Está en la página 1de 16

Direccin Regional de Educacin Huancavelica

Direccin de Gestin Pedaggica

Educacin Intercultural Bilinge

Curso Virtual Regional en Lengua Originaria Quechua

uqam
(Yo Personal)
Mdulo 1
NIVEL DE DOMINIO DE LENGUA:
INTERMEDIO

Huancavelica, noviembre de 2017


DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

Direccin Regional de Educacin Huancavelica

Complejo Pedaggico Sordopampa - Yananaco

Jr. Castrovirreyna S/N Huancavelica

Versin digital.

Director Regional de Educacin

Policarpo Clemente Crdenas

Director de Gestin Pedaggica

Johnny Ventura Villa

Especialista Responsable de Educacin Intercultural Bilinge DREH

Elmer Castellanos De la Cruz

Especialistas de EIB en UGEL

UGEL Acobamba: Ninfa Moore Aucapia


UGEL Angaraes: Bellech Quispe Ccanto
UGEL Castrovirreyna: Armando Rolar Apari Cusipuma
UGEL Churcampa: Lucho Rubios Roque Travezao
UGEL Huancavelica: Fredy Willy Ventura Riveros
UGEL Huaytar: Gladys Ocampo Ocampo
UGEL Surcubamba: Edison Bernando Flix
UGEL Tayacaja: Urbano Sullca Zamora

Elaboracin, ilustraciones, diseo, diagramacin y cuidado de


edicin:

Elmer Castellanos De la Cruz

Derechos Reservados:

DRE Huancavelica.

2
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

Introduccin

Previamente, mostramos nuestra gran satisfaccin debido a que


muchos maestros y maestras de nuestra regin vienen interesndose
en el aprendizaje y perfeccionamiento en el dominio de la lengua
quechua, variedad chanka, que en adelante llamaremos lengua
chanka. Y a la vez, expresamos nuestros agradecimientos por ese
gran gesto con la lengua y cultura regional.

Este mdulo consiste en la presentacin de actividades en torno al


NUQAM que en castellano significa YO afirmado. En torno al ser de
uno mismo o a situaciones que ocurren en nuestro cuerpo, se
desarrollarn habilidades comunicativas y lingsticas. Las actividades
se clasifican en cuatro categoras:

Actividades generales
Actividades de expresin oral (comprender y hablar)
Actividades de comprensin de textos escritos (leer)
Actividades de produccin de textos (escribir)

Y al final de cada actividad habr, en lo posible, reflexin


metalingstica que permitir comprender el funcionamiento de la
lengua, te dars cuenta cmo funciona la lengua chanka.

El enfoque que emplearemos para el aprendizaje y afianzamiento del


dominio de la lengua ser el comunicativo y textual, por lo que todo
ser a partir de textos porque consideramos que son la unidad bsica
de la comunicacin y la interaccin.

Asimismo, como nos encontramos en el marco de la educacin


moderna, emplearemos en todo momento el desarrollo del
pensamiento superior, sobre todo en actividades e interrogantes
donde impliquen la elaboracin de conclusiones y generacin de
reglas a partir de las situaciones y la creacin de textos.

3
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

LLAMKAYKUNA

Llapanpaq llamkaykuna (Actividades generales)

Imaynanpitaq chankawan sutichanchik kay Huancavelica suyupi,


Ayacucho suyupi, hinallataq Andahuaylaspiwan Chincheros llaqtapi
rimasqanchik simita?

Yachasqaykita qillqay:

..

..

..

Chanka suyuta llimpiy.

Pikunataq chankakuna karqaku?

Chankakunaqa achka llaqtakuna huk ayllullapi huusqa kaqmi


karqaku. Paykunaqa inkakuna wianantam michakurqaku, chaymi
Tawantinsuyu ruwanankuta anchallataa sasacharqaku, Manam huk
llaqtakunahinachu qasilla atipachikurqaku.

4
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

Wari chinkasqanmantapunim kay chanka llaqtakunapas inkakunahina


kay Awya Yalapi hatun suyu qispichiyta munarqaku.

Chanka llaqtakunaqa kay Huancavelica suyunta, Ayacucho suyunta,


hinaspa Apurmac suyupa kay lawnin Andahuaylas, Chincheros
llaqtantam mastarikurqaku. Kay llaqtakunapim runa simita rimanchik.
Manam kay simitaqa kaqllatachu rimanchik kay Per suyupi, aswan
sapa llaqtam hukmanchatakama riman. Chaynam kay chanka
suyupipas hukmanchata rimanchik, chayraykum chankawan
suticharqaku kay siminchikta. Hukkunapa qawasqanmanihinaqa- kay
simiqa sumaq chuya simis, sumaq rimasqas.

Yachaykunamanhinaqa, chankakunaqa iskay hatun ayllus karqaku:


Hanay chankakunawan uray chankakuna. Hanaypi kaqkunas kay
hatun huu chankataqa ruwarqaku machu suyu ruwanankurayku,
chaypaqsi, Chuqlluquchamantam lluqsirmurqaniku, nispa
llaqtakunata chayarqaku. Kay quchaqa Huancavelica suyupim tarikun,
Huaytarapa, Castrivirreynapa takiranpi. Kay llaqtapa umanqa Paucar
llaqtapim tarikun (Acobamba - Huancavelicapi). Huancavelicapiwan
Ayacuchom kay hanay chankakunapa allpanqa karqa; Uray
chankakunaataqmi Ayacuchopa uraynin llaqtakunpiwan wak
Andahuaylas, Chincheros llaqtapa allpanpiwan karqa.

Chankakunaqa awqa runakunas karqaku chayraykus Qusqu


llaqtataraq inkakuna awqaq rirqaku, aswanqa manas atisqakuchu.
Yawarpampapi inkakuwan llallirqachikuspankus Andahuaylas
llaqtakama kutikamusqaku hinaspas chaypi kawsarqaku. Chaysi
Andahuaylaspi ayllunchikkunaqa sinchita chankawan riqsichikunku.
Chaymi uqanchikpas chankakaytaqa sinchita munananchik.

Tawantinsuyuman mana hukllawakuy munasqankuhawas inkakukaqa


kay chankakunataqa mitmarqaku. Mitmay ninchikqa llaqtanmanta

5
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

huk llaqtakunaman hurquytam. Chaynapich chanka ayllukunaqa


huk llaqtakunapipas tarikunku suqta pachak watamanta.

Kay chankakunapa kamachiqninqa tayta Uskuwillka karqa. Kayqaya


chiqu rumimanta ruwasqa wak valo nisqan an Paucar llaqtapi
tarikun.

Kunan, awpa kutichisqaykita kay awinchasqaykiwan tinkuchiy.

..

..

..

Simi puririchinapaq llamkaykuna (Actividades de expresin oral:


comprender y hablar)

Simiykiwan kay chirupa kaqninmanta rimariy.

(Describe con detalles y coherentemente la siguiente imagen)

Hinaspa qillqay.

6
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

Kunanataq yuyaymanay. Allintachu ruwarqusqanki?........


Imaynanpi? Chaypaqy kay qillqataraq awinchay.

Describir es explicar, de forma detallada y ordenada, cmo son las


personas, los lugares o los objetos. La descripcin sirve sobre todo
para ambientar la accin y crear una atmsfera que haga ms
crebles los hechos que se narran. Muchas veces, las descripciones
contribuyen a detener la accin y preparar el escenario de los
hechos que siguen.

Musuqmanta rimariy, hinaspa qillqay kay tapukuykunamanhina.

Allintachu kaqkunata qawasqanki? (Viste bien los detalles?)


Allintachu rimaykunata qatichisqanki? (Ordenaste las ideas
en oraciones de lo general a lo particular o al contrario o de
dentro a fuera o al contrario?)
Allintachu llapa imata maypi kasqanpi kaqta rimasqanki?
(has situado los objetos en el espacio con precisin?)
Allintachu rimaykunata tinkuchisqanki (Usaste conectores
adecuadamente para unir ideas u oraciones?)

7
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

Sutinpi, kaqninpikamachu hapichisqanki. (Usaste los


adjetivos adecuados?).
Tinkuchisqankichu? (Usaste comparaciones?)

Kunan chay rimarisqaykita musuqmanta qillqay.

Kunan imayna kaqninmanta rimayta yachasun. (Ahora aprenderemos


a describir).

Kay chirupa kaqninmanta rimarisun.

awpaqta, rimaykunata hurqusun (primero enumeremos):

1. Kayqa llaqtapa chawpinmi.


2. Sumaq waytakunapa atispasqanmi, sachayuqkuna.
8
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

3. Runakunam wakman kayman purichkanku.


4. Kantaqmi tiyanakunapas, chaypim huk iskay runakuna
tiyarichkanku.
5. Chimpapiataqmi taytachapa wasin sumaqllaa sayarin.
6. Iskay turriyuq, tuqusapam.
7. Kinrayninpiataqmi wasikuna tarikunku. Chay taytacha wasi kaqlla
llimpisqakamam kachkanku.
8. Kay llaqta qipanmanqa qaqa urqukunam rikurimun.

Kunanataq sapa rimaykunata tinkuchiy (ahora conecta o enlaza las


ideas):

Kayqa llaqtapa chawpinmi. Ar, sumaq waytakunapa atispasqanmi


tarikun, sachayuq. Kaynintam runakuna wakman kayman
purichkanku. Kantaqmi tiyanakunapas, chaypim huk iskay runakuna
samarichkanku.
Chimpanpiataqmi taytachapa wasin sumaqllaa sayarin, iskay
turriyuq. Kay turrikunaqa saywakunahinan sayarikun, ichaqa
tuqusapakamay.
Kinrayninpiataqmi wasikuna tarikunku, aswan chay taytachapa
wasin kaqlla llimpisqakamam tarikunku: qilluwan, llimpiwan
sumaqchasqa.
Kay llaqta qipanmanataqmi qaqa urqukuna rikurimun.

Qillqakuna awinchanapaq llamkaykuna Actividades de


comprensin de textos escritos: leer)

Kay qillqata awinchay.

Juanchu sutiyuq amawtamanta


(Willakuy)
uqam Juan kani. uqaqa wak Tucuccasa llaqtapi kaqmi kani,
amawtam kani.
Warma kaspayqa pasaypaq wakcham karqaniku. May sasatam tayta

9
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

mamayku qullqita tariqku suqta warmata mikuchiwanankupaq,


pachachiwanankupaq.
Tayta mamayqa secundaryata tukurqachiwaspankum, am
qispirqachiykichika, nispa niwaqku.
uqaqa manay qispisqahinachu tarikurqani, chayraykum, upalla
llaqtaymanta chinkarqurqani.
Tukuypis paykunaqa maskawaq, Manachu huk maqtachata
qawakuwaq karqa, nispanku. Mamaysi sinchita pachaykunata
qawaykuspa waqaq.
uqaqa Huancavelica llaqtapiy mikuna wasipi llamkapakunaypaq
yaykururqani. Chaypim chawpi punchawkama yanapaq kani,
tardinmanataqmi Universidad Nacional de Huancavelica
yachaywasiman riq kani.
a amawtapaq qispisqaam Tucuccasata chayarqurqani.
Wasiy punkunta takaykuptiymi huk machuchawan huk payachalla
kichaykamuwan, hinaspam niwan: Pim kanki, yaw runa?
Suwanchu imam kanki?, nispanku.
uqaqa nirqani: Manam suwachu kani, Juancham kani, chay
chinkasqa churi-wawaykichikmi kani. Kunanqa amawtaam kani,
am llamkania, kunanqa qullqiyuqmi kani. Kunanmantaqa
qamkunatam uywakusaykichik.
Hinaspam makallaspa waqakurqani.

Kunan tapukuykunapa kutichiyninta akllay.

Warma kaspaqa, imaynam karqaku?

a) Apum karqaku.
b) Qullqiyuqmi karqaku.
c) Wakcham karqaku.

Imapim kay qillqa tukun?

a) Chay mana riqsisqa runa, yuyaq runakunapa wasin


suwasqanmanta.
b) Tayta mama, chinkasqa churi wawanwan tinkusqanmanta.

10
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

c) Kusisqa miski tanta apamusqanta mikusqankumanta.

Ima ninantaq kay qillqapi WAKCHA suti?

a) Mana qullqiyuq kay.


b) Mana taytayuq kay.
c) Mana llaqtayuq kay.

Imaynanpim mana qispisqahinachu Juanchu rikukurqa?

a) Aswan hatun yachaywasipi kayta munaspa.


b) Llaqtapi qullqi hapiyta munaspa.
c) Qullqisapa kayta munaspa.

Imatam kay qillqa yachachiwanchik?

a) Qullqisapa kayta.
b) Allin wawa kayta.
c) Llaqtaman ripukuymanta

A partir de la experiencia anterior, ahora escribe estas frases.

Pero antes debes saber:

Pronombre personal (en


Glosa
singular)
1ra. persona uqa Yo
2da persona Qam T
3ra persona Pay l/ ella

Vamos a ver un ejemplo.

Cuando dices:

uqam amawta kani.


Descripcin:

11
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

uqa: YO

Amawta: PROFESOR(A)

Kani: SOY

Ahora escribe.

Qu dir una persona cuando dice soy mdico?

Qu dir un nio cuando dice soy estudiante?

Qu dir una seora cuando dice soy mujer?

GLOSA:

Mdico = hampiq

Estudiantes = Yachaq

Mujer = warmi.

Ahora aprendamos a transforma verbos en agentes (sustantivos)

Cmo diras YO SOY JUGADOR en chanka?

Cmo diras YO SOY ESTUDIANTE en chanka?

Cmo diras YO SOY DIBUJANTE en chanka?

Cmo diras YO SOY BAILARN en chanka?

12
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

Cmo diras YO SOY MDICO en chanka?

Cmo diras YO SOY PINTOR en chanka?

El quechua es una lengua sufijante. Es decir, a una raz se aumentan


piezas o terminaciones. A estas piezas que modifican el significado de
la raz de llaman sufijos.

Agente
Verbo Raz verbal Glosa Glosa
(sustantivo)
Pukllay Puklla- Jugar Puklla-q Jugador
Yachay Yacha- Ensear Yacha-q Estudiante
Mdico
Tusuy Bailar
awinchay Lector
Escritor
Llimpiy Pintar
Chiruy Dibujar

Nota: el sufijo o terminacin q es buen recurso para convertir


verbos en agentes y as evitar prstamos innecesarios del castellano.

Qillqanapaq llamkaykuna (Actividades de produccin de textos:


escribir)

Escribe tres acciones que realizas durante la maana en tu hogar. El


verbo bsicamente.

1.- .

2.- .

3.- .

13
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

Ahora elabora un texto. Debes relacionar las tres acciones, pero para
que tengan una adecuada conexin debes usar CONECTORES:
hinaspa y chaymanta entre una y otra oracin.

Cmo quedara tu texto?

Ahora, a partir de este texto, extraiga las tres acciones.

uqam ninata ratachini, hinaspam miski mikuyta yanuni


chaymantam aylluywan mikuniku.

1.- .

2.- .

3.- .

Hina qatiqman, willakuy qillqayta yachasun.

awpaqta kimsa ruwaykunata qillqasun.

1.- uqam kunan tuta-tutamanta hatarirqani.

2.- uqam papa pikantita mallaqchupaq yanukurqani.

3.- uqam llamkanay yachaywasiman richakni.

Hina qatiqmanataqmi willakuya qillqasun:

uqam kunan tuta-tutamanta hatarirqani. Hinaspam papa


pikantita mallaqchupaq yanukurqani. Chaymantam
llamkanay yachaywasiman richakni.

Atispaqa sumaqta huntachiy. Kayhinata.


14
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

uqam kunan tuta-tutamanta hatarirqani. Sinchi


chirisqanhawam qillakustin hatarirqani. Hinaspam papa
pikantita mallaqchupaq yanukurqani. Sumaq aychayuq,
miskichayuqkunatam winarqani chaymi miskillaa
lluqsirqurqa. Chaymantam llamkanay yachaywasiman
richakni. Sumaq mikuskqa, kiruypas sumaq mayllasqam
manraq warmakuna chayamuchkaptin chayarqani.

Kunan kayta awinchay.

Imataq willakuy? (Qu es narra?)

Narra es relatar de una forma determina, una serie de


acontecimientos que realmente han sucedido o que han sido
inventados. Por eso podemos decir que toda narracin responde
bsicamente a la pregunta Qu ocurri?

Sin embargo, una narracin no presenta un solo hecho (por ejemplo,


se produjo un incendio). En todo caso lo que hace referir un hecho
general descomponindolo en una serie de hechos o
acontecimientos particulares (se prendi fuego en la casa, llamaron a
los bomberos, llegaron las autobombas, apagaron el incendio). Estos
hechos se relacionan temporal y cronolgicamente, se organizan en
secuencias de acciones ordenadas en el tiempo. As la pregunta en
secuencias de acciones ordenadas en el tiempo. As la pregunta a la
que se responde un texto narrativo puede ampliarse a Qu ocurri y
cmo ocurri?

Kunan, tukunapaq chay Juan sutiyuq amawtamanta willakuyta


tukupay. Willaway, imaynam tayta mamanta uywakurqa?

Ma qillqay.

15
DIRECCIN REGIONAL DE EDUCACIN
CURSO VIRTUAL DE LENGUA ORININARIA - QUECHUA - 2017

..

..

..

..

..

..

..

AHORA:

Ve a la pgina de DRE Huancavelica y resuelve las

Desarrollo de trabajos prcticos e individuales.


Participacin en foros.
Creacin o rescritura de textos orales.
Evaluacin virtual cada 2 semanas.

(fin)

16

También podría gustarte