SAHIL CHOOLEJIL

Kulumaq jun li xnimal sahil choolejil chi xjunilex ex inloy laj

tzolonel, kutunel, ut yalaq ani chik li t-iloq xsa li hu ain li
barwan xkam naabal li honal xchoq we re li xkuubankil chi
chaabil, ak naqanaw naq tento rilbal naabal paay chi tasal
hu aban jun li tasal hu ain tziibanbil sa li qaatinobaal
qeqchi re naq tqataw ru chi xjunil li karu tziibanbil chi
saut tqataw ajwi koxibaq li qakoknaleb us ta chi rix kaaq
chik re ru li wan chi qasutam.
Tento xkeebal sa ajl naq li qaatinobaal qeqchi aan jwal
aajel ru naq inka tqatzeq xbaan naq aan li qayolajebaal ut
wi laao naqatzeq naqakanab chi maaka xwankilal li
qaatinobaal ut chan chan ajwi naq maaka li qaloqal ut yal
chibil ajwi qib naqabaanu ain.
Li woybenjihom laain aan naq teeril xsa li hu ain ut naq
teeke ajwi eechool chi sikbal li chaabil naleb ut naq
inka teekanab li rilbal li jalan jalanq chi tasal hu re naq
teetaw li naabal chi naleb.
Jokan ajwi nakenaw laaex naq li karu natziibaman
nasachman naabal li honal jokan jwal aajel ru naq teeke
eechool chi rilbal li junjunq chi tasal hu re naq inka
texkanaaq chi ixbej chi tu leeyuam hulaj kabej.

ROKSINKIL
Sa li tasal hu ain natawliman naabal chi naleb ut chi
nawom abanan xbeen naq laao tento tqake xloqal li tasal
hu junjunq ut naq tqil li karu li natawliman chi sa wi laao
inka naqake xloqal moko naru ta li wank chi jokan ut moko
tqataw ta naabal chi naleb jo re li najter ut li nakulman
chaq junxil.
Li tasal hu ain taakanjelaq choq reheb xbeen li tzolonel ut li
kutunel xbaan naq li usilal nachal chi sa re naq texke
naabal li naleb reheb li xtzolom jokan ajwi naq laj kutunel
tento sa xbeen li rilbal li junjunq chi naleb li nachal chi sa li
junjuq chi hu aaneb xbeen wa teril re naq teruhanq chi
xyeebal reheb li junjunq chi tzolom.
Sa li tasal hu ain natawliman li kok seeraq, li uutzujinbil
aatin, li qehink ut li tilba ruj aq re naq maaka tepaaltoq
re li kutunel junjunq ut li tzolom abanan tento ajwi xnawbal
naq li hu taakanjelaq choq reheb li kiila poyaman re chi
xjunil li xteepal li qatenamit Alta Verapaz, ut naqanaw chi us
naq chi xjunil ain mare nahulak sa li rajlil li kiib oqob ut jwal
chik eb li tzolom naabal chik chi us li rajlil li taakanjelaq wi li
hu ain.
Nawoybeni bi naq teeroksi li hu ain inka naru li xtzeqbal
xbaan naq li karu nabaanuman aan jwal terto xtzaq ut
inka naru xtzeqtaanankil.

XTUSULAL LI KANJEL

LI TZAAMANK
XBEEN RAQAL
Naq nahulak xqehil naq junaq li al naraj li kamok ut nahulak chi ru junaq li
ixqaal us ta inka naraatina chi moko jun sutaq, naraatinaheb li xna xyuwa
ut sa oxibal nekexkola manaru naq texik chi xtzaamankil li ixqaal. Naq
nachola ru nekexik sa junaq li tijlebaal re xkatbal junaq li ruutzujeb re naq
eb li xna xyuwa li ixqaal texsume taxaq li tzaam. Aban re ajwi naq maaka
taxaq teril ut texkul chi ru li xbeenikeb naq texik chi tzaamank.
XKAB RAQAL
Li nabej yuwabej nekexik sa junaq li kutan sbado ut malaj domingo re li
tzaamank, naq nekehulak nekexpatz xkuybal xmaakeb ut nekexseeraqi
ajwi li karu rajomeb ut nekexye kuy qamaak xqil chaq jun li ralal xkajol li
Qaawa Yos wan aawikin, jokan naq naqakam chaq jun li sahil choolejil choq
aawe sa laajunkabal chan chan jun xaar chi uutzuuj qaxal sununk xbook
chankeb ut nekexkanab ajwi kachinaq li tumin chi ru li xjalam uuch li sant
wankeb sa li junkabal aan. Chi rix aan li yuwabej re li ixqaal naxye tento
tooaatinaq, tqakuub ut tqatzil rix manaru ut mainka toj tento tana naq
texchal junsutaq chik xbaan naq maaka li naru chi kublaak chi ru jun paat
moko ketomj ta li ixqaal.
ROX RAQAL
Nekexkanab tana oxibaq kutan re xkuubankil, chi rix aan nekexik wi chik
ut naq nekehulak ak wankeb chik li ikanbej ut yuwachinbej re li ixqaal.
Nekexye wi chik li raatineb ut eb aan nekexsume maji wan taaruuq
taachoolaaq, waaye laatumin ut nekextanab li tumin chi ru ra li yuwabej aj
tzaam aban aan tento naq taaxik wi chik xkanabankil xkasutil sa xnaaj ut
tye naq moko yal yalok ut yal batzunk ta li rajomeb aban tke chik bayaq
xkomon li tumin naq tkanab chaq sa xnaaj. Wi laj eechal kabl tixkanab oxsut
chi ru ra li yuwabej naraj naxye naq tiik inka taacholaaq chi junaj wa, aban
wi jun sut kasut ajwi mare anchal taacholaaq.
XKA RAQAL
Naq nekexik rox sutil nekexkam chik li saaj al chi rixeb re naq taacholaaq
malaj taajukeq li tzaam, naq nekehulak wi chik, li saaj al naxye li raatin ut li
xmajelal naq maaka laj puchul li xbaataal ut laj keol xwa ut wan chik
xkomon ut chi rix aan nekexye, maaka naxye toqob eeru ak xeyal chaq
eeqe chi chalk chi qulaninkil anaqwan xchola ut xkubla ru li tzaam.
RO RAQAL
3

Q
E
H
I
N

Chi ru jun xamaan tana naq nekexbaanu li ukiha, li xna xyuwa li saaj al
nekexkam jun kukbaq li kakawil ha ut jun ukal li tib chi chiqbil. Li xna
xyuwa li saaj ixq nekexyiib ajwi li kakawil ha re teruk chi xjunileb li ula
boqbileb, texkam ajwi jun junq laj chiresinel reheb li saaj winq saaj ixq re
naq inka taxaq textaw li chaajkilal moqon. Naq nekeraqe nekexjeki li
XETZILOK RIX:
kakawil ha wiibaq kokal ut wankeb li sut chi ruj ruqeb re LI
naq
texmes li
YOLANDA YAT
xtzuumaleb
CARLOS CHOC
re li ula chi ru. Sa ajwi li honal aan nekexbaanu li kumpaalik liALEJANDRO
nabej CAAL
ALBERTO
CAAL
yuwabej chi wiib sumaal ut li ikanbej ut toj laj chiresinel ajwi, naq
nekexik
ERWIN
CUCUL
li ula nekekana laj eechal ochoch chi xtzekankil li tib. Mare chi ru wiib
xamaan naq texik chi xokbal li ixqaal ut li tumin kichutla nekexloq junaq li
uuq chi ru re naq aan ajwi tixkam chi rix naq tqaxonq rikin li xbeelom.

1) Wan jun qanachin naq toj saaj chaq chi ru li xyuam saq
saq li rismal ut naq nacheekok naqeqok li rismal. Karu
aan?
2) Weko arin kablaju chi al qiitzin qib, laain wankin sa
kab li al aban laain li jwal kachinin chi ruheb chi xjunil
li al Chan ru aan komon?
3) chi ruheb li woq wankeb xsa li wu, wiib li tzuq sa lin
jolom re naq tinexke chi kanjelak tento naq tetzaq xsa
li wu.
4) Yal ta jo chankil ru naq taamuq tento naq nakutun chi
kutankil.
5) Ani tixye sa jumpaat karu wan sa xyi li PALAW?
Taawil xsumenkil sa li perel 22

UU
TZ
UJ
IN
BI
L
AA
TIN

LI LOQLAJ CHE
Ex loqlaj che li yoyookex chi ru li loqlaj tzuul taqa
Laaex li xkaj ut maril li qayuam laao li poyanam.
Laao li poyanam yoyooko rikin leemusiq
Leeraamn aan ajwi li qaamn laao.
Li qaamn laao jwal nakepitzok chi xajok rilbal
Naq nayola junaq li loqlaj che jwal kachin.
Li loqlaj che jwal kachin naq nayola
Aban naxram jun li nimla najej sa li yuam
Li qayuam chan chan jun li chahin nalentzun
Aban yal sa xkaba jun li loqlaj che
AUTOR: Alejandro Cal Cac
TZUUL TAQA
At loqlaj tzuul taqa
xchaqalil tawi xaq aawu
Xchaqalil aawu naq nasaqew
Najaqaqnak tawi aawu xbaaneb li uutzuj
Xbaaneb li uutzuj numtajenaq laachinausal
Naq nahike chaq li kutan
Naq nahike chaq li kutan nekeok chi bichank li kok xul
Li poyanam nekesaho sa xchooleb
7

Li poyanam nekesaho sa xchooleb rilbal laachinausal

Xbaan naq maajun naru nakatinjuntaqeeta wi.
AUTOR: Alejandro Cal Cac

LI NIMA
At loqlaj nima, makajo laaloqal
Makajo laawankilal, ut laarahom.
Makajo laarahom qikin laao li poyanam
Naq nakake li qa yuam chi anchal aachool.
Chi anchal aachool, naq nasaweqk li kutan
Naqaye naq laaat maaani chik jokan.
Maaani chik jo laaat naq nailok chaq li saqe
Nalemtzuno sa xyanq li pek laayuam.
Laayuam jwal xnimal xloqal ut xwankilal
Ut wi laaat tatkamq, tookamq chiqajunilo.
AUTOR: Alejandro Cal Cac
LAJ KUTUNEL
At chaabil kutunel
Chi ru li tzolebaal nakatwoybeni rajlal kutan
Nakatwoybeni rajlal kutan chi sa inchool
Xbaan naq numtajenaq li naleb nakakam chaq
Numtajenaq li naleb nakakam chaq
Re naq tqawotz sa komonil.
Tqawotz sa komonil li jonimal jochinal xatzol
Kaj wi chi jokan tooelq chi ubej.
8

Tooelq chi uubej wi tqake qachool

Roxloqinkil li kanjel nakabaanu qikin.
AUTOR: Alejandro Cal Cac

LI SAQE
At loqlaj saqe laaat jun li jwal chaabil winq
Jwal nahulak chawu li kanjelak rajlal kutan.
Rajlal kutan nakawil li ruuchichoch
Ut nakake reetal li junjunq chi poyanam.
Li junjuq chi poyanam nekewakli naq nakatchuukin chaq
Sa xbeeneb li kiila nimqi chinausil tzuul.
Li chinausil tzuul nekebichan chi jwal saheb xchool
Ut nekexye naq laaat jun li xnimal ru aawabej.
Jun xnimal ru aawabej qaxal loq ut xuwajel ru
Xbaan naq sachbachoolej li xlemtzunil xsa laawu.
AUTOR: Alejandro Cal Cac

T
IL
B
A
R
U
10

XBEEN SUT
Chep xchup laachop a chip
XKAB SUT
Chep xchup laachop a china chip
ROX SUT
Chep chi chiich xchup laachop a china chip
XKA SUT
Chep chi china chiich xchup laachop a china chip
RO SUT
Chep chi china chiich xchup laachina chop a china chip.
AUTOR: Alejandro Cal Cac

LI QUNIL QUQ
Li qunil quq wan chi ruq li loqlaj qumet chi qixink
Chi ruq li loqlaj qumet naqixink li qunil quq,
Ququqi ququqi ququqi.

AUTOR: Alejandro Cal Cac

11

LAJ KUX
Laj kux xkux li xkux
Nakuxnak ruuch re laj kux
Naq xkux li xkux jokan
Naq laj kux nahulak chi ru li kux

LI YAK
Li yak yokyo chi xkatq li yuk sa yamyo
Li yak ut li yuk aneb yal xloyeb rib.
Yal xloyeb rib li yuk ut li yak
Wi ta li yuk ut li yak inka raj xloyeb rib
Li yak moko yokyo ta raj chi xkatq li yuk sa yamyo.

LI AAQ
Jun li aaq nariiqa jun iiq chi uuq
Us ta yo li kaaq li iq ut li hab
Naq yo li kaaq
Naq yo li iq
Naq yo li hab
Jun iiq chi uuq nariiqa li jun chi aaq.

12

LI
K
O
K
S
E

13

LAJ KAY UUTZUJ

Sa jun kutan jun li qanachin naxik rajlal kutan sa li tenamit
chi kayink uutzuj, xbaan naq aan naxnumsi wi li kutan,
aban jun kutan naq rechkulub jun chik li qanachin aj kay
uutzuj ajwi ut kiyehe re maamin tana texloq li wuutzuj
chan aban naq xke reetal aan, xye sa xchool naq maajoqe
chik tkayinq aan xbaan naq aan chik li jun texloq re,
kixkoxla xbalaqinkil ut xye li uutzuj aan moko nekexloq
ta yal pim nakawil tento naq kubenaq taake wi re naq
texloq aban li jun inka xpaab toj reetal naq xkayi, abanan
chi kubenaq chi rix chik aan inka chik nakexloq ruutzuj
aan xbaan naq xekaay naq xkubsi li jun chi ruheb.
Chalen chik aan xsik li chaabil uutzuj ut naxkayi chi
kubenaq ut xtaw ru naq tento li aatinak chi yaal rajlal kutan
sa li qayuam.

AUTOR: Alejandro Cal Cac

14

LI LOQLAJ NIMA
Sa junxil kutan wan jun li nima aran sa jun li kalebaal aran
sa xweent li tenamit chikajbom, bar wi wankeb li kar jo
ninq ut jo kok. Rajlal kutan eb li poyanam nakexik chi
xchapbaleb li xkar sa li nima toj eqla; aban sa jun kutan
naq jun li china al kiok chi xchapbal li xkar aban yal ta junaq
li kar naxke rib chi ru li xral kixbay rib naabal honal rikin
aban tiik yal ta junaq naruhank chi xchapbal, jokan naq kiok
chi xmajewankil chi kaw xyaab xkux li nima abanan sa
jumpaat kichal jun li nimla chaqieel re li china al ut kiraj raj
rukbal li nima ak xmajewa ut aan jwal ka chik moko kixkuy
ta chik xnuqbal bayaq, aran xke reetal naq moko us ta li
xye ut sa jumpaat kiok chi xpatzbal xkuybal xmaak chi ru li
nima tojo naq kiru chi rukbal li ha ut aran xnaw naq moko
us ta naq taamajewa junaq li nima xbaan naq yoyookeb chi
xjunil li karu wan sa li ruuchichoch .

AUTOR: Alejandro Cal Cac

15

LI WINQ MAAKA XNALEB

Sa jun kutan jun winq jwal nahulak chi ru li kanjelak sa li
rochoch, jwal sa li xchool naq wan rajlal kutan rikin li
xjunkabal.
Sa a kutan aan wan jun li xtzi, wan jun li xmis, naabaleb
xkaxlan ut naabal ajwi li xhal kuulanbil. Abanan sa jun
kutan naq xraj kayinkil li tzi ut li mis re naq tloq naabal chik
li xkaxlan ut re naq jones tib ajwi ttzeka ut naq ak xbaanu
chi xjunil ain eb li chohix ut li yak xechal relqankil chi
junjunq li kaxlan ut eb li cho xeok chi xtzekankil li hal chi
jumpaat li winq xok chi koxlak ut kiyaabak, aran xjultika
naq chi xjunil li karu xbaanu moko us ta ut naq wankeb
naabal li karu re wan junjunq li xkanjel jo li tzi naq
naraalinaheb li chohix ut li yak ut li mis naxkamsiheb re naq
inka textzeka li hal chi jumpaat. Chi rix chik aan tento
kixloq jun li tzi ut li mis re thulaq wi chik jo chan ru naq
kiwan chaq.

AUTOR: Alejandro Cal Cac

16

LI QANA CHIN
Sa jun li kalebaal kiwan jun li qanachin jwal aj saka ut sa
naril li cheok sa li ochoch naxke chi waak li xbeelom ut li
xkokal; aban sa jun kutan naq jwal tiq li saqe kiraj
xbalaqinkil li xbeelom naq yo chaq chi kanjelak sa li pim
aban moko jwal najt ta rikin li rochoch ut li ixq kixtikib
xjapbal re chi kaw ut kixye Aay aay kilech xxamlel li
wochoch inka ninru chixchupbal li xam kim abeelom
tenqahin- chan ut li xbeelom kixpaab li aatin ain kichal sa
jumpaat chi xtenqankil aban naq kikulun kiril naq li rixaqil yo
chi seek chi kaw xbaan naq yal tikti xye. Li xbeelom xkoo
wi chik chi kanjelak aban kihulak li honal naq kilech tzaqal li
xam sa li ochoch ut li ixq kiok wi chik chi xjapbal re chi kaw
naq xlech li xam ut sa li honal aan inka chik kichal li
xbeelom chi xtenqankil xbaan naq mare yal jotok wi chik re
chan, toj reetal naq kioso li xkatik chi xjunil li karu wan re
sa rochoch.

AUTOR: Alejandro Cal Cac

17

LI MIS UT LI CHOHIX
Sa junxil kutan li mis ut li chohix jwal xloyeb chaq ribeb ut
nakehulak chi ru li xbaanunkil li inkausil naleb ut sa jun
kutan li chohix kixye re li mis laain jwal kaw nakinaanilak
naq karu tchalq jwal naabal li naleb ninaw re tinkol wi wib
chan ut li mis kixye ut laain jun ajwi li naleb ninaw aban
aan jwal us chi ru chi xjunil chan toj yookeb aj wi chi aatinak
naq ak techalq naabaleb li tzi ut jwal josqeb ut xeok chi
aanilasiik li mis sa jumpaat kinachok rikin jun toon chi che
ut kitaqe sa ruj ut kixye re li chohix sik karu taabaanu ut
laain ak xintaw chikan jun inaaj chan ut li chohix kiok chi
xsikbal chan ru naq taakoleq aban inka kixtaw ut eb li tzi
toj reetal naq kextaw ut kexkamsi li xul aan.

AUTOR: Alejandro Cal Cac

18

XSUMENKILEB LI QEHINK
1) LI
2) LI
3) LI
4) LI
5) LI

OCH
XKAB PO RE LI CHIHAB (FEBRERO)
KALACH (TIGERA)
TIKTI
TZIIB L

19

XRAQBAL
Sa laawuq xinqaxtesi li china tasal hu ain, li xinyal inqe chi
xkuubankil ru ut chi xkoxlankil ajwi rix chi us li jwal
nakanjelak choq qe li junjunq chi aj kutunel ut ak ninaw ajwi
naq li jokehalex li texiloq xsa li tasal hu ain teetaw naabal
chi kok naleb us ta inka jwal xnimqal ru aban moko aan ta
jun li maaka xyaalil li xinqastesi eere re aj ban wi naq chi
qajunilo tqanaw li xkawresinkil qib sa qayuam rikin li
xtzolbal yalaq karu li naanjelak chi ruheb li qakomon sa
qayanqil malaj ut sa qakalebaal.
Chi xjunil li xinkawresi choq eere aan jwal aajel ru choq we
laain jokan naq moko xinkoxla ta jonajtil li honal xraj tento
ban naq toj xinraq li bar wan xintikib ut anaqwan saasa lin
chool xbaan naq moko yal maaka li xyaalal naq xinyiib.

JUAN
JOSE
GUER
RODRIG
O CHUB
RERO
ICAL
DIREC
COORDI
TOR
NADOR

20