Está en la página 1de 54

Jesús Manya Salas

Yawarchasqa
Tuko Terruko
Jesús Manya Salas
Yawarchasqa Tuko Terruko

Autor-Editor
© Juan Jesús Manya Salas
Dirección:
Alameda Pachakuteq 700
Santiago-Cusco-Perú
Celular: 947002737
jesusmanya@yahoo.es

Ilustración de portada
Erick Condori

Impresión:
INSPIRA PAPEL E.I.R.L.
Domicilio: Calle Pavitos N° 536
RUC: 2060240951

Primera Edición: Diciembre del 2021


1000 ejemplares

Hecho el Depósito Legal en la


Biblioteca Nacional del Perú:
2021-14058
ISBN 978-612-00-7246-2

Prohibida la reproducción total o parcial de la obra

Qosqo, diciembre del 2021


2
Yana q’aqchay, Puka q’aqchay
Las comunidades andinas y amazónicas desde 1980,
fueron el escenario principal de la guerra; a esas alturas
y tiempos no eran parte del desconectado “Perú profun-
do” como afirmaba Mario Vargas Llosa, en el Documento
Uchuracay; separando y subalternizando a dichos pue-
blos frente al Perú criollo y occidental. Abimael Guzmán
desde su dogmatismo maoísta, hizo también la divi-
sión subalterna entre el campo y la ciudad, al caracteri-
zar a la sociedad peruana como “semifeudal y semicolo-
nial”.

Vargas Llosa y Guzmán curiosamente coincidían en su


análisis, negando la dinámica y los derechos políticos,
culturales y económicos de los pueblos andinos; mira-
ban el mismo espejo de comunidades cosificadas y petri-
ficadas del “Perú profundo y semifeudal”, cuando la reali-
dad era otra. Detrás de esa supuesta posición paternalista
y revolucionaria, desconocían la verdadera relación mer-
cantil y comercial que el capitalismo vía enclaves mine-
ras, turismo, hidrocarburos, generaban desigualdad
social, cultural y territorial ante el conjunto del país.

Con estas interpretaciones, desde el lado conservador y


mediático en el terreno de la cultura, justificaron la
intervención y represión policial en la primera fase y
luego militarmente en la restitución del dominio estatal
y occidental a través de sus formas simbólicas y lingüísti-
cas coloniales; usando el español y la jerga militar para
3
afirmar la superioridad cultural para arremeter, desco-
nocer y arrinconar a los quechua hablantes y sus dere-
chos, imponiendo una pacificación de los cementerios en
todos los planos.

Desde el lado dogmático – vanguardista, el senderismo


acuñó también simbología y relato colonial con el espa-
ñol, el falso mito de los primeros años del ochenta, crea-
do por algunos senderólogos, acerca de un proceso “mi-
lenarista y andinista de la guerra senderista”, encabeza-
do por Guzmán el “Puka Inti o Sol Rojo” desde la Uni-
versidad de Ayacucho, tuvo corta duración.

El I Congreso para entronizar el “Pensamiento Gonza-


lo” cuarta espada del mundo, culminó bailando Zorba
el Griego, distante del wayno peruano y ayacuchano;
ellos no estaban para santorales andinos, auto considera-
dos “vanguardia”, menospreciaban al pueblo sólo con
funciones de maniobra como “maza” si colaboraban con
su proyecto y “mesnada” si era para aniquilarlos.

Ambos bandos usaron el “quechuañol” un castellano


quechuizado, para explicar sus posiciones y decisiones
desde la visión de los mistis o mestizos occidentaliza-
dos. La esquizofrenia de la guerra era tal que, un día lle-
gaban los infantes de la marina, marcando distancia
racial y social, para reprimir con jerga criolla y obligarlos
a participar en los Comités de Autodefensa como carne
de cañón. Al día siguiente aparecían los senderistas y con
el mismo idioma y comportamiento organizaban los
Comités Populares, utilizando un discurso ideologizado
4
a través de algunos de sus traductores militantes.

Los hombres y mujeres comunes, jamás fueron consul-


tados en su parecer por uno u otro bando; era el mismo
retrato de la invasión colonial cuando el cura Valverde
exigió al Inka Ataw Wallpa, responder en un idioma y una
religión que desconocía. Con el terrorismo de ambas
fachadas se instaló el silencio como medio de expresión
al desacuerdo. Hablar era subversivo para los milicos y
reaccionario para los senderistas.

De pronto, durante esa década del terror volvió el silen-


cio; esos pueblos rebeldes e insurgentes que habían con-
quistado décadas antes: la reforma agraria, construido
sus escuelas para escribir y leer, articular carreteras y tro-
chas intercomunales para conectarse al mundo; volvie-
ron a la penumbra y el mutismo. Hasta los relatos de esa
épica como la de César Vallejo, López Albujar, Ciro Ale-
gría, José María Arguedas y otros, fueron prohibidos en
sus escuelas y colegios por ser muy rojos.

Los hombres del ande, retrocedieron siglos como en los


periodos de la invasión y la colonia española, tuvieron
que volver a la estrategia de la resistencia y la sobrevi-
vencia como perspectiva. Resistencia que es muy dife-
rente a derrota y agotamiento. En el periodo colonial de
los Pizarro, para escapar de la mita en las minas y obrajes,
ante el despojo de sus tierras, las comunidades y ayllus
optaron por trasladarse o migrar a las grandes alturas,
lejanas e inaccesibles al genocidio, o vivir en la profundi-
dad de la madre selva, sólo así resistieron y sobrevivie-
5
ron. La historia se replicó de manera trágica en las puer-
tas del Siglo XXI.

Frente al terror de Sendero y el Estado, nuevamente los


pueblos evadieron el cerco y el enfrentamiento, se mar-
charon a conquistar nuevas tierras y selvas; migraron o
invadieron los grandes arenales en la costa para vivir
junto a la selva de cemento y fierro; ahí construyeron sus
nuevos ayllus y comunidades con esteras; recrearon sus
vidas, trabajos, comidas, fiestas, danzas y costumbres.
Como decían José Carlos Mariátegui y Uriel García, el
nuevo indio bajó a la ciudad en ojota desde los Andes,
para construir su nuevo hogar.

Refundaron el Qhapaq Ñan, como el camino comunita-


rio del progreso que, heredaron de la sociedad produc-
tiva andina. Frente al egoísmo individual y la competiti-
vidad neoliberal, retomaron el sistema económico y cul-
tural del ayni complementario y diverso; ahora volvie-
ron a la verticalidad andina desde la costa; desde enton-
ces las nuevas familias trabajan, disfrutan y festejan
colectivamente en sus pueblos costeros y regresan al
viejo pueblo cordillerano, a refundar la tradición y reno-
var la sangre familiar, de cuando en cuando.

El silencio literario de algún tiempo, frente a la violen-


cia armada o la guerra interna, originado en el temor y/o
búsqueda narrativa, fue reemplazada poco a poco a tra-
vés de un conjunto de trabajos académicos y literarios,
sobre este periodo tan convulso del país; esfuerzos en

6
todos los formatos y especialidades.

Los relatos más difundidos acerca del conflicto arma-


do, se encuentran prisioneros bajo la bipolaridad del
sistema, pero en el sentido del relato oficial que preco-
niza el Estado Peruano, sus escritores buscaron revali-
dar la hegemonía ideológica y cultural del sistema con
una la literatura bastante más a fin a los circuitos comer-
ciales del performance internacional, con libros como: Litu-
ma en los Andes de Mario Vargas Llosa, Abril Rojo de San-
tiago Roncagliolo o La Hora Azul de Alonso Cueto, por
citar a los emblemáticos de dicha narrativa.

Más tarde el trabajo de la Comisión de la Verdad, abrió


nuevos caminos e interpretaciones, con una mirada
equidistante al origen, causas y consecuencias del
terror del Estado y el terror senderista. De esta “equidis-
tancia” ante la realidad de la guerra interna, décadas des-
pués surgieron una diversidad de nuevas narrativas:
escépticas, líquidas, camaleónicas, cínicas, pedagógicas, etico-
sas, militantes que, recogen nuevas interpretaciones y
enfoques; toda esa profusa variedad están recopiladas en
antologías y estudios como los de Mark R. Kox y Gustavo
Faverón, entre otros; del mismo modo otras disciplinas
incursión en otros trabajos, como el sicoanálisis en libros
polémicos reflexionados por Juan Carlos Ubilluz, Víctor
Vich y Alexandra Hibbett.

No es muy conocida las recreaciones en el runa simi y


desde el runa simi o qheswa simi, el relato de Yawar-
chasqa marca esa la diferencia con los otros textos y
7
memorias individuales y colectivas con el español;
Yawarchasqa Tuko Terruko busca llenar ese vacío e incor-
porar el quechua contemporáneo a las recreaciones y pro-
blemas de los tiempos actuales, a fin de sacar a nuestro
idioma matriz del anclaje folclórico y pasatista que existe
en la llamada literatura quechua.

El alma y cuerpo de Yawarchasqa, también es radical-


mente diferente con el tono complaciente de algunos
intelectuales y artistas con la “guerra senderista” y/o
justificadores de la violencia oficial en el plano cultural y
político; ahora que andan de moda los comportamientos
políticos y culturales líquidos que, permite dejar pasar y
olvidar interesadamente los hechos y crímenes, se nece-
sita otros relatos.

Yawarchasqa es la memoria del ñak'ariy, relato del


dolor y el sufrimiento ante la metralla y la dinamita,
resistencia y victoria desde el runa simi y en runa simi,
frente a otros actores. Escrito desde la oralidad como es
nuestro idioma nacional el quechua y el saber andino; es
finalmente un homenaje y compromiso a quienes se les
prohibió hablar su idioma matriz, desde la impostura
cultural, reaccionaria y revolucionaria de unos y otros.

Qhapaq Raymipi, 2021 watapi, Qosqo llaqtamanta.

8
I.- K'achay k'anchay
Ch'aska llaqechan munay
sipasman tukupusharan,
sapanka watakunapi wiñaspa;
urpillaraq kashaqtinmi,
llaqta waynakuna k'illichu kikillan,
karullamantaraq qatikachaqku,
chakran patapi, yachay wasipipas,
ñawinchaqkun pantayqachanankukama.

Asikuspallan puriykachaq,
yachaqmi sonqo suwa kasqanta;
imatapas munaq chayqa,
qhawayllanwanmi yanapachikuq:
llank'aypi, qarpaypi, qelqanapipas,
wakin p'unchawkunapitaq,
malqokunatapas maqanaychiqmi.

K'achay k'achaymi phawaykachaq;


ñañankunawan pukllaspapas,
k'anchapuqpunin;
chaymantan payakuna llakipaqku:
-Ch'askachanchismi warmichamanñan
munayta chayaypushan,
mayqen suwa atoq wayraraqchá,

9
chayamuspa apakapunqa.

Munay ch'askachanchisqa
qonqayllamanmi ch'usaqyapun,
chiwakukunata waqaychispa,
sonqonkuta chhalluspa;
Puma taytallanmi rimapakuq:
-Karu teqsi muyumanmi puririn,
yuyaynintan hunt'achimunan
hatun yachay wasikunapi,
llaqtakunaq kamachiqkunata reqsispa,
hamawt'akunata tapurispa,
chay hamut'ayta chu'yanchaspañan
kutinpunqa llaqtanchisman.

Sapanka machayllapin
Ch'askacha kutinpuq,
waynakunaq umallanman
sonqonta p'akispa;
manaraq yawarchakuy
chayaramushaqtin.

10
II.- Tutakunapi phawaykachaq
Manaraq Inti k'anchamushaqtinmi
hatun orqokunapiqa,
qhaway qaqakunapiqa,
puka wifalakunaqa hoqmantan
k'aspikunapiña phalaphashanku,
illariypaqka.

Iskay p'unchawmanqa
chawpi k'iklluntan haykumunku
pachaqllapas qhari warmikuna,
yuraq uyayuq wamink'asqa,
qaparispanku, mistikunaq rimayllanpi:
-ILA, ILA, ILA,
¡¡ Viva el Inicio de la Lucha Armada!!
¡¡ Viva el Partido Comunista del Perú!!
¡¡ Salvo el poder todo es ilusión…

Hoq waynatataq kamachinku:


- Traduce todo lo explicado…

Waynaqa t'ikran llipin rimayninkuta:


-Llaqtakunan huñunakusun
hatun kanchapi, mana hamuqkunaqa
wañuytachá mañakushanku.
Ayllukuna phawarimuychis.
11
Munaspa mana munaspa
ayllukunaqa chayamunku
manchariskaraq, uyarinankupaq:
-LLaqtamasikuna, kunansis
Guerra Popular mast'arikushan
astawan teqse muyupi.
Atipanqakus yawarch'onqa
runakunata wañuchiyta,
manaraq ch'achay muchuywan
tukuwashaqtinchis.

-Qankunapas haykunaykichisis,
kay alqo runakuna kamachikuq
tukupunanpaq wañupunanpaq;
chaytas rimarimuran umalliq
Camarada Gonzalo;
chaypaqsi chayamunku,
warma wawaykichiswan
puririnankupaq. T'ikramun runa,
ñut'u warmichataq,
makinwan kamachikusan.

-Mincharaqsi kamachimuran
Comité Popular:
Manan pipas maypas haykunmanchu
hoq llaqtakunaq qhatunkunanmanqa;
rimarirankuñas, llank'anchispa rurunqa
ayllullanchispis mikhuykhunan
yanapakunanchispaq.
12
-Chaytas soqta qhari warmikuna p'akinku,
llaqtanchispa kamachikuyninta,
oqankutas sarantawan qhatumusqaku
khuchi qolqe rayku.

-Allintas yachananchis,
sipinqakus q'ello uywakunata,
mana hayk'aqpas qhatuman
uraynaykichispaq;
mana yana umakunaman
sinchikunaman pantanaykichispaq;
reqsinkuñas kay asnaq t'uru
wañuqkunataqa. Mancharisqa
t'ikramushan runachaqa.

Iskay warmi hoq waynawan,


qollotawan ch'eqtanku umankuta
soqta warma runakunata:
-Chhaynatas tukunqaku
qhatu qhatu warmikunata,
awqaq rimariqkunawan runakunata;
kutimunqakus minchha p'unchawman,
chaypaqsi suyananchis
iskay chunka churiykichiskunawan,
mana yawar hich'akunanpaq.

Ñut'u warmichañataq:
-Llipillaykichiswan:
¡¡Kawsachun Guerra Popular,
13
Kawsachun PCP,
Kawsachun Camarada Gonzalo!!
Wasiykichista kutipuychis upallaskalla,
tukumushaqkun llank'aychataraq.
Llaqtakunaqa hayllinku manchariymanta,
manan yuyaymantachu.

-Ima waqracha inicio de la lucha armada,


guerra popular del campo, comité popular,
partido comunista, camarada Gonzalo,
wayra runakunapas. Rimapakunku.

-Mana qolqepaq llank'asun chayri?


Imawantaq p'achata, mikhuytari,
hanpikunatari rantimusunri?
Mana qolqewanqa,
manan kawsay kapunmanchu.
Imatachá munanku kay asnukunaqa.
Tapurikunku sonqollankupi,
Ñawinllankuwan.

-Imatataq rurasunri wawanchiskunawanri?


Karu karu lllaqtakunamanchus,
otaq Lima wichaymanchus apachisunchis.
Qoqa pallaypipas, qori hallpaypipas
sinchi suwakuysi chayanpun.
Pakamunanchispunin,
puka phuyukunamantaqa.
Mancharisqa waturpakunku.
14
-Hayk'aqcha kutiramunqaku
tuta puriqkuna, yuraq q'arakuna
saqra khumpakuna, tukukunari?
Tapurikunkun sapanka p'unchaw,
machu runakuna chakrakunapi
hayachikuypi aqhata ch'akipaspa.

15
III.- Yana qhetekuna
Mosoq killakunapipas manañas allinchu
llaqta kawsay, llank'ariypas ch'akipunsis,
k'umu k'umun runakunapas puriripunku.

Sapanka chawpi killamantan kutimunku,


sinchikuna, awqallikuna wamink'ankunawan;
wasikunamanmi winakunku suwanankupaq
mana tapuriskuspa, hayt'aywan kichaspa
punkukunatapas chhallunku;
warmikunatapas sarunchankun,
warmataraq payataraq:
-Uno, dos, tres…
uno, dos, tres...
terruquito maricón,
si te encuentro maricón,
tú garganta cortaré y
la sangrecita chuparé…
Takipakunkun cheqnisqa uyayuq.

Huñunankun llipin ayllukunata,


sutinkuta tapurispa, qelqankutaq asikuspa,
p'enqachiyta munanku uyankupi llaqtakunata:
-Cómo te llamas perro de mierda?
Tapunku phiñay phiñaylla.

16
-Sutiykun: Perqa, Waman, Qespe,
T'ika, Rumi, Kusipawkar, Aqostupa…

-Silencio, desde ahora eres:


Paredes, Del Águila, Espejo,
De la Flor, De la Piedra, Acosta…
Entendido carajo? Qaparin umalliq.

Llaqta k'umilluta kamachin t'ikrananpaq,


paypas manchaywan rimapakun:
-Tawa kutiñas hamunku kay llaqtaman,
kunanqamas mana rikunkuraqchu
warma wawanchiskunata,
umansis nishan paqhasankikun,
chhaynapunis.

-Manan chhaynachu wiraqocha,


aylluq churinkunaqa, karu llaqtaqmanmi
uraykunku llank'ayman yanapayman;
chakrallawanqa manan kawsaykumanchu,
p'achallapaqpas qolqechamunankun
kharu llaqtakunapi. Rimarin yachachiq,
llaqta umalliq machula.

-El Gobierno Nacional ha ordenado


participar en el Comité de Autodefensa,
para combatir el terrorismo.
El que oculta y ayuda a los terrucos
es un traidor a la patria y será ejecutado.
17
Kamachin wamink'añataq,
Castilla rimayllapi.

Hoqmanta k'umillupas:
-Kunanmanta pachaqa manañas
Ayllukuna kanqañachu, mosoq sutinqa
Comité de Autodefensa. Chaypaqmi
munayshanku kallpachasqa runakunata,
manan wañu wañu machukunataqa
wañu wañu payakunatapas.

Wiraqocha Generalmi kamachikamun,


llipin ayllu runakuna, maqt'illukuna,
huñunakunaykichis Comité de Autodefensa
niskapi; chaywansis supayninta apachisunchis
chay wañuysapa terrukukunata.
Rimarin manchasqa sarusqapas.

-Mana munasun chayqa


wañuymanmi haykunkichis.
Pay kikinpunis phatachinqa
umayninchista, alqota hina.
Ch'aku alqochata umanta
hap'iruspa phatachinku.

-Kutimunqakus chunka iskay


p'unchawmanta, chaypiqa
suyananchismi churinchiskunawan;
sapanka wasikuna, sapanka k'ikllukuna,
18
churananchismi hoq warmallatapas,
yachachinankupaq imaytas llaqtakuna
wañuyta kutichinanku chay terrukunaman.
K'umillu tukupun.

Puriripunku takispa: Somos los cabitos


invencibles…

-Imatataq kunanri rurasun?


Pukakuna chayamunku
Comité Popular kamachinqan ninku.
Yana umakuna kutimuqtinkutaq
Comité de Autodefensa nillankutaq.
Iskayninkupunin manan munankuchu
ayllunchiskunata. Cheqniwanchismi.
Noqanchistaq yawarchasqa chawpipi,
mana mamayoy mana taytayoq.
Yuyaychakunku ch'ulla runa hinalla.

19
IV.- T'ikallapi tusuykachaq
Ch’askacha pisqa watamantañan,
intiq wach'in kikillan rikhurimuran,
ripuskanmantaqa aswan munaycharaq,
yana ch'illu chukchanpas
t'ikawan sinp'asqa, qoya kayninta mat'ispa;
puriyninpas, rimayninpas akllakunaq
kawsayninmanmi t'iqrapusqa:
-Ima suwa wamanchataq,
kunanri maskhanman
pukllayllapaqpas,
kay hatun munay sipastari?
Millp'upakunku machulakunapas.

Manaraq lawt'iyta tukusaqtinkun;


llaqtaq raymichayninpi,
takipakuq phiwichu chayamusqa,
qolqeyoq q'omer p'achasqa;
imaynatachá achuyriran riki,
manaña kacharikunankupaq,
ch'isipipas p'unchawpipas,
wayranpas chinkapunankama:
-Lima wichaytan ripun,
tayta mamanmi waqyaychimun;
San Marcos hatun yachaywasipis,
tukunan, tarpuntaypaq qallarisqanta;
20
sonqonwan waqaspan willakuq,
ima tapurikuymampas.

Chawpi watamantaq tarirunñataq


Tukuman hanp'atu maych'ata,
paywanpas t'akarikunkuñachu;
hoqmantan asikuyninpas kutiranpun,
puka uyaychanman:
-Askha churinkunan kutichipunku wasinta,
manayá yacharanichu warmisapa kasqanta,
chaypiyá wañuchimuchun llulla machuta;
phiñasqaraq atipakapuq pillatapas.

Puririshantaq millay huchachaypas,


kukulichaq pantayninwan;
tayta mamanqa, turankunawan
upallasqallan paywanqa,
uyarillankun k'amiykunatapas:
-Waka chutayniypas chinkapunmi,
wañupumpaschá, suwasaqtinchá
hap'ichikuran seq'ochikunankama;
asiykuspañan p'enqaylla chansakuq.

-Qochapampa tawtinkuypas phawaripunmi,


takisapa p'asñanwanmi qorpachakusqa,
chaymi supayninta apachini,
yawarninta mast'arinankama;
rumi hina llullakuq pasñaqa.

21
Yawraq warmimanñan poqoyshan:
-Puka, supay siki p'asña,
kay warmiwanka manan atinkuchu;
alqo runakunapas manchakunkun,
misk'ipachallankun umankuta,
qhawarispalla; kiskachankun
achuqalla payakunapas.

-Qhopo rakhayoq warmipaqka,


manan qhari hunt'asqa kanmanchu,
Apu Inkanchistachá suyaykushan;
k'uchumanta chanqamun sawkayninta,
laqla huk'uchapas.

P'unchawkunapas, puriyllan puririkushanku;


qoyachaqa iskay chunka iskayyninpaqqa,
maskharakamusqan yunkaray ukhumaritapas.
Tumipanpa hamawt'apas chayapakamuranmi:
-Qelqay qelqayllapaqmi chay runachaqa,
manan puñuypakuyta munaqchu,
chaymi wikch'upuni chaytapas.

Q'esqentokunapas sinchitañan amiykunku,


qhepallanpin phutimunku manchakuspa:
-Khuchi warmi, ch'aki sonqo,
ch'aran qara mana wachaq;
chaypaq hinataq manan chichuchinkuchu,
lloqllo runtukuna, usphayllan qharinkunapas.

22
V.- Pillpintuq phalariynin
Pachamama saminchay p'unchawmanmi,
ayllukuna hanan sayamanta uraymuranku,
urinsayamantapas wichamuranku,
qollanankunawan, qhaswankunawan.

Llaqechapas suyaranmi chawpi llaqtapi,


pallakunawan k'anchay k'anchay p'achasqa,
tususpañan munay kurkunkuta maywikachanku,
pillpintu hina makinkuta pukllachispa.

Chay illariypin, manaraq k'ankakunaq takiyninpi,


Ch'askacha sayarichiran huchu'y turachanta:
-Uywachanchiskunatan apanayki uskaylla,
hoq watakuna hina hatun michiyman,
karu orqoman, qaqapi Qhapaq Wanka wasinchisman.

-Wataruniñan mikhuynikita unu q'oñitapas,


manan pillapas yachanmanchu ruraynikita,
noqañan tayta mamachistapas willasaq;
suyawankin maskhamunaykama.
Marq'arin waqayuspa malqochanta.

Turachantaq puñuyllaraq tapurikun:


-Panay, Inti Taytanchis qaqa wasimanchu
puririsaq? Imaymanata qhawarispa,
23
mana awqanchiskuna qatiwananchispaq?

-Imanaqtintaq llipin uywakunatari apasaq,


imapitaq puririnqakuri khunpanchiskunari,
yana mulachallatapas saqeymancha?
Llakisqa rimarin, weqenta makinwan ch'akichispa,
usqhayllataq puriripun.

Chawpi huñunakuypi Sapa Inti ch'askashaqtin,


machu Qollana qallarin llaqtakunawan;
Tayta Apukunaq haywarikuyninta:
-Mañarikusunchis Pachamamanchista.
Allin Kawsay kutinpuy... kutinpuy,
Allin LLank'ay kutinpuy… kutinpuy,
Allin Munay kutinpuy… kutinpuy,
Allin Yachay kutinpuy… kutinpuy.

Ñawpachin Ch'aska warma aqllata,


makinmantaq churan Illapasqa
ch'uya ch'ila rumita:
-Kunanmi ckaskishanki Mama Waqoq,
Tupa Yawrinta, Hatun Iñaqa Aylluq Mallkinta;
Wankanchiskunapin Illapayta maskhamunanki,
chayta tarispañan kutinpunki,
mosoq qollanay k'anchaq qespinaykipaq.

-Rimarispaykun, yuyaychaykuñan waynakunawan;


taytanchiskunaq yachachiwaskanchista,
ayllunchiskunaq suyuchasqa kawsayninta;
24
mana panpachasqa ch'usaqyananpaq.

-Llaqtapin qhepasun machu payakuna, herq'ekunawan;


iskay ñeqenkunan wichapunqaku punakunaman,
kimsa p'akiytaq urayunqaku
hatun qocha yunkarayman.

-Hunt'ay yuyaywanmi
maskharani kay puririyta:
Pacha Mamanchista,
pukyunchiskunatapas tapurispa.
Chaymi kamachiyninku,
napaykusunchismi kunanqa,
cheqaq maskhayninchis tarinanchispaq.
Paypas yupaychallantaq.

-Apukunaq munayninchá,
mana ayllunchiskuna chinkapunanpaq?
Tapurikunku, qhari warmi, machu paya,
warma waynakunapas.

Napaykunkun qoqa saminchaywan,


qhaswataq haykumun, aqhachawan mat'isqa.
Urpichakunan p'itaykachanku,
turaychakuspa, ñañaychakuspa.

Llaqechaq asikuynin manaña chayanpunchu,


mancharisqachus otaq sayk'usqachus;
qhawariyninpas yuyayninpas chinkasqan,
25
sonqonpas khatatashanmi:
-Imaraqcha kallpachakamunqa,
hunt'aytaqa hunt'amushaqpunin,
Tayta Inkachiskunaq mañawasqanta;
rimarikun sapallanpaq.

Manaraq p'unchaw tukusaqtinmi,


rasph'iyusaqtinllaraq ch'usaqchakapunku;
munaychallata tususpallan,
lloqserapunku llaqtamanta.

Qhari warma tusuqmasinkunawan


puriripunku, mosoq kawsay maskhariq,
pacha mama nanaypi,
manaraq ñak'ariy sayarisaqtin.

Machu, paya llaqtakunataq


machayman haykuypunkuña,
mana waqay, mana llakiy
chayamunanpaq.

26
VI.- Chhallu chhallukuy
Umalliq llaqtapiqa
laqha chawpi tutayninpin,
qonqayllamanta phatarimun
choqe illapaq kallpan hina;
q'aqyapas mast'ariyninpi
p'akirparin tukuy wasikunata,
pampatapas kuchurinraqmi.

Sinchikunaq walla pukaranpas thunisqañan,


paykunapas ch'eqosqañan: umanku, chakanku,
makinkupas; patankupitaq puka wifala qelqasqa:
-Asi mueren los soplones
ILA ILA PCP.

Paqariyllamanmi chayaramunku,
pachaq sinchikuna wamink'anwan;
qaparispa huñunku lliw runakunata,
mancharichispa tapunku:
-Cholos terrukos concha de sus madres,
quiero toda la verdad; Gobernador pregunte
uno a uno, fuerte y claro. Qaparkachan.

-Mana cheqaqta rimankichis chayqa,


umaykichistas phatachinqa, akarunakuna.
Maypis warma waynakuna,
27
imanaqtinsis churiykichis pakakunku?

-Tariruqtinkuqa akantaraqsi
ch'eqerichinqaku. Tapuykachan k'umillu.

Sapanka wasikunatan haykunku,


chhallunkun imaymana tarisqankutapas;
llaqtakunatapas yawarchankun,
k'irinkupin hisp'ayunku asikuspa.

Waqtankutan chayachimunku,
soqta thanta unanchakunata,
askha qelqakunata, k'umillu tapurillantaq:
-Munaychas, senderistakunas kasqankichis,
maypin umalliqnikichis? Sut'intas munan,
kunachallan, supayninsi rawramushanña;
imaynatas haykurankichis llaqtapi
wasinkuta phatachiq? Yana k'umillu
puriykachan, imaymanata qhawapakuspa.

Aylluq machu qollanan achuyun:


-Wiraqocha, llank'aq runakunallan tiyakuyku,
churiykuqa manan kaypiñachu,
karu Limapi otaq Qosqo uraypin
yanapakunku mikhuyninkupaq,
kay llaqtakunapiqa muchuyllan qatiywanku;
rimashaqtin upallachin k'amiywan:
-Calla concheytumadre comunista.

28
Machu Puma hunt'ayllantaq,
mana manchakuspa:
-Wiraqocha, qhapaq yapuy killanmi,
chaypaqmi huñunakuyku llipin ayllukuna,
qarpay unu rakiykunaykupaq;
munanki chayqa hakuchis qhawariramusun:
qochakunata, yarqhakunapas allin
pichasqa, llut'asqa; tatichin hayt'aywan,
pampaman wikapan apulliqta:
-Burro viejo eso te pregunto?

Machulata p'akichin makinkunata,


sinchikunawan chakatachin k'ullupatapi,
warmikunapas waqashankuñan,
mañaypakuspa:
-Amaña ñak'arichiychu taytaykuta,
imallatapas manan yachaykuchu,
chakra llankaqllan kayku.

29
VII.- T'iliyasqaraq
Iphu wayraqhina chayaramun,
t'ilisqaraq tawtinkupas:
-Manataqmi chhaynachu kapitancha,
sinchitan saruwashankiku, yanq'allanmanta;
paqtataq yaw yana k'usillu,
sipiruykimanmi, saqra ch'illmiyllaywan.

Manaraq atipakuyta tukuyrusaqtinmi,


siminpipuni phatachinku illaputa;
k'umillutaq mancharichimun:
-Chhaynatas wañuchiwasunchis sapankata,
maymantas lloqsimuranku puka tukukuna,
mayqensis umalliqnin, maypin tiyanku,
ima qolqewansis rantinku mikhunata,
maytapunis puriykachanku,
pikunawansis huñunakunku?

Hoq kamachisqan umalliq


ninrinpi willarin, sinchikunaq pukaranpi
qelqakunaq tarisqankuta; chayta kichaspan
ñawinchan, sunkhanta hap'ipakuspa:
-Aja, puta madre, Mama Waqo, Tupa Yawri?
Gobernador pregunta carajo rápido, qué es eso?

-Chaytas pakashankichis, imataq chayri,


30
ch'utu alqo, imanaqtinmi chay warmichamantari,
mana willarankichu?

-Kunanri imaninkin iskay uya taparaku,


paykunaqa ch'asasqaykitapas yachasankun,
qelqas rimarishan sapallan,
sapanka p'unchaw khuchi
kawsaynikichismantapas.

-Sapa p'unchawsi runakuna chayamusqaku,


Argentina, Bolivia, Ecuador, Colombia,
Chilenokunapas; tupasqakus, rimasqakus,
yachachisqakus waynachakunatapas.
Teqsi muyu terrukukunas huñunakusqaku.

-Chunka iskay runtukunatas pallapakusqa,


kimsa watachallapi, qhelli chupi p'asñayki;
tarirunqaku chayqa, ñawintaraqsi lerq'orachinqaku,
runankunapas llipinkus haykunqaku phakallinta,
china alqota hinataraqsi wachachinqaku.

Qhariykachaspa puriykachan phiñallaña,


runakunaq uyanta ñit'ispa,
warmikunata thoqapayuspa,
herq'ekunatapas chukchankuta chutaspa.

Parayusaqtinmi kutimunku sinchikuna,


hoq mancharisqa ayllukunata aparimuspa,

31
paykunatapas qonqorinchinkun
ch'isiyanankama.

Yuraq k'usillupas kamachillantaq,


ch'isinpi mana ch'illminankupaq:
- Sargento ordene vigilancia nocturna,
les pueden cortar hasta los huevos
a los infantes.

32
VIII.- P'itiypatapiña
Llaqtakunaqa, munaspa mana atispa,
qoñinakunku paykuna pura,
wawakunapas yarqaymanta waqanku,
machukunapas chiriwan wañuytañas
taripashanku.

Yachachiq qollanataq sonqonpi tapuriykun:


-Ima pantakuytataq ruraraniri,
aylluykunaq ñak'ariy chaskinanpaqri?
Taytanchistapas allintataq raymicharayku,
Apunchiskunapas haywarisqan
sumaq ruru llank'ayniykuwan?
Ima qhete awqataq kutimunri,
ima sonqo nanaytaq rikhurimunri?

Tawa ñeqenpipuni pacha rikch'ariypi,


hatun apulliq wañu p'itiypiña,
pisi kallpanwanñan, ayllunta mañarikun:
-Kay awqanakuy cheyniypin,
Qhapaq Ñanninchista taririnaykichis;
manan yawar ch'onqaq yupintachu qatinanchis,
manataqmi puka runakunaq puririynintapaschu.

-Ch'usaq wayrakunallan iskayninkupas,


phuyuhinallan chinkapunqaku.
33
Sayk'usqa rimapakun.

-Sut'intan yachanaykichis, uyariychis:


Inkariyninchismi kutimpunqa,
chaypaqmi pakaranchis,
warma churinchiskunataqa,
mana muchuy, awqay wañuchinanpaq.

-K'itakuspallan kawsaranku ayllunchiskuna,


Pizarro puka kunka chayamusqanmanta pacha;
manan wañuynin, onqoynin, cheqniynin,
t'aqaynin tupawaranchischu.
Hawa patakunamanmi, yunkaray sonqonmanmi
achhuripuranchis, suyay suyaspalla,
kutimunnanchiskama.

-Churinchiskuna kutimuqtinkun t'ikaripusunchis.


Pacha Kamaq k'uchuwichay llaqtakunapin,
Ch'aska Illapaq saphichayninwan
yuyaychasqan chayanpunqaku.

-Amaro Inkanchiswanmi
uraymunqaku, kutinpunqaku,
rikch'arisqan, kusisqan suyanaykichis.

-Kay yana umakuna, k'umillu gobernadorwan


imatapas tapunqaku chayqa,
wañuq machulallanmi yacharan ninkichis,
manañan atiwanqakuchu pisipachiyta.
34
Qonqayllamantaq husq'asqa yana maqt'a,
runankunata qaparkachan, k'umillupas khatataspa:
-Machuta uraychiychis, ama wañuchunchu,
payllan yachashan ch'uya hunt'asqata,
puka qelqakunaq willakusqanta,
paymi hatun yachachiyta pakhallin.

-Waqo Mamas ch'awchukunata kawsarichinqa,


Phuru Rawk'akunatas phawachimunqa,
Pachakutiysi sayarinqa tawantinsuyukunapi.

Mancharisqataq q'ello uywapas watupakun:


-Tarinanchispunin kay warmiq k'allmayninta,
yawar sirk'aynintan ch'akichinanchispaq,
mana llaqtakuna sayarinanpaq,
manaraq ch'usaqchay chayamushaqtin.

-Chaykunatan yachay wasipi,


rimaykachaq kay hamawt'a,
chukllanpipas tarimuykun
Garcilaso, Mariátegui, Vallejo,
Arguedas, mawk'a qelqakunatapas.
Sirpayllin yachaphuku k'umillu.

35
IX.-Apu Yayapas waqananaypin
Wañusqatañan uraychimunku hamawt'ata,
chayllamanmi llaqtakunaq manchariyninpas
ch'usaqyapun, tukukapunmi,
sayaripunkun takipakuspa:

Apu Yaya Jesucristo,


qespicheqniy Apuyayay,
rikraykita mast'arispa
“hampuy churiy” niwachkanki,
rikraykita mast'arispa
“hampuy churiy” niwachkanki.

Imaraqmi munayllayki,
Jesuslláy, wawallaykipaq
chaka pataman churakunki
ñoqa awqa runarayku,
chaka pataman churakunki
ñoqa awqa runarayku.

Aqoyt'iyu huchaywanmi,
Apuyayay, phiñachirqayki.
Khuyapayakuqmi kanki,
pampachaway huchaymanta,
khuyapayakuqmi kanki,
pampachaway huchaymanta.
36
Qanmanta ayqekuspaymi
Jesuslláy, waqachirqayki.
Weqeykita t'akarispan
taytáy maskhamuwarqanki,
weqeykita t'akarispan,
taytáy maskhamuwarqanki.

Wasiykita saqerispa
karunchaspa purirqani,
kaqniy qowasqaykitapas
lliwta tukuykamurqani,
kaqniy qowasqaykitapas
lliwta saqeykamurqani.

Ñan kunanqa reqsiniña


mana chanin rurasqayta.
Chaskipuway wasiykipi
awqa sonqo wawaykita,
chaskipuway wasiykipi
awqa sonqo wawaykita.

K'uchumanta qaparimun warmipuni:


¡¡Kawsachun tayta hamawt'anchis!!
¡¡Kawsachun!! Atipakunku ayllukuna.
¡¡Haylli Qollananchis Amaro!!
¡¡Haylli!! Tutatapas mancharichinkun.

Ñawpa yachachiqpas,
sayarispan rimarparin,
37
awqa harawiyta:

HATUN TAYTANCHIS:
THUPA AMARO, CHEQAQ QESPIY

Ch'usaqtacha hatarichinqaku
t'oqyaspa tukuy atipaq sankhuwan.
Q'epirqonqakucha, panpantacha
aysakachanqaku.

Takaspakamacha, siminta hunt'anqaku


yaurariq k'illinsa usphawan
ch'usaqtacha hatarichinqaku:
MANATAQMI ATINQAKUCHO
WAÑUCHIYTAQA!

Umachakinpamantacha churarunqaku,
Sik'inqakucha yuyayninkunata,
kirunkunata, qapariyninkunatawanpas.

Hayt'anqakucha tukuy phiñakuywan.


Chaymantari, yawarcharunqaku:
MANATAQMI ATINQAKUCHO
WAÑUCHIYTAQA!

Pilluchinqakucha yawarwan umanta;


uyanta takaywankama.
Ch'antikunawantaq waqtankunata.

38
Kanichinkakucha hallp'a q'osñita.
Q'asurqarinqakucha:
MANATAQMI ATINQAKUCHO
WAÑUCHIYTAQA!

Orqonqakucha musqonninkunata,
ñawinkunatawanpas.
Munanqakucha qhasurqariyta
qapariy qapariypikama.
Thoqaykunqakucha.

Wañuchiy yuyay takaywantaq,


ch'antirunqaku:
MANATAQMI ATINQAKUCHO
WAÑUCHIYTAQA!

Churarunqakucha qayllapana chaupinpi,


wichay simiyuqta, mana tukuyniyoq
hanaqpachata qhawaspa,
chaki makintacha watarunqaku.

Mana allin yuyaywan,


p'itiyta munaspacha chutanqaku:
MANATAQMI ATINQAKUCHO
WAÑUCHIYTAQA!

Munankakucha ch'usaq hatarichiyta,


manataqmi atinqakucho,

39
ch'usaq hatarichiytaqa.

Munankakucha llik'irqoyta,
manataqmi atinqakucho llik'irqoytaqa
Munankakucha wañurqachiyta,
manataqmi atinqakucho
wañurqachiytaqa.

Munankakucha wikharqariyta,
kutarqoyta, yawarcharqoyta,
sarurqariyta, nunan ch'usaqyachiyta.

Munankakucha ch'usaq hatarichiyta,


manataqmi atinqakucho wañurqachiytaqa.

Kinsa ñeqe p'unchay ñak'ariyninkunaman,


tukuyñan atipasqa nispa iñiqtinkuri,
qaparispa, QESPICHIYMI!
hallp'a pataman, kutirimunqa.

MANATAQMI ATINQAKUCHO
WAÑUCHIYTAQA!

Cállense carajo,
qué mierda están hablando,
viejos terrukos; tatichimun
phiñasqa yana umakunaq qollanan.

40
X.- Llalliriypas chinka chinka
Hawa pachapiqa, qollanaq mosqoyninqa,
k'ancharimushanñas rumi kallpaywan.
Ch'aska warma qoyapas,
chinpaymushanñas mayukunatapas;
wanqarakunawan, pinkuyllukunawan,
llalliriy hayllikunata takiypakuspa.

Pachaqtusan, Salqantay,
Wanakawri, Awsanqateq, Illimani,
Laramani, Waskharan, Aqonqhawa,
apukunapas, willakamurankuñan
hamut'asqankuta;
wawqenchasqañas kallpachamushanku,
phatachimunkuñas Apukunaq kallpantapas,
mosoq runaq hatarimunanpaq.

K'uychi wifalankunapas,
phalarinsanñas orqokunapi,
chakrakunapi, llaqtakunapi;
tukukapunanmi yana unanchay,
puka yawarchasqa wifalakunapas.

Chayllapis, yuraqkunapas, yana k'usillukunapas,


machaykunkun manchakuy waqllirinanpaq,
paykuna puran rimaykachanku siminkupi,
41
ayllupas uyapakusankun:
-Manas terrukuchu machullaq ususinqa,
yachaysapa hamut'aqsis, Alemania llaqtamantas
kutimusqa Hatun Hamawt'a hina.
Wasinpipas kurpachaqllaqkun,
kharu llaqtamanta runakunata.
Chaytan rimanku lliw payakuna.
Hunt'arin mancharisqa wayna sinchi.

-Upallay carajo, terrorismo y punto.


Tukuchin wamink'an.

Chayllamanmi llaqtakunata rikch'arichinku,


chawpi kanchapi huñunankupaq,
pisipasqa uyayuq k'umillupas rimapakun:
-Wañuchinqakus llipinkuta,
qallarichinqakus hasp'iyta hatun t'oqota;
chaynatas umalliqnin kamachin.

-Hoq, iskay, kinsachunka, pachak, wañuqmanmi,


haykupuyku. Kachariwankun rupay
rupay illakunata umaykuman.
Chaytan qhawankuraq ayllukuna.

-Así mueren los terrukus carajo;


k'aminkuraq alqo kikillan hina.
T'oqoman wikapanku,
llant'awan chaqmanku yawranankupaq,
usphanankukama, ch'usaqyanankupaq.
42
Yachankuñan, manan pipas: qhawanchu,
uyarinchu kay runakunaq kasqankuta.
K'umillu alqotapas wañuchipurankun,
mana hayk'aqllapas rimapakunanpaq:
-Vamos trotando, este pueblo ya no existe.

Chay tutan alqochakunalla waqapakunku,


waqyarinku, yuyarinku ayllukunaq kawsayninta.
Ch'akuchapas ch'aku kayninpi
manachá hayk'aqpas qonqankachu
kay yawar ñak'ariyta.

Mallkikunapipas phaway phaway,


mancharisqa hatunraq huch'uyraq
tukukunapas yana takiyninta
mast'arimunkun ayllukunapaq.

Paykunapas salqa kayninkupi


tapurinakunkun waqapakuspa:
-Cristo taytacha kanchu manataqchu?
Hanaq Pacha kanchu manataqchu?

-Pachamamanchispiqa manan,
chhaynaniraq cheqniynakuy kanmanchu.

-Kay runakuna, sonqoyuqchu;


yuyaychay kanchu manataqchu?
Rimapakunku salqa uywakunapas.

43
XI.- Ch'usaqyapuy
Kawsaychus pantaripun,
yuyaychus chinkaripun,
runachus qheteyapun,
warmitaqchu pampachikapun;
manan hamut'aypas
rikhurinpunñachu.

Llaqtakunapas ch'usaqllan,
asikuypas q'onqasqan,
rimariypas llut'akapunmi;
wawakunapas upallasqallan
manan qaparinkuñachu
pukllayninkupipas.

Puka khunpakunapas,
qollupunkun wayra hina;
manan terrukukunapas
imallatapas phatachinkuñachu;
ch'usaq runamanmi tiqrakapunku,
Gonzalo kamachiqninpas, ismupushansi
huch’uy qocha wasipi .

Fujimori runapas chinkapunsis,


ayqeqapunsis mancharisqa,
q'ellokunaq karu llaqtanman;
44
manañas wakchañachu,
llaqtakunata suwapakuspan
qolqesapaman tukupun
churinkunawan.

Manan chayanpunchu
Ch'aska llaqechapas,
pisipapunkuchus chinkapunkuchus,
tapurikunkun runakuna;
wakin llakisqa puriykachankuraq,
wakintaq manaña iñiyqankuñachu,
waqrapipas ch'usaqpipas.

Yana umakunallan puriykachankuraq,


wañuy wañuyta mast'arispa,
ñak'ariyta umakunapi saphichaspa;
yanachakunmi phuyupas, unupas,
orqopas, qaqapas, hanaqpachapas.

Waqaypas tukukapunñas,
llakiypas ch'akikapunñas,
yanapas ch'illuyananraqsi;
intipas oqhepunsaqtinsi,
Illa Illapa Hatun Illapa
t'oqyarichimun waqyarikuyta:
Kutinpushaniñan runakuna;
k'amipakuspa atipakuspa:
¡¡Sayariychis ch'usaq manchari runakuna!!
45
Inti parapas ch'uychumunsis
ñukñu ñukñu hina,
Pachamamapas kicharikunsis
k'allay k'allaylla,
rumikunapas rimaripunkus,
hanp'atukunapas p'itaykachankus,
qhari warmi wawakunataq
hoqmanta pukllayman
kutipunku.

46
XII.- Pukllarikuy
Pisi pisipallamantan wawakunapas
haykunpunku chawpi llaqtaman,
pakasqa rawkas t'oqokunamanta,
hanansaya otaq urinsayamanta;
qonqapunkuñas pukllallaytapas,
manas yachankuñachu
asikuytapas.

-Imapitaq pukllasunri?
Manan qara q'onpollapas kanchu,
yachay wasinchispas thunisqan;
manan paqpallapas hatunraqchu
suchu suchuypi uraymunanchispaq.
Tapunakunku.

-Wañuychakuypin pukllasunchis,
qaparin yuyaysapa sit'iku.

-Rakinakusunchismi kimsa qhochukunapi:


hoqnin p'akinmi llaqta runakuna,
kay kanchapin atipakunqaku;
iskay p'akiytaq, yana uma wañuchiqkunataq,
uraymanta wichamunqaku;
kinsa p'akiytaq, puka uma khunpakunataq,
wichaymanta haykumunqaku.
47
T'aqarikunku paykuna puralla.

-Manaraq qallarishaqtin
tapukuytan munani;
rimarin warmacha.

Yachanchisñan chay yana uma,


puka umakunaq wañuchisqankutaqa;
noqaykuri llaqta runakunari
wañuchisaqkuchu, waqasallaqkuchu
ñawpaq hina? Qhawanakunku
p’enqakuspa.

-Ima pukllaytaq kanmanri?


Cheqaq pukllaypiqa
wañuchinaykichismi;
supaytan sipinaykichis,
yanakunata pukakunata;
imaynatan taytanchiskunata
ch'eqtaranku umankuta hina.

-Kawsayta munankichis chayqa,


hap'iychis rumikunata, warak'akunata
qallarinachispaq.
Yuyaychan kuraq waynallu.

48
XIII.- Tusuy tusuywan k'ancharisun
Sapanka k'ikllukunamantan haykumunku,
San Juan de Lurigancho, Lima llaqta
hantunqaray aqollaqta kanchanman;
sipas warmikuna wayna qharikuna tususpa,
k'achay k'achay chillanchalla p'achakunawan,
saruchankun aqo aqo pampakunatapas.

Wakinpaqchá aqopas rumipas llakiy llakiy,


qhaswaqkunapaqqa apulliq qespimuyninmi;
ch'isi ch'isillanpin sonqollankupi yuyarinku
tayta mamankunaq ayllunkupi ñak'ariyninta.

-Manan chinkananchu mikhuyninchis,


ch'akipayninchis, takiyninchis, tusuyninchis,
yawarninchis, karu karu llaqtakunapi
kaspallapas, yuyariwankikun kusisqa,
runasimichapi takipakuspa.
Nispan kamachikuran Machu Puma
umalliqnin, aylluq kacharpariyninpi.

Wakin puripakuspa, llank'apakuspa,


yanapakuspa, chayamurankun Lima urayman;
huñunakuspataq hatun tutapi haykuypuranku
Luriwanchu aqopampaman, soqos mayt'uwan,
k'ullukunawan wasichakunankupaq.
49
Pisi pisillamantan llut'aranku llaqtankuta,
k'ikllunkuta, kanchankuta, ayllu wasinkuta,
wawawasikunata, yachaywasinkuta,
wayra wasinkuta, qhatu wasinkunatapas;
ch'usaqllamantan paqarichiranku llank'ayta
hatunraq chikanraq, qhatukunapi.

-Iskay chunka piskayuq watamantañan kutimunkichis,


chaypaqka ch'akipunkañachá ñak'ariypas,
manapunin wañuyta suyasunmanchu.

-Hatun rumi orqomanta urmaymuqtinqa,


runakunaqa ayqerinallanchismi,
manan atipasunmanchu sayachiytaqa;
chhaynallataqmi kunanpas, noqayku machu
payakuna qhepasaqku herq'ekunallawan
machu ayllunchispi, qankunataq qespechinkichis
llapamanta ayllunchiskunata, karu llaqtakunapi.

-Chhaynatan pisipasunchis ñak'ariy wañuyta,


turiyasunchismi kawsayta, mosoq pacha
chayamunankama.
Chaymi Pachakutiy sutichasqa.
Sonqollanchiswanmi munanakusun
yuyariykusun, waqyarinaykusun.
Kutimuspañachá ayllunchista perqapunkichis,
imaynatas munankichis chhaynata.
Hamut'aran Willka Runa, Wanka Rumi

50
patamanta, puririy qallarisaqtin.

Nanayqa nanaypunin, k'iriyqa k'iriypunin;


watantin p'unchawkunapin uyarillaqku,
tayta mamankuq wañuyninta;
sapanka saminchayllapin haywariqku
allin kawsayta, yawarchasqa llaqtankupaq;
atispa mana atispa, qolqellatan, p'achallatan
apachinku weqeywan hunt'asqata.

Chayamurankun hoq llaqtankunamantapas


p'asñawarmakunapas, llank'apakuq;
chaywanmi sayariranku qhapaqyanankukama,
qhatu wasinkupas wiñaranmi sapa watakunapi.

Iskay chunka piskayuq watapiñan,


tariranku maskhasqa p'unchawta;
Lima wichaymantan haykunpuranku qhaswaspa.

Inkariy kikillanmi huñunaykuranku,


hatun uma qhali kurkunwan,
Mawk'a Llaqta Mosoq Llaqtawan.
Pachamamanchistaq chaskillantaq kusisqa,
t'ikarispa allin kawsay paqarinanpaq,
teqsi muyunchispi.

Mana Yawar Mayu kutinpunanpaq.


Yana Mayu tukukapunanpaq.
51
ALLWISQA

I.- K'achay k'anchay


II.- Tutakunapi phawaykachaq
III.- Yana qhetekuna
IV.- T'ikallapi tusuykachaq
V.- Pillpintuq phalariynin
VI.- Chhallu chhallukuy
VII.- T'iliyasqaraq
VIII.- P'itiypatapiña
IX.- Apu Yayapas Waqananaypin
X.- Llalliriypas chinka chinka
XI.- Ch'usaqyapuy
XII.- Pukllarikuy
XIII.- Tusuy tusuywan k'ancharisun

52
JESÚS MANYA SALAS
(Qosqo1957); Estudió Cien-
cias Políticas en la Repúbli-
ca Alemana, Política Inter-
nacional en la Federación
Rusa, y Estrategia y Pros-
pectiva en La República de
Vietnam; publica ensayos
y crónicas en diarios y
revistas del país, dirige y
anima varios programas
televisivos y radiales en
Cusco. Director de la
Revista Amaro.

En el terreno literario, publicó Ch'akeychis: Tirando Piedras


libro experimental de mini relatos el 2005; una novela corta
Amaru Salvador: Los Spiritus del Plenilunium (2010); cuentos
Amaru: La Rebelión del Agua (2015); relato histórico: El Elegido
(2016); La Rebelión de los Ayllus (2020); El Código Secreto de
Pachakuteq (2021); la crónica Willka Pampa Hatun Apulliq: el
Gran Señor de Vilcabamba (2023).

Como escritor quechua, Hatun Yakuq Sayariynin (2019); Will-


ka Waman de Killku Warak'a (2021) y Yawarchasqa Tuko Terruko
(2021). Pachaq Tusan – Wank'a. Preside la Comisión revisora
del Diccionario Quechua de la AMLQ, prepara la edición y
ampliación Paqtay Rimayqelqawa – Diccionario Jurídico en
quechua, así como parte de su compromiso cultural, libros
académicos en nuestro Qheswa Simi o Runa Simi.

El Viejo Puma Editores

También podría gustarte