Está en la página 1de 84

TÍTULO: SEMILLERO DE PALABRAS: GLOSARIO PEDAGÓGICO

AYMARA - CASTELLANO, CASTELLANO - AYMARA


AUTOR: Aymara Yatichawi Ulaqa/Consejo Educactivo Aymara (CEA)
La Paz, 2020. 80 páginas; 16 x 21 cm. Medio oficio
DEPÓSITO LEGAL: 4-1-1808-20

Antonio Mamani Callizaya


Presidente CEA (2020-2022)

Max Milton Chinche Cabrera


Vicepresidente CEA Federico Escobar Loza
Director Nacional Centro de
Cristina Apaza Villca Multiservicios Educativos “CEMSE”
Secretaria de actas

Edwin Juaniquina Lacato Walter Fabian Castaño Nina


Presidente CEA (2018-2020) Responsable en diseño y
diagramación
Virginia Alanoca Condori
Responsable Nacional de Comunicación
Vicepresidente CEA
CEMSE
Genaro Sillirico Huanca
Director de Radio Pacha Qamasa

Responsables de sistematización
Miguel Nelson Cuellar Tangara
Nicolás Nilton Ramos Mamani

Revisión final y edición:


Miguel Nelson Cuellar Tangara
Nicolás Nilton Ramos Mamani
Pamela Agudo Goytia (CEMSE)
Ediciones: “Qhanatatayita” CEA
CEA, El Alto, zona Villa Avaroa, calle 104 entre 108, N° 105, Contactos al 2825504

Se permite la reproducción y difusión de información contenida en esta publicación en tanto se


cite la fuente: Consejo Educativo Aymara CEA, previa autorización de la institución.

Con la financiación de:

“Esta publicación cuenta con la colaboración de la Cooperación Española a través de la Agencia


Española de Cooperación (AECID). El contenido de la misma es responsabilidad exclusiva del
Centro de Multiservicios Educativos CEMSE y no refleja, necesariamente, la postura de la AECID.
Se ha realizado en el marco del Convenio 18-CO1-1217 “Fortalecimiento de la EIIPyD en el
MESCP de Bolivia”, coordinado por InteRed.
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

SEMILLERO DE
PALABRAS

GLOSARIO
PEDAGÓGICO
AYMARA – CASTELLANO
CASTELLANO – AYMARA

2020

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


3
“Semillero de palabras”

Maestras y Maestros que participaron en la revisión del “Semillero de


palabras”

PARTIPANTES:

Socialización por el equipo de docentes de Escuelas Superiores de Formación


de Maestro de la Unidad de Formacion de Lenguas Originarias:

• Francisca Cordero Huanca ESFM “Simon Bolivar”


• Walter Delgado Chambi ESFM “Rene Barriento O”
• Antonio Aguirre Apala ESFM “Franz Tamayo LLica”
• Elvira Quispe Rodrigues ESFM “Angel Mendoza J”
• Nicolás Nilton Ramos Mamani “C.E.A.”
• Freddy Velasco Martinez “C.E.A.”
• Miguel Nelsón Cuellar Tangara “C.E.A.”

• Isidro Mamani Huanca CSC Distrital Puerto Acosta


• Silvia García Mamani ESFM Franz Tamayo LLica
• Eleuterio M. Torrez Quenta ESFM Santiago de Huata
• Roman Mamani Rodríguez ESFM Caracollo
• Anastacio Chura Apaza ESFM Warisata
• Mario Limachi Corani ESFM Villa Aroma
• Jaime Callizaya Pocoaca ESFM Chayanta
• Eva Apaza Mamani ILCNA
• Lia Fernandez Rebozo ILCNA
• Juan Carvajal Carvajal CNC-CEPOs
• Filemon Fuentes Condori CONAMAQ

Aymara Yatichawi Ulaqa


4
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

INTRODUCCIÓN

El Consejo Educativo Aimara (CEA), en cumplimiento de sus


tareas como instancia de participación social en educación y
parte activa de la definición de políticas educativas del Estado
Plurinacional, ha visto por conveniente llevar a cabo seminarios
taller, dirigidos a ESFM y unidades educativas focalizadas del
contexto aymara, como instrumento de apoyo pedagógico y
metodológico, así como de conocimientos y saberes ancestrales
que permitan desarrollar con más visibilidad la educación intra-
intercultural plurilingüe, la educación comunitaria productiva,
técnica-tecnológica y descolonizadora, en la perspectiva de la
transformación del sistema educativo en general y de formación
docente en particular, dada la situación de que se carece
de muchos recursos materiales como metodológicos para
cumplir sesiones de clase en las aulas de educación superior y
el sistema educativo regular, mucho más, cuando enfrentamos
la consolidación del modelo educativo comunitario y enfoque
pedagógico productivo en el marco de la Ley 070 “Avelino Siñani
- Elizardo Pérez”.

En esa perspectiva, el CEA en coordinación con el Comité


Nacional de CEPOs (CNC) en el marco de la planificación
estratégica de actividades de la gestión 2010, ha convocado a
dos seminarios taller de carácter lingüístico a ESFM y unidades
educativas focalizadas de implementación del currículo
regionalizado del contexto aymara, para la elaboración de un
vocabulario pedagógico y académico y un leguaje técnico y
formal, tanto en aymara como en castellano, dirigido a educación
superior y el sistema educativo regular, donde participaron
directivos y docentes de ESFM, docentes de aula de las escuelas
focalizadas y representantes de organizaciones sociales del
contexto aymara.

Bajo la consideración de los puntos anteriores, nuevamente el


CEA durante el año 2012 ha visto por conveniente validar este
trabajo de mucha importancia, con participación de las mismas

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


3
“Semillero de palabras”

instituciones, la construcción del lenguaje técnico iniciada el


año 2010, para que la misma pueda utilizarse en las sesiones
de clases de educación superior y educación regular, donde
apenas se utiliza el conocido lenguaje coloquial, insuficiente para
desarrollar la lengua aymara. En ese propósito una vez validado
el mismo, con las correcciones de estilo del documento se busca
editar y publicar este documento, como instrumento de apoyo
pedagógico para facilitar el trabajo docente en las aulas, en la
perspectiva de un desarrollo y acuñación de nuevos términos
de la lengua aimara a partir de un lenguaje técnico y formal
necesario para la educación en el contexto aymara.

De esta manera se quiere mostrar a la luz del día los esfuerzos


realizados por los participantes de los seminarios taller realizados
entre las fechas 15-16 de noviembre y 13-14 de diciembre del año
2010, donde se lograron importantes resultados que se muestran
a continuación a partir de los trabajos en grupo, socializados en
plenarias. Dos importantes trabajos que responden el primero
a un vocabulario con léxico aymara-castellano y el segundo con
léxico castellano-aymara y la respectiva explicación y equivalencia
en estas dos lenguas, que en resumidas cuentas resulta el lenguaje
académico a ser validada y aprobada por los hablantes de la
lengua, organizaciones sociales e instancias académicas a través
de los profesionales entendidos en este campo.

Aymara Yatichawi Ulaqa


4
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

NAYRÏRI
T’AQA
AYMARA – CASTELLANO

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


5
“Semillero de palabras”

Aymara Yatichawi Ulaqa


6
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

A
Alaya wikuri, araxa wikuri. Brujula.
Alaya, araxa. Arriba, norte.
Ali. Mata, follaje.
Aljiwra, jakhuchthapi. Álgebra,
recontar.
Alkaltiya Marka kamani uta.
Alcaldia.
Alkalti Marka kamani. Alcalde.
Alkula. Alcohol.
Allchhi. Nieto.
Allchhina allchhipa. Bisnieto.
Allpachu. Alpaca.
Allqa, wankalli, pinta, tiwti, lunku.
Variedad génetica y color de la llama.
Allqaña. Suspender repentinamente.
Allt’ata. Enterrado.
Achachila Abuelo Alt’ata. Inclinado.
Allu. Pene.
Achachi, nina sank’a. Viejo, osa Ayllu. Conjunto de comunidades.
mayor. Alxakipa. Revender.
Achachila, jiliri tata. Anciano de Alxiri. Vendedor/a.
mucho conocimiento. Amuchaña. Acallar.
Achajala. Alfabeto. Amala warmi. Niñera, cuidadora de
Achiwa. Vela de totora de la balsa. niños.
Achupalla. Medida de pesas de la Amalluqi, amalli, amañaqi, amulli.
balanza. Quiste momentáneo, hinchazón, ganglio.
Achuqa. Maduración del tubérculo, Amaru. Fuerte, inclaudicable, serpiente
frutos. gigante.
Achuqalla. Ritual al techado de la casa. Amawt’a. Sabio.
Ajalli jach’amama, awicha. Bisabuela. Amaya p’iqi t’uxlu. Calavera.
Ajalli jach’atata, awichu. Bisabuelo. Amka. Tubérculo. (papa)
Ajalli, nayra, nayra ajalli. Tiempos Ampara mut’u. Manco.
remotos. Ampara ñukhu, ñuku. Guantes.
Ajara, axara, ära. Quinua negra Ampara muqu. Mano empuñada.
silvestre. Ampara unxtayiri janchi. (anku)
Ajlliña, palljaña, chhijllaña. Escoger, Nervio motor de la mano o brazo.
seleccionar. Amsta. Subida.
Akulli, akhulli. Mascar coca, leer la Amta. Acuerdo.
suerte a través del mascado. Amta uchaña. Opinión, sugerir,
Alakipa. Comerciante intermediario. proponer.
Aynacha. Abajo, sur. Amta wakichawi. Proyecto.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


7
“Semillero de palabras”

Amta phuqhata. Objetivo. Amuyu thakhi sara, amuyu sawu.


Amta yati wakichawi. Proyecto. Metodología Estrategia, tejido de
Amta qallta. Inicio de planificación. conocimientos.
Amtaña. Acordar. Amuyu yati sarta. Desarrollo
Amtanuqaña, amthapiña. Establecer cognitivo.
un acuerdo. Amuyt´ayaña, amuyayaña. Proponer,
Amtata, amtawi. Lo acordado. poner en conocimiento.
Amtayaña. Hacer recordar, recordarle. Amuyuni, chuymani. Persona con
Amuña, amukiña. Estar callado. conocimiento, sentimiento y espiritual.
Amuchu, amuki. Callado, introvertido. Aña, juk´a, wallkha, pisi. Poco.
Amutu, amuchi. Persona que no Anataña. Jugar.
habla, mudo. Anataña qullqi. Billetes de alasita.
Amuyaña. Sospechar, darse cuenta, Anatawi. Juego, campeonato.
cuidar. Anata. Carnaval.
Amuyaña, amayuña, uñjaña. Pensar, Ancha, jancha, walja, wakita. Mucho.
Observar, ver, encargar. Aniña, ñanqhachaña. Violencia sexual.
Amuyuta, amayuta. Pensado. Anisiña. Relación sexual, acto coital.
Amuyt’awi. Comprensión, Anisita. Sexo consumado, placeres.
pensamiento, oración gramatical. Anita. Hazme el sexo.
Amuykipaña. Analizar, evaluar. Anku. Nervio.
Amuyt’a yatxatata qillqa yatiyawi. Anku thisthapi. Nervio, tendón,
Socialización de la investigación, elástico.
validación Idem. Ankuchawi. Formación de nervios.
Amuyt’a uñakipa yatiyawi. Anqa. Fuera.
Evaluación de informe. Anqaxa jaqi. Extranjero, forastero,
Amuyt’aña. Comprender, entender. foráneo.
Amuyt’ani. Persona con Anqa markanaka. Países exteriores.
entendimiento, inteligente. Anaqa, anta, jant´a. Residencia
Amuyt’iri. El que entiende, temporal.
comprende. Antachawi. Establecer residencia
Amuytataña. Reflexionar. temporal.
Amuytatawi. Reflexión. Anthapiña. Reunir, juntar.
Amuyu apthapi. Recoleción de ideas, Anu. Perro
lluvia de ideas. Apaña. Llevar.
Amuyu irpta wakichawi. Apachi. Vieja. (termino despectivo)
Orientación y recoleción de ideas, lluvia Apicha, tallma. Recojo de tubérculo
de ideas. casualmente olvidado en la cosecha.
Amuyu marka irptawi. Orientación Apnaqaña. Manejar, manipular
al pueblo, dirigir. Arktaña. Seguir.
Amuyu jalanuqa. Distribución de Apasanq’a. Araña.
ideas. Apsuña. Sacar.

Aymara Yatichawi Ulaqa


8
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Apsuta. Sacado, extraído. Arsuwi. Expresión.


Aptasiña. Alzarse, levantar. Arsuyiri. Titiritero.
Apthapiña. Recoger, juntar. Arsuyaña, arustayaña. Hacer hablar.
Apthapita. Recogido, juntado. Aru. Lengua, idioma, palabra.
Apu. Supremo. Aru amuyt’a. Oración gramatical.
Apuwaraku. Mitos. Aru chinja, laxra chinja, k’ulti aru.
Apu kamani, yatiri. Sabio, adivino. Trabalenguas.
Apusnaqa. Orgullo. Aru churiri. Moderador.
Apu sara. Discípulo, religión. Aru churaña. Dar la palabra.
Apu uta. Templo, casa del sabio. Aru laqancha. Desarrollo lingüístico.
Aqtayiri. El que enciende. Aru jaqi. Poder de palabra.
Aqu. Molar. Aru katuqiri, waraqiri, imiri.
Ari. Arista, filo. Grabadora.
Ariña, qallaraña. Empezar. Aru laphilla. Ficha de palabras.
Arjaña. Predecir. Aru phuqhacha. Complemento.
Arjaña lumasa. Predecir el tiempo. Aru pirwa. Diccionario.
Arsu ist’ayaña uta. Radio emisora. Amta arunaka. Glosario.
Arsu istayaña wakichawi. Amta yati arunaka. Glosario
Programación radial. pedagógico.
Arkaña. Seguir, perseguir. Aru panka. Libro, texto de lenguaje.
Arkiri amuyu. Idea secundaria. Aru sara. Gramática.
Arkawi. Secundario. Aru thakhinchawi. Metodología de la
Arkiri mallku. Seguir al cargo lengua.
superior. Aru uchaña. Sugerir.
Arktiri. El que sigue, seguidor. Aruchaña. Verbalizar.
Arktawi. Seguimiento. Aru churaña. Dar la palabra.
Arktaya ch’aqa. Punto seguido. Aruchiri. Verbo.
Arst’aña, arsuña, parlaña. Aruchiri mayjt’ayiri, thijra.
Hablar, exponer, expresar, manifestar. Modificador del verbo.
Arsuri. Orador Aruchiri pacha. Tiempo verbal.
Arst’awi. Expresión oral. Aruchiri saphi. Raíz verbal.
Arst’iri, jawart’iri. Relator, narrador. Aruchiri saphi phuqhachiri.
Arsu sallanaka. Vocales. Complemento de la raíz verbal.
Arsu sallawisa. Consonantes. Aruchiri t’aqa. Clases de verbos.
Arsu, arsulla. Sílaba. Arumanthi, qhalt’i. Mañana.
Arsullachaña. Silabear. Arumi, churi q´illu. Anaranjado.
Arsuri, luriri. Sujeto. Arsuña. Hablar, discurso.
Arsu yatiyaña, uñjarsuya. Informe Arunchaña. Hacer conocer, difundir.
oral. Aruntaña, arumtaña. Saludar.
Arsuta. Hablado. Aymaraptayaña, aymarkiptayaña.
Arsu aru. Lengua oral. Acuñar nuevos términos.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


9
“Semillero de palabras”

Arxayt’aña, arusxayaña. Conquistar Awkili, achachila. Abuelo.


a una persona. Awkisa. Nuestro padre.
Arusalla thakhi. Sonido de la lengua, Awqaña. Luchar.
Método de sonido onomatopéyico. Awqa. Enemigo, contrario.
Aruskipaña. Diálogar, conversar Awqa aru, awqäru. Palabras
Aruskipawi. Conversación. antónimas.
Aruta amuytataña, amuyt´aña. Awqa pacha. Tiempos difíciles.
Reflexión lingüística. Awti pacha. Época seca, otoño.
Aruwa, inku, wayta, khiwta. Arroba. Awyayala. América.
Aruwisa, amutu. Mudo. Awyayala pacha, suyu pacha.
Arxataña. Defender, abogar. Tiempos de América.
Arxataña. Argumentar. Axa, uta, uywa. Animal doméstico.
Arxatawi, qallta. Inicio de la demanda, Amta amuyu. Oración.
litigios. Aya amuyu ina amuyu. Oración
Asiru.Víbora. principal.
Aski. Bien. Aycha. Carne.
Aski ali. Hierba buena. Ayllu. Conjuto de comunidades.
Aski, yäni, yäpa luraña. Hacer Ayllu jaqi. Persona de la comunidad.
correctamente. Aymaña. Bailar, danza antígua ritual.
Aski parlaña, arsuña. Hablar bien. Aymara. Lengua originaria.
Aski qamawi. Buena vida. Aynacha. Abajo.
Aski qamawitaki yatichawi. Ayni. Reciprocidad.
Educación para la vida. Aynisiña, chhikhisiña, k´utisiña,
Askichaña. Corregir, arreglar. jaychasiña. Discutir.
Askichawi. Corrección. Aynisiri. Persona que discute.
Askichsuña, askichkipaña. Volver a Aynisiwi. Discusión, debate.
corregir. Ayniña. Acto de reciprocidad.
Askicht’ata. Corregido arreglado. Aynuqa. Terreno de cultivo
Askichkipawi. Proceso de corregir. comunitario.
Askiptayaña, sumaptayaña. Ali. Plantines.
Mejorar. Ayru. Trasplante.
Aski uñjaña. Observar lo bueno. Ayrukipaña. Volver a plantar.
Asu, q’asñu. Recién nacido. Ayruña. Plantar.
Atamiri. Computadora. Aywt’aña. Visita inesperada de varias
Ati. Espalda. personas.
Ati jani ati ch’amt’aña. Esfuerzo Awti pacha. Época seca.
sobre humano.
Atiña. Poder, esfuerzo.
Atiña, inasa, inacha, ati. Quizá pueda.
Atipasiña. Competencia, concurso.
Awki. Padre.

Aymara Yatichawi Ulaqa


10
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

CH
Chaquña. Desafinar.
Chaquta. Desafinado.
Chara ch’akha. Femur.
Chara khapha, taypi. Entre piernas.
Chara anku. Nervio de la pierna.
Chatanta. Rígido.
Chaqa, chhakha. Hormiga.
Chiji. Desgracia.
Chiji yatichawi. Enseñar a evitar las
penas.
Chiji, jani walt’awi. Problemas.
(socials)
Chika. Mitad, juntos.
Chika uru, chiküru. Medio día.
Chikaña. Juntarse, concubino.
Chacha warmi pareja, jaqi Chikachiri, chikachasiwi. El que
junta.
Chacha warmi. Equidad de género. Chili. Chile. (República)
Chacha warmi yäqpurataki. Chili jak´u, ñut’u. Harina blanca.
Respeto entre hombre y mujer, respeto Chilina, parpa. Tuétano.
mútuo. Chillpi, chillpa. Cuña.
Chajata, chhajata. Semicongelado. Chillpiña, chillpaña. Cuñar.
Chaka. Puente. Chilltaña. Coimear, sopar.
Chakana, jach´a qhana. Cruz del sur, Chinta. Acompañante novel.
constelación. Chillkta, chilla. Germinación.
Chaku, wiskhallu, winkulla, wiskha. Chimpu. Señal.
Cordón, soguilla, soga. Chimpu uñancha. Señalización.
Chakuña, katuña. Agarrar, amarrar, Chimpuña. Señalar, marcar.
enlazar. Chiñi. Murciélago.
Chani. Precio, valor, costo. Chinqi. Vagina.
Chani qala. Piedra preciosa. Chinu. Amarro, atado, nudo.
Chani siqi. Serie de precios. Chiqapa. Derecho.
Chani saya. Estabilidad monetaria. Chiqa. Verdad, cierto.
Chanilanti, chanipura. En vez de Chiqa phuqhachiri. Juez.
precio. Chiqa qillqa. Escritura correcta.
Chaninchaña. Poner precio. Chiqa tuqi. Orientación hacia la
Chani panka. Libro de contabilidad. verdad.
Chaniwisa. Sin costo. Chiqasarta, chuymani yatiwi.
Chapara aru, jarawi. Poesía. Aprendizaje de la honradez.
Chapara qutu. Estrofa. Chiqatapa yatiña, ukhamatapa
Chaqallu. Haba tierna. yatiña. Aprendizaje de la verdad,
Aprendizaje de la honradez.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


11
“Semillero de palabras”

CHH
Chiqapa. Cierto.
Chiqapa k’uchu. Ángulo recto.
Chiqta. Regla.
Chiripa. Casualidad.
Chita. Mascota.
Chhujchhu. Terciana, escalofrio.
Ch’ullqhi, chuki, thuru. Duro,
consistente.
Chuki lliphi. Metal precioso.
Chuku. Gorro ceremonial. Chhuxllu Choclo, mazorca
Chullpa. Restos arqueológicos. Chhakha, chaqa (sik’imira/K’isimita)
Chulluña. Remojar. Hormiga.
Chununu. Cascabel, formación Chhaqhaña, ch’usaña. Perderse,
pronunciada de la piel en los animales. ausentarse.
Chupichaña. Enrojecer, variedad de Chharphu, chhaphu. Poca visibilidad,
plato típico. (sopa) borroso.
Chupichawi. Preparar sopa. Chhaxruña, ch’arqhuña, kituña,
Chuqi, quri. Oro. pixtuña. Mezclar, fusionar, combinar.
Chuqi chaka. Puente de oro. Chhaxwa. Montón de piedra, grava,
Chuqi yapu. Sembradio de papa. cascajo.
Chuqinchaña. Dorar con oro. Chhichhillankha. Mosca.
Churaña. Dar. Chhijllaña. Escoger, elegir.
Churata. Otorgado. Chhijuña. Infundir miedo.
Churu, wayuqtata. Irregular. Chhiqhani, sik’imira, k’isimira.
Churu tupu. Medida de la isla. Hormiga con alas.
Churu tupuri, k’uchu tupu. Medidor Chhiqhanqhara. Axila.
de la isla. Chhixririnkha, chhixwiriri.
Chuwanchawi uta. Fábrica de platos. Libélula.
Chuwaptayawi. Elaborarción de Chhiya. Cuarta de mano.
platos. Chhullunkha. Hielo.
Chuyma. Conciencia. Chhuxllu. Choclo, mazorca tierna de
Chuyma. Pulmón. maíz.
Chuymachaña. Consolar, animar. Chhunkha, sunkha. Bigote.
Chuymaniña, qamasaniña. Chhukhuyaña. Conducir a trote a
Personalidad, responsabilidad. muchos.
Chuymaysaña. Resignarse. Chhuqhuña. Punsar.
Chuymani. Persona madura. Chhuqhuntaña Clavar punzando.
Chuymani, yäni. Persona maduro Chhurkhu sink’u, chhiri, phurqhi.
correcto. Crespo, ondulado.
Chuymaniri. El que tiene una Chhuru, suru. Pico.
personalidad madura. Chhuxu. Orina.
Chhuyu. Fresco.
Aymara Yatichawi Ulaqa
12
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

CH’
Ch’ataña, qhananchaña. Encarar con
la verdad.
Ch’atiri, jinqhantiri. Encarador,
esclarecimiento.
Ch’axmi, phaxsi wila. Menstruación.
Ch’axta, rala, miyu, phisu. Medida
monetaria.
Ch’axtiri, ch’aqa. Gotero, goteo.
Ch’axwthaptaña. Generar conflictos
Ch’ayña, ch’änkhara. Páncrea.
Ch’ikhi. Inteligente.
Ch’ikhi luraña. Expresión y
creatividad.
Ch’ikhichaña. Desarrollar la
inteligencia.
Ch’isllichaña. Engrasar.
Ch’imi. Menudo, diminuto.
Ch’imi laq’u. Microbio.
Ch’ina. Ano, base.
Ch’ina qunt’a. Glúteo.
Ch’arina Insecto Palo Ch’iñi. Liendre.
Ch’ipha. Red.
Ch’iphuqu. Pestaña.
Ch’allxtaña. Sentimiento.
Ch’ipxta. Segundo. (medida de tiempo)
Ch’ama. Fuerza, difícil.
Ch’iqhi, jullari, qhucha. Lagaña.
Ch’ama irnaqa. Trabajo difícil.
Ch’iqinta yatiyawi. Difusión.
Ch’amaka, chhujchha, tuta. Oscuro,
Ch’irmi. Guiño.
oscuridad.
Ch’iti. Infante, pequeño/a.
Ch’amanchaña. Fortalecer.
Ch’iwa. Hoja tierna comestible.
Ch’amanchiri. Vitamína.
Ch’iwicha, ch’ijucha. Sombrilla.
Ch’amañchiri. El que apoya, el que da
Ch’iyanqhara, ch’ankhara. Páncreas.
fuerza.
Ch’ukukipaña. Recosturar.
Ch’amt’aña, thurkataña. Hacer
Ch’ulla. Impar.
fuerza, enfrentar.
Ch’ulla ch’ulla. Desigual.
Ch’aqa. Punto.
Ch’ulla jakhu. Número impar.
Ch’aqa sich’i. Punto y guión.
Ch’ullqhi, chuki. Fuerte, duro, sólido.
Ch’aqachawi. Puntuación.
Ch’umaña, ch’amuña. Chupar,
Ch’aqa samachimpu. Punto y coma.
succionar.
Ch’aqchuña, ch´axch’uña. Rociar.
Ch’umi qura. Matorral.
Ch’akura, ch´akhuru. Estaca.
Ch’umi, quqaquqa. Monte, bosque.
Ch’arina. Insecto venenoso para
Ch’uqi. Crudo, papa.
ganado.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


13
“Semillero de palabras”

I
Ch’uru. Caracol.
Ch’urkhisiña. Desobedecer.
Ch’usa. Vacio.
Ch’usiqa, thuqhu. Lechusa.
Ch’utu. Promontorio, lugar elevado.
Ch’uwa. Claro, transparente.
Ch’awaña. Ordeñar.
Ch’uwanchawi. Esparcir el agua a la
tierra o productos en agradecimiento.
Ch’uwaptayaña. Clarificar,
transparentar, destilar.
Ch’uyisiña. Juntarse muchas personas
o animales en un sitio.

Inti Sol

Iktarya. Hectaria.
Illa. El ADN de especies, amuleto.
Illapa, q´ixuq´ixu. Trueno, rayo.
Illapa uru, illapüru. Jueves.
Illapa ch’ama. Fuerza eléctrica.
Illapa katuqiri. Pararayo
Illapa muyta. Antena parabólica,
cercado del pararayos.
Illapt´ata. Impacto del rayo.
Imana. Imán.
Imaña. Guardar.
Imawi. Entierro, lugar para guardar.
Imilla. Hija, niña, muchacha.
Impuru. Embudo.
Inaki. Envano.
Ina amuyu. Sin creatividad.
Inasa. Quizá. (duda)
Iñasiña, uñasiña. Mirarse.
Inasuti. Nombre común.
Inku. Arroba.
Inka pacha. Tiempo del incario.
Inkurya. Injuria.
Inti, willka. Sol.

Aymara Yatichawi Ulaqa


14
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

J
Inti uru, willküru. Domingo.
Inti jalanta. Ocaso, crepúsculo.
Inti jalanta, inti manta. Oeste.
Inti jalsu. Este.
Inuqaña. Fundar.
Ipa, iphalla, ipata. Tia.
Iqa. Medida de longitud.
Ira. Inicio del tomo de la música,
trillado y sembrado.
Iraña. Llevar objeto.
Irpa uta. Dirección.
Irija. Hereje.
Irija, saxra, qhuru. Hereje, malvada. Jaqi tama Sociedad, comunidad
Irpa, chhiwchhi. Pichón único.
Jach’a. Grande.
Irpaña. Llevar, conducir.
Jach’a jana. Carátula.
Iru wichhu. Paja brava.
Jach’a marka. Ciudad.
Isi. Ropa.
Jach’a qillqa. Letra mayúscula.
Iskala. Escala.
Jach’a tansa. Persona alta.
Ispalla. Nombre ritual de la papa.
Jach’a tantachawi. Congreso.
Ispalla. Gemelos.
Jach’a tata. Tío mayor, abuelo.
Ispañula pacha. Tiempo de la colonia.
Jach’a thakhi. Camino troncal.
Ispillu. Labios.
Jach’a tumi. Machete.
Ispi. Pecesillo.
Jach’a wampu. Barco.
Ist’aña. Escuchar.
Jach’a yatiña uta. Casa superior de
Ithapallu, athipallu, itapulla. Ortiga.
estudio.
Iwana. Iguana.
Jach’a yatiqawi. Educación superior.
Iwsi. Débil, flexible.
Jach’aptaña. Crecer, prosperar.
Iwxaña, ixwaña. Recomendar.
Jach’aptayaña. Engrandecer.
Iwxa, ixwa. Encargo, recomendación,
Jak’a. Cerca.
mensaje.
Jak’achaña. Acercar.
Iwxa qillqa. Carta.
Jak’acht’awi. Aproximación.
Iwxaña qallt’aña. Empezar a
Jak’a chiqa. Cercano.
recomendar.
Jak’jataña, niya jak’jataña. Acercar,
Iwxawi. Recomendación.
casi acercar.
Iwxayasiña. Hacerse recomendar,
Jakaña. Existencia, vivir.
solicitar recomendación.
Jathapi, jithapu, ch´iwirkha, jakaña.
Iyawsaña. Aceptar.
Placenta.
Iyawsawi. Aceptación.
Jakaña waxra. Trompa de falopio.
Iyawsayaña. Convencer.
Jakaraña. Sanar.
Jakawi laphi. Hoja de vida, curriculum
vitae.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


15
“Semillero de palabras”

Jakawi qillqa. Testamento. Jakiri. Que vive.


Jakawisata. Origen de la vida. Jalaña, laqa, jank’a. Correr, rápido,
Jakawita yatxatawi. Ciencias de la veloz.
vida. Jaljaña, lakiña. Dividir.
Jakhana, jikhana ch’akha, ati. Jalatataña, t’aqjaraña. Repartir en
Esalda, columna vertebral. partes iguales.
Jakhuña, wakhuña. Contar. (números) Jalja chimpu. Signo de división.
Jakhsuta, apsuta. Resultado. Jaljta, ch´ulljta. Separación.
Jakhthapiña. Contabilizar. Jallk’a. Vulnerable, frágil.
Jakhthapi chimpu. Signo más. Jallu pacha. Tiempo de lluvia.
(matemático) Jallu qallta. Inicio de la lluvia, mes de
Jakhthapiña. Sumar. diciembre.
Jakhthapiwi. Adición. Jallu tupu. Pluviómetro.
Jakhthapiwi amuyu. Jaljta. Separación.
Razonamiento matemático lógico. Jalsu. Vertiente, ojo de agua, fuente de
Jakhu, wakhu. Número. agua.
Jakhu luraña. Hacer números. Jalthapi, jawthapi. Charco, agua
Jakhu qutu. Conjunto de números. detenida, encogido.
Jakhu siqi. Serie de números. Jama tanqa, tanqa tanqa. Escarabajo.
Jakhu thayllawi. Ejercicios Jamasa iwxa. Secreto.
matemáticos. Jamp’atu. Sapo.
Jakhu tika. Dado. Jamp’iña, jimp´iña. Tostar.
Jakhuru mirayaña. Potenciación. Jiwk´i, Jik´i. Tostadera.
Jakhuña. Contar. Jamuqa. Dibujo.
Jakhuña atamiri. Calculadora. Jamuqiri. Dibujante.
Jakhunaka. Números. Jamusiwi. Adivinanza.
Jakhuni. Numerados, compaginado. Jana. Página.
Jakhuntaña. Contabilizar. Jana jamuqa, sich’i jamuqa.
Jakhuntawi. Numeración. Lámina.
Jakhuqa chimpu. Signo menos. Janachata. Compaginado.
Jakhuqaña. Restar, descontar, quitar, Jañachu, sariju, aya. Reproductor.
disminuir. Janchi. Piel.
Jakhuqawi. Sustracción. Janchi lurawi. Fabricación de piel
Jakhuwi. Matemática. artificial.
Jakhu kamani. Matemático. Janchi manqha ch’urmi. Dentro la
Jakhu qillqa. Escritura de números. piel.
Jakhuwi panka. Texto matemático. Janchi p’achi. Partes del cuerpo.
Jakhuwi yanapiri panka. Módulo de Janchi samawi. Poros de la piel.
matemática. Janchi tunu. Tronco. (cuerpo humano)
Jakhxatayasiri. hacerse agregar algo Jani. No.
mas, yapa Jani amuykaya. Innotable.

Aymara Yatichawi Ulaqa


16
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Jani atiñani. Sin poder (sin autoridad). Jaqthaptaña, jikthaptaña. Encuentro,


Jani chiqa pachjta. Fracción desigual, coincidir, cita.
impropia. Jaqukipaña. Traducir, volcar, revolcar.
Jani chuymani.Ingrato, sin sentimiento. Jaquqaña. Hacer caer.
Jani jisk’aptiri pachjta. No divisible. Jaquqtaña. Caerse.
Jani jurmala. Informal. Jarapi, jaraphi. Costilla.
Jani khuskha. Desigual. Jararaña, pirqaraña. Desatar.
Jani kunataki, inamaya. Inútil. Jarawi. Canciones, poeticas.
Jani manq’aña. No comestible. Jark’a uraqi. Canchones, pastizales.
Jani puquyiri. Improductivo. Jark’aña. Atajar.
Jani uñt’ata. Desconocido. Jark’aqaña. Poner atajos.
Jani uñt’ata pacha. Tiempo remoto. Jark’aqaña, jaqsuña. Atajar, expulsar.
Jani p´inqani. Descarado, sinvergüenza. Jark’aqaña, amachaña. Apaciguar.
Jani yäqiri. Irrespetuoso. Jark’aqaña, yaqhachaña. Separar.
Jani yatkaya. Abstracto, complicado, Jark’aqawi. Lugar de atajo.
complejo. Jaru, jaxu. Picante.
Janicha amuyt´a. Oración negativa. Jarwiña, jawriña. Tostar.
Janiwa. Decir no. Jasa. Blando, suave, simple.
Janka, samara apachita. Lugar de Jasa amuyt´a. Oración simple.
ceremonia de los viajeros. Jasaptayaña. Simplificar.
Janq’ulla. Blancoide. Jasaptayaña. Simplificar.
Jaqhthapiña. Juntar varios objetos. Jatha, muju. Semilla.
Jaqi. Pareja, ser humano, persona. Jathamira. Computadora.
Jaqi kamachinaka. Derechos Jathi. Pesado.
humanos. Jawari. Cuento.
Jaqi mayachthapiwi, mathapiwi. Jawari amthapi. Recuperar cuentos.
Concentración de personas. Jawariku, arawi. Leyenda.
Jaqi qutu. Grupo de personas. Jawart’a. Relato.
Jaqi tama. Sociedad, comunidad. Jawart’iri, arxayt’iri. Relator de
Jaqi tama yatxatawi. Sociología. cuentos.
Jaqi tamachawi. Organización social. Jawch’a, llawch´i. Algo mojado.
Jaqi uñacht’a saphiphuqhachiri. Juri, ch´arana. Mojado.
Sufijo marcador de persona verbal. Jawch’araña, liwxtaña. Tambalear.
Jaqichasiña, panichasiña. Jawillt’aña. Invitar
Matrimonio. Jawilt’awi. Invitación.
Jaqthapiña. Juntar objetos. Jawira. Rio.
Jaqthapiña, jikisthapiña. Encuentro, Jawira q’awa. Canal de agua.
relacionar. Jawitata, chullutata, jithitata.
Jaqthapita amuyt´a. Oración Derretir.
compuesta. Jawitatayiri, qhirqhiyiri. El que hace
Jaqthapiwi. Composición. derretir.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


17
“Semillero de palabras”

Jawsaña, jawst’aña. Llamar. Jilaqata. Autoridad del Ayllu.


Jawst’aña. Alojar. Jilawi. Crecimiento.
Jawsawi. Llamada. Jilïri. Mayor.
Jawuna, chakitilla. Blusa. Jiliri sirqi. Guión mayor.
Jaxchha, jaqhincha, jaqhilla. Espanta Jillq’i, qúch’a. Lagaña.
pájaros. Jilt’a, puchu. Residuo.
Jaya. Lejos. Jilt’ata. Sobra.
Jaya jaqi. Persona lejana. Juch’usa ch’ankha. Lana delgada.
Jayaru uñjaña. Binocular. Jimp’iña, jampíña. Tostar.
Jayachaña, ayacha. Ovillar. Jinchtaña, jinchqharuña. Jalar de la
Jayata art´aña, parlaña. Hablar, gritar oreja
de lejos. Jinchta, jinchunchaña. Repetir
Jayintilla, jayuntilla. Cálculo cuantas vecesa cea necesaria hasta que
estomacal de la llama. escuche.
Jayma, tutapi, willjta, qhara. Trabajo Jichunuqtaña. Ambientarse.
temprano comunitario. Jinchu. Oreja.
Jaymawi. Lugar de trabajo comunitario. Jinq’i. Pus.
Jaysaña. Responder. Jiphilla. Intestino.
Jaysaña. Obedecer. Jipiña, jiphiña. Lugar de descanso de
Jayst’aña, jayarst’aña. Alejarse. los animales.
Jayu quta. Salar. Jira, xiri. Abono fermentado.
Jayu qhuya. Lugar del salar. Jiruña. Remover.
Jayunchaña. Poner sal. Jisa, iyawa amuyt’a. Oración
Jich’i, jach’i. Manojo. afirmativa.
Jichha. Ahora. Jisk’a. Pequeño.
Jichha pacha. Tiempo presente. Jisk’a, pisi amuyt’a. Frase oracional.
Jichhu, wichhu. Paja. Jisk’a qillqa. Letras minúsculas.
Jichu. Acostumbrado. Jisk’a suyu. Provincia.
Jik’u, jik’i. Hipo. Jisk’a Suyu Yatichawi Irpiri. Director
Jik’uqiña. Tener hipo. Distrital.
Jik´u ch´uxu. Enfermedad de Jisk’achaña. Humillar.
coqueluche. Jisk’achawi. Humillación.
Jikhani, jikhina. Espalda. Jisk’achjaña, wakhuqaña
Juch’usa jikhani. Columna vertebran Menospreciar, baja autoestima.
zona toraxica Jisk’achjata, jisk’a uraqi. Tierra
Jikisiwi. Punto de encuentro. infértil, minifundio.
Jikisi taypi siqi. Líneas coordinadas. Jisk’aptayaña, k’utuchaña.
Jikxataña. Lograr, encontrar. Reducir, achicar.
Jilata, jila. Hermano. Jisk’aptayawi. Reducción.
Jila. Demasía. Jisk’aptayaña. Reducir.
Jilaki, tiputa. Enojado. Jisk’aptiri pachjta. Fracción
reductible.

Aymara Yatichawi Ulaqa


18
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Jiskht’a, chhikt’a. Pregunta. Jujuri, juyuri, jurmi. Vapor.


Jiskht’a amuyt’a. Oración Juk’a pacha. Corto tiempo.
interrogativa. Juk’ata juk’ata phuqhaña. Pagar a
Jiskht’a qillqa. Cuestionario. plazos.
Jiskht’a sutilanti. Pronombre Juk’ampi, juk’anti. Mucho más
interrrogativo. Juk’aptaya. Resumen.
Jiskht’aña, chhikht’aña. Interrogar, Juk’aptayaña, jiwaqayaña. Reducir.
preguntar. Juk’aptawi, iraqawi. Reducción.
Jiskht’awi. Interrogación. Jukumari. Oso.
Jiskht’a chimpu. Signo de Juku. Búho.
interrogación. Julli. Figura, imagen.
Jiskxataña, chhikhataña. Averiguar. Julli imawi. Álbum de fotografías.
Jist’aqa, sit’aqa chimpu. Signo de Julli kayu. Escribir algo sobre una foto,
paréntesis. pie de foto.
Jist’aqa. Paréntesis. Julli salta. Figura geométrica.
Jist’arata, sit’arata, jist’aqata. Julli tunu. Cuerpo geométrico.
Abierto. Julli uñta, salta uñta. Formas,
Jist’araña, sit’araña, jist’aqaña. características de la figura.
Abrir. Julliqiri. Fotógrafo, diseñador.
Jithiqaña. Recorrer, alejarse. Jump’i. Sudor.
Jithtayaña, jitt’ayaña. Recorrer, Junch’ukiri, iñasiri, uñch’ukiri,
prolongar. qhamiyaña. Observar.
Jiwa phaxsi. Eclipse total de luna. Junuña. Punsar.
Jiwa taypi phaxsi. Eclipse parcial de Junt’u tupuña. Termómetro.
luna. Junt’u uraqi. Trópico.
Jiwaspachpa uñt’asiña. Identidad. Jallu pacha. Verano.
Jiwaspachpa yäqasiña. Autoestima. Juyphi pacha. Invierno.
Jisk’a chuyma, amuyuni. Pesimismo. Jupha, juyra. Quinua.
Jiwxataña. Morir en un lugar apartado. Jupuqu, jup’uqu. Espuma, lavasa.
Jiwxattaña. Hacer algo con voluntad Juq’ara, uqara, jinchuwisa.
e interés. Sordo.
Jiwkattaña. Aferrarse hasta lograr. Juq’uri. Variedad de aves silvestres.
Jiwtasiña, axsaraña. Tener miedo, Jurma. Moco.
tímido. Jurmala. Formal.
Jiyitatayiri. Alargamiento. Jurmiri, urpu. Evaporación.
Juch’usa. Delgado. Jurnu. Horno.
Juch’usa jiphilla. Intestino delgado Juruk’uta, qhurukutu. Palomita de
Juchanchaña. Sancionar, culpar. los andes, metropelia ceciliae
Juchaña, kamachita. Hacer Jusi,Yawiña, llawiña. Hoz, segar.
continuamente, mi culpa, normado. Jusq’u, llusq’a, llusk’a. Liso, resbaloso.
Jucha phuqhaña. Cumplir sentencia. Jutaña. Venir.
Jutiri pacha, qhipa. Tiempo futuro.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


19
“Semillero de palabras”

K
Kikipa sara. Semejanza, regularidad.
Kikipa chimpu. Signo igual.
Kikipaña, chikt’aña, kikpachaña.
Igualar, nivelar.
Kikipa siqi. Líneas paralelas.
Kikipa, kikpachawi. Igualdad, equidad.
Kikpa. Igual.
Kikpa amuyuni. Sinónimos.
Kikpa chiqawja. Partes iguales.
Kikpa kankaña. Ser igual.
Kallcha Apilado Kikpa pachjata. Fracciones
Kaja, tixixi. Tambor. homogéneas.
Kaka, jama. Excremento. Kikpa payachaña. Duplicar.
Kallachi. Hombro. Kikpa qawaya. Polígono regular.
Kallcha. Apilado. Kikpa waraqaña. Plagear.
Kalli. Calle. Kikpa sara, kikipa muyu.
Kalsuna. Pantalon con abertura. Proporcional.
Kaltu. Sopa. Kikpa tupu. Medidas iguales.
Kamachi. Ley, Norma. Decreto Kikipayaña. Dramatizacion.
Supremo, Reglamento. Kikipayiri. Dramatizador.
Kamachi kamani. Abogado. Kikpachaña. Igualar.
Kamachi pirwa. Constitutcion Política Kikpaqawaya mujina. Triangulo
del Estado. equilátero.
Kamachiña. Ordenar, aprobar. Killt’aña. Arodillarse.
Kamani irpiri. Ministro. Kilu, pä puxtu. Kilo.
Kamarunisa. Camarón. Kimsaqallquri. Octavo.
Kamillu. Camello. Kimsaqallqu jalja. Octavo grado.
Kanasta. Canasta. Kimsïri. Tercero.
Kankaña. Ser. Kimsïri sarta yatiqawi. Tercer nivel.
Kansira, wanthi. Cáncer. Kimsaqallqu ajanu. Octágono.
Karma. Tonelada. Kintala chiqta. Quintal métrico.
Kasku. Mascara. Kipu. Estadística.
Kasta, laya. Grupo social. Kipu kamani. Estadístico.
Kasulina. Gasolina. Kipuchata. Contabilizado.
Katari. Serpiente. Kipuña. Contabilizar.
Katuña. Agarrar. Khirkhi phusaña. Instrumentos de
Katuqa. Recibe. viento.
Katuqaña. Recepcionar, recibir. Khirkhi qillqa. Pentagrama.
Katuqiri. El que recepciona. Khirkhi, warurt’a, jaylli waraqata.
Katxaruña. Asumir cargo. Grabación.
Kayu pata. Empeine. Kirusina. Kerosene.
Kayu wintu. Tobillo. Kisaña. Combinar colores.

Aymara Yatichawi Ulaqa


20
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

KH
Kisu, millk’i tika, wilala tika. Queso.
Kiwu. Caninos.
Kuka luru, kuka jatha. Semilla de
coca, pepa.
Kullaka. Hermana.
Kulli. Color violeta.
Kullku, kullkuta. Pequeña paloma.
Kumuna irnaqawi. Trabajo
comunitario.
Kumuna yatichawi ulaqa. Consejo
Educativo Comunal.
Kumuna. Comunidad, familias de un
linaje.
Kunata. Por qué.
Kunataki phuqhachiri.
Complemento circunstancial. Khuchhuña Cortar
Kunaymana luraña. Diferentes
Actividades. Khallurata, chawarata. A medio
Kunaymana pachjta, mayjacha, cocer.
pachjta. Quebrados heterogéneos. Khanuña. Rumiar (realiza los animales
Kunaymanata arsuña. Comunicarse rumiantes).
de cualquier forma. Kharisa qulliri. Médico cirujano.
Kunaymantuqi. De cualquier lado. Kharkhatiña, laqhaqiña. Temblar.
Kunkachiri. Dirigente o autoridad Khart’ayiri, khuyapayiri. Compasivo.
Kunkachiri, p’iqi, irpiri. Director de Khithuña. Raspar.
la unidad educativa. Khistuña. Masticar.
Kupi. Derecha. Khitisa. Quién es.
Kururu. Ombligo. Khuchhi. Puerco, cerdo.
Kurmüru, kurmi uru. Sábado Khuchhuña. Cortar.
Kusisiña. Alegrarse. Khumuña. Cargar.
Kusa uru, aski uru. Día jovial. Khunu. Nevada.
Kutikipaña. Reforzar. Khuska, chikata. Mitad.
Kutikipaña, chiqachaña. Repasar. Khuskha sarnaqawi, qamawpura.
Kutiyaña, jaysaña. Responder. Interculturalidad.
Kutt’ayaña. Devolver. Khuyaña. Sentir con juicio y corazón,
Kutkataña, kutjasiña. Contestar, compadecer.
enfrentar. Khuyaqaña, yanapt’aña. Con
Kutt’aña, kutikipaña. Retornar, sentimiento colaborar
regresar.
Kutthapiwi. Reencuentro.
Kutxataña, kuttaña. Volver hacer.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


21
“Semillero de palabras”

K’
K’illi k’illi, k’ilik’ili. Halcón andino o
del altiplano.
K’illima, k’illimi. Carbón de leña.
K’illim uma. Agua enturbiada con
carbon
K’illphaña, k’illphiña. Marcado de
animales.
K’iruqiña, kirjuña, k’riqiña. Rechinar
dientes.
K’iwcha. Hígado.
K’uchi parlaña. Humor.
K’uchi, kusisita. Alegre.
K’uchirt’ayiri, yäpa laruyiri. Artista.
K’uchu. Esquina.
K’illi k’illi Halcon andino K’uchu. Rincón, al fondo.
K’uchu tupu. Escuadra.
K’ullk’u churu. Ángulo agudo.
K’achacht’iri, k’achach’iri, K’ullk’u mujina. Triángulo acutánguro.
t’akhanchiri. Decorador. K’ullu kamani. Carpintero.
K’achalla, k’acha. Bonito, atractivo. K’ullu qiru. Copa de madera.
K’achi. Diente. K’umaraña yatichawi. Educación
K’achi, q’achi. Arista. para la salud.
K’aja. Brillo. K’umara jakawi. Salud.
K’aja. Braza. K’umiña, k’utiña, kutirpayaña.
K’ajtaña. Alumbrar. Criticar, discutir.
K’alla, k’aña. Loro. K’umi. Crítica.
K’allk’u. Agrio. K’usa. Chicha.
K’anata aru. Crucigrama. K’usillu. Mono, payaso.
K’anthiña. Torcelar. K’uturaña, muruña. Cortar.
K’apha. Cartilago, frágil. K’uyk’a. Tenía.
K’arank’ara, k’arak’ara, k’ak’ara.
Cresta.
K’ask’thapiri, ch’amt’iri, waytiri.
Imán.
K’ata. Minuto.
K’awna, k’anwa. Huevo.
K’anwa, wiqhira. Ovulo.
K’awu. Curveado.
K’ili. Figura geométrica en tejidos.

Aymara Yatichawi Ulaqa


22
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

L
Laphi, jana. Hoja (hoja de papel o
árbol)
Laphilla. Hojita.
Laphircha. Carpeta
Laphilla imaña. Porta lotas.
Laphi imaña. Archivador.
Laqa. Apuro, rápido
Laqampu. Cielo.
Laqampu kamani. Astrónomo.
Laqampu sara, miqala sara.
Astronomía.
Larpha. Desnutrido
Larq’a, larqa. Sequía, canaleta.
Lasqaña, irpaña. Guiar, llevar.
Lawraqaña, t’ilmsuña, khitsuña.
Esculpir.
Laka Boca
Lawraqi. El que esculpe.
Laxra. Lengua.
Laxwi, lixwi. Cerebro.
Laka. Boca.
Laya. Territorio mayor al ayllu.
Laka waysuña. Extraer la dentadura.
Laylachi, qhispillu nayra. Anteojo.
Lakaqaña, lakiqaña. Regalar ganado,
Layu, chijmu. Hierba de la familia
dar lo que corresponde.
trebol.
Lakama, t’inkha. Dar premio.
Lik’i. Cebo, grasa.
Lakiña. Seleccionar.
Likina, qhirwa. Valle.
Lakinuqaña. Dividir.
Link’u. Curva.
Lakiri, ajlliri. Persona que selecciona
Lip’iyaña. Pegar.
Lakiyiri. Encargado de hace
Luk’ana. Dedo.
seleccionar
Lunisa, phaxsüru. Día lunes.
Lakjtiri, jaljtiri. Que se divide.
Lup’i phukhucha, phuqha. Pensante.
Lamara quta chiqa patxa. Sobre el
Lup’iña. Pensar.
nivel del mar.
Lupi. Rayo solar.
Lankaña. Enfangarse.
Luqhi. Loco.
Lankhu jiphillu, jiphilla. Intestino
Luqhiptaña. Enloquecer.
grueso.
Luqta. Ofrenda.
Lankhu, lunqhu. Grueso, ancho, gordo.
Luqa. Brazada.
Lanti. Reemplazo.
Luqta, waxt’a. Ceremonia de
Lantichaña. Remplazar.
agradecimiento.
Lantinchiri, lantiri. El que reemplaza
Luqtaña. Acción de ofrendar
Lapaka. Primavera.
Luqtaña. Levantar las manos hacia
Lapaka pacha. Tiempo de primavera.
arriba
Laphi wayaqa. Maletin, bolsón.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


23
“Semillero de palabras”

LL
Lura tukuya, tukuyaña. Culminación,
Conclusión.
Lurakipaña. Retroalimentar.
Lurakipawi. Retroalimentación.
Luraña. Ejecutar, hacer, realizar.
Luraña kamachi qillqa. Esquema,
reglamento.
Luraña yänaka. Instrumentos,
herramientas. Lluqu Corazón
Luraña yänaka, irnaqaña yänaka.
Materiales. Llaki, chiji. Pena.
Luraña. Hacer. Llakita, ch’añiña. Tristeza, apenado.
Lurata. Hecho. Llamayu, alliña. Cosecha de
Lura phuqhawi. Actividad concluida. Tuberculos, escarbar.
Lurata tantachata. Actividades Llamp´u chuyma. Humilde, pasivo,
cumuladas tranquilo.
Lurata yänaka. Materiales el hacer Llanqu. Lana muy negra.
Lurawi. Acción, actividad. Llapha, jasa. Suave.
Lurawi sara. Metodología. Llawsa, thusunqaya, thusunqalla.
Lurawi thakhi. Estrategía. Saliva.
Lurawi, thayllawi, jikikiptawi. Llawsachaña. Salivar.
Ejercicios. Llaytha, llajlla. Cobarde.
Lurawilanti. Representacion. Llika. Internet.
Lurasa yatiqaña. Aprender haciendo. Llika thakhi. Sistema de internet.
Lari. Tio. Llikachaña. Sistematizar.
Luriri. El quien hace. Llikachawi. Sistematización.
Lurt’awi. Realización. Llikawira. Pleura (membrana que
recubre ambos pulmones, sistema
respiratorio)
Llilli. Escaldadura.
Llimp’i, sami. Color.
Llixiña, khithuña. Cepillar madera.
Lluch’iña. Revocar, moldear.
Llump’i, lluxma, llunchi.
Rebalse.
Llumpaqa chuyma. De buen corazón.
Llumpaqa samana. Aire puro.
Llumpaqa, lakani phaxsi. Mes de
agosto.
Lluqu. Corazón.
Llusq’a thakhi. Camino asfaltado.
Lluxllu, llujllu. Aceite.
Lluxmantaña, phuqhantaña. Llenar.
Aymara Yatichawi Ulaqa
24
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

M
Manq’a llika. Sistema alimentario.
Manq’aqiri, ch’amsuri, ch’umsuri
laq’u. Guzano que succiona.
Manq’awi uta. Comedor.
Manqha. Adentro, interior.
Manqha chiqa. Por dentro.
Manqhancha. Inagua.
Manqha p’achi. Parte interna.
Mansanu. Cuadra urbana.
Manta, aru arsuwi. Expresion oral.
Manta, aynuqa. Tierra para el
parcelamiento, parcela.
Mantaña. Entrar.
Manq’a Comida
Mantarantaña, aywt’aña. Entrar en
Mach’a. Crisis. grupo.
Mach’a pacha mayjt’a. Cambio Mantxakiri. Que entra sin permiso.
climático. Mara. Año.
Machaqa. Nuevo. Mara mit’a. Trabajo anual de
Machaqa mara. Año nuevo. contribución.
Machaqaptayaña. Renovar. Mara phaxsinaka. Meses del año.
Machaqaptawi. Renovación. Mara t’aqa. Separación del año, mes
Machucha, uqhu, qumi. Animal en de junio.
celo. Marka. Pueblo, ciudad.
Mak’unk’u, mut’unkhu, mamunk’u. Marka irpiri.Autoridad del pueblo.
Baya o fruto Marka jakhthapiwi. Censo del pueblo.
Makhataña, makataña. Atravesar, Marka kamachi. Normas del pueblo.
pasar. Marka sarawi. Historia del pueblo.
Makina. Máquina. Marka Ulaqa. Consejo del pueblo.
Makina thakhi. Linea férrea, riel. Markachiri. Habitante, población.
Malla, titi. Plomo mineral. Markankiptaña. Que habita o
Mallku. Título de la máxima autoridad pertence.
de la Marka, cóndor. Martisa, atüru. Día martes.
Mallkuchawi. Nombramineto de Masanu. (hombre) Cuñado.
autoridad Masi. Colega, compañero, amigo.
Mallq’a, sunquru, tunquri. Tráquia. Masi qutu. Grupo de amigos.
Mallt’aña, yant’aña. Probar. Masichawi. Amistad.
Mama quta. Océano. Mathi. Recipiente del fruto del coco.
Mamani. Halcón. Mat’i. Apreto, angosto.
Mankhalli, mankhallu. Mitad del Matsuta, mata. Herida de difícil
tejido aguayu, poncho. curación en los animales de carega.
Manq’a. Comida, alimentos. Maxt’a. Adolescente.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


25
“Semillero de palabras”

Maxt’a, wayna. Adolescente varón. Mayruru, maymuru, maymura.


Maya. Uno. Riñón.
Maychaqa, mayachiqa. Un lugar, un Maysata phuqhachiri. Complemento
lado. indirecto.
Maya junu. Un millón. Mayst’ayaña, thijrakipaña. Desviar.
Maya maya wakichäña. Organizar Mayt’uña, k’uyuña, ch’uwiña,
grupos. k’iruña. Envolver.
Maya waranqa. Un mil. Mik’aya. Profundo, hondo.
Mayachawi, qhirqhthapiwi. Mik’aya yatxataña. Estudio con
Unificación, metal fundido. profundidad.
Mayachthapiwi. Agrupación, Millk’i, ñuñu. Leche, seno, ubre.
unificación. Millk’u millk’u. Variedad de torcelado.
Maya tupu, sapa tupu. Unidad de Millk’u sich’i, siqi. Línea ondulada.
medida. Mina lluxma, nina lluxma. Lava de
Mayapa. Su par. volcanes.
Maymura. Riñón Minisipyu, munisipyu. Municipio.
Mayïri aru, tayka aru. Primera lengua, Miq’a miq’a, p’ujru p’ujru. Lugares
lengua materna. ondulados.
Mayïri sarta yatiqawi. Primer ciclo. Miqala, miqhala. Estrella fugas, rayo.
Mayïri tama yatiqawi. Nivel primario. Miraya chimpu. Signo de
Mayisiña. Pedirse. multiplicación.
Mayiña. Pedir. Mirakipiri. Multiplicador.
Mayja. Diferente. Miraña. Multiplicar, reproducir.
Mayja mayja, mayjmayja. Diverso. Miraqaña. Resultado de la
Mayja arsu. Variante dialectal. multiplicación.
Mayja mayja, chaqu. Diferentes. Mirasiña. Reproducirse.
Mayja yänaka. Objetos diferentes. Mirata. Producto de la reproducción.
Mayjachaña. Diferenciar, modificar. Mirawi. Multiplicación.
Mayjakiptayawi. Transformacion. Mirayaña. Multiplicar.
Mayjaptayaña. Transformarse, cambiar Mirayaña, sartayaña. Hacer
de ser. reproducir.
Mayjaqawaya mujina. Triángulo con Miriri, mirakipiri. Fertil.
diferentes lados. Mirjataña, mirxataña. Aumentar.
Mayjt’aña. Cambiar. Mirkuriyu, chupika, qulla uma.
Mayjaru tukuyaña. Concluir diferente Mercurio.
Mayjt’iri. Que cambia. Mirq’iña, apnaqaña. Envejecer,
Mayakipaña, turkantaña. Intercalar, manejar.
alternar, cambiar Mit’a pacha. Turno.
Maynipura, sapapura. A solas. Mit’ani. El que trabaja en su turno.
Maynita misturi. Que su actitud viene Mit’a. Rotación de trabajo.
de otro. Mita. Contemporáneo.

Aymara Yatichawi Ulaqa


26
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Mita masi, mita pura. Entre Musq’achaña, qhaphaxtataña.


contemporáneos. Endulzar.
Mitani. Tener contemporaneo Muya. Huerta.
Mitmawa. Es de tu edad. Muya kamani. Jardinero.
Mitma. Forastero migrante. Muyta. Circular, vuelta, curva.
Mitmaña, saraña. Emigrar. Muyta pampa, pampa tupu. Área
Muchi, laq’u. Especie de larva, gusano, circular.
virus. Muytata, muyt’ata. Muralla,
Mujina. Triángulo. amurallado.
Mujina qawaya. Lado del triángulo. Muyu. Círculo.
Mujlli. Codo. Muyu chhuqhu. Cono.
Muk’i, map’i, mak’i. Húmedo. Muyuchaña. Amurallar.
Mulikula, ñut’u. Molécula. Muyuchiri. Amurallador.
Mulla. Hiel, vesícula. Muyuthiya. Perímetro circular.
Mulluq’u, muruq’u. Redondo.
Mult’suri qullu. Volcán.
Muña, q’uwa. Menta, planta aromática.
Muna muna. Goloso.
Munakipaña. Desear.
Munaña. Querer.
Munañani. Caprichoso, poderoso.
Munañani jaqi. Patrón.
Munapayaña. Querer de lejos.
Munasiña, wayllasiña. Quererse,
enamorarse.
Munasiwi. Lugar de quererse.
Munata. Querido (a).
Munawi. Deseo.
Munjaña. Querer en demasía.
Muqu. Nudo.
Murmu. Regular, mediano.
Muruq’u. Esfera.
Muruq’u tunu. Cuerpo redondo.
Muruq’uchaña, muyuptayaña.
Redondear, trazar el círculo.
Musphaña. Admirar.
Musphawi. Admiración.
Musphawi chimpu. Signo de
admiración.
Musphkaya amuyu. Oración
admirativa.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


27
“Semillero de palabras”

N Ñ

Nayra Ojo Ñak’uta Cabello


Nayra. Ojo. Ñak’uta, ñik’uta. Cabello
Nayra. Pasado. Ñanqha, kukuli. Fantasma.
Nayra amtaña. Recordar el pasado. Ñit’suwi, liq’suwi. Impresión.
Nayra luraña thakhi. Metodología Ñit’i. Sello, impresión digital.
tradicional. Ñiya phuqhata chani. Valor
Nayra pacha. Tiempo pasado. aproximado, precio aproximado.
Nayra saphi, nayra anku. Ñuñu. Seno, pecho.
Antepasado, ancestro. Ñuñuña. Lactar, mamar.
Nayra sara. Historia. Ñuñuri. Lactante.
Nayra sarakamani. Historiador. Ñusu sallani. Vocal nasal.
Nayra sarnaqawi. Cultura antigua. Ñusu sallawisa. Consonante nasal.
Nayrawisa. Ciego. Ñut’u. Polvo, molécula.
Nayrïri, layrïri. Primero.
Nayrt’a. Antelar.
Nayrt’a amuyu. Primera idea.
Nayrt’a uñakipawi. Primera
evaluación.
Nayrt’aña. Adelantar.
Nikila. Níquel.

Aymara Yatichawi Ulaqa


28
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

P
Pachasaraya, lumasa. Bio-indicadores
naturales de tiempo
Pachakuti. Retorno del tiempo.
Pachamama. Madre Tierra.
Pachamamana utjiri. Recursos
naturales.
Pächasiña. Dudar.
Pacha uñakipawi. Análisis del tiempo.
Pacha unxtawinaka, makipawi.
Movimientos de la naturaleza.
Pachatuqita yatichawi. Enseñanza de
la naturaleza.
Pachjta. Partición.
Pachjta, jaljta, p’akjata. Fracción,
quebrado.
Pacha chimpu Calendario Pachpa chani. Valor similar, mismo
precio.
Pacha. Tiempo-espacio, cosmos. Paka. Águila.
Pacha chimpu. Almanaque. Paka, mamani, añuchi. Variedad de
Pacha jakhu. Fecha. águila.
Pacha jawira. Vía Láctea. Palancha. Plancha (instrumento para
Pacha junt’u. Clima cálido. planchar ).
Pacha Mama. Madre Tierra, Palasa (kancha). Plaza.
naturaleza. Pallalla, p’alta, t’alpha. Plano.
Pacha mamana utjiri. Recursos Pallapalla. Policía, soldado.
naturales. Pampa. Área, planicie.
Pacha samana. Aire. Pampachaña. Aplanar.
Pacha sara. Cronológico. Panka. Libro.
Pacha sartawi. Inicio de ciclo, Panka imaña, panka pirwa.
desarrollo cronológico. Biblioteca, estante de libro.
Pacha siqi. Cronología. Panka janxata. Tapa de libro.
Pacha tupu. Medida del tiempo, Panka k’uchu. Rincón del libro.
cronograma. Panka laphilla. Hojas de libros.
Pacha uñacht’a saphi phuqhachiri. Panka uñaqa. Portada de libro.
Sufijo marcador de tiempo. Pankachaña. Empastar.
Pacha uñjawi. Cuidado del medio Pankachaña uta. Imprenta.
ambiente. Pankachaña, (panka) uñstayaña,
Pacha wikuchawi. Señalización del qillqsuña. Transcribir, imprimir.
tiempo. Paqallqu ajanu. Heptágono.
Pachata yatxatawi. Estudio del Paqara, maypacha, ukch’pacha.
tiempo. Entero.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


29
“Semillero de palabras”

Paqara, sitüru. Día Entero (todo el Paya ch’aqa. Dos puntos.


día o toda la noche) Paya kikiqawaya mujina.
Paqu. Color café claro. Rectángulo.
Para, maykhati, khaykati. Frente, al Paya kuti, payachawi. Dos veces,
frente. aparejar.
Parina, pariwana. Flamenco. Paya mit’a. Dos turnos.
Parisa. Matriz. Paya pataka. Doscientos.
Parita. Caliente. Paya phaxsi. Bimestre.
Parpa, chilina. Tuétano, médula. Paya simana, pä pacha uru. Dos
Parpa, laxwi, lixwi. Seso. semanas.
Paruchaña. Dorar. Paya tunka. Veinte.
Parichaña, paruchaña, junt´uchaña. Paya tupuni. Dos vías, dos medidas.
Calentar. Paya waranqa. Dos mil.
Parwayu. Espiga. Payacha. Par.
Pastu, chuxlla, chhuxlla. Pasto, Payacha, panicha. Pareja.
forraje. Payachaña, jikisiña. Parear, encuentro.
Pata likina, qhirwa. Valle alto. Payachasiña. Juntarse.
Pata puna, suni, antipampa. Payachi qawaya, jikisqawaya. Unión
Altiplano. de dos lados, punto de encuentro.
Pata, saya. Altura, atalaya. Payachi sich’i. Líneas paralelas.
Pataka. Cien. Payachi, jikthapta. Paralelo.
Pataka chillqta. Cien metros. Payaru jaljaña. Dividir en dos.
Pataka chillqta sinilla. Cien metros Payasäru, paya amuyuni. Ambiguo.
cuadrados. Payïri. Segundo.
Pataka chixta. Centímetro. Payïri aru, payïri aru. Segunda lengua.
Pataka mara. Siglo. Payïri sarta yatiqawi. Segundo ciclo.
Pataka ramu. Cien gramos. Payïri tama yatiqawi. Nivel
Pataka litru, waranqa ch’aqa. secundario.
Cien litros, hectolitro. Paylla. Pago, sueldo, salario.
Pataka ch’axta. Centilitro. Pillu. Guirnalda.
Patakachjata. Centésimo. Pinkaltulti, likaltutu. Especie de rana.
Patakanaka. Centenas. Pirqa jamuqa. Mural.
Patakapacha. Centuria. Pirqaqillqaña, qillqaña pirqa.
Pataka patakata. Cien por ciento. Pizarrón.
Patxa. Encima. Pirqatataña. Ampliar el muro.
Patxa tupu, saya tupu. Medida de Pirwa, sixi. Troje.
superficie, altura. Pisi, sipana pisi, pisi chimpu. Menos,
Pä chuymani, amtani. Indeciso. menor qué.
Paya, pä. Dos. Pist’aña. Escasear.
Paya arsuwi. Dos lenguas. Pixpiri, qusqu, tiptiri. Variedad de
Paya aruni. Bilingüe. lechuza.

Aymara Yatichawi Ulaqa


30
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

PH
Pixtu. Mezcla, problema.
Puchu. Resto, sobra.
Pukulli, phallsuya. Pompa, ampolla,
burbuja.
Pulitiku. Político.
Punkukamani, punku uñjiri. Portero.
Püpu, kururu. Ombligo.
Puqu, achu. Producto.
Puquña. Producir.
Puquta. Maduro, plátano.
Puquwi, achuwi. Producción.
Puquyaña. Hacer producir.
Puquyaña. Producir.
Putuku. Casa de barro en forma de
cono.
Purapa amta. Coordinación.
Purapa Aruta Yatichawi. Educación Phaxsi Luna
Intercultural Bilingüe.
Purapa uñakipawi. Coevaluación. Phaja, suchtiri, lluxtiri. Frágil, que se
Puruma uraqi, samata uraqi. Tierra desliza, resbala.
fértil. Phallawi. Explosión.
Pusi phaxsi. Cuatro meses. Phallirsalla. Sonido glotalizada,
Pusi qawaya. Cuadrilátero. consonantes glotalizados.
Pusi wayta, inkta. Quintal. Phanqhara, panqara pacha. Tiempo
Pusïri. Cuarta/o. de floración.
Phanqhara, phaqhalli, phanchiri.
Floreciendo.
Phanqharaña, panqarayaña.
Florecer.
Phanqharawi. Florecimiento.
Phathankha. Panza interno.
Phathu. Ceñido.
Phathu laphi. Hoja ceñida.
Phawrika. Fábrica.
Phaxchha. Cascada.
Phaxsi. Mes, Luna.
Phaxsi sara. Fases de la luna.
Phayaña wakichaña qillqa. Receta.
Phayna, jayma, ayni, ayniwi.
Reciprocidad.
Phichhitanka. Gorrión.
Phichhu. Uniforme.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


31
“Semillero de palabras”

P’
Phichhu, ch’iphuqu, chhipchhi. Ceja,
pestaña.
Phinq’a, p’inqa. Vergüenza.
Phiñu. Variedad de papa.
Phiraru, phiriru, muyu. Parte
redonda de la rueca.
Phisika. Física.
Phiskhuña, phiskhuraña. Almohadilla,
borrar, limpiar.
Phisqha ajanu, qallqu ajanu.
Pentágono.
Phisqha ajanuni wamp’ara. Pirámide
pentagonal.
Phisqhïri, qallquri. Quinto.
Phisu, sinsillu. Moneda.
Phunchhawi, raymi, laymi. Fiesta. P’itaña Tejer
Phuq’ira, phuq’i, p’uqi. Puzolana
P’achi, chimputa sich’i. Partes,
tierra blanca detergente.
Flecha conector, línea entrecortada.
Phuqhachaña. Completar.
P’akiri, lluti, p’akisiri. Quebradizo.
Phuqhaña, payllaña. Cumplir, pagar.
P’akita sich’i. Línea entrecortada.
Phuqhancha. Complemento.
P’allqa. Bifurcado.
Phuqhata. Completo.
P’alta. Objeto plano.
Phuqhata jakhsuña. Resultado
P’alta salta. Figura plana.
exacto.
P’arxta. Despertar.
Phusa. Instrumento.
P´arxtaña. Animar, motivar.
Phuxtu (Liwra). Libra (medida de
P’iqi ch’akha. Calavera, huesos de la
peso)
cabeza.
Phusirsalla. Sonido aspirado.
P’iqi muyu. Mareo.
P’iqi muyuña. Sufrir mareos.
P’iqimpi lip’iña, lup’iña. Pensar.
P’iqiru katuña, katuqaña.
Aprehender, memorizar.
P’itaña. Tejer.
P’iyanchawi. Perforación.
P’iyiri. Perforador.
P’uñu. Cántaro pequeño.
P’utuqsi. Potosí.
P’uylu, p’uytu. Cántaro redondo boca
angosta.
P’uyu. Rombo.

Aymara Yatichawi Ulaqa


32
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Q
Qasawi. Enfermedad de la planta.
Qawaya. Lado.
Qawaya ajanu. Lado cara.
Qawaya, yaqha, jaqha. Otro lado.
Qawayrara. Que tiene varias caras,
polígono.
Qaywiña, qawaña, jat’iña,
uñxtayaña. Remover.
Qillqa. Letra.
Qillqa thakhi. Regla gramatical.
Qillqa ch’iwi. Silueta de la letra.
Qillqa k’ana. Crucigrama.
Qillqa kamani. Escritor.
Qillqa sara. Ortografía.
Qillqa sara, achajala, qillqanaka.
Alfabeto, grafías.
Qala Piedra
Qillqa sarta. Escritura inicial, proceso
Qala. Piedra. de escritura.
Qala tika. Adoquín. Qillqa saywa. Barra.
Qalachaña, qalachsuña. Sacar piedras. Qillqa suti. Nombre de la letra.
Qallpa. Terreno cultivado, parcela. Qillqa t’aqa. Párrafo, estrofa.
Qallta. Inicio. Qillqakipaña. Reescribir.
Qallta aru. Palabra inicial. Qillqaña panka. Cuaderno.
Qallta yatichawi. Educación inicial. Qillqata. Escrito.
Qallta yatiqawi. Aprendizaje inicial. Qillqata amuyt’aña. Analizar un
Qallta, qalltawi. Inicio, iniciación. escrito.
Qallu. Cría. Qillqata aru. Lengua escrita.
Qallu luk’ana. Dedo menique. Qillqiri amawt´a. Sabio escritor.
Qmaqi, pampa anu, t’arwa kustala. Qillqiri. Escritor.
Zorro. Qillqiri, luriri, wakichiri. Actor,
Qamanaka, qamawinaka. Formas de planificador.
vida. Qillqsuña, ñit’suña. Transcribir,
Qamiri. Ricachón, tenencia. imprimir, sellar.
Qäna. Red para pescar. Qillqsuwi. Transcripción.
Qanquña, thujsa, ch’isllitataña. Qillwa. Gaviota.
Apestar, grasas por efecto del sol, Qilnaqaña, thijllaqiña. Cojear.
desmenuzar. Qilu, thijlla, jank’u. Cojo.
Qarqa. Peña. Qina qina. Danza autóctona.
Qarwa inkita, t’ikha, mamakulla. Qiñi uraqpacha, taqichiqa uraqi.
Cría de llama despechada, adorno, llama Todas las tierras.
hembra. Qiñwa. Variedad de árbol andino.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


33
“Semillero de palabras”

Qipa. Trama de tejido. Qutuchnuqaña, t’aqanuqaña.


Qipa yatiwakichawinaka. Eje Organizar en grupos.
articulador del aprendizaje. Qutuchnuqawi, jaljatataña.
Qulla. Medicina, veneno. Organización de grupos.
Qulla imaña. Botiquín. Qutuchthapiwi. Agrupación.
Qullana. Supremo. Quyllu, nawna. Variedad de papa
Qullaña uta. Hospital. dulce.
Qulliri. Médico, curandero. Quyru, wisq’u, lirq’u. Mal de ojo.
Qullpa. Salitre.
Qullqi. Plata, dinero.
Qullqi liqiri, liq’iri. Acuñador.
Qullqi pirwa, qullqi uta. Banco.
Qullqi qiru. Vaso de plata.
Qullqichawi. Hacerse de plata.
Qullqiwt’a, qullqijiwt’a, mich’a.
Avaro, tacaño, mesquino.
Qullu. Cerro.
Qulluchasiña. Fracasar.
Qulluchawi. Frustración.
Qulu, qhulu achu. Cereales.
Qumi, sumu, suma. Manso.
Qunqura, qunquri. Rodilla.
Quqa ch’ampa. Maraña de árboles.
Quqa jacha. Resina del árbol.
Quqa sillp’i. Corteza de árbol.
Ququchi, ququ. Fiambre.
Ququsiña, warxata, apthapi. Comer
fiambre, fiambre comunitaria.
Quri qiru. Vaso de oro.
Quri, chuqi. Oro.
Qurpa. Lindero.
Qurpachawi. Alojamiento.
Qurpuyu, qurpa uyu. Canchón para
alojar, parqueo.
Qurumiña, purpuña. Rodar.
Quta. Lago.
Qutachata, jark’ata. Represa.
Qutu. Grupo, monton.
Qutu suyu. Grupo social.
Qutuchaña. Agrupar.

Aymara Yatichawi Ulaqa


34
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

QH
Qhanstayaña. Aclarar.
Qhanstayaña, uñstayaña. Hacer
aparecer.
Qhanstayawi. Aclaración.
Qhapa. Tapa.
Qhawa. Caparazón.
Qhawstaña. Rejuvenecer.
Qhapana. Trapecio.
Qhaphaña, qhuphiña. Tapa, tapar.
Qhaphaxa usu. Enfermedad.
Qhathuchawi. Hacer feria.
Qhathuri, alakipiri. Comerciante,
Intermediario.
Qhathu. Feria.
Qhiphartaña. Quedar atrás.
Qhipht’ayaña. Hacer atrasar.
Qhipïri. Último.
Qhuya Mina
Qhirpha, tillu, qhiqhapi. Enfermedad
de la piel.
Qhachhilla. Cosquilla.
Qhirqhitatawi. Fundición.
Qhalamachi. Omoplato.
Qhirwa, likina. Valle.
Qhalt’i, qhara, qharuru. Mañana.
Qhispi. Vidrio, cristal.
Qhana. Luz, claridad.
Qhispi qala. Piedra preciosa.
Qhana larama, sajuna. Celeste.
Qhispita. Salvo.
Qhanañcha qillqa. Nota aclaratoria.
Qhispiyawi. Salvación.
Qhanañcha saphi phuqhachiri.
Qhispiyiri. Salvador.
Sufijo enfatizador.
Qhuchhi pampa. Bofedal.
Qhanañcha. Nota de aclaración.
Qhura, qura manq’iri. Herbívoro.
Qhanañchaña, yatiyaña. Aclarar,
Qhuna. Molino de piedra.
informar.
Qhura qala. Cascajo.
Qhananchawi, arxatawi. Aclaración,
Qhuriña. Soldar.
argumentación.
Qhurqhu. Ronquido.
Qhañi, wayaqa, kapachu, ch’uspa.
Qhuru, ñaxu. Malo.
Talego tejido, bolsa tejida.
Qhuruncha. Enojo, reacción.
Qhanqha churu. Ángulo obtuso.
Qhuya. Mina.
Qhanqha mujina. Triángulo
Qhuya jaymawi. Boca mina.
obtusángulo.
Qhuya laq’a, lluji, ñiq’i. Tierra
Qhanqha, jak’ankha, iwraqa, irama.
mineral, lodo.
Añcho.
Qhuyala. Mineral.
Qhanqhaptayaña. Ensanchar.
Qhuyala ch’uwachaña. Lavado del
Qhanstaya pacha, qhankataña.
mineral.
Careo.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


35
“Semillero de palabras”

Qhuyala jayunchanaka, Q’ara pacha. Tiempo despejado.


mayjaptayaña. Procesamiento del Q’asa, q’isu, lirq’u, wisq’u uñta.
mineral. Mirar de reojo.
Qhuyala lluxllu, ch’iyara quri. Oro Q’aspa. Gorra.
negro, petróleo. Q’atawi. Cal.
Qhuyala qutu. Desmonte. Q’atawi laq’a. Tierra caliza.
Qhuyala sirk’u, sirka. Veta del Q’atawiri. Calero.
mineral. Q’axu. Adolescente.
Q’axutta, q’axuwi, janchi mayjt’a.
Adolescente, Cambio físico de la
persona.
Q’ayachaña. Mimar, adular.
Q’ayachata. Mimado.

Q’
Q’ichhu. Oblicua.
Q’ichhu sich’i. Línea oblicua.
Q’imphiña. Doblar una pequeña parte.
Q’imphiña. Avollar.
Q’iru. Tijeral.
Q’isu. Lateral.
Q’itaña, t’amaña, p’usquña.
Descomponer, podrir.
Q’iwasiña. Regatear.
Q’iwi q’iwi. Ondulado, espiral.
Q’iwt’a. Curva
Q’iwi, link’u, k’uru. Curva, zigzag, dar
vuelta.
Q’iwjtaña, q’umiña. Media vuelta.
Q’ixu q’ixu, illapa. Trueno.
Q’uma Jakawtuqita Kamani.
Ministro de medio ambiente.
Q’ixu Rayo Q’uñi uraqi, qhirwa uraqi.
Lugar templado.
Q’achi, phich’u, chiru. Vértice. Q’upha, q’uphi, q’aphi samana. Mal,
Q’achichiri, churuchiri, arichiri. buen aliento.
Afilador. Q’uruta, wayaqa. Escroto.
Qala k’uthiri, qala lawraqiri. Q’uruta. Testículo.
Esculpidor, picapedrero, escultor.
Q’añuchaña. Ensuciar.
Q’añuchawi. Botadero, contaminación.
Q’apha, q’aphi. Ágil, diligente, olor,
aroma.

Aymara Yatichawi Ulaqa


36
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

R S

Rixuña Rayar Suri Avestruz

Sakaka. Cometa.
Ramu. Gramo. Sakaka miqala. Estrella fugaz.
Raryu Aru jalaya. Radio. Salla. Sonido.
Rirumuna, amtawisa. Libertino. Sallani. Vocal.
Rich’i rich’i, t’iju t’iju. Salta monte. Sallawisa. Consonante.
Rima, kikpa tukuya. Rima de la Sallqaña, lluq’iña. Engañar, estafar.
poesía. Sallqiri. Engañoso, suertudo.
Riwista, jana qillqa. Revista. Sallqawi. Engaño, traición.
Rixt’a. Raya. Salta. Figura.
Ruxu. Cosa muy seca. Salta sara. Diseño.
Saltachiri. Diseñador.
Salta anatawi. Conjugación de
diseños.
Saltasara tupu. Medidas del diseño.
Sama chimpu. Coma.
Samana. Respiración, aire.
Samana anku llika. Sistema nervioso
y respiratorio.
Samana llika. Aparato respiratorio.
Samaña, samawi pacha.
Respirar, tiempo de descanso, recreo.
Samantaña. Respiración boca a boca.
Samantawi. Influencia.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


37
“Semillero de palabras”

Samaqiña. Respirar. Sarta makhipaña yatiwi.


Samaqiwi. Respiración. Tema transversal.
Samart’aña. Descansar. Sarta tukuya yatiyawi. Inicio, informe
Sami. Color. del grado de aprendizaje.
Sankhu, khusu. Espeso. Sarta yatiqawi. Grado de aprendizaje.
Sankhuchaña, khusuchaña. Espesar. Sarta, jilta, sartawi. Crecimiento.
Sañu. Cerámica. Sarta unxta. Movimiento.
Sañu qiru. Vaso de barro. Sartaña. Caminar.
Sañuchaña. Hacer cerámica. Saruña. Oxidar.
Sapa. Solo. Saruta. Oxidado.
Sapa arsulla. Palabra simple. Sata qallta. Inicio de siembra, mes de
Sapa mantañani siqichjata. septiembre.
Cuadro de una sola entrada. Sawka. Broma.
Sapa patakata kimsa. Tres por Sawuña. Tejer.
ciento. Saya. Altura.
Sapa patakata tunka. Diez por Sayani. Postura.
ciento. Saya, alaya, pata. Lugar elevado.
Sapa, maya. Unidad, uno. Sayacha. Pilar.
Sapa patakata ukha. Tanto por Sayacha, saywa. Barra.
ciento. Sayachi sich’i. Línea vertical.
Sapha, llamp’u, quña. Suave, fino. Sayachi siqi. Barra vertical.
Saphi. Raíz. Sayt’asiña, awqaña. Levantarse,
Saphi nayrt’iri. Prefijo. defenderse.
Saphi phuqhachiri. Sufijo. Sayt’u, wiskhalla. Rectángulo.
Saphintaña, utjatataña. Enraizar. Sayt’u wamp’ara. Pirámide,
Sara. Costumbre. paralelepípedo.
Sarxaña, mitma. Emigración. Sayt’u, wiskhalla. Objeto alargado,
Sarachaña, sarxatayaña. rectángulo.
Encaminar. Saywa. Mojón, lindero, hito.
Sarampiya. Sarampión. Saywa siqi. Fila de linderos o mojones.
Sarnaqawi chiqancha. Novela. Sayxata chiqa, sayachi siqi.
Sarnaqawi chiqancha thakhi. Defensa en la verdad, posición firme
Guión de novela. vertical.
Saraparjama. De acuerdo a las Sich’i jamuqa. Dibujo de una línea.
normas. Sich’i, siqi. Raya o línea.
Saraqa. Pasaje de la familia. Sich’inchaña, sirqiña. Hacer una raya,
Sarawi, sarnaqawi. Cultura. subrayar.
Sarawi yänaka. Objetos culturales, Siku. Zampoña.
bienes culturales. Sik’imira, k’isimira, k’isirmita.
Sarnaqaña. Caminar. Hormiga.
Sarnaqawi qillqa. Historia. Sillp’a. Cosa delgada y plana.

Aymara Yatichawi Ulaqa


38
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Sillp’iña. Descascarar, pelar. Siqisara, siqicha. Línea conductora,


Sillu. Uña, garra de animales. alineada, poner en línea recta.
Silula. Célula. Siqiyiri jakhu, sarani jakhu. Número
Silwi laq’u, sillq’u. Lombriz de tierra. ordinal.
Silwi, sillinka. Golondrina. Siripita. Insecto del valle, grillo, dímelo,
Simana, pacha uru. Semana, días de trampa.
la semana. Sirk’i. Verruga.
Sinchi, ancha, sinti. Muy, exceso, Sirk’itaña, k’allampa. Tener verruga,
demasiado. tronco grande y grueso.
Sinilla. Cuadrado, cuadro. Sirka. Loma, línea o silueta del cerro,
Sinilla chiqta. Metro cuadrado. vena, frontera territorial.
Sinilla patakachja. Cien metros Sirka llika. Aparato circulatorio.
cuadrados, centésima parte de un Sirkaña. Sacar o extraer sangre de la
cuadrado. vena.
Sinillachjata. Objeto cuadriculado, Sisa. Dijo.
cuadriculado. Sit’antaña, jist’antaña. Encerrar.
Sinillalla. Cuadradito, cuadro pequeño. Sit’ikira, sunk’iña. Revolcarse.
Sinillaru jist’antaña. Encuadrar. Siwa chimpu. Comillas.
Siniya, sinija. Pantanoso, fangoso. Suchta laq’a. Tierra suelta, cernidor
Sink’rantta, sink’ranta. Enrosca, de tierra.
enrosque. Suchtaña, jitt’aña. Soltar, recorrer.
Sinru qillqa, suti siqi. Firma, rúbrica. Sujsaña, chhijtaña. Llevar a rastras,
Sinsillu qullqi, phata. Moneda levantar de la mano a una persona.
fraccionada. Sulla, chhulla. Rocio de la mañana.
Sinti jalaña. Volar demasiado. Sullk’a, sullka. Menor.
Sinti jallu. Mucha lluvia, lluvia Sullk’a sirqi. Guión menor.
abundante. Sullk’apa, sipana juk’a. Su menor,
Sip’u t’iri. Cicatriz, arruga. signo menor que. (<)
Sip’u, q’imphi. Algo ajado. Sullka, chana. Menor, último hijo.
Sipana juk’a. Menor que. (entonces <) Suma. Bueno, bien.
Sipana walja. Mayor que. (entonces >) Suma chuymani. De buen corazón.
Siqicha muyu. Círculo. Suma qillqa. Escritura correcta.
Siqichaña. Alinear, colocar en fila. Suma sayaña. Pararse bien.
Siqichaña, sinruña. Alinear, rayar. Sumankawi. Buena relación, amistad.
Siqichasiña, yatichaña. Alinearse, Sumu. Jugo.
enseñar. Suni. Altiplano, puna, lugar elevado.
Siqichawi. Alineación. Suni jaqi. Hombre del altiplano.
Siqichjata. Alineado. Sunkha, chhunkha. Bigote, barba.
Siqiña. Rayar. Suk’aña. Doblar en partes iguales.
Siqincha, siqi. Fila, hilera de personas, Suriri. El que jura, persona que jura.
unas detrás de otras, raya. Sustansya. Sustancia.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


39
“Semillero de palabras”

T
Sut’awilla, sut’allunkha, sutuwalla.
Lagartija.
Suti. Nombre.
Suti lanti. Pronombres personales.
Suti mayjachiri, mayjt’ayiri. Adjetivo.
Suti saphi. Raiz nominal.
Suti saphi phuqhachiri. Sufijo
nominal.
Suti t’aqa, lururi, suti. Sujeto. (parte
de la oración gramatical)
Sutichaña, inuqaña, uñkataña.
Crear nombres, acuñar, nombrar.
Sutilanti. Pronombre.
Suxta. Seis.
Suxta ajanu. Hexágono. (cuerpo
geométrico) Tiwana Mesa
Suxta pataka. Seiscientos.
Suxta phxasi, tirsu. Semestre.
Takinuqaña. Pisotear.
Suxta tunka. Sesenta.
Takisa. Pateando, herramienta de
Suxta waranqa. Seis mil.
cultivo.
Suxtïri. Sexto.
Takya. Algo prensado, volumen,
Suysuña, chhillmiña. Cernidor.
prensado.
Suyt’a ch’aqa. Coma.
Talliqaña. Disminuir, copiar, fotocopiar.
Suyu. Región, Nación, Estado.
Talwa. Madera plana.
Suyu jana. En mi región, en mi Estado.
Talwa siqichjata, sich’i jamuqa.
Suyu Junta. Junta Regional.
Listón, viga, diseño.
Suyu Yatichawi Kamachiri. Director
Tama. Manada, bandada, conjunto.
Regional de Educación.
Taña, tansa. Contemporáneo, estatura.
Taniya, jaltaña, t’ijtaña. Correr.
Taniya. Aro, rueda.
Tantachasiña. Reunirse, agruparse.
Tantachawi qillqa. Acta de reunión.
Tantachawi, anthapiwi. Convocatoria
para reuniones, congregaciones.
Tantaña uta, almasina, pirwa.
Almacen, depósito.
Tantata, tantawi. Reunido,
recolección.
Tantiyaña. Calcular.
Tantiyata. Calculado.
Taqi. Todos.

Aymara Yatichawi Ulaqa


40
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Taqina yatita. Todos saben, conocido Tikt’aña. Cuajar, secar, solidificar.


por todos. Tiñiña, samichaña. Teñir, colorear.
Taqina yatita, taqina uñt’ata. Tinkuyaña, jaqurpayaña. Voltear,
Conocido por todos. derrumbar, botar.
Taqiptayaña. Generalizar. Tinkuyata, jaqurpayata.
Tarma. Lento Derrumbado, botado, caído.
Taripaña. Juzgar. Tiranqu. Mandíbula inferior.
Taripawi. Juzgamiento. Tiranqu, k’ak’i. Mandíbula suelta.
Taripiri. Juez, autoridad encargado de Tisa, pachachi. Tiza.
juzgar. Tisiku. Tuberculosis.
Tarku, qhiwi. Llevar algo en el Titi, qhuri, uri titi. Gato silvestre.
hombro. Tunkachja tika. Decímetro cúbico,
Tarpa. Carácter, genio. décima parte del cubo.
Taru, pusina mayapa. Un cuarto. Tixi tixi. Tambor.
Taruka, taruja. Venado, especie de Tixi, muqu. Enano.
ciervo. Tixni, thixni. Cadera.
Tasa, unxataña. Verificar lo dañado. Tiwana. Mesa.
Tata mamana qutuchawi. Reunión Tuji, junch’ukiwi, uñaqawi.
de padres de familia. Niño curioso, despierto, miramiento,
Tawaqu. Mujer joven. fijarse de otro.
Tayi tayi, wintu. Talón. Tukantira. Tucán.
Tayka luk’ana. Dedo pulgar. Tukjaña, tukt’aña. Exterminar,
Tayka yatiñüta. Núcleo educativo. terminar.
Taypi yatiñüta. Colegio. Tukt’ayawi, tukt’ayawi amta.
Tayka Yatiñüta Irpiri. Director del Exterminación, conclusión.
núcleo. Tukuni. Tiene final, terminal.
Tayka Yatiñüta Junta. Junta de núcleo. Tukuwisa, wiñaya. Sin fin, infinito,
Taypi. Medio, centro. eternidad.
Taypi luk’ana. Dedo del medio. Tukuya. Final.
Taypi sata. A media siembra. Tukuya ch’aqa. Punto final.
Taypi siqi. Línea divisoria. Tukxatiri, phuqhachiri. Persona que
Taypi suyu marka. Capital de un cumple algo.
Estado. Tultu. Carpa, toldo, sombrilla.
Taypi suyu, marka. Capital del Tumati. Tomate.
departamento. Tuminku, Willküru. Día domingo.
Taypichata. Centralizado. Tumpa q’ara suni. Persona refinada
Tika. Cuerpo geométrico, cuerpo del altiplano.
sólido de cuatro dimensiones. Tumpa tumpa. Visitador social,
Tika chiqta. Metro cúbico. dudoso, a medias, incierto.
Tikachaña. Moldear. Tumpthapiña. Control de asistencia.
Tikayaña. Hacer moldear. Tunka chiqta. Diez metros.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


41
“Semillero de palabras”

Tunka chiqta sinilla. Diez metros Tutuka. Remolino de viento.


cuadrados. Tutura lawa. Palo de totora.
Tunka jununaka. Diez millones. Tuwaña, jark’aña. Atajar, proteger,
Tunka litru. Diez litros. custodiar.
Tunka ramu. Diez gramos. Tuytu t’aqa. Clase de animales
Tunka waranqa chiqta. Diez mil acuáticos.
metros. Tuytuña, tuyuña. Nadar.
Tunka waranqa ramu. Diez mil Tuyu, sayt’u muyu. Flotar, ovalado.
gramos. Tuyuwi, tuytuwi. Natación.
Tunkacha. Decena. Tuyuña qüña, tuyuña uyu. Piscina.
Tunkachja. Dividir en diez partes.
Tunkachja sinilla. Dividir en diez
partes el cuadrado, décima parte del

TH
cuadrado.
Tunkachjch’aqa. Punto decimal.
Tunkachnuqata, tunkata tunkata
uchaña. Dividido en diez partes, poner
de diez en diez.
Tunkanaka. Decenas.
Tunkaqa. Décimo.
Tunkaqa jakhu, tunkacha. Número
decimal, décimo.
Tunkiri, p’iti tunkaqa. Décimo, diez
milésimo.
Tunka suxtani. Dieciséis.
Tunu. Raíz principal.
Tupu. Medida. (legua)
Tupu jamuqa. Diseñar a medida.
Tupu, chimpu. Unidad de medida,
identificación personal. Thuk’a Flaco
Tupuña. Medir.
Turka, chhala. Intercambio, permuta. Thakhi. Camino, método.
Turkakipawi. Acción de intercambio. Thakhi, sara. Destino, método,
Turkaña, chhalaña. Intercambiar estrategia, proceso.
producto con producto, trueque. Thakhincha. Diseñar estrategias,
Turnu, ira, mit’a. Turno. hacer camino.
Turpa jalaña. Correr poco. Thakhini, chhijllaña. Que tiene
Turuchata, thayt’ata. Congelado, camino, eligir, sufragar.
resfriado. Thala, thithi. Enojo, sacude.
Turumpu. Trompo. Thalaña, thithiña, arusiña, aruqaña.
Tuti, waxt’a. Herencia material, Sacudir, enojar, protestar, conjeturar.
patrimonio.

Aymara Yatichawi Ulaqa


42
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

T’
Thaltha. Sacude.
Thaltha sirka. Vena.
Thanthaña, llinq’iña. Usar, desgastar,
abollar.
Thaqhsuña. Rebuscar.
Thaqhthapiña, tantthapiña.
Rebuscar, recolectar, reunir, juntar.
Thathuna. Comelón.
Thayllaña. Aporcar, ejercitar.
Thayllawi lurawi. Acción de aporcar.
Thijrakipaña, mayst’ayaña.
Cambiar de posición.
Thijraña, mayjt’ayaña. Cambiar,
diferenciar.
Thisthapi, chukulli. Calambre, T’ant’a Pan
encogimiento de músculos.
Thixni. Cadera.
Thiya. Orilla, canto, extremo.
Thuk’a. Flaco. T’alpha. Objeto plano.
Thunkhuña. Juego con saltos. T’alpha laqu. Fasiola hepática.
Thuqhtaña, kutxataña. Pararse, T’alphattaña, p’altattaña. Aplanar.
levantarse, alterar, responder. T’ant’a. Pan
Thuqhuña. Bailar. T’aqa. Grupo.
Thurkata, chillpi. Soporte, apoyo, T’aqa arsu. Grupo lingüístico, párrafo,
cuña. estrofa.
Thurt’aya. Apoyo, soporte. T’aqaña. Agrupar, rastrear, partir,
Thurt’aña. Defenderse. destetar, estallar.
Thuru. Resistente, sólido. T’aqaña, jaljaña. Separar en grupos,
Thuru amuyu. Razón sólida, dividir.
fundamentado. T’aqawi. Separación, agrupación, acción
Thusunqara, llawsa. Saliva. de destetar.
Thutha. Polilla, mariposa nocturna. T’aqhisiwi, chiji. Sufrimiento,
desgracia.
T’arwa. Lana.
T’axlli. Una cuarta.
T’axllu. Gris.
T’iju. Corre.
T’ijuña. Correr.
T’inkhawi. Compensación por algún
servicio.
T’iriri, t’iriña. Remendador, remendar,
gancho.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


43
“Semillero de palabras”

U
T’ixiña. Fabricar, hacer algo.
T’iriña. Prender.
T’una, sik’achjata, ch’imi.
Menudo, desemenuzado, minúsculo.
(átomo)
T’unjawi, qanqu. Destrozar,
trituración.
T’urmiwi, llamp’uchaña. Levantar
polvo, afinación, volverlo fino,
sensibilizar.
T’usu. Pantorrilla.
T’uxpita. Desordenado.
T’uxu. Ventana, hueco.

Uraqi Suelo

Uchhuchhjata, usuchjata. Lastimado,


maltratado.
Uchjataña. Colocar algo en su lugar.
Uchuchjata, chhuxri. Lastimado,
hematoma.
Uchxataña, yapxataña, apxataña.
Poner algo encima, aumentar, colocar
sobre algo.
Ukankawi. Presentación.
Ukarjama. Como debe ser.
Uka kikpa. Igual a.
Ukata, qhipata. Después, luego.
Ukch’a pura. Del mismo tamaño.
Ukhankha. Volumen de un objeto.
Ulaqa. Consejo.
Ullaña uta. Biblioteca.
Ullarañjama, qhana, ullañjama.
Como para leer, claro.
Ullikipaña. Re-leer.
Ulliru, sañuchiri. Alfarero.
Ulluku. Papa lisa.
Ulu. Huevo de pez.
Uma samana. Vapor de agua.
Uma sarmuyu. Remolino de agua.

Aymara Yatichawi Ulaqa


44
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Uma, umawja, umacha. Agua, lugar Uñarasiña, pantja amuyu.


cubierto de agua. Menospreciar unos a otros, idea o
Umallachi. Aguanoso. razón equivocada.
Umana apaña, jariraña. Algo que Unch’ukiña, iñasiña. Observar, mirar,
puede ser arrastrado por agua. espiar.
Umantu, uxchinta, phaxcha. Uñjakipaña, uñxataña, thaqhaña.
Cascada. Revisar, ver, adivinar, buscar.
Umatatawi, jawitatawi. Volver del Uñjakipawi. Revisión.
estado sólido al líquido. Uñjakipiri, uñakipiri. El que revisa, el
Uñachiyaña, uñacht’ayaña. Mostrar. que observa.
Uñacht’a. Ejemplo, muestra. Uñjaña. Cuidar.
Uñacht’a qillqa. Muestra de letra o Uñjiri, aruqiri. Persona que cuida,
escritura. mensajero.
Uñacht’a, chimpu, tuyru. Señal, Uñt’aña, uñt’suña, yatiña. Conocer,
muestra, signo. identificar, reconocer, saber.
Uñacht’awi. Ejemplificación. Uñsta siwsawi, arawaqi.
Uñacht’aya tuqi. (pacha) Indicador. Origen del cuento, poeta.
Uñacht’aya, uñacht’a. Muestra. Uñstaya. Hacer aparecer.
Uñacht’ayaña. Explicar, dar a Uñstawi. Aparición.
entender, señalar, demostrar. Uñstayaña. Crear, mostrar.
Uñacht’ayaña, katjaña. Mostrar, Uñstayaña, inuqaña. Crear.
pescar. Uñstayawi, inuqawi. Creación.
Uñacht’ayaña, lantiña. Representar, Uñstayiri. El que hace aparecer, el que
reemplazar. crea.
Uñt’aña, yatiña. Conocer, saber. Uñt’a suti. Nombre conocido,
Uñacht’ayawi, lantiwi. Demostración, identidad personal.
representación. Uñt’asiña, munasiña. Conocerse,
Uñakipaña. Analizar, evaluar. quererse.
Uñakipaña, uñaqaña. Analizar, fijarse. Uñt’ata. Conocido.
Uñakipawi. Evaluación. Uñt’ata nayra pacha. Conocido
Uñakipawi karpita. Carpeta de desde hace tiempo.
evaluación. Uñt’ata tupu. Medida conocida.
Unancha. Dar destino. Uñt’awi. Conocimiento.
Uñancha. Símbolo. Uñt’ayaña, irpjataña. Hacer conocer,
Unancha chimpu. Emblema. entregar.
Unañchaña, chimpuchaña. Señalizar, Uñt’ayasiwi, unt’añäni. Hacerse
significar. conocer, poner en la presencia de uno.
Unanchawi. Señalización. Uñta suyu jana. Mapa de nación.
Uñanchiri. Instrumento señalizador. Uñta, uynaqa. Forma, característica.
Uñaqrara, ajanrara. Polígono, Uñtachaña. Dar forma.
poliedro.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


45
“Semillero de palabras”

Uñtawi. Formación, lugar donde se Usuchhjata. Maltratado.


mira, visión. Uta kamani. Ministro de vivienda.
Unuqiri tiwana. Mesa movible. Uta masi, uta qurpa. Inquilino,
Unuqita aru. Lengua modificada. lindero de la casa.
Unxta. Locomoción. Uta suti, jatha suti. Apellido.
Unxtaña. Movilizar. Utachaña, uta luraña. Construir
Unxtawi. Movilización. casa, techar casa.
Uqha. Laberinto sin salida. Uthapi, ithapa. Placenta.
Uqhulli, juq’ullu. Renacuajo. Uthurunku, titi. Puma, gato montés.
Uqi. Plomo. Utjawi. Habitación.
Uqthapiña. Gárgara. Utjawi llika. Sistema de vida, lugar
Uqu, q’ulthi. Sorbo. sagrado de la vivienda.
Uquña. Tragar, sorber. Utjayata, tukuyata, jiksuta, achu.
Uraqi. Suelo. Residente, terminado, culminado,
Uraqi kamani. Ministro de tierras. producto.
Uraqi khathati, uraqi unxtawi. Utjiri. Existente, asistente, residente.
Temblor, terremoto. Utjiri yänaka. Elementos existentes,
Uraqi pacha. Planeta tierra. riqueza.
Uraqi sara, phuthakhi. Órbita de la Utjirinaka. Existentes, asistentes,
tierra, movimiento de la tierra. residentes.
Uraqi siqicha, uraqi siqi. Utjiriniña. Que tiene todo, rico.
Límite de tierras. Utt’asiña, siqicht’asiña. Tomar
Uraqi uñta. Característica del suelo. posesión, posesionar, demarcar.
Uraqi uñta sara. Estudio de las Utt’awi. Inauguración, fundación.
características del suelo. Utt’ayaña, uñacht’ayaña,
Uraqi, pacha chiqa. Tierra, tiempo chhijnuqaña. Inaugurar, posesionar,
real. mostrar, adquirir los primeros bienes.
Uraqtuqi. Por la tierra, procedencia Utt’ayawi, siqicht’asiña. Posesión,
con relación a la tierra. demarcar, alinearse.
Uraya, urayt’a, uruyt’a. Hora. Uxi. Oleada.
Uri. Silvestre, chúcaro. Uypaychu. Nivel, instrumento para
Uri, siriri. Indomable. nivelar.
Uri, wasa uywa, siriri. Chúcaro, Uypaychuña. Nivelar.
animal del campo, indomable. Uywa qulliri. Veterinario.
Urpu. Nube Uywa qutu. Manada.
Urt’a. Luna llena. Uywanakata. De los animales.
Uru uru. Oruro, grupo cultural, día Uywiri, wawa uñjiri. Creador, niñera.
miércoles. Uywthapiña. Adoptar.
Urüri, uru uru. Lucero del alba.
Uruchinu. Reloj.
Uruyt’a, phani. Hora.

Aymara Yatichawi Ulaqa


46
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

W
Walja aruni, arurara. Plurilingüe,
multilingüe, hablador.
Walja jakawi. Mucha vida.
Walja, alluxa, yamphi. Mucho,
demasiado.
Waljaptayaña. Multiplicar.
Waljaptayiri. Multiplicador.
Wallkha, juk’a. Poco, poquísimo.
Wallpa. Gallina.
Wallqa. Collar de perlas.
Walsa, wampu. Balsa, bote, balsa de
totora.
Wamp’ara. Pirámide, paralelepípedo.
Waña manq’a. Comida seca.
Wañjta pacha. Temporada seca.
Wiru Tallo de maíz Wanichjaña. Escarmentar.
Wankara. Tambor, caja.
Wach’iña, wachhiña. Simular el coito. Wanlla, qullu sirka, sunaqi. Tetón de
Wajcha. Huérfano. un cerro, Cuarto menguante de la luna,
Wakhthapiwi. Recuento, acción de Zenit, punto del hemisferio celeste que
recontar. corresponde verticalmente al otro de
Wakichaña. Preparar. la tierra, fontanela, parte de la cabeza,
Wakichawi. Preparación, programa. media tarde como a las cuatro.
Wakichawi qillqa. Planificación, Wanqara. Instrumento de percusión.
programación. Waqaychaña. Venerar, adorar.
Wakichawi, tantachawi. Planificación, Waqaychaña, uñjaña. Venerar, adorar,
reunión. ver.
Wakisiri. Insumos principales, útil, Waqaychasiña. Adorarse.
favorable, conveniente. Warankiña. Andar en grupo, perforar.
Wakisirinaka. Necesarios, útiles, Waranqa ch’aqjata. Milésima parte.
favorables. Waranqa chiqta sinilla. Mil metros
Wakiskiri. Necesario. cuadrados.
Wakiskiri, yäni apnaqawi. Manejar Waranqa mara. Milenio.
correctamente los instrumentos. Waranqa tunka jununaka. Diez mil
Wakiwi yäpa. Planificación correcta. millones.
Wakt’aña. Contar números, acertar Waranqa tunkanaka. Diez mil.
de manera imprevista. Waranqachjata. Milésima.
Wakt’awi. Enumeración. Waranqachjata sinilla. Milésima
Wakuna. Vacuna. parte del cuadrado.
Walaya. Canasta. Waranqachjata, waranqa maya
Walja. Mucho, harto, abundante. t’aqa. Unidad de mil.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


47
“Semillero de palabras”

Waranqata ramuchjata. Mil gramos, Wayta mirawi jakhu. Multiplicando.


kilo dividido en gramos. Wayta miraya. Multiplicador.
Wararpayaña. Echar, derramar. Wayta mirayaña, ch’amañchaña.
Warmimasi. Concuñada. Multiplicar, dar fuerza.
Waru tupu. Medidas de longitud. Wayta tupu, jathi tupu, rumana.
Waru, chhikhanku, iqa. Medida, Romana, balanza, medida de peso.
cálculo, longitud. Waytaña. Levantar.
Warüru, wara uru. Miércoles. Waytasa tupuña. Medir levantando.
Warüru, nayra. Antes de ayer, antes. Wayu. Llevar.
Waruwaru, suk’a qullu. Camellones Wayxata. Sobre poner.
de tierra, terrazas. Wich’u. Instrumento de tejer hecho de
Wasilina. Vaselina. hueso de la tivia de llama.
Wasu. Vaso, copa. Wich’u. Diarrea.
Wat’a. Península. Wila. Sangre.
Wathiya. Alimentos cocidos en brasa y Wila, chupika. Rojo.
bajo tierra, en hornos, Wila masi, yuwani. Familia
Wati samka, takiyasiña. consaguínea, familia.
Sueño predictive, pesadilla. Wila qullu, phaxsi mama. Cerro
Wataña. Remendar, zurcir. colorado, dinero, deidad de la riqueza.
Waticha, chiji. Desgracia, Wila warsta. Escarlatina, sarampión,
consecutivo. derrame saguínea.
Watiqaña. Espiar. Wilaniña, wila iraqaña. Tener sangre,
Watuña, tumpaña, purt’aña. ser delicado, menstruación.
Hecharse de menos, controlar, Willk’i. Abra, desportillado.
culpabilizar, visitar. Willka, inti. Sol.
Wawa. Bebé. Willka kuti. Mes de Julio, vuelta del
Wawa phaxsi. Luna nueva. sol.
Wawa uta. Guardería infantil. Winaña. Llenar en un embase.
Wawachaña. Alumbramiento animal. Winata. Llenado.
Wawachkipasiña. Tener hijos Wiñaya. Para siempre, eterno.
seguidos, contínuamente sin control. Wiñayaña. Eternizar.
Wawana jutatapata yatiyawi. Winkuchi sich’i. Linea horizontal.
Informar la llegada del hijo. Wirkhi. Embase de barro, tinaja.
Waxt’a. Ofrenda a las deidades. Wirnisa, ururüru. Viernes.
Waxt’aña. Obsequiar, ofrendar, regalar. Wiru. Tallo dulce del maíz.
Waxt’aña, jaljasiña. Dividirse. Wistalla, ch’uspa. Taleguilla, porta
Waykatiri. Persona que entrega. coca.
Waylla pampa. Pajonal. Wit’u. Orilla, hueso coxis.
Wayna, tawaqi. Joven varón, joven Withuwithu. Coxis.
mujer. Witamina, ch’amanchiri. Vitamina.
Wayra, samana. Viento, aire, respirar. Wuliwyanu. Boliviano.
Wutilla, qhispi yuru. Botella.

Aymara Yatichawi Ulaqa


48
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Y
Yant’a, yant’aña. Experimentar,
probar, ensayar.
Yant’akipa, inacha ukhama. Volver a
experimentar para verificar.
Yant’aña, luraña. Hacer la prueba,
luego hacer.
Yant’aña, mallt’aña, malliña. Probar.
Yäpa. Hacer de acuerdo a las normas.
Yäparu arsuña. Pronunciar
correctamente.
Yäpa aru, uñacht’a. Habla correcta,
ejemplo, modelo.
Yäpa jaqukipawi. Traducción de
sentido.
Yuru Jarra de arcilla Yäpa murata. Material usado.
Yapaña. Aumentar.
Yä (yaya). Objeto en general.
Yapist’asiña. Enfajarse.
Yak’ina, wirkhi. Jarra, tina de barro.
Yapu puquwi. Tierras de cultivo.
Yallita. Galleta.
Yapuchiri. Agricultor.
Yänaka. Objetos, bienes materiales.
Yapxatata amuyu. Idea enriquecida.
Yänaka apthapi. Recolección de
Yapxatawi. Argumentación.
bienes materiales.
Yaq’a, chhuxu. Orina.
Yanapaña, arxataña. Ayudar,
Yaq’allachi. Vejiga.
respaldar.
Yaq’awi. Letrina, abonamiento de la
Yanapa, chillpi. Ayuda, apoyo.
tierra.
Yanapiri panka. Libro de ayuda, texto
Yaq’jiri. Alacrán.
didáctico.
Yäqasiña. Respetarse.
Yanapt’a, yanapt’asiña. Ayuda, apoyo
Yäqawi. Acción de respeto.
mutuo.
Yaqha jaqi, jani uñt’ata. Otra
Yanapt’aña. Ayudar.
persona, no conocido.
Yanapt’aña, arxataña. Ayudar,
Yaqhachjiri suti lanti. Pronombre
defender, abogar.
excluyente.
Yanapt’asiwi. Cooperación,
Yaqhipa. Otros, algunos.
colaboración.
Yaqhtaya ch’aqa. Punto aparte.
Yäni. Útil, razonable.
Yäqpura. Respeto recíproco.
Yäni luraña. Hacer bien, hacer algo
Yati kamani. Científico, sabio.
útil.
Yati sarta, yatichawi thakhi
Yäni, suma. Bueno.
Desarrollo del aprendizaje, estrategias
Yanapiri panka yatiyawi. Texto
metodológicas
de ayuda didáctica, cuaderno de
Yati suyu. Saberes y conocimientos de
información.
una nación.
Yant’a. Experimento, prueba, ensayo.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


49
“Semillero de palabras”

Yaticha wakichawi. Planificación Yatisara. Proceso de aprendizaje.


didáctica. Yatisiña. Conocerse a sí mismo,
Yatichawi. Acto y efecto de enseñar. adaptarse, acostumbrarse.
Yaticha lurawi. Actividad educativa. Yatisiña, jichuntaña, awinisiña.
Yatichawi arktawi. Secuencia Conocerse, habituarse, acostumbrarse.
didáctica. Yatita aski lurawi. Tecnología,
Yatichawi arunaka. Términos actividad (bien) conocida.
pedagógicos. Yatita lura. Actividad conocida.
Yatichawi Mamani. Pedágogo/a. Yati wakicha. Tema o contenido de
Yatichawi mayjt’awi. Reforma aprendizaje.
educativa. Yati wakicht’awi. Planificación de
Yatichawi yänaka. Materiales aprendizaje.
didácticos. Yatiya. Comunicado, informe.
Yatiña. Saber. Yatiya, yati. Conoce el informe o
Yatiña uta. Casa del saber. comunicado.
Yatiña uta irpiri. Director de escuela. Yatiyaña. Informar, comunicar.
Yatiña uta manqha, yatiqa jalja. Yatiyasiña. Comunicarse.
Aula, paralelos. Yatiyawi. Información, comunicación.
Yatiñani. El que posee conocimientos. Yatiyawi jana qillqa. Noticia
Yatiñani, yatita. Sabido, común, periodística.
conocido. Yatiyawi laphilla. Ficha de información.
Yatintaña, jichuntaña, askichkipaña. Yatiyawi jana. Periódico.
Aprender procesualmente, Yatiyawi qillqa. Informe.
especializarse, acostumbrarse, corregir. Yatiyawi utjawi. Centro de
Yatintata, atipasiwi.Competencia. información.
Yatintawi. Proceso de aprendizaje. Yatiyiri. Persona que informa, chaski.
Yatintayaña. Hacer aprender, enseñar, Yatxapayaña. Imitar.
entrenar, acostumbrar. Yatxataña. Investigar, averiguar,
Yatintayiri, yanapiri. El que enseña, el estudiar.
que entrena, el que ayuda. Yatxatata qillqa. Tesis, tesina.
Yatiñuta. Escuela, colegio, universidad. Yawri, yarwi. Agujón, mineral.
Yatiñuta junta. Junta escolar. Yisila. Diesel.
Yatiñuta uru t’aqa. Horario escolar. Yuka. Yuca, tubérculo.
Yatipayata. Imitado. Yunkasa. Yungas.
Yatiqama. Riqueza en conocimiento, Yupaychaña. Adorar.
sabiduría. Yuqa. Hijo
Yatiqaña k’uchu. Rincón de Yuqalla wawa. Hijo varón.
aprendizaje. Yuru. Jarra de arcilla.
Yatiqawi. Aprendizaje. Yurup’uñu, wirkhi. Jarra de barro,
Yatiqawi sarta. Grado, curso. cántaro, tinaja de barro con boca ancha.
Yatiqawi t’aqa. Área de aprendizaje. Yuwani. Familia consanguínea.
Yatiri. El que adivina.

Aymara Yatichawi Ulaqa


50
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

PAYÏRI
T’AQA
CASTELLANO - AYMARA

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


51
“Semillero de palabras”

Aymara Yatichawi Ulaqa


52
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

A
chiqaparu apnaqawi, chiqaru
thakhinchaña, sarayaña.
Administración curricular.
Chiqparu yaticha apnaqawi, chiqaru yati
sarayaña.
Administrador. Yäparu apnaqiri
Afianzamiento. Ch’amañcht’aña,
wakichmat’aña, ch’amt’aña, laqacht’ayaña.
Agente de cambio. Mayjt’ayiri,
mäkipayiri.
Agricultura. Yapu, yapuchawxata
yatxata, yapuchawi.
Agropecuaria. Yapu uywata yatxata.
Alianza. Mayacht’asiwi.
Albañil Utachiri Alianzas estratégicas. Lurawi thakhi
mayacht’a.
Abstracto. Chharphu, jani amuykaya, Alienación. Yaqha sara arkta.
jani llamt’kaya, jani uñjkaya. Almacenamiento. Qachjasiña,
Acción. Lura. imasiña, sixintaña.
Acomodación. Yäparu uskuwi, chiqaru Altruismo. Jach’ajach’a tuku.
uskuwi. Ámbito. Utjawi, muytawi,
Actitud. Kankaña, ukhamaña. qutuwakichawi.
Actividad. Lurawi. Ámbitos curriculares. Yatiwinaka
Actividad pedagógica. Yatisara wakicha, qutu, yati wakichawi t’aqa.
lurawi. Amenazas. Awqachaña, jani walt’awi
Activismo. Thijwa (travieso), jani yati sarnaka.
phuqhawi, jani phuqhiri. Anacrónico. Nayra pachasara, nayra
Activismo Pedagógico. Thijwa saranaka.
yatisara, jani phuqhiri yatisara. Análisis. Amuykipa, uñakipa, yatikipa.
Acuñación. Suticht’awi. Análisis de datos. Amuykipa, apthapi
Actores. Luririnaka. iñakipa, yatiya amuykipa, jakhu yatikipa,
Actores educativos. jakhu uñakipa.
Yatichaluririnaka, yaticha sarayirinaka. Análisis de sistemas. Llika amuykipa
Actualización. Jichhaptawi, Analista de sistemas. Llika
machaqa ch’amanchawi, machaqa yati amuykipiri
ch’amanchawi. Analizar. Amuykipaña, lup’ikipaña.
Aculturación. Yaqha sara katxaru, Analogía. Kikipt’ayasa amuykipaña.
yaqha qamawi katxaru, qama chhaqtawi, Anexos. Yapxata.
yaqha amta katxaru. Anomia. Pisi kamachi amuya chhaqta.
Adecuación. Khuskachaña, kasayaña, Anteproyecto. Nayra amta.
aru kasayaña, askichkipaña, askichsuña. Antropología. Jaqinakata yatxata.
Administración. Yäparu apnaqawi,

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


53
“Semillero de palabras”

B
Adaptación. Jichunuqtawi, jichuntawi,
yatisiwi.
Apéndice. Amta yapxata.
Aplicación. Lurawi uñacht’ayaña.
Aprendizaje. Yatiqawi.
Aprobación. Unanchawi, iyawsaña
Apropiación de conocimientos.
Yatiwinaka katuqa, yati katuqawi.
Aptitud. Yäni, yäparu lurt’iri.
Armonía. Sumankaña, k’achankaña,
suma qamaña.
Artes, artesanías. Aski luratanaka.
Asesor. Amuyt’ayiri, yanapt’iri, Búho Juku
ch’amanchiri, amuykipayiri, chiqanchiri. Balance. Chanincha, uñakipawi.
Asesoramiento Curricular. Yati Bailar. Thuqhuña
wakicha amuyt’ayiri. Balbucear. Khakhaña.
Asimilación. Yatintawi, yatiqawi, Balsa. Yampu.
katxaruwi, yatxatawi. Barrer. Pichaña.
Asistencia. Ukankaña, tumpaña, Bastante. Walja.
tumpakipasiña. Bebe. Asu wawa
Asistencialismo. Yaqha amuyunakaru Beber. Tomar.
iyawsawi. Besar. Jamp’atiña.
Asociación. Mayxachawi, qutucht’awi, Bibliografía. Panka yatqatatanaka,
mayachawi, mayacha. panka ullatanaka.
Astronomía. Laqampu sara, laqampu Biblioteca. Ullaña uta, panka piwra.
yatxatawi, alaxpacha. Bigote. Sunkha.
Audiovisual. Ist’a uñjawi. Bilis. Mulla.
Autocrítica. Jiwaspacha amuyusiña, Biodiversidad. Taqi kasta jakawi,
Amayusxaña, Jiwaspacha sasiña, kunaymana jakawi.
amuyasiña. Biología. Jakawi yatxata, taqi
Autodeterminación. Jiwaspachpa jakawinakata yatxatawi.
apnaqasiña. Bolivia. Qullasuyu, Qullanasuyu.
Autoestima. Jiwaspacha munasiña, Borbotar. Phulluqiña.
yäqasiña. Borrador. Phiskhuña.
Autogestión. Jiwaspacha sartxaña, Broma. Sawka.
jiwaspacha p’arxtaña. Brujo. Layqa.
Autonomía. Jiwaspacha apnaqaña, Búho. Juku.
amuyusarxama sartayaña. Bulla. Ch’axwa.
Autor. Luriri, qillqiri, yatxatiri. Burguesía. Q’ara kankaña, qamiri
Auxiliar. Chinta, yanapt’iri. kañkaña.
Axiología. Yäqawi yatxata. Burocracia. Inamaya utt’awi, kutt’awi.
Axioma. Chiqa qhanancha. Burro. Qalakayu, rumiritu.
Aymara Yatichawi Ulaqa
54
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

C
Causa. Kunata, kunjamata, kawkita.
Censo. Jakthapi, wakthapi, jakthapiwi.
Ceremonia. Luqta, waxt’a, iyawsawi.
Cibernética. Machaqa aski yatxatawi
Ciencia. Yatxatata, yatikama.
Ciencias naturales. Pacha yatxatawi,
pacha tuqita yatxatawi.
Ciencias sociales. Jaqi tama yatxatawi,
jaqi sarawita yatxatawi.
Cientificismo. Yatxataru, yatxatata.
Científico. Amawt’a, yatikama yatitani.
Cita. Jikthaptayaña, jawst’a, jikthaptaña.
Cita de texto en bloque. Qillqa
jikthaptaya qillqirina sutipa.
Cita textual. Qillqa jikthaptaya, kipka
Colegio Yatiqaña uta qillqa, kikipa qillqa.
Civilización. Aski qamawiru mantaña,
suma qama jikxataña, suma jakawi
Cambio estructural. Llika mayjt’awi. jikxataña.
Campo de acción. Lurañchiqa, Clase social. Kasta kasta jaqi tama.
lurañtuqi. Clasificación. Ajllinuqawi, ajllinuqaña.
Capacidad. Ch’ama, ch’amani, yatiña, Codificación. Chimpuchawi,
atiña. chimpukipaña.
Capacitación. Yatintawi, ch’amanchawi, Código. Chimpu.
yati ch’amanchawi. Colectivismo. Jach’a tama amta, mä
Capital. Qullqi utjiri. amtanikiña.
Capital. Tayka marka, awki marka, taypi. Colectivo. Kumuna, tama.
Capitalismo. Qullqi chuyma. Colegio. Taypi yaticha uta.
Carácter. Tarpa, qamasani. Comité. Tantacha irpiri, amta irpiri.
Característica. Uñta, kunaymani. Competencia. Yatintata.
Caracterización. Uñtachaña, Complejo. Pixtu, ch’ali, chhaxru.
qhananchsuña, qhanstayaña. Complejo educativo. Phuqhata
Carátula. Jana qhanancha, jana laphi, yaticha.
qhanancha laphi. Complementariedad. Purapa
Carisma. Llamp’u chuyma, chuymachiri, yanapt’a, phuqhachasiña, purapata
chuymacht’iri. yanapt’awi.
Carrera. Kamani, yati kamani. Comportamiento. Kankaña,
Categoría. Sik’ata-jach’aru, phat’a jaqikankaña.
phat’a, t’aqa t’aqa, jisk’ata jach’aru. Compromiso. Phuqhaña, phuqhasiña,
Categorización. Phat’achsuña, amta phuqhaña.
t’aqanuqaña, jach’anchawi, ajllinuqaña, Computación. Jathamiri.
yati phat’achsuña.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


55
“Semillero de palabras”

Comunicación. Yatiyawi. Convocatoria. Jawsthaphi, jawst’awi.


Comunidad. Kumuna, sapsi, ayllu. Cooperación. Yanapt’a.
Comunidad educativa. Kumuna Coordinación. Aruskipawi.
yatichawinkiri, yatichawina Correlación. Purapata sartaya.
chikanchasirinaka. Cosmovisión. Pacha uñja, pacha uñta.
Concepto. Amuyu. Cosmos. Laqampu.
Conceptualizar. Amuyt’aña, aruchjaña. Coyuntura. Jichhuru sarnaqa.
Conciencia. Suma amuyu, chuymani. Crecimiento. Jilta.
Conciencia individual y social. Sapa Creencia. Iyawsa, iyawsawi.
chuyma, tama chuyma. Crisis. Mach’a, jani walt’awi,
Concientización. Amuyt’aya, aynacht’aña.
chuymachaya, chuymachawi. Crisis económica, política, social.
Concientizar. Amuyt’ayaña, Yänaka, puqunaka, amuyunaka mach’a,
chuymachaña. jaqi sara mach’a, pisinkaña qullqituqita,
Conclusión. Tukuya, amuyu tukuya. amuytuqita, sarnaqawituqita.
Conducta. Suma jaqi kankaña. Cronograma. Irnaqa pachatupu.
Conductismo. Nayra yaticha irpawi. Cualitativo. Aski qillqa amuyu, qhansta
Conflicto. Ch’axwa. qillqa amuyu, aski yati uñakipawi.
Conocimiento. Yatita. Cuantitativo. Jakhu qillqa amuyu.
Conocimiento científico. Yatita Cuestionario. Yatxata jiskt’a, uñañchiri
yatxata. jiskt’a.
Conocimiento empírico. Jakawina Cultura. Sara, jaqi lurawi, sarnaqawi.
yatxatata. Currículo. Yati wakichawi.
Consenso. Taqini iyawsata.
Conservación. Waqaychaña, imaña.
Consolidación. Jikhiptayaña,
irkiptayaña, jikikiptayaña.
Constitución. Utt’awi.
Constitucionalismo. Utt’awi thakhi.
Constructivo. Lursuña.
Constructivismo. Amuyu pirqaña,
amuyu phat’achaña, ch’ikhi lurawi.
Contradicción. Awqa amuyu.
Contrato. Waki qillqa.
Contribución. Paylla, kutt’ayaña.
Control. Uñjaña.
Control Social. Jaqi irnaqa uñjaña.
Convergencia. Taqituqita
mayachthaphi.
Convivir. Qamthapiña, utjthapiña,
jichthapiña.

Aymara Yatichawi Ulaqa


56
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

D
Descentralización administrativa.
T’aqamuchasa yäparu apnaqa, t’aqaqtasa
yäparu apnaqawi.
Desconcentración.
Aywimuchaña, saramuchaña,
aymimuchuña.
Descripción. Uñja qillqa, uñja arsuya.
Determinación. Amta phuqhaña.
Determinismo. Amta phuqhawi
amuyu.
Devaluación. Pisiptayaña, pisichaña,
aynacht’ayaña, pisichani.
Diacrónico. Nayra pacha sara.
Diagnóstico. Uñakipa yant’a.
Dialéctica. Majt’awi, purapa amuyt’a,
majt’a amuyu uñakipa, mayjt’awi.
Diario. Sapa uru, sapüru.
Diario de campo. Sapüru qillqa,
Diccionario Aru pirwa
sapüru yati qillqa.
Decidir. Amta phuqhaña. Diccionario. Aru pirwa.
Debilidad. Pisi ch’ama, iwsi, yati sara Dictadura. Ñanqha kamachi.
jani walt’awi. Dictamen. Tukaya amuyu.
Deducción. Jisk’aptayaña, jisk’atawi. Didáctica. Yati sara.
Deductivo. Jisk’aptaya thakhi. Diferencial semántico. Aru amuyu
Demanda. Mayt’awi, mayiwi. thakhi.
Demanda laboral. Irnaqa mayt’awi. Didácticas propias. Pachpa yati sara.
Depresión psicológica. Ajayu Diferencia. Majt’a, jalaqta, mayja mayja.
jisk’achawi, ch’ama laq’a. Difusión radial. Aru jalaya yatiyawi,
Derecho. Wakisiwi, kankañani. aru saraya, yatiyawi.
Derivado. Jalaqtayaña, miraqayaña. Difusión. Yatikipawi, yatiyawi, yatiyxaña,
Descolonización. Qamawisaru qhanachawi.
kuttaña, qamawisaru yäqaña, jiwaspacha Difusión cultural. Qamawi yatikipaya,
lup’ikipasa mäkipawi. qamawita yatikipa.
Desarrollismo. Amuyu sarta. Dinámica. P’arxta, q’apha, p’arxtayawi,
Desarrollo. Jilta, sarta, saranta, jala jala.
laqanchayaña. Dinámica de grupos.
Desarrollo de la comunidad. Qutuna p’arxtawi, yati tama parxta.
Kumuna sarta, marka laqanchawi. Dirección. Irpa uta, chiqancha.
Desarrollo Social. Jaqitama sarta. Dirigente. Chiqanchiri, p’iqinchiri,
Descentralización. T’unjtaña, irpiri.
t’aqamuchaña, t’aqaqtaña. Discriminación. Jisk’acha, jisk’achawi.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


57
“Semillero de palabras”

Diseño. Amta wakicha. Educación comunitaria vocacional.


Diseño curricular. Yati amta wakicha. Kumunana yatisarjama yaticha.
Diseño de investigación. Educación de Calidad. Aski yaticha,
Yatxatawi amta. yäpa yaticha.
Distribución. Jalja, lakirawi. Educación descolonizadora.
Divergencia. Payjtaya, payachasiwi. Qamawisarjama yaticha,
División. Lakiwi. sarawisarjamayaticha.
Doctrina. Amta. Educación en familia comunitaria.
Dogma. Sapa amta, muñani. Wila masi, yuwani, kumunana yatichawi.
Dogmatismo. Sapa amta amuyu. Educación espiritual. Ajayxata
Dominación. Apnaqa. yatichawi.
Educación formal, regular.
Chiqaparjama yatichawi.
Educación informal o no formal,
alternativa. Jani chiqaparjama yatiqawi
tukuyirinakataki.

E
Educación intercultural.
Purapa qamaña, sarnaqawita,
jakawisarjama yatiqawi.
Educación Intercultural Bilingüe.
Pä aru, jakawisarjama yatiqawi.
Educación intracultural.
Jakawisata yatichawi yatiqawi.
Educación Intra-Intercultural
Plurilingüe. Jakawisata purapa qamawi
arunakasata yatichawi yatiqawi.
Educación para comprensión del
mundo. Pacha yäqañataki yatichawi.
Educación para formación de la
persona. Qhipuru jaqiñataki yatichawi.
Evento Tantachawi Educación para la transformación
del mundo. Pachamana yänakapata
Ecología. Pacha mamana utjiri, mäkipa yatichawi.
pachamamata yatxata. Educación para la vida en
Economicismo. Yänaka tupusiña comunidad. Aylluna qamawipataki
amuyu, qullqi, yänaka tupuña. yatichawi.
Educación. Yatichawi. Educación permanente. Wiñaya
Educación científica, técnica yatiqaña.
tecnológica. Yäpa yatqxata yatichawi. Educación popular. Markana
Educación comunitaria productiva. yatiqawipa.
Kumunana achuyañxata yatichawi.

Aymara Yatichawi Ulaqa


58
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Educación productiva y territorial. Enseñanza. Yatichawi.


Uraqina puquyañxata yatiqawi. Entrevista. Jiskht’awi.
Efecto. Uñsta, yatisi, mayjt’awi, Epidemia. Usunaka, usu sarta.
qhanstawi. Epidemiología. Usu sarta yatxatawi,
Eficacia. Wakt’aya, kust’aya, walt’aya, usunakata yatxatawi.
q’apha yati, phuqhata. Epísteme. Jach’a amuyt’a, amuyt’a
Eficaz. Aski lura, aski yati, wakisiri, qallta, yatxata saphi.
wakiskiri. Epistemología. Jach’a amuyt’a
Eficiencia. Suma lurata, askirjama lurta, yatxatawi, yatxata saphi, yatxata.
aski yati, yäpa. Equilibrio. Chika pura, khuskha,
Ego. Nayaki, maynipachpa, nayapacha. ukhama pura.
Egocéntrico. Nayakïña, nayapachpa. Equilibrio social. Khuskha sarta,
Egocentrismo. Nayakipiña, marka khuskha sarta.
nayakipiniña, nayakipuni. Equidad de género. Chacha, warmi
Ejecución. Lurawi, irnaqawi. sarta.
Ejemplo. Akhama, aka kipka, kikpa, Equipamiento. Phuqhañchaña,
uñacht’awi, iñacht’awi, sañäni. chhijnuqa.
Ejes ordenadores. Taypi thakhi Escala. T’aqt’aqa, yati chimpu.
uñanchayiri, qhananchiri. Escalas de medición. T’aqt’aqa
Elemento. Yänaka, utjiri. tupuña, t’aqt’aqa tupuwi.
Élite. P’iqinkiri, patxankiri, munañani. Escalas de medición de actitudes.
Emancipación. Jiwaspacha qhispiyawi, T’aqt’aqa tupu uñancha, jaqinkaña, lurawi
yaqhaqtawi, jithiqtawi. kankaña, yati chimpu, t’aqt’aqa tupu
Emigración. Sarxa, sarxawi, jaqikankaña.
saranukxaña, saramukuña. Escuela. Yatiña uta, yatiqaña uta,
Empatía. Maynimpiña, chuymapäña, yatichawi uta.
kikpaña, kikipaña. Espacio. Pacha, uraqi.
Empírico. Qallta lurawi yatxataña, Espíritu. Ajayu, jañayu.
chiqpacha yatiqawi. Espiritualidad. Ajayuni, ajaytuqi.
Endoculturación. Sarawisaki. Esquema. Yati qutucha, amuyu jalanuqa.
Sarnaqawisaki, marka pacha sarawi. Esquizofrenia. P’iqi muyu, luqhirata.
Endogamia. Jaqichasiwisa, markapura Estadística. Kipu jakhuwi, jakhuwi
jaqichasiwi. apnaqawi, kipu.
Enfermedad. Usu. Estado. Marka, markakankata, qulla
Enfermedades mentales. P’iqi usu, suyu.
p’iqi muyu. Estado de derecho. Marka Kamachi,
Enfoque. Uñacht’awi, uñstawi, kamachini marka.
qhanancht’awi. Estado Plurinacional. Walja sarawini
Enfoque pedagógico. Yaticha marka, walja sartani marka, kunaymani
uñacht’awi, yatisara uñacht’awi, yati sarawini Qullasuyu Marka.
qhananchawi.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


59
“Semillero de palabras”

Estamento. T’aqa markachirinaka, Evaluación. Uñakipawi, lurawi


t’aqankirinaka. uñakipawi, yatiqata yant’awi.
Estatuto. Utt’a Kamachi. Evaluación curricular. Yati wakicha
Estereotipo. Jisk’achawi, jach’aru uñakipawi.
tukuña-iñarasiña, uñch’ukisiña, jach’a Evento. Tantachawi.
jach’aña, chacharasita. Evento Clase. (poco usual)
Estímulo. Pharjtawi, jallallt’awi, Phuqhata yatichawi, yatichawpacha.
chuymacht’awi, p’arxtawi, luqtawi. Evolución. Mayjt’awi, mayjakipta,
Estimulo social. Markachirinakaru mayjakipt’awi.
chuymacht’aña, taqiniru luqtawi. Expediente. Laphi qillqata wakt’ayata,
Estrategia. Thakhi uñancha, thakhincha, laphi wakichata, laphi t’ixi.
thakhi sara, lura thakhi. Experiencia. Yatxatata, yatita.
Estrategias de enseñanza. Yaticha Experimento. Yant’a.
uñancha, yaticha thakhinaka, yati thakhi Experto. Yatxatata.
sara. Externo. Anqa.
Estrategias lingüísticas. Aru Extracto. Laphi qillqata apsuña, ajllsuta-
thakhinaka, aru thakhincha, aru apsuta.
thakhisara.
Estrategias metodológicas. Lurawi
thakhisara.
Estrategia productiva. Puquyaña
thakhi, achu thakhi sara.
Estructura. Llika thakhi, sayt’ayawi,
inuqawi, utt’ayawi, tunucha.
Estructura social. Marka utt’ayawi,
marka tunucha.
Estructuralismo. Kasta amuyt’awi,
t’aqa, taqa amuyt’awi.
Estructuras mentales. Amuyt’a
utt’awi, lup’i tunucha.
Ética. Jaqïña, chiqpa sartaña, chiqpa
sarnaqawi.
Ética profesional. Chiqpacha yatichiri-
chiqpa luriri-chiqpacha yatiñani.
Etnia. Qutu markachiri, kasta qutu,
qamawi.
Etnocentrismo. Markakïña, jiwasakïña,
markasaki, jiwasaki.
Etnografía. Marka yatxatawi.
Etnografía de aula. Yatiñüta manqha
yatxatawi.

Aymara Yatichawi Ulaqa


60
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

F
Foro. Aruskipawi, tantachawi.
Fortaleza. Yatxata ch’amancha,
ch’amancht’awi.
Frustración. Jani phuqhaña,
aynacht’awi.
Fuente. Utjirini.
Fuente de agua . Uma jalsu.
Fuente de información. Yati jalsu.
Fuerza de trabajo. Irnaqaña ch’ama.
Fuerzas Armadas. Pallapalla utt’awi.
Fuerzas sociales. Markachiri ch’ama.
Fuerzas vivas. Markachiri ch’ama,
ch’amanchirinaka.
Thuqhunaka, Función. Lura phuqhawi.
Folklore
phunchawinaka Función social. Marka phuqhawi.
Funcionalismo. Thakhi phuqhawi.
Funcionario. Irnaqiri, luriri.
Facultad. Yatxataña uta, amuyt’ayiri, Fundamento. Suma amta
yatiña kankaña. qhananchawi, chiqaparu qhanancha.
Fijación. Chiqañchaña, chiqa yatiqa, Futuro. Qhipha pacha, juthiri pacha.
amta. Futurología. (poco usual) Qhipharu
Filantropía. Suma munañani, yatxatawi.
sumachuymani, munasiñani.
Filosofía. Lup’i yatxatawi, amuya
yatxatawi, chiqa yatxatawi.
Flexibilidad curricular. Yati
wakichawi mayjt’awi, mayjt’iri yati
wakichawi, jasayati wakichawi.
Flujograma. Yati jalaya
Folklore. Thuqu, thuqhu, sarawi, ch’ali
thuqhu, ch’ali sara.
Formación. Thakichawi, yaticha
yatxatata.
Formación continúa. Yaticha
yatxataskakiri, arkta yatxatawi.
Formación inicial. Qallta yatxatawi.
Formación permanente.
Wiñaya yatxatawi.
Formación profesional. Lurañataki
yatxatiri, yatiparjama sartiri,
yatitaparjama sarayiri.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


61
“Semillero de palabras”

G H

Hospital Qullayasiña uta


Hábitat. Jakawi, qamawi, utjawi.
Hábito. Yatita, jichuta.
Gatear Kumpnaqaña Hambre. Manq’ata awtjata.
Hambruna. Mach’a pacha.
Hacer. Luraña.
Hecho. Lurata, jikita.
Gatear. Kumpnaqaña Hecho social. Marka lurawi, marka
Gato. Phisi/misi jikiwi.
Generación. Jutirinaka, arktirinaka, Herencia. Jayta, tuti, waxt’a.
anta. Herencia atávica. Achachilata jutaña,
Generalización. Taqpacha kiptayaña, purita, saphisata.
thiypata, qhanancha. Herencia social. Markata apsuta,
Género. Chacha, warmi. marka kipka, marka jayta.
Genocidio. Jiwayawi, tukjawi. Higiene. Q’umachi, jarisiña.
Geopolítica. Uraqi apnaqawi, uraqi Higiene social. Marka q’umachi.
kankañana apnaqawi. Hipótesis. Nayra amuyt’a, niya kipka,
Gestión. Mara, apnaqawi. ukhamarjama puriña.
Gobierno. Kunkanchayiri, irpiri, Hipotético. Niya ukhamjama.
p’iqinchiri, marka apnaqa. Historia. Sarnaqawi.
Gremio. Irnaqa t’aqa. Hogar. Qamawi, jakawi, utjawi.
Grupo. T’aqa, qutu. Horario académico. Yatiqawi pacha
Grupo social. Marka t’aqa, marka qutu. uñanchayiri, yati pacha uñanchayiri.
Guardería infantil. (centro) Horario escolar. Yatiqawi pacha
Wawa uta, wawa qamayaña uta. uñancha, uru t’aqa, urayt’a, yati pacha
Guerra. Ch’axwa, nuwasiwi. uñanchayiri.

Aymara Yatichawi Ulaqa


62
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Hospital. Qulla uta, qullaña uta. Imaginación. Ukhamarjama amtaña,


Huelga. Sayantawi. samkaña, muspaña.
Huérfano. Wajcha. Imitación. Kikipayaña, yatxapayaña.
Humanismo. Jaqïriña, jaqituqita Imperialismo. Mayni kamachiri,
yatxatawi. jananchjiri, marka takxatiri, takichiri,
Humanitario. Suma jaqi, chuymani jaqi, jisk’achiri.
khuyapayasiwi, khuyaqasiña. Implementación.
Phuqhanchaña, yapxata, irxata.
Incentivo. Munayaña, ch’amanchaña,
jallallaña, waxt’aña.
Inconsciencia. Jani amuyuni, machata.
Inconsciente. Jani amuyt’ani.
Indianismo. (poco usual) Pachpakirina
amuyu.
Indicador. Uñancha, yatiyiri, sarayiri.

I
Índice. Panka jakhuwi utjirinaka.
Indigenismo. (poco usual) No existe
en mundo andino.
Indigente. Jani kunani, jani utjirini.
Individualidad. Sapaki, sapamayni.
Individualización.
Sapakiptayaña, sapanchaña.
Individuo. Jaqi, sapa jaqi.
Inducción. Chiqanchaña, irpaña.
Industrialización. Achunaka, yänaka
mayjaptayaña.
Inestabilidad. Jani suma utt’ayata,
chiqanchata, liwiliwi.
Izquierda Ch’iqa Inestabilidad social. Marka liwiliwi,
jani suma marka utt’ayata, markachiri
Idea. Lup’iwi, amuyu, arsuwi. liwiliwi.
Idealismo. Lup’iñata yatxatawi. Infantil. Jisk’a wawa, jisk’alala, wawalla.
Identidad. Munasiña, uñt’asiña, saphi. Infantilismo. Wawjama, jisk’alaljama,
Identidad Cultural. Sarawi uñt’asiwi. jisk’anta.
Identidad Nacional. Suyu uñt’asiwi, Inflación. Jilxata, irxata, punkiptata.
marka uñt’asiwi. Informática. Atamiri yatxata.
Identificación. Sutichaña, chimpuña, Informe. Yatiya.
uñt’asiña, uñt’ayasiña. Información. Yatiyawi, sawi.
Ideología. Amuyu lup’ikipaña. Información nueva. Machaqa
Ideologización. Amuykiptayaña. yatiyawi.
Idiosincrasia. Sarawisa, lup’i kankaña.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


63
“Semillero de palabras”

Infraestructura. Lurata, uta pirqa, uta Investigación. Yatxatawi.


lurata. Investigación acción. Lurasa yatxawi,
Ingeniería. Thakhiparjama lurata, lurawita yatxatawi.
chiqapa yatxatawi. Investigación aplicada. Yant’asa
Ingeniería pedagógica. Yatichaña yatxatawi.
lurawi, yatichawi suma chiqancha. Investigación operativa.
Inhibición. Ark’achata, axsarayasiña, Yant’asa yatxatawi.
axsaraya. Investigación social. Qamawita
Inmigrante. Puriri, purita, jawsata. yatxatawi.
Innovación. Machaqa amtawi, uñstawi. Izquierda. Ch’iqa.
Innovación curricular. Yaticha
machaqkiptayaña, yatiwakichawi

J
mayjt’ayaña.
Institución. Utt’ayata, sayt’ayata.
Instrumento. Luraña, yänaka,
phusañaka.
Insumo. Wakisirinaka, yänaka.
Integración. Mayacht’asiwi,
qutuchasiwi, mayachkipawi.
Integración de los pueblos.
Markanakana mayacht’asiwipa.
Intelecto. Lup’iri, amuyt’iri, ch’ikhi.
Intelectual. Amuyt’iri.
Intelectualismo. Amuyt’a lup’iri.
Inteligencia. Amuyuni, wali p’iqini,
jach’a amuyuni.
Internacional. Taqi marka, anqa marka,
markata markakama, taqi markankiri.
Intraculturalidad. Sarawispacha,
sarawisa.
Interculturalidad. Purapa qamawisa, Juegos Anatañanaka
sarnaqawisa, qamawpura, purapa
Jefe. Irpiri, p’iqinchiri.
qamawita yäqawi.
Jerarquía. Arkiri. (ira-arka)
Internacionalismo. Taqpacha marka,
Jerarquización. Arkawi.
taqi markatuqi.
Jornada. Irnaqa.
Interno. Manqha.
Jornada de trabajo. Irnaqa uru.
Interpretación. Qhananchaña,
Joven. Wayna
qhanancha, qhanachkipawi.
Jubilación. Samawi, irnaqata samt’awi.
Introspección. Lup’ikipawi.
Juego. Anata.
Intuición. Ukhampuni.
Juicio. Taripawi, ch’axwa.
Inventario. Yänaka tumpthapiwi.
Junta. Tantachawi, ulaqa.

Aymara Yatichawi Ulaqa


64
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Junta comunitaria. Aylluna Lenguaje. Yati aru.


tantachawi. Ley. Kamachi.
Junta escolar. Yati ulaqa. Leyes naturales. Akapacha kamachi.
Junta vecinal. Marka ulaqa. Leyes sociales. Jaqi tama kamachi.
Justicia. Taripa. Liberación. Qhispiyawi.
Justicia comunitaria. Aylluna kamachi Liberal. Munañaparu sarnaqiri.
taripa. Liberalismo. Amtataparjama apnaqiri.
Justicia ordinaria. Ina kamachi taripa. Libertad. Qhispita.
Justicia social. Jaqi tama qamawi Libertad de conciencia.
taripa. Chuymasarjama qhispiwi.
Justificación. Qhanstayiri, qhanachata. Libertad de enseñanza. Yatichawi
Juventud. Wayna, waynawiri. qhisphita.
Libertad de prensa. Yatitaparjama
yatiya.

L
Líder. Irpiri, kunkachiri, p’iqinchi.
Liderazgo. Thakhinchiri.
Legalismo. Chiqanchi.
Limosna. Mayjasiña.
Lineamiento. Thakhinchaña, chiqancha.
Lingüística. Aruwiri, arusara.
Lineamientos u Orientación
Curricular. Yatichawi thakhinchaña,
yatichawi yatiqawi thakhincha.
Literatura. Qillqa pirwa, qillqa sara,
yati sara.
Lógica. Amuyu sara, amuyu thakhi.

Ley Kamachi

Lealtad. Iyawsiri.
Legal. Kamachinakampi arxatata.
Legalidad. Ukhampuni, kamachinakana
thakhinchatarjama.
Legalizar. Ukhamaña, chiqanchaña.
Legislación. Kamachinaka wakt’a
sarawi.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


65
“Semillero de palabras”

M
Medicina. Qulla.
Medicina legal. Kamachina uñt’ata
qulla.
Medicina natural. Markasana
qullanaka, qura qullanaka.
Medio ambiente. Pachamama,
jakawisa.
Memoria. Amuyu, amta.
Memoria comprensiva. Amuyu
katuqa.
Memoria a largo plazo. Jaya amta,
aski yatiqawi, wiñayataki.
Mesa redonda. Muyu tiwana
aruskipawi, muyuna aruskipawi,qutu
yatiqa.
Mesas comunitarias. Markana
Maestro Yatichiri aruskipawi.
Mesas sectoriales. Qutu aruskipawi.
Maestro, profesor. Yatichiri. Meta. Tukuya.
Mágia. Sallqa, p’axp’a. Método. Thakhi.
Mandato. Kamachi, utt’awi. Metodología. Thakhi yatxatawi, thakhi
Manifestación. Arsusiwi, arst`awi, sara.
uxuwi. Microanálisis etnográfico. Ch`imi
Manipulación. Llawq’aña, llamkt`aña, sarawita amuykipawi, jisk’a amuyu
aru q`iwi. uñakipa.
Mano de obra. Irnaqiri, luriri. Migración. Jaytjawi, sarxawi.
Marco teórico. Amuyu ch’amanchawi, Militante. Arkiri, quturu arkiri.
yatxata ch’amancha. Militarismo. Pallapalla utjantata.
Marginación. Uñamukuwi, thiyanchaña, Minifundio. Jisk’añchata uraqi.
uñisnukuña. Ministerio de educación. Yaticha
Marginalidad. Wit`uncha. kamana.
Masa. Yächi, walja tantachawi. Ministerio de Cultura. Sarnaqawi
Matemática. Jakhutuqita, jakhuwi. kamana.
Materialismo dialéctico. Purapa Miseria. Pisi, t’aqhi.
amuyu, pä amuyu. Mito. Uñsta siwsawi, arawaqi.
Materialismo histórico. Nayra sarawi. Mixto. Purapa, ch’ali.
Maximización. Jach’anchawi. Moda. Uñstiri.
Maximizar. Jach’anchaña. Modelo. Uñacht’aya.
Mayoría. Walja pacha, jilawiri, niya Modelo educativo. Yatichawi
taqini. uñacht’aya.
Mecánica. Unxtaya, unuqiyaña. Modernización. Machaqaptawi.
Mecanismo. Unxtaya.

Aymara Yatichawi Ulaqa


66
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Modo de producción. Achuyawi sara. Necesidad. Munawi, wakisiri.


Monografía. Aski yatxatawi. Negligencia. Pisi luqta, llujchichu,
Monopolio. Mayachthapiña. llawq’achu.
Moral. Aski chuymani jaqi. Nepotismo. Wila masipura irnaqawi.
Motivación. Yati p’arxtawi. Neurosis. P’iqi usu, khatati usu.
Motivar. P`arxtayaña. Nivel. Khuska, sara.
Movilidad social. Jutiri sariri jaqinaka. Nivel operativo. Sara lura.
Movimiento social. Jaqi unxtawi. Norma. Kamachi.
Muestra. Chimpu. Norma jurídica. Kamachi sara.
Muestreo. Chimpu apsuña. Normal. Ukhamawa.
Multitud. Walja, alluxa, wakita. Norma legal. Chiqa kamachi.
Multiverso. Pachanaka. Normalidad. Ukhampuni.
Mundo. Uraqi pacha. Normalización. Aru thakhincha, mä
Mundo espiritual. Ajayu pacha. amtaru puri.
Mundo material. Yänaka pacha, yä Normas sociales. Jaqina kamachipa.
pacha. Normativo. Kamachita.
Normatización. Kamachjawi.
Nota. Iwxt’a qillqa.
Números aleatorios. Jakhunaka

N
chhaxruntata, ch’ali wakhunaka, kittata
jakhunaka.
Nuevas tecnología de la
información y comunicación.
Machaqa yänakata yatiyawi.

Naturaleza Pacha

Nación. Marka, suyu.


Nacionalidad. Suyu chimpu, suyunkiri.
Nacionalismo. Suyuru munasiri.
Nacionalización. Suyuptayiri,
suyunkayaptawi.
Natalidad. Yuriwi.
Naturaleza. Pacha, akapacha.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


67
“Semillero de palabras”

O P
Oreja Jinchu

Objetividad. Chiqpacha utja. Producción Achuyaña, puquyaña


Objetivo. Amta phuqha.
Observación. Uñakipa. Pacto. Purapa amta.
Ocupación. Irnaqa, irnaqani. Pacto social. Taqini amtapa.
Oferta. Yatiya. Panamericanismo. Awyayalankawi.
Oferta académica. Yatxatata yatiya. Pan andino. Antipampakawi, q’aspa
Oligarquía. Munañani apnaqirinaka. t’ant’a.
Operacionalizar. Saraparjama irnaqa. Panel. Qutu irnaqa.
Opinión. Arst’awi. Paradigma. Machaqa amta, uñancha.
Opinión pública. Markachirina Parentesco. Wila masi.
amuyupa. Parlamento. Ulaqa, jach’a parla.
Oportunidad. Wakiskiri. Participación. Chikanchawi.
Oposición. Ch’urkhisiri. Participación social. Jaqi chikanchawi.
Optimización. Ch’amanchawi. Partido político. T’aqa amuyt’awi,
Óptimo. Ch’amancha. qutu amuyt’awi.
Oración. Amuyu, aru tama. Paternalismo. Amtaparu apnaqiri.
Oreja. Jinchu. Patología. Usunakxata.
Orden. Chiqasi, qhuqhawi. Patología social. Jaqi usunakxata.
Orden social. Jaqi chiqancha. Patria. Suyu.
Organigrama. Amta chiqancha. Patria o muerte. Suyutjama jiwañaru
Organismo. Jakiri. puriña, markasata jiwañaru puriña.
Organización. Wakichawi. Pedagogía. Yatisara.
Organización social. Kumuna utt’ata, Pedagogía propia. Jiwaspachana
jaqina wakichawipa. yatisara.
Organización y métodos. Pensamiento. Amuyt`aña, lup`iña.
Wakichawi thakhinaka. Período de práctica. Yant`añpacha.
Orientación. Uñanchawi. Persona. Jaqi.
Orientación profesional. Yatxatata Personalidad. Jaqïña.
uñanchawi. Personalismo. Sapa muniri.
Originario. Markana yuriri, suyuna Persuasión. Iyawa sayawi.
yuriri, yuriwi.
Aymara Yatichawi Ulaqa
68
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Plan. Wakicha. Política lingüística. Aru irptawi.


Plan de estudios. Yatiqaña yatichaña Política monetaria. Qullqi apnaqawi.
wakichawi. Polivalente. Taqi yatiñani.
Plan quinquenal. Phisqha marataki Positivismo. Jila munañani amuyu, aski
wakichaña. amuyu.
Planificación. Wakichawi. Positivo. Aski.
Planificación familiar. Wila masi Postulado. Ukataki.
wakichawi. Práctica. Yant’a.
Planificación imperativa. Práctica docente. Yant’a yatichawi.
Nayra amta wakichawi. Praxis. Lurawi.
Planificación nacional. Jach`a suyu Predicción. Arjaña, chiqt’aña.
wakichawi, qullasuyutaki wakichawi. Prejuicio. Jisk’achasiña.
Planificación regional. Taypi suyu Prejuicio racial. Janchi uñjasa
wakichawi. jisk`achawi.
Planificación sectorial. Jisk’a suyu Prejuicio social. Jaqi masiru
wakichawi. jisk`achawi, jaqi pura jisk`achawi.
Plusvalía. Qamirkiptaña, qamirkipta. Premisa. Nayrïri.
Plusvalía pedagógica. Yatisara Presión social. Jaqi masi limthapi,
qamirkiptaña. makachirina mayiwipa.
Población. Marka, markachiri. Presupuesto. Qullqi wakicha, chani
Población activa. Marka sarayiri, wakicha.
markachiri sarayiri. Presupuesto por programas.
Pobreza. Pisina qamaña, t`aqhisiña. Wakichawinakataki qullqi irtawi,
Poder. Atiña, ch´ama, qamasa. sapa wakichawitaki qullqi irtaña,
Poder ejecutivo. Atiña phuqhayiri. wakichawitaki qullqi wakt’aya.
Poder judicial. Atiña qhispiyiri, atiña Previsión. Amuyasiña.
q`umachiri. Principio. Qallta.
Poder legislativo. Atiña kamachi Principios culturales. Sarawi qallta.
qillqiri. Principios ordenadores.
Poder político. Atiña amuyu arxayiri, Qallta sarayiri, pacha sarayirinaka.
atiña amuyu sartayiri. Prioridad. Chhijllsuwi, jank`achawi,
Política. Amuyu irpta, marka irptawi. ajlliña, ajlli.
Política cultural. Sarawisata irptiri, Problema. Pixtu, chiji, jani walt`awi,
sarawi amuyu. ch`axwa.
Política curricular. Yatichawi yatiqawi Problemática. Pixthapiri.
wakiyaña. Procedimiento. Saraparjama, saranta.
Política económica. Phaxsi mama Proceso administrativo.
apnaqawi. Thakhirjama apnaqaña.
Política educativa. Yaticha yatiqa Proceso enseñanza-aprendizaje.
apnaqawi. Yatiqa yaticha thakhinchawi.
Política fiscal. Apnaqa uñjawi.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


69
“Semillero de palabras”

Procesos colectivos de enseñanza Psicolingüística. Lup’i arukamani.


y aprendizaje. Yatiqa yaticha taqini Psicosis. Lup’i usu.
thakhinchawi. Psicotécnico. Lup’i yatxata.
Procesos de enseñanza y Psique. Lup’i.
aprendizaje. Yaticha yatiqampi Psiquiatría. Lup’iwi qullaña, jaqi
thakhinchawi. lup’iwita yatxata.
Pluriculturalidad. Wakita sarawinaka, Publicidad. Yatiyawi.
walja sartawinaka. Pueblo. Marka.
Plurilingüismo. Walja aru, wakita aru.
Producción. Achuwi, puquwi.
Productividad. Achu achuyawi,

Q
puquyawi.
Producto. (palabra primaria)
Achu (palabra general),Yati achuwi
(producir conocimiento) Uñstayawi
(ámbito académico),Yati uñsta, Amuy
jaksta, Jaqsta. (ámbito de resultados)
Producto interno bruto. Kunaymana
achu, kunaymana marka taypina achupa.
Profesión. Lurawipa, yatxatani, yatiñani.
Programa. Wakicha.
Programación. Wakichawi.
Proletario. Ch’amapata jakiri.
Promotor. Unanchayiri.
Promotor social. Kumuna unanchayiri. Quinua Jupha, juyra
Pronóstico. Lumasa.
Propaganda. Yatikipaya. Qué. Kuna.
Propiedad. Mayninkiri, jaqini. Quebrantar, romper. P’akiña,
Propósito. Munawi, kuna munawi. p’akjaña.
Proyección. Amtawi. Quemar. Phichhaña, nakhayaña.
Proyecto. Amta. Querer. Munaña.
Proyecto educativo Querido. Munata.
complementario. Yatichawi amta, yati Queso. Millk’itika,kisu.
phuqha wakicha. Quién. Khiti.
Proyecto comunitario productivo. Quién es. Khitisa.
Kumuna achu amta, marka yati puqu Quijada. Tiranqaya, Anja.
wakicha. Quinua. Jupha.
Psicoanálisis. Amuyu amuykipa, lup’i Quirquincho. Armadillo.
uñakipa. Quitar. Aparaña.
Psicología. Lup’i yatxatawi, lup’iwita Quizá, quizás. Inasa, inacha.
yatxata.

Aymara Yatichawi Ulaqa


70
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

R
Recomendación. Iwxt’awi.
Reconceptualizar. Wasitata aruchjaña,
mayapi amuyaña, wasitata amuyaña.
Recreo. Samt’a, samarawi.
Recreación. Samt’awi.
Recurso. Utjiri.
Recursos económicos. Qullqi
utjirinaka.
Recursos físicos. Utjiri yänaka.
Recursos humanos. Jaqinaka.
Recursos materiales. Lurata, utjiri
yänaka.
Recursos naturales. Pachana utjiri
yänaka.
Redacción. Qillqa.
Re-educación. Mayampi yatichawi,
wasitata yatichawi.
Regla Chiqancha Referéndum. Markachiriru jiskt´awi,
sikt’awi, chhikt’awi.
Racional. Amuyuni. Reforma. Mayjt’a.
Racionalidad. Amuyu. Reforma administrativa. Mayjt´a
Racionalización. Pisinchawi. apnaqawi.
Racionalizar. Juk’aptaya, pisinchaya, Reforma agraria. Uraqi mayjt´a
juk’aptayaña. apnaqawi.
Raza. Kasta. Reforma educativa. Yatichawi mayjt’a.
Racismo. Kasta jisk’achaña, kasta Reforma social. Kumuna, markachiri
jisk’achawi. mayjt’a.
Radicación. Saphi apsuwi. Régimen. Kamachi.
Radical. Social: Thuru (Or), Qhuru Región. Suyu.
(Lpz), Matemática: Saphi. Regionalismo. Suyuchawi, suyunchasi.
Radicalidad. Thuru amta, qhuru amta. Registrar. Qillqantaña.
Rasgo cultural. Qama uñsta, qama Registro pedagógico. Panka yaticha
uñancha. qillqa.
Rasgo de personalidad. Jaqi uñsta, Regla. Chiqancha.
jaqi uñacha. Regresión. Kutikipa.
Reacción. Thuqtawi, p’arxta. Regresión lineal. Chiqancha kutikipa.
Reacción de materia. Yä thuqtawi, yä Rehabilitación. Waliptaña, askichaña.
p’arxta. Reivindicación. Kutjtawi, arsusxaña,
Realidad. Chiqa, ukhama. thuqtasiña, p´arxtaña.
Realismo. Chiqacha. Relación. Jikthapta, apthapiña,
Reciclaje. Kutikipa, yaqharu uñtayawi. jaqthapiña.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


71
“Semillero de palabras”

S
Relaciones de producción. Achunaka
apnaqaña.
Relaciones económicas.
Qullqituqinaka apnaqaña.
Relaciones humanas. Jaqi jikthapta.
Relaciones públicas. Kamananaka
jikthapta.
Religión. Ajayu, apu sara.
Renta. Payllawi.
Renta nacional. Marka payllawi.
Renta per cápita. Nayra chanichaña.
Represión. Arknaqa, katuraña.
Represión social. Markachirinakaru
arkanaqaña.
Resignación. Chuymaya saña,
maskisaya, amulasiña.
Resolución de conflictos. Amtaru Símbolo Chimpu
puriña.
Saber. Yatiña.
Resultado. Jikxatata, jikirata, jikhirata.
Sabio. Yatiri.
Retrogrado. Kutjta, kutta, kutjti.
Ser. Jaqiña.
Revolución. Ch´axwa, mayjt’a, thijra.
Sabiduría. Yatitanaka, yatiñanaka.
Revolución cultural. Qama mayjt´a,
Sagrado. Yaqäwja, wak’a, pukara, illa.
sarawi.
Salario. Paylla.
Revolucionario. P’iqinchiri, irpiri,
Salario mínimo vital. Qallta paylla
kunkañchayiri.
jakañataki.
Riqueza. Yänaka utjirinaka.
Salario nominal. Aru paylla.
Rito. Yupaycha.
Salario real. Chiqa, wakiskiri paylla.
Ritualismo, ritualidad. Yupaychawi.
Salud. K’umara.
Rol. Phuqhaña.
Salud mental. K’umara amuyu.
Responsabilidad. Phuqhawi.
Saneamiento ambiental. Pacha
Rumor. Chhiphisiña, phispisiña.
q’umachaña.
Ruta crítica. Thakhi amuyt’a.
Secreto profesional. Yatxatata
Rutina. Pachpaki, kikipa.
imt´apa.
Sectarismo. Yaqhaqta.
Segregación. Jisk’achawi, chhikhasiña,
jisqhasiña.
Seguridad social. Yäqasisa qamaña,
kumuna uñjiri.
Seguro social. K´umara jakaña.
Semántica. Aru amuyu.
Sintaxis. Amuyu sara.

Aymara Yatichawi Ulaqa


72
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Seminario. Tantachawi, aruskipawi, Socialismo. Khuskhaki.


amuykipawi. Socialización. Aruskipawi yatiyaña.
Semiótica. Yati sara. Sociedad. Kumuna, jaqinaka.
Sentimiento. Chuyma ch’allxta. Socio drama. Kikipa yatxapayaña.
Servicio. Yanapa. Sociología. Markachirita yatxatawi.
Servicio militar. Pallapalla phuqhaña. Sociología de la educación.
Servicio público. Markachirinakaru Markachiri yati yatxatawi.
yanapiri. Sociometría. Kumuna tupu.
Servicio social. Kumunaru yanapaña. Solicitud. Mayiña.
Servicio social escolar. Yatiqiriru Solidaridad. Yanapt’awi.
yanapa. Sondeo. Amuykipa, uñakipa.
Sexo. Chacha-warmi, qachu-urqu. Status. T´aqa, kasta.
Sexualidad. Chacha-warmi, ani, ayni Subconsciente. Jani amuyuni, pisi
yatikipawi. amuyuni.
Símbolo. Chimpu. Subdesarrollo. Qhipt’a sartawi.
Simbología. Chimpu yatxata. Sublime. Qullana.
Símbolos sociales. Kumuna Subsidiario. Yapxata, yanapt´a katuqiri.
chimpunaka. Subvención. Yanapt´a iraqa, irxata.
Semiología. Arunakata yatxata. Sugerencia. Amuyt´a, amtaya.
Semiótica. Amuyunakata yatxata. Superávit. Jilt’a.
Simposio. Amuyu Tantachawi. Supervisar. Uñjaña, uñakipaña.
Sincretismo. Chhaxru amuyu. Supervisión. Uñakipa.
Sincrónico. Pacha khuskha, chikt´a. Supuesto. Sataki, ukhamaki.
Sindicato. Irnaqiri tanta, tama.
Sindicalismo. Mä amtaru phuqhirinaka.
Síndrome. Muyumuyu, päwi.
Sintomatología. Usu qallta.
Sistema. Llika, chiqancha.
Sistema económico. Qullqi llika,
qullqi chiqancha, qullqichawi.
Sistema educativo. Llika yati
chiqancha.
Sistematización. Qillqa, amuyu
mayachthapisa chiqanchawi.
Sistematizar. Mayachthapiña,
chiqanchaña.
Situación social. Kumuna jakawi uñja.
Soberanía. Pachpa.
Soberanía alimentaria. Pachpa achu
manq’awi.
Sociable. Sumankaña, qhana aru.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


73
“Semillero de palabras”

T
Terapéutica. Qaqthapisa qullaña.
Terapia. Qaqthapi.
Territorialidad. Uraqxata.
Territorio. Ayllu suyu marka.
Tesis. Tuku yatxata.
Test. Chiqt’a.
Tierra. Uraqi, laq´a.
Tipo. Amuyt´a, inkillu.
Tipología. Kunaymana yatxata.
Tolerancia. Iyawa.
Toma de decisiones. Amtaru purïwi.
Totalitario. Taqichiri, munañani.
Trabajador social. Markachiriru
yanapt´iri, kumunaru arxatiri.
Trabajo. Irnaqa.
Trabajo de campo. Wasa irnaqa.
Trabajo de equipo. Tama irnaqa.
Tradición. Nayra saräwi.
Trabajo Irnaqawi, lurawi Tradicional. Nayrapacha, jayapacha.
Tradicionalista. Nayratpacha,
Tabú. Jarkt’ata. jayatpacha.
Tabulación. Apthapisa, jakthapiña. Trámite. Jikikiptayaña, jikhiptayaña,
Táctica, estrategia, técnica. laqancha.
Kunjama, kawkhima, kunäma-thakhi. Transculturación. Mayst’ata, lluscht’ata,
Taller. Lurawi. mayjt´ata.
Técnicas grupales. Amuyu qutunaka. Transferencia. Yaqhachiqaru apaña,
Tecnocracia. Yatiri tukuwi. irpaña, jittayaña, churaña.
Tecnócrata. Yatiri tukuri. Transversal. Qipa.
Tecnología. Lurawi yatxata. Tratamiento social. Jaqirjama uñjaña.
Tema. Yati wakicha. Trauma. Mullja.
Temática. Yatiwinaka.
Temáticas curriculares. Wakt´ayata
yatiwinaka.
Temperamento. Jaqiwita, Jaqi uñta,
jalta chuyma.
Tendencia. Thakhi, thakincha, thakicha.
Tensión social. Kumuna thuqta,
ch’urkhiña.
Teocracia. Apu mallkuchawi.
Teoría. Qillqa yatiwi.
Teoría general. Taqi qillqa yati.

Aymara Yatichawi Ulaqa


74
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

U V

Vivienda Qamaña uta


Valor. Chani, yäqa.
Valor de cambio. Chani turkakipa,
mayjt’a.
Valor de uso. Chani apnaqa.
Valores culturales. Yäqasisa qamawi.
Vanguardia. Nayrt’iri.
Universo Pacha Variable. Mayjt’a.
Variable dependiente. Yatxata
mayjt’a.
Unidad. Sapa, mayacha mayaki.
Variable independiente. Sapaqata
Unidad educativa. Yatiña uta.
mayjt’a.
Unidad educativa nuclear. Tayka
Variable interviniente. Purt’iri
yatiña uta.
mayjt’a.
Universalidad. Taqpacha.
Verificación. Uñakipa, chiqätapa.
Universidad. Jach’a yatiña uta.
Viabilidad. Wakisiri.
Universo. Pacha.
Vida. Jaka.
Urbanización. Markachawi.
Vida comunitaria. Qamawi, jakaña.
Utilidad. Yäni.
Violencia. Jani walt’a, ch´axwa.
Utopía. Jani jikkaya, ina amta.
Vivencia. Jakawi.
Vivienda. Qamaña uta.
Vocabulario. Aru pirwa, aru tanta.
Vocación. Yatxatani, yati qhansta,
manqsta.
Vocación productiva. Yati manqsta.
Voluntad. Q´apha, muniri, luriri, taqi
chuyma.
Votación. Chhijllawi.
Vulgarización. Pisi arunaka, inakiptawi.

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


75
“Semillero de palabras”

X Z
Xenofobia. Uñisisiña, uñiskhuchhi.

Y Zanja Q’awa

Zalamero. Sallqa
Zanja. Q’awa.
Zona. Sapsi.
Zona de desarrollo próximo.
Taypi yatiqa.
Zonificación. Jalanuqa, t´aqanuqaña.
Zozobra. Aynacht’aña.
Zumbar. Wururiña.
Zurdo. Ch’iqachu.

Yerba Qura

Yerno. Tullqa.
Yerba. Qura.
Yo. Naya.

Aymara Yatichawi Ulaqa


76
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

JAKHUNAKA
NÚMEROS CARDINALES

N° AYMARA CASTELLANO
0 WASA/CH’USA CERO
1 MAYA UNO
2 PAYA DOS
3 KIMSA TRES
4 PUSI CUATRO
5 PHISQHA/QALLQU CINCO
6 SUXTA/MÄ QALLQU SEIS
7 PAQALLQU SIETE
8 KINSAQALLQU OCHO
9 LLÄTUNKA NUEVE
10 TUNKA DIEZ
11 TUNKA MAYANI ONCE
12 TUNKA PAYANI DOCE
13 TUNKA KIMSANI TRECE
14 TUNKA PUSINI CATORCE
15 TUNKA PHISQHANI QUINCE
16 TUNKA SUXTANI DIECISEIS
17 TUNKA PAQALLQUNI DIECISIETE
18 TUNKA KIMSAQALLQUNI DIECIOCHO
19 TUNKA LLÄTUNKANI DIECINUEVE
20 PÄTUNKA VEINTE
21 PÄTUNKA MAYANI VEINTEUNO
22 PÄTUNKA PAYANI VEINTIDÓS
23 PÄTUNKA KIMSANI VEINTITRES
24 PÄTUNKA PUSINI VEINTICUATRO
25 PÄTUNKA PHISQHANI VEINTICINCO
26 PÄTUNKA SUXTANI VEINTISÉIS

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


77
“Semillero de palabras”

27 PÄTUNKA PAQALLQUNI VEINTISIETE


28 PÄTUNKA KIMSAQALLQUNI VEINTIOCHO
29 PÄTUNKA LLÄTUNKANI VEINTINUEVE
30 KINSATUNKA TREINTA
40 PUSI TUNKA CUARENTA
50 PHISQHA TUNKA/ CINCUENTA
60 SUXTA TUNKA SESENTA
70 PAQALLQU TUNKA SETENTA
80 KINSAQALLQU TUNKA OCHENTA
90 LLÄTUNKA TUNKA NOVENTA
100 PATAKA/PÄTAKA CIEN
200 PÄ PATAKA DOSCIENTOS
300 KIMSA PATAKA TRECIENTOS
400 PUSI PATAKA CUATROCIENTOS
500 PHISQHA PATAKA QUINIENTOS
600 SUXTA PATAKA SIESCIENTOS
700 PAQALLQU PATAKA SETECIENTOS
800 KIMSAQALLQU PATAKA OCHOCIENTOS
900 LLÄTUNKA PATAKA NOVECIENTOS
1.000 WARANQA MIL
2.000 PÄ WARANQA DOS MIL
3.000 KIMSA WARANQA TRES MIL
4.000 PUSI WARANQA CUATRO MIL
5.000 PHISQHA WARANQA CINCO MIL
6.000 SUXTA WARANQA SEIS MIL
7.000 PAQALLQU WARANQA SIETE MIL
8.000 KIMSAQALLQU WARANQA OCHO MIL
9.000 LLÄTUNKA WARANQA NUEVE MIL
10.000 TUKA WARANQA DIEZ MIL
20.000 PÄTUNKA WARANQA VEINTE MIL
100.000 PATAKA WARANQA CIEN MIL
200.000 PÄPATAKA WARANQA DOSCIENTOS MIL
1.000.000 WARANQA WARANQANI UN MILLÓN

Aymara Yatichawi Ulaqa


78
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

NÚMEROS ORDINALES

N° AYMARA CASTELLANO
1ïri Mayïri Primero
2ïri Payïri Segundo
3ïri Kimsïri Tercero
4ïri Pusïri Cuarto
5ïri Phisqhïri Quinto
6ïri Suxtïri Sexto
7ïri Paqallqüri Séptimo
8ïri Kimsaqallqüri Octavo
9ïri Llatunkïri Noveno
10ïri Tunkïri Décimo

PACHA / TIEMPO

AYMARA CASTELLANO
PACHA TIEMPO
KHURI WARÜRU ANTES DE ANTEAYES
WARÜRURU/WATÜRU ANTEAYER
WASÜRU AYER
JICHHÜRU HOY
QHARURU MAÑANA (DÍA)
JURPI MAÑANA PASADO
NÏPA DESPUÉS DE MAÑANA PASADO
URU DÍA
CHIKA URU/TAYPÜRU MEDIO DÍA
CHIKA ARUMA MEDIA NOCHE
QHANTATI MADRUGADA
Q’AXUTATTANITA AMANECER
JAYP’U TARDE
ARUMA NOCHE
SITÜRU TODO EL DÍA
URAYT’A/MÄ PACHA HORA

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


79
“Semillero de palabras”

MÄ K’ATA MINUTO
CH’IPXTA SEGUNDO
QHALT’I/ARUMANTI MAÑANA
PAQALLQÜRU SEMANA
PHAXSI MES
TIRSU SEMESTRE
MARA UN AÑO

PAQALLQÜRU

AYMARA CASTELLANO
PHAXSI/PAXSÜRU LUNES
ATI/ATÜRU MARTES
WARA/WARÜRU MIERCOLES
ILLAPA/ILLAPÜRU JUEVES
URURI/URÜRI VIERNES
KURMI/KURMÜRU SÁBADO
WILLKA/WILLKÜRU DOMINGO

PHAXSINAKA

AYMARA CASTELLANO
CHINUQA ENERO
ANATA FEBRERO
ACHUQA MARZO
QASAWI ABRIL
LLAMAYU MAYO
MARAT’AQA JUNIO
WILLKAKUTI JULIO
LLUMP’AQA AGOSTO
SATAQALLTA SEPTIEMBRE
TAYPISATA OCTUBRE
LAPAKA NOVIEMBRE
JALLUQALLTA DICIEMBRE

Aymara Yatichawi Ulaqa


80
Glosario Pedagógico Aymara - Castellano, Castellano - Aymara

Consejo Educactivo Aymara (CEA)


81

También podría gustarte