÚ Ministerio
de Educación
Viceministerio
de Gesión Pedagógica
Dirección General
de Educación Básica Alternaiva,
Intercultural Bilingüe
AYMARA
Distribución gratuita
y de Servicios Educaivos en el Ámbito Rural Prohibida su venta
PROYECTO EDUCATIVO NACIONAL AL 2021
Musphañjama
siwsawinaka

Literatura aimara
PERÚ SUYUNA YATIÑA CHIQAÑCHIRI

Yatiña Chiqañchawi P’iqtiri




Yatichawinaka Irpiri


Yatiña Utanaka Irpiri


Jack Zilberman Fleischman

Irnaqasa Yatiqawinakampi, Arunaka Jakawinakampi, Ayllunakampinkuna Yatichaña Uñanchiri


Elena Antonia Burga Cabrera

Paya Aruta Purapa Yatiña Yatichaña Unañchiri


Nora Delgado Díaz

MUSPHAÑJAMA SIWSAWINAKA
Literatura aimara - Aimara

Luriri © Perú suyuna yatiña chiqañchiri


Leoncio Sejje Mamani 193 jakhuni uta, Comercio sutini, San Borja markallana
thakipana
Phuqata luraña yanapiri Lima Perú
Leoncio Sejje Mamani Jawsaña jakhuwipaxa: 615-5800
www.minedu.gob.pe
Pankaptayiri
Juan Anibar Mamanchura Sardon Perú suyu pankanaka imaña utaru yatiyata: BNP: 2017 -
03876
Rixsuri Hecho el depósito legal en la Biblioteca Nacional del Perú
Jaime Eufraín Flores Quispe N 2017-03876

Panka mirayawi uñjaña yanapiri Impreso en Quad/Graphics Perú S.A


Roger Ricardo Gonzalo Segura Av. Los Frutales 344, Ate
RUC: 20371828851
Mayïri mirayata. Lima markana, marzo phaxsina,
2017 marana Akïri pankankiri qillqatanapaxa janiwa khitisa luririnaka
9,507 pankanaka mirayatawa. jamasapata mirayañapati.
Impreso en Marzo 2017
Perú suyuna mirayata / Impreso en el Perú / Printed in Perú
Qallantañataki
Suma munata yatiqiri wawanaka:

Aka pankaxa jumananakana ullapxañamatakiwa. Jupasti yatiña


utamana aski yatiqañamataki sumapacha yanapt’ätamxa.
Mayaru mathapita suma chuymani amawt’anakawa
qillqsunpxtha, yatichirimana yanapt’awipampi, awki taykasana
yanapt’awipampi, achachila awichana arxatt’awipampi ukaya
ayllunkirina yatiñapampisa. Ukasti jumanakana yatiqawinakama
aski ch’ullqichasiñapatakiwa.

Pankankiri qillqatanakasti markasana yatiwinakapatha


lurawinakapathsa askipacha yatxatañamatakiwa. Ukhamaraki,
Aymara aru arsuwima, qillqawimsa ch’amanchasiñamatakiwa;
jakawisana Pachamamarusa uywirinakasarusa aski
yäqañasatakiwa. Ayllunsa, markansa, yatiña utansa, utjawisansa
jaqi masinakasampi suma sarnaqasiña yanapt’arakistanixa.

Aski k’uchi amuyuniwa akïri pankankirinakampixa may-


maya yatiqawinaka ch’amanchasirakinta. Suma wakisirinaka
wakiyawinakampi yatiqantaxa, juk’ampisa ullaskakija
sañpachawa.

¡Suma chuymampi qallantapxañäni! ¡Khusäskaniwa!

Perú jach’a suyuna yatiña irpirinaka


4
Intina phaxina uñst’atapa
Nayra pachanakaxa ch’amakakïriwa pIrqasa pampasa
sampxiwa; janiwa intisa phaxsisa utjkirïtaynati. Ukana maya
taykaxa pani yuqa uywasirïtayna. Jupasti wajchakiwa
sarnaqarakirïtayna. Ukhampachasa, pani yuqapa layku wali
ch’amasirïtayna. Jupana ch’amapa pisïxipana, maya uruxa
yuqanakaparuwa qullu tuqi khitatayna. “Ch’uqi satañataki
qhullt’anipxma, wawanaka” sasawa, walja ququni kuna,
jupanakaru khitatayna.

Waynanakasti wali k’uchiwa qullu tuqi, uysusa ayt’atkama,


sarapxirïtayna. Niya puruma yapuru purkasasti, janiwa qhulliña
amtxapxirïtaynati. Ququ manq’añarukiwa atipasipkirïtayna.
Ukathsa aliqakiwa jararankhjama winkusipkirïtayna. Niya
jayp’üxipanxa, kutinxapxarakitaynawa. Ukatha utaru
purisasti “qhullinipxthwa, taykali, wali qaritawa jutapxtha”
sasawa taykaparu k’arisipxirïtayna. Taykapasti “chiqaxaya
qhullinipxchi” sasawa wali k’uchi yuqanakapataki k’ataki
manq’a phaykatirïtayna.

5
Kuna pachati sataña phaxsi purinxchi ukjasti, wali suma
chuymampiwa taykaxa pani yuqaparu sataña ch’uqi
apt’ata khitirïtayna, “satt’anipxmaya qhullita yapuru”
sasa. Jupanakasti ch’uqi q’iptata wasitatha qullu tuqi
sarasipkakirïtaynawa.

Uka urusti, janipuniwa maynïrisa ch’uqi sataña amuykänati.


Antisasa, uka jatha ch’uqitha wajaki wajantasikirïtayna.
Ukhamakiwa, jayp’urjaxa, uta tuqiru kutinxapxarakirïtayna.

Llamayu urasasti “ch’uqisti achuqapunchixalla, mä juk’allaksa


llamayt’asinija” sasawa taykaxa ch’uqi yapu katuya
saratayna. Maya yaputhsa maya yaputhsa alismukutawa
uñjasirïtayna. Jupaxa “akayricha yuqanakajana satatapa
yapujaxa, ukaya, khayayricha” sasawa may-maya chiqana
thaqasirïtayna. Janipuniwa jikxatkataynati.

“Uka jayra yuqanakamasti janiwa maya suksa satkiti;


wajakï wajantasipki sataña urusa” sasawa mayni jaqixa
llakita taykaru yatiyxatayna.Ukhamayipana, wali llakitawa
jupaxa utaparu kutinxirïtayna. Maya utaru purisasti, janiwa
kunatha manq’a phayxansa atipkirïtaynati. “Janchijakxalla

6
7
yuqanakajataki phaychixa” sasakiwa, t’usunakapa
kharirasisina, manq’a phukuru wallaqiyatayna. Askipacha
qhatitäxipansti “manqapxma, wawanaka” sasawa
yuqanakaparu manq’ayatayna. Jupanakasti “akja sumastí”
sasawa aycha kaltu manq’antxapxatayna. Janipuniwa inasa
amuyapkirïtaynati taykapana janchipätapathxa.

”Jichhaxa, khusaraksa manq’antxapxistaxá, jayra yuqanaka”


sasawa jupanakaru wilarara ampara t’usupsa lankhu
charapsa uñachayatayna. Jayra waynanakasti, wali
mulljasipxatayna, “jichhasti kamacht’arakiñäni, taykasaraksa
manq’antxataytanxá, jina, jina” sasawa alaxa pacha tuqiru,
atipa atipa, t’ijsupxirïtayna. Ukathsti, sullkawa nayraqata
alaxa pacharu purirïtayna; jupasti qhillampiwa willjanitayna
jilaparuxa. Uka urutha intisa phaxsisa uñstxatayna. Sullkayrixa
nayraqata alaxa pacharu purisina intiruwa tukurïtayna, jilïriraki
qhillampi ch’amakt’ayataxa, jayphu uñjasisina, phaxsirukiwa
tukxatayna.

8
9
10
Quta anchanchu
Quta thiyawjana utjasiri jaqinakasti akhama siwsawi lakatha
lakaru sarayasipki. Jach’a titiqaqa quta mik’ayatha maya
supayawa mistsunirïtayna. Jupasti ancha ch’amapampi,
thiyatha, taqi kunsa sartayirïtayna.
Quta uma anaktasawa may-maya wampunaksa manqha
tuqiru apantirïtayna. Ukhama juchanaka lurthapiwäsinsti,
k’atakiwa suni thaya qullunaka tuqi ch’aqsxirïtayna, jalanta
tuqisa ukaya jalsu tuqisa, ukhama.
Inakiti uka saxra uñsunxipansti, jaqinakaxa –jintili jaqinakjama–
khuya aksa tuqiwa imantasiri challusxapxirïtayna.
Uka saxrana watiqapasti jani kamachkañänawa. Jupana
sarnaqawipansti kunaymana usunakawa maya sarxiphana
uñasxarakirïtayna. Uka qutatha mistuniri saxrasti sintipuniwa
quta laka jaqinakaru mulljanukxirïtayna. “Jupaxa quta
anchanchuwa, qutana saxra ajayupäsphasa ukhamawa”
sasakiwa sapxirïtayna. Ukhamathwa jupatakixa wak’anaka
utt’ayapxirïtayna, ukaru walrakiwa yupaychapxirïtayna.

11
12
Yaqhipa jaqinakasti “Supayana wawapäpachawa, ukatha
jupaxa wali thithita kunanaksa lurthapiskaki” sapxirïtaynawa.
Ukhamächi, jani.
Ukhamayipansti, khüna akana Supayaru yupaychañaxa
inakiwa mirantxatayna. “Uka anchanchuna thithitapa jani
jaqinakaru t’aqisiyañapatakisti, aski juparu yäqañäsphawa”
sasakiwa kunaymana uywa kharitanaka luqtawinakana
waxt’apxirïtayna.
Janiwa aka siwsawixa tukuykiti; utjaskakiwa. Uka supayasti
kamisatixa juchanaka lurkäna kikipakirakiwa jallu
pachanxa jaqinakaru yanapt’irïtayna. Quta manqhatha
walja uma q’ipt’ata alaxa pacharu makatkasawa
qinayanaka utt’ayanirïtayna. Ukhamatha jupaxa walja
jallu Qullasuypacharu purxatayirïtayna. Ukhamatha uka
quta anchanchusti munañapampi ayllunakana yapunaksa
qullunaksa patanaksa qarpxatirïtayna. Ukatha jupaxa wali
yäqatapuniwa jichhakamasa.

13
14
Titiqaqa qutana uñstatapa

Jichha qutäki ukawjanakansti, nayrja pachanakaxa, walja


ayllunakawa sartaskirïna sapxiwa. Ukaru, akathjamaki, maya
jani uñt’ata warmiwa jach’a wakulla q’ipt’asita purinirïtayna,
uka lakisti wali aski lluphintatayrïtaynawa. Jupasti, sinti
qarxatawsina, wali llakitawa, mayniru mayniru ruwt’askawsina,
maya utaru qurpachasirïtayna. Uka marka jaqinakasti
jaqimasinakaparu qurpachaña armxapxataynawa.
Ukhampachasa katuqayasitaynawa.

Qhipa urusti alwatha jupaxa sarxañataki apthapisitayna,


jani manq’ata, jani ikiñani ukhama. Paqara arumawa jani
ikthapkataynati. Phayaña uta manqhana maya k’uchurukiwa
ikiyapxatayna. Janiwa kuna manq’añsa waxt’apxkirïtaynati.

Ukhamayipana, janiwa ch’amapaxa utjkirïtaynati wakulla

15
q’ipt’añataki. Utaninakaruwa ruwt’asirïtayna uka jach’a
q’uchupa jaytt’asiñataki. “Ukhamaxa kutiniñamkama
jaytasmaya” sasawa jaytasiyapxatayna. “Janipuniwa uka
wakulla lluphirapxantati” sasawa jupaxa achikt’asirïritayna,
“kunarusa puripxchismaxaya” sasa. “Ukhamäniwa” sasawa
utaninakaxa katuqapxatayna, jani khitisa llamt’añataki.

Uka ayllunxa, walja uru saraqxipanxa, mayni mayniwa


kunaymana amuyirïtayna, “kunanirakïpacha uka wakullasti,
kunathraki jani lluphiramti spachasti” sasa. Walja uruwa
ukhamaki suyasipkatayna, janiwa khitisa uñsunxataynati.
Ukhamatha jupanakaxa uñantxaña amuyxapxatayna,
“qhanaxaya kunasa kunächini, inasa uka manqhana
wakisiri yänakasa utjaskchi” sasawa lluphirxt’apxatayna.
Jach’a jawirasa phallankaspha ukhamama uka wakullatha
umaxa, jani t’aqkaya aywiniwsina, q’ala markpacha
phuqantxirïtayna, janiwa kawki tuqi t’ijtañsa jakipkirïnati.

16
17
18
Antisakiwa umaru chhaqxapxirïtayna. Uka umathsti
kunaymana challwanaka, qiwllanaka, pariwananaka,
qiñulanaka, k’ayranaka, jamach’inaka, yaqha uywanakampi
kunawa aywiranipxirïtayna, kunatixa jichha pachana Titiqaqa
qutana utjki ukjpacha. Ukaxa chhaqiri aylluna munataparu
uñstatapawa.

Yaqhipaxa sapxarakiwa: yanqha urunakanxa, akathjama


chikchika urusa, jayp’jarusa, uka quta manqhana chhaqiri
markaxa uñayasiskiwa sapxakiwa. Ukhampunïchi, janipuni,
uka siwsawixa lakatha lakatha jichhakamasa saraskakiwa.

19
20
Inkantata musika
phusirinaka
Kasariri thiya sarawäsina, musika phusirinakaxa walpuniwa
umantanipxatayna. Niya chika aruma jak’äxipana, jani
juk’ampi kasaririna umaña churxatawa jupanakaxa,
inaki q’illxt’asiwsina, sarjapxirïtayna. “Mayampsa
phusantt’apxakmaya, janikiya jaytamukupxistati, wali
qullqraksa churapxsmaxa” sasawa kasariri chacha
warmixa achikt’asisipkirïtayna. Jani ist’aña tukurpachawa
jupanakaxa sarxawäpxirïtayna. Mayni phusiriwa antisasa
jani saraña munkirïtaynati “kamisaraki ukhamaki sarxañänisti,
kasaririnakaxa walja qullqiraksa churistuxa, janikiwa ukhama
sarxañaxa wakïskasphati” sasa. Janiwa khitisa juparu
yäqkirïtaynati.

Jupanakana utanakapaxa wali jayankirïtaynawa.


Ukhamayipana phusasa phusasawa, jani aski uñjata thaki
chiqnama, sarasipkirïtitayna. Ukhamaruwa maya janq’u
kawalluni misti jaqixa jikxatkatirïtayna. Uka pachaxa
urükasphasa ukhamawa qhantanitayna. “Kawkithsa
jutawäpxta, munaya phusiri tatanaka, jani sarapkamti,
nayataki phust’arapisipkita, qhawqha qullqxaya munapsta
churapxamamawa” sasawa walja qullqi uñachayiritayna.

21
Musika phusirinakasti “kasaririwa jani aski yäqt’apxituti,
nanakaxa aruma paqara umañxaya munapxsthxa,
jani yäqatawa jutawäxapxtha”, sasawa, mayn-mayni
arsupxirïritayna. Jupanakaxa walja qullqi uñjasaxa k’atakiwa
uka misti tataru iyawa sapxirïtayna. Wali k’uchiwa mistina
qhipapa sarxarupxirïtayna. Janiwa kawkirusa sarapxañäni,
kuna pachkamasa sasasa jupanakaxa jiskt’asipkataynati.
Maypitawa sarañaru uskusipxirïtayna.

Sarkata sarkata maya jach’a markawa jist’arasitayna. Uka


manqhana kunasa askipuniwa k’ajaskirïtayna, pirqasa
pampasa qurimpi samichatäkasphasa ukhamawa
lliphipiskatayna. Ukana maya jach’a utaruwa musika
phusirinakaxa, jani kuna amuykasa mistimpi chika
mantarantapxatayna. Uka maynïri, kasariri thiyatha jani
jutaña munkiriwa antisasa janïra mantkasa chhuxurt’iriwa
qhipaqtatayna. Jupaxa mantaña layku aphana
aphanawa chhuxuraskirïtayna. Ukjakamasti punkuxa
jist’antasxakitaynawa. Jupakiwa anqana qhipaqtxatayna.
Mantaña munapunisina taqpacha ch’amapampisa
punku liq’intaskakirïtaynawa. Q’alpacha kunkapampisa
art’askakitaynawa “mantaña muntha, janikiya
jaytamukupxistati, maypita punku llawiranipxita” sasa. Janiwa
khitisa jaysankänati. Jupaxa wali llakitawa uta punkuna
tixtiqiskirïtayna, thayampisa wali asut’jayasitayna.

22
23
Niya qhantatxipansti, janiwa kuna punkusa markasa
utxataynati. Ina phusuphusu pampana maya jach’a qullu
jak’anaki jupaxa tixtiqiskatayna. Musika phusirinakasti
uraqi manqhatha kunaymana suma wirsunaka jinchuparu
puriyasinkakitaynawa. Janiwa umatapasa kunt’kataynati.
K’umararu tukuwäsina, wali mulljasitayna jupaxa “¿Kunaraki
kamachapxpachayitu, kawkinkarakthsti, kawkinraki
masinakajasti, musika phusasipkakiwa, kamachkarakija
jichhasti?” sasakiwa amuyaskirïtayna.

Ukhamayipana, wali llakitawa uka jaqixa utaparu sarxirïtayna.


Mayni phusirinakana warminakapasti, juparu uñjasina,
mayni mayniwa jiskt’asiri jikxatapxatayna. Jupaxa, mulla
mullpacha, janiwa aski arsuñsa atkataynati, “yaqha markaru
phusiriwa mantapxi, maya janq’u kawalluni mistiwa yaqha
kuntraturu api. Nayasa jupanakampi chikawa saraskayatha,
chhuxurt’añkamakiwa punkuxa jist’antasxatayna, qhawqhasa
arch’ukisiskthwa, punkxa qalampisa llaq’intaskthwa;
janipuniwa khitisa jaysanxituti” sasakiwa taqi jiskhisirirusa
yatiyxirïtayna.

“Uka markasti, jayankiti, jak’akicha” sasawa warminakaxa


wali llakita puriniri tataru jiskt’asipkakitayna. Nayrapasa
jacha jacha, ukhamawa jupaxa arsuskakirïtayna, “nayaxa
uka kikipana qhantatintha, uka alwa pachasti janiwa

24
kuna markasa utjkataynati, ina phusu phusu pampanaki
uñjasiwäxataytha. Ukhampachasa ukawjana aliqa khusa
wirsunakawa ist’asiski, musika phusirinakanasa jayatha
phusankaspha, ukaya, uraqi manqhansa phusawäpkaspha,
ukhama” sasa.

Uka ist’asaxa, phusirinakana warminakapasa wawanakapasa


ukhamawa, wali llakita jupana irpata sarawäpxirïtayna.
Purkatapxatayna ukansti, janipuniwa kuna markasa
utjkataynati. Chiqapuniwa ukanxa kunaymana musika
wirsunaka jupanaka ist’apxirïtayna; ukaxa jach’a qullu
manqhatha ist’asinirïtayna; inaxaya musika phusirinakaxa
uka taypina phusantasipkirïchi. Wali musphapxatayna, janiwa
kamsañsa, kamachañsa jakipkirïtaynati. “Akawjana maya
suma markawa llawirasixa, jichhasti akhama qarqanakakisä,
nayaxa mantañatha jani mantti” sasawa, uka qhipaqtiri
tataxa mullaki arsuskakirïtayna.

Sapüru sapüruwa jaqinakaxa uñjiri sarasipxkirïtayna, “inacha


mistunispha, arumacha, jayp’urjacha, qhantaticha, chika
urucha mistunispha” sasa. Janiwa inasa mistsunipkänati,
musika phusasitapakiwa uraqi manqhata ist’asiskirïtayna.
Qhipa urunakasti, phusasitanakapaxa sapa uru sapa
uruthjama pisikiwa ist’asinxarakirïtayna. Janisa ukhamatha

25
ist’asinxchiti. Yaqhipaxa sarakiwa, “yanqha urunakana
chika arumanakaxa jichhakamasa phusasitapa ist’asiskiriwa;
ñanqha urasanakawa askipacha ist’asirixa” sasa.

Mä qhawqha urutha uka phusirinakaxa, warminakapatha


amtasisina, arumakiwa utanakaparu puripxirïtayna,
niya qhantatixa k’atakiwa sarxawäpxirïtayna. “Intiwa
uñjitaspa” sasawa janïra qhantankipana t’ijuwäpxirïtayna.
Arumaxa jupanakataki uraqixa jist’araschixaya ukathaya
inaki mantapxchisa mistsunipxchisa. Yamasti qhiparuxa
waxrankamäpxiwa sapxarakiwa, ukatha janiwa warminakapa
uñjasiri jutapxirïtaynati, jichhakamasa.

Janiwa, walinkaskawäsina, q’illisiñaxa wakiskiti. Kunasa


taqi chuymawa phuqaña sapxiwa. Inasa uka musika
phusirinakjama jani waliru puriksnawa. Anchanchuwa
jupanakaruxa inkantxataynaxa, jani mayampisa mayampisa
aka uraqina ukhama jani chani sarnaqapxañapataki.

26
27
28
Inkari
(Nayra pacha jawari)
Inkaristi Willka tatampina sallqa warmimpina wawapänawa
sapxiwa. Uka sallqa warmisti Willka tatana munañapatha
Inkari ususitayna.
Inkana lurawinakapaxa wali munaña kankañaniwa Qusqu
markana utji. Inka pachanxa Inkarina luratapaxa Qusquna
wali k’ajanirïna sapxiwa.
Inkaristi nayra pachanakaxa asut’iskama wali jach’a
qalanaka arkthapirïtayna, jach’a pukaranaka, jach’a
utanaka pirqsuñataki. Qullunaksa jank’akiwa qala
arkt’asa arksurakirïtayna sapxiwa. Patapata lurañatakisa
asut’iskamawa qalanaka chhukunaqayirïtayna suma
patanaka lurañatakixa. Inkaristi ukhamwa markapa layku
kunaymanaka lurirïtayna.
Ispañula q’aranakawa Inkariru katuntatayna sapxiwa.
Ukathxa, Inkarina janchipa kharjasinxa, kunaymana
chiqaruwa apxaruyapxatayna sapxiwa. P’iqipakiwa Qusquru
allintatawa sapxiwa. Janiwa yatiskiti kawkinkatapasa
amparapasa, kayupasa, kurpupasa.
Jichhürunakaxa p’iqipaxa jilaskakiwa sapxiwa, kurpupampi
janchipampi jakthapiñataki. Kuna pachatixa q’ala
jakthapini ukjaxa, Inkarixa saythapisina kutinxarakiniwa
sapxiwa, aka markasa suma mallkjama irptañataki. Inkaritixa
kutt’aninixa, wajcha kankañasaxa tukusxaniwa. Jiwasasti
suyasipkakiñasawa Inkari awkisxa.

29
30
Manku Qhapaqampi
Mama Uqllumpina
sartawipa
Jach’a Titiqaqa quta jak’anakana, nayra pacha jaqinakaxa
jani chiqaparuwa sarnaqapxirïtayna. Jani khiti irpirinxawsina,
munatanakaparu, chani jani chani, kunsa lurapxirïtayna.
Uka pachanakaxa janiwa aski yapu lurañsa, isi sawuñsa
yatipkarakirïtaynati. Ukatha mach’akiwa sarnaqapxirïtayna.
Jupanakaxa, jani utanïkawsina, qhuyanakana jakasipxirïtayna,
uywanaka achunaka pallkasa ukhamakiwa manq’añsa
jakipxirïtayna.
Ukhamayiphana, aski munañani Willka tataxa uka jaqinakaru
wali khuyapayirïtayna. Ukatha jupaxa Manku Qhapaqa
sutini munata yuqapampi Mama Uqllu warmipampi chika
khitirïtayna, uka jaqinaka chiqaparu sartapxañapataki.
Ukatakisti maya jach’a marka sayt’ayiriwa khitanitayna,
ukhamarusa Willka tataru yupaychapxañapataki. Ukatakisti
maya suma quri wara jupanakaru churanitayna “uka wara
junt’asa junt’asawa alaya tuqi sarapxanta, kawkjantixa
waraxa sayantkani ukawjaruwa uka Jach’a Marka
sayt’ayapxanta” sasa.

31
Manku Qhapaqampi Mama Uqllu warmipapampisti
ukhampuniwa jach’a Titiqaqa quta taypitha mistsupxirïtayna.
Willka tatana churata wara apt’asitawa alaya tuqi
sarantapxirïtayna, uraqiru wara junt’asa junt’asa,
uñanuqt’asa uñanuqt’asa, tantiyapkasphasa, ukhama. Walja
urunakawa jupanakaxa sarasipkakitayna. Janïrawa waraxa
jununtaskataynati ukhamaruwa jaqinakaxa uñjapxatayna
“munañani awki taykawa jupanakaxa, Apu Qullana Awkina
khitanitawa” sasaxa wali yupaychapxirïtayna. Jupanakasti
warampi uñanuqt’asa uñanuqt’asa sarasipkakirïtaynawa.
Ukhamatha maya suma ch’uxña yunkasa k’uyuruwa
purintapxatayna, Wanakawri qulluna wat’añaparu.
Ukanwa quri waraxa uraqi manqhiru chhaqanxatayna.
Ukawjarpachawa maya jach’a marka utt’ayapxatayna,
Qusqu marka sutini.

32
Maypitawa Manku Qhapaqasti chachanakaru suma
sarnaqañanaka yatichirïtayna: yapu luraña, uywanaka
uywaña, challwa katuña, utanaka utachaña, jach’a
yatiwinaka yatxataña, Willka tataru yupaychañampi,
ukhama. Mama Uqllusti warminakarurakiwa suma sarnaqaña
yaticharakirïtayna: sawuña, p’itaña, utana phuqatpacha aski
suma lurañanakampi.
Ukhamathwa Qusqu markathpacha jach’a Pusi Suyuni
markaxa sayt’ataynaxa. Manku Qhapaqa awkimpi Mama
Uqllu taykampiwa utt’ayapxatayna, ukatha jupanakaxa Inka
sutini ukatha nayraruxa sartapxatayna.

33
34
Pani jila sullka
Maya aylluna pani jila sullkawa utjasirïtayna siya. Maynixa wali
qamiri, mayniraki sinti wajcha ukhama. Janiwa jupanakpura
wali suma sarnapkirïtaynati.

Wajcha tatasti sinti t’aqisitawa sarnaqirïtayna, manq’ata


jani manq’atawa yaqhipa urunakaxa jayp’uskirïtayna.
Janiwa kuna uywapasa utjkirïtaynati, yapupasa janirakiwa
lurañataki utjkataynati. Jaqitakipuniwa sapüru sapürusa irnaqiri
sarirïtayna. Ukhama jani kunanïrpachasa, qamiri jilapawa
jupampi wali uñisirïtayna. Juparu aliqapuniwa chhixñiritayna,
janiwa jupaxa qallaskirïtaynati, suma llamp’u chuymani wali
munasiri jaqiyrïtaynapi.

Qamiri tatansti inapuniwa uywapasa miraskirïtayna,


yapunakapasa maya qawayatha maya qawaykama
luratayrïtaynawa. Ukatha juyra sixinakapasa wali k’itik’itiwa
jawasani, ch’uñuni, jiwrani siwarani, tuntani, ukhama
phuqnaqaskirïtayna. Ukhampachasa janiwa wajcha jilaparu
khuyapt’aykirïtaynati. ¡Sinti qala chuyma jaqiyrïtaynapi!

35
Maya uruxa, wajcha jaqixa janipuni kuna manq’añapasa
utjawxipana qulluna jarp’a laphinakaki manq’asiskirïtayna.
Uka jarp’asti suma musxawa, manq’ipanxa. Qamiri jilapaxa
“¿Kunraki khü millaña jilajasti manq’pacha?” sasawa
amuyaskirïtayna. Ukhamapuniwa uka qala chuyma
jaqixa, jilapa sartxipana, wali thithita ukhamawa uka
manq’atawjaparu purkatirïtayna. Jupatakisti tunta phuti
sillpinakakiwa waljäskatayna.

Ukhama uñjasaxa wali musphatayna “janirakisa jilajana kuna


tuntapasa utjkiti, ¿kawkithraki tunta lunthatasinpacha?”
sasawa jilapa thiya sarantirïtayna. Uka wajcha jilapana
utaparu purisasti wali thithitawa jilaparu jiskht’iritayna
“¿Kawkitsa jumaxa tunta lunthatasinta?, tunta phuntirakisa
ququtawtaxa, k’ataki arsma” sawawa wali mat’intirïtayna.

Wali mulljatawa jilapaxa askitaki jaysirïtayna, “janiwa kuna


tunta phutsa manq’awkti, nayaxa, jani kuna manq’antañaja
utjipana, jarp’a laphinakaki manq’asisktha” sasa.
Ukhampunïskataynawa, jupaxa chiqaparukiwa arsuskatayna.

“K’aristawa. K’ataki arsma, ¿kawkithsa tunta lunthatasinta?,


nayaxa uka manq’asitamawjana tunta sillp’inaka uñjantha”
sasawa uka malaphiya qamiri jaqixa mat’intaskakirïtayna
wajcha jilaparu. Uka jarp’a laphinaka jilayataxa jupatakikiya

36
tunta sillp’jama uñnaqirïtaynaxa, janiya ukaxa kuna tunta
sillp’ïkataynasa.

Qala chuyma qamiri tataxa kunatha kunakamawa wajcha


jilaparu uñisirïtayna,. Janiwa wirasa jach’aptañapsa suma
jakasiñapsa munkirïtaynati, walpuniwa jupampi uñisirïtayna,
jupakiwa kunsa munaskirïtayna.

Wajcha jaqisti, sapüru sapürusa, llakitakiwa sarnaqaskirïtayna;


warmipasa wawanakapasa ukhamaraki. Maya uruxa,

37
ukhampuniwa jupaxa irnaqiri sarawipana maya jach’a
apachita mistsuskirïtayna. Apachitana maya achachilawa
akathjamaki uñst’anitayna. “¿Kawraki saranta?, ¿kunathraki
wali llakita sarnaqta?” sasawa juparu jiskht’atayna.

“Janiwa kuna manq’antañajasa utajana utjiti, wajchakiwa


sarnaqtha, ukatha qullu jikhani ayllu tuqi jaqiru yanapiriwa
sarasktha, k’ataki sarañajawa, janiwa, sinti uru purinipanxa,
khitisa yanapiri munxitasphati” sasawa jupaxa k’ataki
saraskakitayna.

“Ist’ita, jani sarxampi, utamaru kutxma, nayana aruja ist’ita”


sasawa achachilaxa suma arumpi arxayt’irïtayna. “Aka
panqaranaka apasma, jani qhipa tuqi uñanuqt’asawa
utamaru sarxanta. Maya utamaru purinta ukjasti, maypitawa
uywa uyunakamsa askicht’asinta, juyra sixinakamsa
askicht’asirakintawa, ukhamaruwa akayri panqaranaka
sapa mayni uyuru sapa mayni sixiru panqart’ayasinta”
sasawa, ukhama suma arunaka arsusaxa, maya q’api suma
panqaranaka churatayna.

Ukhampuniwa wajcha jaqixa kutt’anxirïtayna. Utaru purisasti,


warmiparu wawaparu ukhampacha yatiyirïtayna. Ukatha,
kuntixa achachilaxa juparu saniwkäna ukhampacha
luratayna. Ukjakamaxa jayp’untxarakitaynawa. Uywa

38
uyunakasa juyra sixinakasa panqarankamäxataynawa,
ukhamatha ikintapxarakitaynawa.

Uka qhipa uru qhantatisti, maya utatha mistsusina,


aliqapuniwa uka wajchanakaxa musphapxatayna,
uywa uyunakanasa kunaymana uywanaka phuqa
phuqa, juyra sixinakasa may-maya achunaka phuqa,
ukhamawa qhantatitayna. “¿Kawkithraki ukja tukuya
uywanakasti purinpacha?, ¿kunjamathraki ukhama suma
juyranakasti sixinakaru phuqantpacha?, ¿jichhasti, jaqisti
kamsarakchistani?” sasawa wali mulljasitayna.

39
Ukjakamaxa, niyapuniwa uka mayni qamiri jilapaxa utaparu
purkatxatayna “¿kawkitsa ukja tukuya uywanaka alasinta?,
lunthatasinstaxaya, ¿kunanakampisa lunthatasinta? K’at’aki
thaqtayita”, sasawa wajcha jilapana utapa thaqsutayna.
Ukana, chiqapuniwa kunaymana achunaka phuqa phuqa
sixinakanaka jikitayna. Ukhama uñjasaxa, nuwanuwawa
jilaparu yant’irïtayna, “juma lunthatha kawkithpunisa ukanaka
apsunta, arspuni arsma” sasa.

“Janiwa nayaxa kunsa lunthatasinkti. Masüru sarawijana


maya achachilawa apachitana jikxatitu. Jupawa maya q’api
panqaranaka churanitu; uka panqaranakaki nayaxa juyra
sixinakarusa uywa uyunakarusa uchart’astha. Ukhamakiwa
phuqa phuqa qhantatxatayna” sasawa jilaparu yatiyatayna,
kunjamti juparu achachilaxa iwxankäna ukhampacha.

“¿Kawkjankisa ukaxa?, ¿kuna pachasa sartaxa?, kamsasa


juparu jumaxa sistaxa?” sasawa ukhamakana jiskht’atayna.
Wajcha jilapasti kunatha kunakama phuqatpacha
yatiyatayna, jani k’arisisa, jani kunsa imt’asisa. Chuymapanxa
suma chiqapa amuyupuniwa utjirïtayna, janiwa jupaxa
khitimpisa jani chiqapa arskirïtaynati.

Ukhama ist’asasti, maypitawa uka manq’ata jiwata qamiri


jaqixa apachita saraña amuyatayna, “janiwa jupaxa nayaru

40
atipkitaspati, arumanthpachawa saraja, nayaxa ukhama
uywanaksa ukhama juyranaksa puriyanirakikijawa” sasa.
Jilaparu phuqata jiskhisina, wali jupaxa k’uchisitayna.

Ukhampuniwa, uka qhipa uruxa, thantha isimpi isintata,


llakita ajanuni, ukhama, alwata qullu ampsta sarantatayna,
apachita puriñkama. Uka apachita patana chiqapuniwa
maya achachilaxa uñst’anxirïtayna. Ukhamayipana,
wali jupaxa k’uchichasitayna. Uka achachilaxa kamisati

41
wajcha jilaparu jiskht’käna ukhampachrakiwa juparu
jiskht’atayna: “¿Kawkraki jumasti saranta?, ¿kunathraki
wali llakita sarnaqta?” sasa.

Jupaxa “janiwa kuna manq’antañajasa utajana


utjiti, wajchakiwa sarnaqtha, ukatha qullu jikhani
ayllu tuqiruwa jaqiru yanapiri sarasktha, kataki
sarañajawa, janiwa sinti uru purinipanxa khitisa yanapiri
munxitasphati” sasawa uka achachilaru k’arintatayna.

“Jani sarxampi, utamaru kut’xma, nayana aruja ist’ita


—sasawa achachilaxa wajcha tatarjama suma arumpi
arxayt’irïtayna—, aka panqaranaka apasma, jani qhipa
tuqi uñanuqt’asawa utamaru sarxanta, niya utama
jak’anxanta ukjasti sumpirumaruwa uka panqaranaka
panqart’asïta”, sasa.

Uka k’ari jaqisti ukhama sataxa wali k’uchiwa


panqaranaka mart’asita utapa tuqi kutt’anxirïtayna:
“Jichhaxa uywasajasa juyrajasa waljawa yapasinixa,
jilajaru atipaskapunijawa”, sasa amuyiniwa jupaxa
k’atati apachita aynacha saraqanxirïtayna.

Niya utaparu purisasti, chiqapuniwa jupaxa sumpiruparu


panqaranaka panqart’ayasitayna. Ukhamawa utaparu

42
jak’anchxatayna. Utapathsti anunakapawa,
wali jinq’asisa, aywiranxirïtayna, jaqiparu,
jani uñt’ata jaqïkasphasa, ukhama sinti
p’atanuqapxirïtayna. Jupaxa qhawqhasa
anunakaparu sutipatha jawsaskataynawa,
“janikiya p’atsustati, nayaxa jaqimäskthwa”,
sasa. Janiwa mayni anusa antutkirïtaynati,
antisakiwa taqpacha ch’amamampi
achunuqawäpxatayna. Warmipasti anunaka
jinq’asiri ist’asina, aphanaki uñanuqawsina,
wali mulljasitayna. Chachapaxa janiwa
aski jaqïxataynati, supaya saxraru
tukutäxataynawa, jach’a waxranakani
ukhama. Ukhamayipansti, uta manqhiruwa
imantasxatayna, ukjakamaxa anunakaxa
taqinïxata uka saxraruxa jiwayañkamawa
chhichhintapxatayna.

Janiwa, utjaskipanxa, jilampi jilampi


kunasa munaskakiñati. Qamiriwkawsinxa,
wajchanakaru yanapt’añawa, janiwa
jiwaskamaki kunsa munañati, sapxiwa. Uka
qamiri tatjamasa puriksnawa, sapxiriwa.

43
44
Kunturimpi tawaqumpi
lulimpi
Jaya maranakana, maya suma tawaqu, chacha warmixa
uywasirïtayna. Jupasti sapüru sapürusa uywampipuniwa
qullu tuqi saraskirïtayna. Jupaxa wali k’uchi imillayrïwa,
awki taykapana aski munatayrinawa. Ukhamasti,
wankt’asisa warurt’asisa ukhamawa, sapürusa uywanakapa
awatisikirïtayna. Ukhamaruwa maya uruxa, niya chika uru
ukja, maya ch’iyara tirnuni wali qhaxa waynawa jupa thiya
purkatatayna, “suma imilla wawa, nayaxa juma uñkatkawiru
musphapunthwa, ajanumasa nayramasa aski sumapuniwa,
warurt’asta ukjasa anchha sumapuniwa kunkamasa. Jumaru
uywa awatiña yanapiriwa nayaxa juttha”, sasa.

Ukhama sipanxa wali uka tawaquxa mulljasitayna. Ch’iyara


tirnuni waynaxa suma arunakampi arxayaskakitaynawa, “jani

45
mulljasimti, nayaxa jumaru uñt’askmawa, khaya qullu patatha
sapüru sapürusa jumaru uñjasinkirïsmaxa”, sasa. Ukhamatha
suma tawaqumpixa parlthapipxatayna. Waynaxa kunaymana
suma arunaka tawaquruxa arxayirïtayna, jupaxa suma uñtani
waynayrïtaynawa, ch’iyara mach’aqa tirnuni, janq’u chalani,
ukhama.

“Jichhaxa anatt’askañäni, nayawa yatichamama


antañanaka”, sasakiwa uka waynaxa tawaquru
anatxayatayna. Niya qhiparuxa jupanakaxa q’ipnaqasiñatha
anatapxirïtayna, “nayawa nayraqatha qipimama, jichaxa
jumarari q’ipita, jichhaxa nayana q’ipiñajawa”, sasa. Ukhama
q’ipnaqasiñatha anatkawsina “jichhaxa nayra ch’irmt’asawa
q’ipnaqasiñäni” sirïtaynawa. Ukhampuniwa tawaquxa nayra
ch’irmisisa q’ipiyasiskirïtayna.

Maya uñatatatayna ukjasti, waranku pirqanaki uñjasxatayna.


Janiwa kamisatha saraqaniñsa atipkataynati. Uka
jayp’usti awkipa taykapasti jachasisawa imilla wawapa

46
47
thaqasipxirïtayna. Janiwa khiti uñjirisa utjkataynati. “¿Kawkraki
sarpacha?, ¿khitiraki irppacha?, ay suma munata imilla
wawa”, sasawa thaqasipxirïtayna.

Uka waynaxa mallku kunturïnawa, jupawa tawaqu


warmipataki utaparu q’ipisxatayna. “Jani jachamti,
nayampixa aski k’uchiwa jakasintaxa, munatamaruwa aychsa
manq’asintaxa”, sasawa tawaquru sumatha arxayaskirïtayna.
Sasaxa sapüru sapürusa thujsa ch’uqi aychanakaki
apasinkirïtayna warmipatakixa. Uka imillasti aliqapuniwa
jachasitayna, janiwa kunjamatha saraqañsa jikxatkänati,
ukhamarusa wawanakanïxarakïnawa. Uka wawanakapasti
kunturi qallunakayrïtaynawa. Jupanakayri wali uka thujsa
aychanaka manq’antxapxirïtayna.

Ukhama jachipana, maya jisk’a luliwa jupa thiya yanapiri


purkatatayna. Lulisti “jani jachamti, nayawa yanapt’amama,
mallku aycha thaqiri sarkani uka pachawa q’ipiqxamama.
¿Ukatha jumaxa maya q’uri ch’uspa churitasmati?”, sasawa
arxayatayna.

48
“Churamamawa, tata luli, jichha urpachawa p’itaña qalltaja,
q’ipiqt’akitaya, mirä”, sasawa tawaquxa luliru arxayt’atayna.
Ukhampuniwa jupaxa maypita quri ch’uspa p’itaña
qallantatayna.

Mallkuxa sapürusa aycha thaqiri yunkasa tuqi


sarapunirïtaynawa. Uka yatkasawa lulixa maya uruxa
kunturina utaparu purkatatayna. Tawaqusti maya suma
quri ch’uspa jupataki p’itsupunitaynawa. “Akawa quri
ch’uspaxa jumataki, q’ipiqt’akitaya, mirá suma, luli” sasawa
p’itatapa churaraki. Lulisti, ukhamayipana, chiqapuniwa
uka tawaqu q’ipiqanxatayna. Utaparu puritayna ukjasti, awki
taykapaxa walpuniwa k’uchisipxatayna, lulirusa munatapa
churapxatayna.

Maya mallku kunturi utaparu kutt’katayna ukjasti,


wawanakapakiwa jacharaskatayna, janiwa warmipaxa
ukankxataynati. “Luliwa jutatayna, jupawa mamaxa
q’ipiqawxi”, sasawa kunturi qallunakaxa awkiparu

49
yatiyapxatayna. Ukhama ist’asaxa, kunturixa luli
thiya wali thithitawa jalirïtayna, “uka qhincha luli
anchhitpachawa manqantanija” sasa.

Uka pachaxa lulixa qarqa p’iya


utapankaskataynawa; ukhamaruwa
kunturixa, wali qarini ukhama,
purkatirïtayna, “k’ataki mistsunma,
q’acha luli, anchhitpachawa
manq’antamama, ¿kunatakisa
jumaxa warmija q’ipiqanta?”,
sasawa uka p’iya punkutha
luliru arch’ukrantirïtayna.

“Nayapuniwa
warmima
q’ipiqantha,
juchajakiwa,
manq’anxitantapí,
anchhallawa
mistsunija, lakama

50
51
chiqa jalantamama, justuwa laka ansaqinkäta”, sasawa
lulixa utapa manqhina kuchillunaka, nawajanakampi wali
arichasirïtayna. Kunturisti “ratu mistsunma q’acha luli”, sasa
jawsaskakirïtaynawa.

“Kalst’asikija, sumacht’asikija, manq’antxitantawa, jani


thithimpi” sasawa lulixa wali wakichrantasiskakitayna.
Ukhampuniwa jupaxa, mistsuñatakixa “¿laka ansaqintati?,
jalsunijawa”, sasa kuchillunaka, nawajanaka apt’ata ukhama
jalstunirïtayna. Mallkusti chiqapuniwa laka ansaqiskirïtayna,
ukaru chiqapa lulixa jalantxirïtayna.

Kunturina purakapa manqhina, lulixa ari kuchillunakampi


q’ala jiphillanakapsa, phatanakapsa mallkuru kharinuqirïtayna.
Ukhamatha jupaxa qhipäxanamawa jalsxatayna. Kunturisti
ukhama kharinuqata jiwasxataynawa.

52
53
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
I III de las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oicios,
La democracia y el sistema interamericano Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las
gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo
Artículo 1 Artículo 11 aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período
La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte
Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos refuerzan mutuamente. las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas,
la obligación de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las
el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 12 disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se
La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oi-
Artículo 2 factores que inciden negativamente en la consolidación de la democracia. cios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.
El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar
de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la Artículo 21
la Organización de los Estados Americanos. La democracia represent- reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de
ativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático
y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuo-
respectivo orden constitucional. del desarrollo y la pobreza también destaca la importancia de mantener sas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho
los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con
Artículo 3 social y la democracia. el voto airmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión
Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, entrará en vigor de inmediato.
el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el Artículo 13 El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá contin-
acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales uar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la
celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento Organización, en particular en materia de derechos humanos.
sufragio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización
el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e Estados del Hemisferio. mantendrá sus gestiones diplomáticas para el restablecimiento de la
independencia de los poderes públicos. democracia en el Estado Miembro afectado.
Artículo 14
Artículo 4 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones Artículo 22
Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado
transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la el diálogo, la cooperación para el desarrollo integral y el combate a la Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el
responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los
los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordi- estos objetivos. dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
nación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad V
civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las Artículo 15 La democracia y las misiones de observación electoral
entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adec-
uado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio Artículo 23
la democracia.
implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y
Artículo 5 respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrol- garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en
El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es lo sostenible en beneicio de las futuras generaciones. ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asist-
prioritario para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la encia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos
Artículo 16 electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.
problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y
al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de inanci- La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas,
Artículo 24
ación de sus actividades. promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y
Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud
fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas me-
del Estado Miembro interesado. Con tal inalidad, el gobierno de dicho
Artículo 6 tas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el
La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zonas rurales y alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se
desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es también una condición las personas que pertenecen a las minorías. trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad,
necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de
IV
fomentar diversas formas de participación fortalece la democracia. Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán
democrática de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización
II deberá asegurar la eicacia e independencia de estas misiones, para lo
La democracia y los derechos humanos Artículo 17 cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán
Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica
Artículo 7 su proceso político institucional democrático o su legítimo ejercicio del apropiada. Las misiones de observación electoral presentarán oportuna-
La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente mente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los
fundamentales y los derechos humanos, en su carácter universal, indivis- a in de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la informes sobre sus actividades.
ible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de institucionalidad democrática.
los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de Artículo 25
derechos humanos. Artículo 18 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo
Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las
Artículo 8 afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legí- condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas.
Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos timo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones
humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visi- especiales a in de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
ante el sistema interamericano de promoción y protección de los derechos tas y otras gestiones con la inalidad de hacer un análisis de la situación.
El Secretario General elevará un informe al Consejo Permanente, y éste VI
humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los
Promoción de la cultura democrática
Estados Miembros reairman su intención de fortalecer el sistema inter- realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario,
americano de protección de los derechos humanos para la consolidación podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad Artículo 26
de la democracia en el Hemisferio. democrática y su fortalecimiento. La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a
promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura
Artículo 19
Artículo 9 democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sis-
Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus
La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discrimi- tema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social
normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la
nación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación
Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o
así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de
una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden
indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos.
democrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un
religiosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones Artículo 27
participación ciudadana. de la Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad,
la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, la buena gestión, los valores democráticos y el fortalecimiento de la
Artículo 10 grupos de trabajo y demás órganos de la Organización. institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se
La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio
prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para
pleno y eicaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de Artículo 20
la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la perma-
normas laborales básicas, tal como están consagradas en la Declaración En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración
nencia de los valores democráticos, incluidas la libertad y la justicia social.
de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático,
y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá solicitar la convo- Artículo 28
en 1998, así como en otras convenciones básicas aines de la OIT. La catoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer
democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. en las estructuras políticas de sus respectivos países como elemento
y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.
SÍMBOLOS DE LA PATRIA

HIMNO NACIONAL
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y ante niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.

BANDERA CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDO

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó


la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:

“DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN


PROHIBIDA SU VENTA”

También podría gustarte