Está en la página 1de 254

1.

P’UNCHAYKUNAPA MIT’AKUYNIN - LOS DIAS DE LA


SEMANA
DIA - P’UNCHAY
a. Dedicado a la diosa luna: Killachay - lunes
b. Dedicado a los dioses (Apus) a los andes: antichay -
martes
c. Dedicado a venus: qoyllurchay - miercoles
d. Dedicado al dios rayo: illapachay – jueves
e. Dedicado a las estrellas: ch’askachay - viernes
f. Dedicado al arco iris emblema Inka: k’uychichay - sabado
g. Dedicado al dios sol: intichay - domingo
K-A-Q-I-CH’A-K’-I
AYER QHAYNUNCHAY

HOY DIA KUNAN P´UNCHAY

MAÑANA PAQARIN

PASADO MAÑANA MINCHHA

TRAS PASADO MAÑANA PAQARIN MINCHHA


2. WATA KILLAKUNA - MESES DEL AÑO
KILLA: MES, RAYMI: FIESTA
1.-Enero: kamay raymi killa
2.-Febrero: hatun poqoy raymi killa
3.-marzo: pawqar waray killa
4.-abril: ayriway killa
5.-mayo: aymuray killa
6.-junio: inti Raymi
7.-julio: anta sitwa/situwa killa,
8.-agosto: qhapaq situwa/sitwa killa,
9.-setiembre: unu raymi killa,
10.-octubre: qoya raymi killa,
11.-noviembre: ayamarqay killa,
12.- diciembre: qhapaq raymi killa
3. PACHAWATAQ MIT’ANKUNA - ESTACIONES DEL
AÑO
• Ch’aki-y mit’a - Estación seca: que significa periodo
seco.
• Paray mit’a - Estación lluviosa: significa periodo de
maduración.
Primavera: Pawqar mit’a/pacha
ADJETIVOS SUTI CHANINCHA
CALIDAD
TAMA{O
FORMA
1.-Qan mankakunata llinphiranki = tú pintabas las ollas
2.-Mamay wayk’unqa, ipaytaq p’ukuta mayllinqa =mi mamà/ madre cocinara y mi tia lavara el plato
3.-Aycha kuchuna hanp’ara patapitaq = el cuchillo de cortar carne está pues sobre la mesa
4.-Paykuna tiyanapi tiyanku= ellos se sientan en la silla
5.- Maria unuta apamunqa juantaq p´uyñuta nisqata apanqa =María traerá agua y juan llevará la jarra
6.-Mariacha wasiman llant ‘ata apashan = mariita va llevando la leña hasta la casa
7.-Pay aqhata ukyanapi ukyan = El toma chicha en el vaso
8.-Sofiacha mankata makchimuy = Sofia lava la olla
9.-Mamaypa qerokuna Yana = sus vasos de mi mamá son negras
10.-theqtichinapi mikhuna kashan = En la sarten hay comida
TAMAÑO
1.-Wasimasi lunqu alqoyoq = mi vecina tiene perro gordo
2.-Wayqey chay hatun wasipi tiyamun = Mi hermano vive en esa casa grande
3.-Davidpa wasin hatunmi = La casa de David es grande
4.-Haqay huk’ucha uchuyraq kashan =Aquel ratón está pequeño aún
5.-Mariaq qosanqa saqrami = el esposo de Maria es flaco

CALIDAD
1.-Allinta ruwan wichananrayku = Ha trabajado mucho por el ascenso
2.-Papaypas sumaqtan wakún = mi papa tambien cosina rico
3.-kay ñawisapa qhari millayta riman: este hombre ojon habla feo/horrible
4.-Taytayqa millayllana noqapaq = Mi padre es malo para mí
5.-Wakapaq hut’usarata apani. (Llevo maiz malogrado para la vaca)

FORMA
1.-Cuando le lanza una pelota a alguien, se fija en si la atrapa.=Pimanpas huk
bolata chanqaspaykiqa qhawankin imayna hap’isqanta.
2.- Chaytaqa manan pantachinanchischu llamp’u simi rimaywanqa. =Una voz
suave no es necesariamente una voz débil.
Payqa llamp’ullan, khuyapayaqtaqmi.= es suave y liviano, refleja su amor.
III - KINSA T’AQA
NAPAKUNA - SALUDOS
ALLIN NAPAKUNA - EXPRESIONES DE CORTESÍA
❖ Acércate: achhuykamuy
❖ Alcánzale : taripay, aypay
❖ Ámense : munanakuychis, munakuychis
❖ ¡Anda, vete ya! : Ripullayña
❖ Haz ingresar : haykuchimuy
❖ Como se encuentran : imaynallan tarikunkichis
❖ Cuidadito que mientas : paqtataq llukuwaq
❖ De nada : imamanta
❖ Discúlpeme : panpachaway
❖ Es verdad : cheqaqchu
❖ Esfuérzate: kallpachakuy
❖ Eso no más : chayllan
❖ Estate tranquilo : qasilla kay
❖ Habla la verdad : cheqallata rimay
❖ Mucho me alegro: anchata/ nishuta kusikunu
QHESWA SIMIQ REQSICHIKUYNIN - CARACTERÍSTICAS DEL IDIOMA
QUECHUA
1. RIMAYKUNA PACHAMANTA - ONOMATOPÉYICO:
Chhassssssssssssssssssss: ruido al desinflar
Chhasay: desinflar
Chiwww chiwww chiwwww: piar del pollo
Chiwchi: pollo
2. PACHAK’ITI, LLAQTAKUNAQ SUTINMANTA - TOPONÍMICO:
Cusco - Qosqo: Centro,medio, ombligo, CUZCO: perro chusco
Apurimac - Apurimaq: Apu: dios/sagrado, rimaq: el que habla, dios que habla
Ayacucho - Aya-k’uchu: Aya: muerte, espiritu, alma, dacaver, k’uchu: rincon, rincon
de los muertos
3. CHUPANCHASQA SUTIKUNA - AGLUTINANTE O POLISINTÉTICO: L+M=S/Y
Wasi: casa
Wasiy: mi casa, wasiykuna: mis casas, wasiykunawan: con mis casas….
4. HUK SIMIMANTA ASKHA SIMIMAN TUKUQ - POLISÉMICO:
Orqo: Animal macho, cerro
❖ No llores : ama waqaychu
❖ Que tal : imaynallan
❖ Que te vaya bien : sumaqllaña
❖ Siéntate por favor : tiyarikuychis
❖ Te estoy visitando : watukamushayki
❖ Ven no más: hanpullay, hamullay
❖ Ven sin decir nada : qonqaylla hamuy
❖ Ya has llegado: chayaramunkiñachu
Killa: Luna, mes del año
5. WAKICHASQA SIMIKUNA - SINONIMIA:
Pequeño/a: Huch’uy, taksa
Enano/a: Eqo, sachi, tanka, k’ichi, oqocho
6. MUNAY SONQOWAN RIMAY SIMIKUNA - ARMONIOSO:
Allichu, ama hina kaychu: por favor, te lo suplico
Kuyakuyki: te quiero
Munakuyki: te amo
7. KALLPAWAN RIMAY SIMIKUNA - ENFÁTICO: ¿?/¡!
Puñuy!: ¡Duerme!, puñuy: dormir, termino verbo
Imata munanki?: ¿que quieres, que deseas?
Upallay umasapa: Callate cabezón
8. K’ASKACHEQMAN HINA RIMAQ - SENTIDO FIGURADO:
Ladron - makiyoqmi: con mano
9. MAYNIQPI QALLU Q’EMIN CHAYMAN HINA - POR EL PUNTO DE
ARTICULACIÓN:
• SERIE ANTERIOR (PALATAL) = E - I
• SERIE POSTERIOR (VELAR) = O - U
• SERIE INTERIOR (GLOTAL) = A
10.QAPARIYNINMAN HINA - POR SU MODO DE ARTICULACIÓN:
Kicharisqakuna: • A • E • O
Wisq’asqakuna: • I • U
11.KALLPACHAQ SEQ’E - TILDE O ACENTO:
Alalàw: que frio
Arì: Si
12.SEQ’ELLUNPA T’AQARIY - CLASIFICACION DEL ALFABETO
QUECHUA:
F-J: PH-H (fa, fe, fi, fo, fu - ja, je, ji, jo, ju)
C-K
Verano: ruphay pacha/mit’a - poqoy mit’a/pacha
Otoño: aparkilla pacha/mit’a
Invierno: chiri mit’a/pacha
4. KILLAPA MIT’ANKUNA - FASES DE LA LUNA
• Luna nueva: mosoq killa
• Cuarto creciente: wiñaq killa
• Luna llena: hunt’a killa
• Cuarto menguante: wañuq killa
5. TEQSI PACHA T’AQARIY - PUNTOS CARDINALES
• Este = anti suyu
• Norte = chinchay suyu
• Sur = qolla suyu (qoya: señora, esposa, reyna)
• O este: qonti suyu
SEQ’E YAPAKUNA - MORFOLOGÍA
A. SEQ’EKUNA - SUFIJOS:
S.O.V: SUJETO, OBJETO Y VERBO
1. SEQ’E: Y - (MI): 1ª PERSONA (SUSTANTIVOS) (pisqa
hunt’a rimay)
Taytay chakrapi llank’ashan: Mi papá/padre está trabajando
en la chacra
Alqoy wasiypi purin: mi perro esta caminando en mi casa
2. SEQ’E: MANTA - (DE, DESDE): (pisqa hunt’a rimay)
Noqa Qosqomanta hamuni: yo vengo de/desde Cusco
3. SEQ’E: TA - (HACIA): LA/EL/A (pisqa hunt’a rimay)
Qosqota: hacia Cusco, wasita: la casa
4. SEQ’E: KAMA – (HASTA): (pisqa hunt’a rimay)
Paqarinkama: hasta mañana, Qosqokama: hasta Cusco
5. SEQ’E: RI – (Y): ¿? (pisqa hunt’a rimay)
Noqari?: ¿y yo?, Anari?: ¿y Ana?, Alqori?: ¿y el perro?
6. SEQ’E: N – (SU): SUSTANTIVOS 2º-3º PERSONA (pisqa
hunt’a rimay)
Qosan: su esposo, wawan: su bebè, alqon: su perro
7. SEQ’E: Q – PA(DE, DEL, DE LA): (pisqa hunt’a rimay)
Q: vocal:
Noqaq: de mi, alqoq: del perro
PA: consonante: Paypa: de el/ella, añaspa: del zorrino
8. SEQ’E: MI – (ES, ESTA): CONSONANTE - NOMBRES (pisqa
hunt’a rimay)
Alexmi: es Alex, Miriam: es Mirian, atoqmi: es el zorrino
9. SEQ’E: PI – (EN): (pisqa hunt’a rimay)
Noqapi: en mi, wasipi: en la casa
10. SEQ’E: WAN – (CON, ME): (pisqa hunt’a rimay)
1º WAN-CON: COMPAÑÍA: SUST, P., .N.P
Noqawan: conmigo, Anawan: con Ana
2º WAN-ME: VERBOS (1ª persona)
ñaqch’awan: me peina, yachachiwan: me enseña, takiwan: me
11. SEQ’E: KUNA – (S): sustantivos
Alqokuna: perros, wasikuna: casas
12. SEQ’E: YOQ –YUQ (TENER, TIENE):
Wasiyoq: tiene casa, 25: chunka iskay pisqayoq
13. SEQ’E: QA - (EL QUE, LO QUE ES): verbos
Mikhunqa: comerá, erqeyqa: es mi niño, puñunqa: dormira
14. SEQ’E: PAS – (TAMBIÉN):
Noqapas: yo tambien, Mariapas: Maria tambien
15. SEQ’E: PAQ - (PARA):
Noqapaq: para mi, Anapaq: para Ana
16. SEQ’E: RAQ – (TODAVÍA, AÚN, AÚN MÁS):
Hatunraq: grande todavia, payraq: el/ella todavia
17. SEQ’E: RAYKU – (POR, A CAUSA):
Noqarayku: por mi, mamayrayku: por mi mamà/madre
18. SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO)
1ª CHA - AFECTIVO: NOMBRES
Anacha: Anita, Mariacha: Maricita
2ª CHA - DIMINUTIVO: SUSTANTIVOS
Alqocha: perrito, wasicha: casita
26. SEQ’E: MU: verbos
Wayk’umuy: cocina, ñaqch’amuy: peinale
27. SEQ’E: KU: verbos
Ñaqch’akuy: peinate, puñukuy: duermete
28. SEQ’E: NAKU: accion mutua VERBOS (2 personas)
Maqanakuy: peguense, kaminakuy: insultarse
29. SEQ’E: NA - (VERBO - SUSTANTIVO):
Pichay: barrer, pichana: escoba, mikhuy: comer, mikhuna:
comida
pay wasinta pichanawan pichan: el/ella barre su casa con
la escoba
SUTIQ PHASMIKUYNIN
26. SEQ’E: MU: verbos
Wayk’umuy: cocina, ñaqch’amuy: peinale
27. SEQ’E: KU: verbos
Ñaqch’akuy: peinate, puñukuy: duermete
28. SEQ’E: NAKU: accion mutua VERBOS (2 personas)
Maqanakuy: peguense, kaminakuy: insultarse
29. SEQ’E: NA - (VERBO - SUSTANTIVO):
Pichay: barrer, pichana: escoba, mikhuy: comer, mikhuna: comida
pay wasinta pichanawan pichan: el/ella barre su casa con la escoba
SUTIQ PHASMIKUYNIN - CLASIFICACIÓN DE SUSTANTIVOS
VOCABULARIO SUSTANTIVO COMPUESTOS
1. ISKAY KINSA RIMAY SUTIKUNA - SUSTANTIVOS COMPUESTOS:
Mosoq simikuna
• Wasiyoq: dueño de casa
• Wasiyoqmi: es dueño de la casa
• Wasiyoqpuni: legitimo dueño de casa
• Wayqellay: hermano mio
• Taytallay: padre mio
• Mamallay: madre mia
• Alalaw!: que frio
• Achaláw!: que rico
• Añakallaw!: que sabroso, que bonito, que hermoso
• Akakallaw!: que pena, que tristeza
• Yaqapaschá: quizas, puede ser, posiblemente
• Erqeychá: sera mi hijo
• Hinatayá: no seas asi, por favor
SIMICHAQPA K’ASKAPAN - ADVERBIOS
a. K’ITIMANTA SIMICHAQPA K’ASKAQNIN - Adverbios de lugar:
Qhawarichiykuna:
➢ Karupi : lejos
➢ Chimpapi : al frente
➢ Patapi : encima
➢ Hawapi : afuera
➢ Ñawpaqpi : adelante
➢ Kaychallapi: aqui nomas
➢ Wichaypi: arriba
➢ Uraypi: abajo
➢ Kinray: lado (D-I)
➢ K’uchupi: rincon
➢ Pañapi: en la derecha
➢ Lloq’epi : en la izquierda
➢ Huk’ipi: esquina
➢ Ukhupi: adentro
➢ Chawpipi : en el medio, centro
➢ Muyuriqllapi : alrededor
➢ Kaypi : aqui
➢ Chaypi : alli
➢ Haqaypi: en aquel lugar
HUNT’A RIMAYKUNA
a. Ñañayqa chimpapin tiyan: mi hermana vive al frente
b. wayqeykiqa ñawpaqpin tiyashan: tu hermano esta sentado adelante
c. Hoq wasiyqa wichaypi qhepan: mi otra casa queda arriba
d. Hoq yana michi wasi patapi purisharan: un gato negro estaba caminando encima
de la casa
e. Asnuykiqa haqay kinrayman risharan: tu burro/asno estaba yendo aquel lado
PACHAMANTA SIMICHAQPA K’ASKAQNIN - ADVERBIOS DE TIEMPO
➢ Mit’a : temporada, epoca, periodo
➢ Paqarin : mañana
➢ Minchha : pasado
➢ Qayna : la vez pasada
➢ Qayna p’unchay : el dia de ayer
➢ Qayninpa : antes
➢ Qayninpa p’unchay : antes de ayer
➢ Chayraqmi: recien
➢ Chaymanta : despues
➢ Kunan: ahora
➢ Kunallan: en este momento
➢ Kunachallan: en este instante
➢ Mana hayk’aqpas: jamas, nunca
➢ Q’aya wata: proximo año
➢ Wiñaypaq: para siempre
➢ Ñawpaqtaqa, Ñawpaqqa: antes
➢ Watan watan :cada año
➢ Mayllanpi : a veces, de vez en cuando
➢ Tutallamanta : por la mañana, madrugada
➢ Ch’isi : anochecer
➢ Ch’isiyaq: todo el dia
➢ Sukha: tarde
HUNT’A RIMAYKUNA
a. María qosanwan wiñaypaq Lima llaqtaman ch’usanqaku: Maria con su esposo
viajaran a Lima para siempre
b. Noqa ch’isiyaq mamayta yanapasaq: yo le ayudare a mi madre/mamà todo el dia
c. Turaykiwanqa mayllanpi tupani: con tu hermano me encuentro a veces
d. Ñawpaqqa munay qhaswakunata tusuranku: antes bailaban bonitas
danzas
e. Wayk’usaqraq chaymantaña pukllaq risaq : cocinare todavia despues ire
a jugar
f. Minchhata mamaypa raymin kashan: pasado mañana es el cumpleaños
de mi mamà/madre
1. SUFIJOS NAKU - SEQ’E “NAKU”-acción mutua
Qhawarichiykuna:
• Much’anakuy: besarse mutuamente
• Llaminakuy: acariciarse mutuamente
• Takanakuy: pegarse/golpearse mutuamente
• K’aminakuy: insultarse/ofenderse mutuamente
• Munanakuy: amarse/querese mutuamente
• Phiñanakuy: molestarse/amargarse mutuamente
• Qhawanakuy: mirarse mutuamente
• Waqyanakuy: llamarse mutuamente
• Yachachinakuy: enseñarse mutuamente
2. SUFIJO CHA EN SUS DIFERENTES FORMAS
b. SEQ’E: CHA: Es un sufijo afectivo (diminutivo), se traduce
como “cita, cito, ita, ito”.
Mariachaqa puñushan: Maricita está durmiendo. Wasiman
Anacha chayaramun: Anita llego a la casa.
c. CHÁ yapapakuq seq’emanta: Este morfema enfatiza la duda,
y expresa una acción que no le consta al sujeto.
Qhawarichiykuna:
Juanqa llank’ashanchá: Juan posiblemente esté trabajando.
Pin chay pichá: ¿Quién es ese? ¡Quien será!
3. ADJETIVOS AUMENTATIVOS - SAPA
Qhawarichiykuna:
✓ Umasapa : Cabezon
✓ Makisapa : ladron
B. Hunt’a rimaykuna:
• Taytayqa, qolqesapan ichaqa manan imatapas rantipusunkimanchu: Mi
padre es millonario pero no te puede comprar nada
• Wawayqa sapan wiksan manan pimanpas haywarinchu: mi hijo es
miserable a nadie le invita
• Haqay sipasqa sumaqta sapa watan takin: aquella señorita canta
bonito/hermoso cada año
• kay ñawisapa qhari millayta riman: este hombre ojon habla feo/horrible
• Marochaqa wawasapallañan manan mikhunapas aypanchu: Marito tienen
varios hijos y no le alcanza la comida
• Kuraqniyqa qolqesapan ichaqa nishu mich’an: mi hermano mayor es
adinerado pero es tacaño/miserable
• Kay weraqochaqa makisapan, ama wasiman hamunqachu: este señor es
ladron que no venga a la casa
• Miguelchaqa yachay wasipi yuyaysapan: Miguelito es inteligente en el
colegio
• Mariocha taytanta simisapa kaspa waqachin: Mario le hace llorar a su
padre por ser bocon
• Siwarchaqa sapan qharin mana pipas watukunkuchu: Siwarcito es
hombre solo nadie le visita
• Sapa watanmi llaqtayta qhawaq rirani: cada año hiba a ver a mi pueblo
• Kay ñawisapa sipasqa Ima sumaqtan takin: esta señorita ojona canta
hermoso/bonito
• Manuelcha sapan ususinta Lima llaqtaman apapun: Manuelito a su unica
hija le lleva a Lima
• Teodorachaqa sapan ususinta nishuta maqan: Teodorita pega mucho a
su hija
• Khunpaypa wasinta sapa kutin rini: a la casa de mi compañero voy
• Tomaschaq qhatuna wasinta sapa p’unchay risaq: a la tienda de
Tomacito voy cada dia
• Sapa watan qhapaq raymi killapi tusuni: cada año en mes de diembre
Adjetivo, (abundante, mucho, cuantioso, ingente, sinónimo wak.
• Wak chakraypin yana añuta llank’amuni: en aquella chacra siembro
maswa negra
• Chay raykun rantiwaqniymi hoq runa hamun: por eso el comprador
viene con un hombre
• Imapaqtaq yana añutari munaran?: para que quizo la maswa negra?
• Noqayku kinsa poqcha añuta qaynunchay qhatuyku: nostros vendimos
pasado mañana 3 quintales de maswa negra
✓ WAN = con (compañía), es una conjunción copulativa que por sí
sola no tiene significado.
QHAWARICHIYKUNA:
• Juanacha turanwan phiñachikun: Juanita con su hermano se hizo
enojar
• Ñañay alqowan phawan: mi hermana corre con perro
• Qatayniy warmi ususinwan wayk’un: mi yerno con su hija mujer cocina
• Erqe sinkuwan pukllan: el niño juega con su pelota
• Sispa ñañayki k’allanwan takiranku: tu prima cantaba con su loro
• Juancha maqanakun.: Junito se golpea/pega
• Michikuna pukllanku. los gatos juegan
• Ususiy p’itan.mi hija corre
• Taytayki llank’aran. tu padre/papà trabajaba
• Aqeyki asikun.: tu suegra se rie
➢ TAQ = Y (contrastivo), es una conjunción copulativa, por sí
sola no tiene significado necesita un sustantivo.
QHAWARICHIYKUNA:
•Natividad pukllanqa, Juantaq llank’anqa: Natividad juagara y Juan
trabajara
•Regina takinqa, qantaq tusunki: Regina cantara y tu bailaras
•Mamay wayk’unqa, ipaytaq p’ukuta mayllinqa: mi mamà/ madre
cocinara y mi tia lavara el plato
•Ñañay waqanqa, turaytaq asinqa: mi hermana llorara y mi hermano
se reira
•Ususiyki ñawinchanqa, qantaq qelqanki: tu hija leera y tu escribiras
LLANK’ANAPAQ
QELQAY RUNA SIMIPI KAY HUNT’A RIMAYKUNATA:
• Laura jugará y tú cantarás: Luraq pukllanqa qantaq takinki
• Mi hermana vendrá y tú te iras: ñañay hamunqa qantaq ripunki
• María traerá agua y Juan llevará baldes: Maria unuta apamunqa Juantaq
baldes nisqata apanqa
• Sonia irá al colegio y Rosa a su casa: Sonia yachay wasiman rinqa
Rosataq wasinman
• Tu primo saltará y tu prima correrá: sispa wayqeyki phawanqa sispa
ñañaykitaq p’itanqa
f. T’AQAQ HINA SEQ’E HUÑUQKUNA - MORFO DISYUNTIVAS
➢ CHU…CHU = (O) Es una conjunción disyuntiva, une dos palabras
indicando contradicción, y necesita un sustantivo
QHAWARICHIYKUNA:
• Linachu Pablochu tusuran: Lina o Pablo bailaron
• Wakachu uywachu/ranqachu chinkaran: la vaca o el caballo se perdio
• Wallpachu ankachu phawanqa: la gallina o el aguila volara
• Alqochu atoqchu wañuchiran: el perro o el zorro lo mato
• Yanapawankichu ripunkichu: me ayudas o te vas
LLANK’ANAPAQ
QELQAY ALLIN KAQ RIMAYTA: CHURIYKICHU, WASKHAWANCHU,
WAQANKICHU, ALQOCHU, PURINKICHU. “¿?”
• Phawankichu?: ¿volaras?
• Michichu mikhuran?: el gato comera?
• Asikunkichu?: te reiras?
• Ususiykichu?: es tu hija?
• Sinkuwanchu pukllanki?: jugaras con la pelota?
• yachay wasimanchu rinki?: iras al colegio?
g. ORACIONES APLICATIVAS (INTERROGATIVAS Y AFIRMATIVAS)
a. CHEQAQMANTA HUNT’A RIMAYKUNA
QHAWARICHIYKUNA- HUNT’A RIMAYKUNA.
1. Isidroqa hinatapunin llank’an: Isidro siempre trabajara asi
2. Ari, kunanmi usqhayllata pukllasunchis: si, hoy jugaremos rapido
3. Riki,kay yachaqkunaqa ch’itillañan kanku: si/por supuesto/ de esta
manera, los estudiantes son inteligentes/hábiles
4. Cheqaqtan Juliaqa kunan chayamunqa: de verdad Julia hoy llegara
5. Sut’itan chay hanpikamayoq rimamushan: ese medico esta hablando
la verdad
6. Hinan kay suwaqa p’unchayta puñun: asi es este ladron duerme de
dia/ en el dia
b. MANA CHEQAQMANTA HUNT’A RIMAYKUNA - ORACIONES
NEGATIVAS
QHARICHIYKUNA.
o Manan chay wasita munanichu: no quiero esa casa
o Manapunin Raulwanqa tiyaymanchu: jamas/nunca vivire con Raul
o Amapas Juanchaqa mikhunqachu: aunque sea que no coma Juan
o Amaraq paqarin llank’amuychu: aunque sea no trabajes mañana
o Amapunin chay warmimanta waqankichu: nunca/jamas llores por
esa mujer
o Juanaqa manan tusuyta yachanchu: Juana no sabe bailar
o Mercedesqa Manaraqmi ñawinchayta yachanchu: Mercedes todavia
no sabe leer
o Amapas q’epikunata apamuychu: aunque sea no lleves/ traigas los
bultos
o Noqa mana ch’usasaqchu: yo no viajare
h. CH’ULLA RUNALLAPI T’IKRAPAYAKUQ SIMICHAQKUNA -
VERBOS UNIPERSONALES
i. SUSTANTIVOS DERIVADOS DE VERBOS
o Llank’ay, llank’aq, llank’ana: Trabajar, trabajador/ el que trabaja,
trabajo
o Pukllay, pukllaq, pukllana: jugar, jugador/ el que juega/ juguete
o Waqaychay, waqaychaq, waqaychana: guardar, guardador/ el que guarda,
almacen
a. Chaskiy, chaskiq = recibir, el que recibe / receptor
b. Kichay, kichasqa = abrir, abierto
c. Waqaychay, waqaychana = guardar, el que guarda, almacen
d. Mikhuy, mukhuna = comer, comida
e. Waylluy, wayllusqa= querer, querido/ el que quiere
f. T’oqsiy, t’oqsi = apuntar, apunte
g. Waqay, Waqaq = llorar, el que llora/ lloron
h. Yawrachiy, yawraq = arder/ aterrizar, ardiente/ el que arde, aterrizaje
1. Tusuy, tusuq, tusuna = bailar, bailarin/ el que baila, escenario del baile/ baile
2. qhasway, qhaswaq, qhaswana = danzar, danzarin/ el que danza, danza/ lugar de
la danza
3. Uraykuy; uraykuq, uraykuna = bajar, el que bajo, bajada
4. Ukyakuy, ukyaq, ukyana = beber/ tomar, bebedor/ el que bebe/toma, bebida/ vaso
5. P’itay, pit’aq, p’itana = correr/ saltar, corredor/ saltarin, el que corre/ el que salta,
campo
6. Maskhay, maskhaq, maskhana = bucar, buscador/ el que busca,
busqueda
j. HAMUQ PACHA - FUTURO SIMPLE
MORFEMAS/ SUFIJOS PERSONALES: “saq/y, nki, nqa/n,
sunchis, saqku, nkichis, nqaku”
PRONOMBRES PERSONALES: “noqa, qan, pay, noqanchis,
noqayku, qankuna, paykuna”
Qhawarichiy:
Paqarin qan llank’anki, minchhataq Juancha llank’anqa: Mañana tú
trabajarás y Juanito trabaja pasado mañana
k. HAMUQ PACHA - FUTURO SIMPLE/ IMPERFECTO.
o Noqa llank’a saq = yo trabajare
o Qan llank’a nki = tu trabajaras
o Pay llank’a nqa = el/ella trabajara
o Noqanchis llank’a sunchis: nosotros/as trabajaremos (I)
o Noqayku llank’a saqku: nosotros/as trabajaremos (E)
o Qankuna llank’a nkichis: ustedes trabajaran
o Paykuna llank’a nqaku: ellos/as trabajaran
l. HAMUQ PACHAPUNI - FUTURO IMPERFECTO/SIMPLE
PROGRESIVO “SHA”
Qhawarichiy.
Paqarin kunan hinaqa, maypiñacha purishasaq: Mañana como
a estas horas ya dónde estaré caminando.
m. HAMUQ PACHAPUNI - FUTURO IMPERFECTO/SIMPLE
PROGRESIVO
a. Noqa llank’a - sha – saq: yo estare trabajando
b. Qan llank’a - sha - nki. = tu estaras trabajando
c. Pay llank’a – sha – nqa = el/ella estara trabajando
d. Noqanchis llank’a - sha – sunchis = nosotros/as estaremos
trabajando (I)
e. Noqayku llank’a - sha – qku = nosotros/as estaremos
trabajando (E)
f. Qankuna llank’a - sha - nkichis. = ustedes estaran trabajando
g. Paykuna llank’a - sha - nqaku: ellos/as estaran trabajando
n. TUKUQ HINAÑA HAMUQ PACHA - FUTURO PERFECTO
“ramu + sufijo personal + ña”
Qhawarichiy.
Paqarin qan wayk’ushanaykikama, noqaqa chakranchista
qarparamusaqña, hinaspataq llant’a q’epintin mikhuqllaña
kutiramusaq: Mañana mientras tu estés cocinando, yo ya habré
regado nuestra chacra, luego volveré cargando leña, solamente a
comer.
Yachaywasipi llank’ashanaykikama, ñachá taytamamakunaqa
wasinkumanqa chayaramunqakuña: Mientras tú estés trabajando
en la escuela, los padres de familia ya habrán llegado de sus
casas.
Qan chayamunaykipaqqa, wasicharamusaqñachá: Para cuando tú
llegues, yo ya habré hecho la casa.
o. TUKUQ HINAÑA HAMUQ PACHA - FUTURO
PERFECTO
o Noqa llank’a - ramu - saq – ña: Yo ya habré trabajado
o Qan llank’a - ramu - nki – ña = tu ya habras trabajado
o Pay llank’a - ramu - nqa – ña = el/ella ya habra trabajado
o Noqanchis llank’a - ramu – sunchis – ña = nosotros/as ya
habremos trabajado (I)
o Noqayku llank’a - ramu - saq - ku - ña = nosotros/as ya
habremos trabajado (E)
o Qankuna llank’a - ramu - nkichis – ña = ustedes ya habran
trabajado
o Paykuna llank’a - ramu – nqaku – ña = ellos/as ya habran
trabajado
p. TUKUQ HINPUNIÑA HAMUQ PACHA - FUTURO PERFECTO
PROGRESIVO “ramu+sha+ña”
Qhawarichiy
Paqarin qan wayk’ushanaykikama, noqaq chakranchista
qarparamushasaqña, chaymantataq llant’a q’epintin mikhuqllaña
kutiramusaq: Mañana mientras tu estés cocinando, yo ya habré
estado regado nuestra chacra, luego volveré cargando leña,
solamente a comer.
Yachaywasipi llank’ashanaykikama, ñachá taytamamakunaqa
wasinkumanta lloqsiramushanqakuña: Mientras tú estés
trabajando en la escuela, los padres de familia ya habrán estado
saliendo de sus casas.
Qan chayamunaykipaqqa, wasicharamushasaqñachá: Para
cuando tú llegues, yo ya habré estado haciendo la casa.
q. TUKUQ HINAPUNIÑA HAMUQ PACHA - FUTURO PERFECTO
PROGRESIVO:
a. Noqa llank’a - ramu - sha - saq – ña = yo ya habre estado
trabajando
b. Qan llank’a - ramu - sha - nki – ña = tu ya habras estado trabajando
c. Pay llank’a - ramu - sha – nqa – ña = el/ella ya habra estado
trabajando
d. Noqanchis llank’a - ramu - sha – sunchis – ña = nosotros/as ya
habremos estado trabajando (I)
e. Noqayku llank’a - ramu - sha – saq - ku – ña = nosotros/as ya
habremos estado trabajando (E)
f. Qankuna llank’a - ramu - sha – nkichis – ña = ustedes ya habran
estado trabajando
g. Paykuna llank’a - ramu – sha – nqaku – ña = ellos/as ya habran
estado trabajando
YUPAYKUNA - NUMERACION
NIYOQ/NIYUQ: Termina en consonante (11+)
YOQ/YUQ: Termina en vocal (11+)
CH’ARWIKUNA / SASACHAKUNA - PROBLEMAS
YAPAY - SUMAR (+)
QECHUY - RESTAR (-)
MIRACHIY - MULTIPLICAR (x)
RAKIY - DIVISIÓN (/)
YAPAY - SUMA
• 5603 + 43 = 5646
- Pisqa waranqa soqta pachak kinsayoq yapay tawa chunka kinsayoq
kikin/kikillan pisqa waranqa soqta pachak tawa chunka soqtayoq
173 + 204 = 377
pachak qanchis chunka kinsayoq YAPAY iskay pachak tawayoq
KIKIN/KIKILLAN kinsa pachak qanchis chunka qanchisniyoq
QECHUY - RESTA
• 465 - 391 = 74
- Tawa pachak soqta chunka pisqayoq qechuy kinsa pachak isqon chunka
1 834 - 346 = 1 488
HUK waranqa pusaq pachak kinsa chunka tawayoq QECHUY kinsa
pachak tawa chunka soqtayoq KIKIN/KIKILLAN waranqa tawa
pachak pusaq chunka pusaqniyoq
MIRACHIY – MULTIPLICACIÓN
• 47 x 8 = 376
- Tawa chunka qanchisniyoq mirachiy pusaq kikin kinsa pachak
qanchis chunka soqtayoq
2 500 x 23 = 57 500
iskay waranqa pisqa pachak MIRACHIY iskay chunka kinsayoq
KIKIN/KIKILLAN pisqa chunka qanchis waranqa pisqa pachak
RAKIY - DIVISIÓN
• 987 / 3 = 329
- Isqon pachak pusaq chunka qanchisniyoq rakiy kinsa kikin kinsa
pachak iskay chunka isqonniyoq
684 / 6 = 114
soqta pachak pusaq chunka tawayoq RAKIY soqta KIKIN/KIKILLAN
huk pachak chunka tawayoq
MARLENY SANTOS MESSA

SEQ’E: N
Mariaq Qosan yachachiqmi kasqa
Paypa apuchan mikhunata wayk’’ushan
Qanpa warmin aychata Qhatun
Abelpa Wallpan chiwchishan
Paypa chukchan k’upacha

SEQ’E: Q – PA
Noqaq wakayqa chunkalla
Valentinaq puka phalikanta apamushani.
Paypa wasin P’isaq llaqtapi
Ususiypa K’ankan kusa maqanakuq
Rosaq sonqonmi nanashan

SEQ’E: MI – (ES, ESTA):


Mach’aqwaymi mancharachuwan
Alqoymi sinchita kanikun
Paymi yarqasqa purin
P’achaymi thanta kashan
MARLENY SANTOS MESSA

SEQ’E: PI
Wasi patapi michi puñushan
Runakuna cancha patapi tiyashanku
Yachaqkuna pampapi qelqaskanta ñawinchashan
Noqapi chayqa qepachun
Paykuna pukllay canchapi kashanku

SEQ’E: WAN – (CON, ME)


Noqawan Machupichuta risun
Paywantaq Quillabambata risaq
Pablucha ñañaykihuan puriy
Uywakunata alqontinwam michimunki
Carlos ñaqchhata rantiwan
SEQ’E: KUNA – (S): sustantivos
Michikuna K’iklluman lloqsirun
Chaqrakuna sumaqta T’ikarishan
Takiykuna kunan qallarishan
Qorakuna paraqtin wiñaramun
MARLENY SANTOS MESSA

SEQ’E: YOQ –YUQ (TENER, TIENE)


Kunan p’unchay Wasiyoq hamurusqa
Chunka pachak pusaqniyoq Qolqey karan
kinsa chunka pisqayoq
Chay chikacha usayoq kasqa
Ch’uñu lawa challwayoq sumaq
SEQ’E: QA - (EL QUE, LO QUE ES)
Cheqninakuyqa manan allinchu
Munanakuyqa kusapuni
Mikhunayqa p’osqo lloqsirun
Pantashankima chaytaqa
MARLENY SANTOS MESSA

SEQ’E: YOQ –YUQ (TENER, TIENE)


Kunan p’unchay Wasiyoq hamurusqa
Chunka pachak pusaqniyoq kolqey karan
kinsa chunka pisqayoq
Chay chikacha usayoq kasqa
Ch’uñu lawa challwayoq sumaq
SEQ’E: QA - (EL QUE, LO QUE ES)
Cheqninakuyqa manan allinchu
Munanakuyqa kusapuni
Mikhunayqa p’osqo lloqsirun
Pantashankima chaytaqa
MARLENY SANTOS MESSA

SEQ’E: CHA:
1. Carmenchaqa wasinta pasapun: Carmencita se fue a su casa.
2. Wilbercha sumaqta qelqan: Wilbercito escribe bonito.
3. Doracha kusatapuni takin: Dorita Canta muy bien.
4. Amarucha ama hina kaychu: Amarito no seas asi.
5. Ñañachayqa noqa rayku kutiramun: Mi hermanita por mi ha vuelto.
c. CHÁ yapapakuq seq’emanta:
6. Imaynachá mana yachanichu: Como será no sé.
7. Pichá chay runaqunaqa: Quién será ese hombre.
8. Agustincha ichapaschá paqarin chayamunqa: Agustincito tal vez llegue
mañana.
9. Qaya watachá llank’ayta Tarisaq: Al proximo año tal vez encontraré
trabajo.
10.Wasi patapichá michiqa kashan: El gato tal vez estará encima de la casa.
MABELIN SOFIA SULLCA MAMANI

1. SEQ’E: Y - (MI):
★ MAMAY MIKHUNATA WAYK´USHAN - MI MAMÁ ESTA COCINANDO COMIDA
★ ÑAÑAYWAN LLAQTATA RISAQ PAQARIN- CON MI HERMANA IRE AL PUEBLO MAÑANA
★ ALQOY WIRACHALLAÑA KASHAN- MI PERRITO ESTA GORDITO
★ TURAYWAN TUSUSAQ LLAQTAYPA RAYMICHANPI - CON MI HERMANO BAILARE EN LA
FIESTA DE MI PUEBLO
★ ÑAÑAY WAYK´UYTA YACHACHIWANQA = MI HERMANA ME ENSEÑARA A COCINAR
2. SEQ’E: MANTA - (DE, DESDE):
● NOQA QOSQOMANTA CH’USASAQ.= YO VIAJARÉ DE CUSCO.
● QAN YACHAY WASIMANTA LLOQSISHARANKI= TÚ ESTABAS SALIENDO DEL
COLEGIO.
● PAY PUÑUYMANTA KASHAN.= ELLA ESTA DE SUEÑO.
● NOQANCHIS MAYUMANTA CHALLWATA APASUNCHIS= NOSOTROS LLEVAREMOS
PESCADO DEL RÍO.
● QANKUNA KANCHAMANTA PHAWASHANKICHIS= USTEDES ESTAN CORRIENDO DEL
MABELIN SOFIA SULLCA MAMANI

SEQ’E: TA - (HACIA):
● Turaywan orqota wichasaq= con mi hermano subiremos hacia el cerro
● Mamaypa llaqtanta chusasaq = viajaré hacia el pueblo de mi mamá
● Pay urayunk´a mayuman = ella bajará hacia el rio.
● Pay orqopachana wasita rishan = ella esta yendo hacia el hotel
● Mamaymi rinka hatuna wasita = Mi mamá ira hacia el mercado
4. SEQ’E: KAMA – (HASTA):
● Llaqtakama purisaq = hasta el pueblo caminaré
● Pay chakrakama sarata apanqa= ella llevará el maíz hasta la chacra.
● Noqanchis watakama yachasunchis= nosotros estudiaremos hasta el próximo año.
● Noqayku manqos wasikama t’ikakunata apasaqku= nosotros llevaremos las flores hasta la iglesia.
● Qankuna kanchakama purisharankichis= ustedes estaban caminando hasta el parque.

5. SEQ’E: RI – (Y): ¿? (pisqa hunt’a rimay)


Mamayri llank´anchu chakrapi ? = mi mamá trabajará en la chacra?
Turayri tusunkachu ? = mi hermano bailará?
Ñañayri waykunkachu paqari? = mi hermana cocinará mañana?
Wakayri wachankachu paqari? = mi vaca parirá mañana?
Wawayri llachana wasiman rinkachu? = mi hijo irá a estudiar al colegio?
MABELIN SOFIA SULLCA MAMANI
6. SEQ’E: N – (SU): SUSTANTIVOS 2º-3º PERSONA (pisqa hunt’a rimay)

Noqa qosanwan rimarani = yo hablaba con su esposo


Paypa ususinwan llinphiranki = Con su hija de ella estabas pintado
Pay añawita mamanwan qhaturanku = ella vendía fruta con su mamá
Pay wasinpi wayk´un = él cocina en su casa
Pay wasinta llinphishanqa = él estará pintado su casa

7. SEQ’E: Q – PA(DE, DEL, DE LA): (pisqa hunt’a rimay)

Paypa alqon munaycha = El perro de él es bonito


Juanaq p´achan qhelli kashan = La ropa de Juana esta sucio
Noqa Qosqomanta ch´usasaq = Yo viajaré de Cusco
Pay puñuymanta kashan = ella esta de sueño
Qan yachay wasita lloqsisharanki = Tú estabas saliendo del colegio

8. SEQ’E: MI – (ES, ESTA): CONSONANTE -

Nañaymi wasipi kashan = Mi hermana esta en la casa


Mamaymi munaycha = Mi mamá es bonita
Alqoymi wiracha = Mi perrito esta gordito
Tataymi Qosqopi = Mi papá está en Cusco
Qanmi sinkuywan pukllaranki = Tú jugarás con mi pelota
MABELIN SOFIA SULLCA MAMANI
11. SEQ’E: KUNA – (S): sustantivos
Uywaykuna michiqmi rishani = Estoy yendo a pastear a mis animales
QAN MANKAKKUNATA LLINPHIRANKI= TÚ PINTABAS LAS OLLAS
PAYKUNA AÑAWITA QHATURANKU= ELLOS VENDÍAN FRUTA
QANKUNA KANCHAKAMA PHAWANKICHIS= USTEDES CORREN HASTA EL PARQUE
NOQANCHIS WISLLAKUNATA RANTISUNCHIS= NOSOTROS COMPRAREMOS LOS CUCHARONES
12. SEQ’E: YOQ –YUQ (TENER, TIENE):

Turaymi sara chaqrayoq =


Mi hermano tiene chacra de maizal
Mamaymi iskaychunka wakayoq=mi mamá tiene veinte vacas
Ñañaymi kinsa warmi wawayoq= mi hermana tiene tres hijas
K'akaypa alqochanmi wawachayoq= mi tío tiene su perrito con crías
Wasimasi Hatun alqoyoq=mi vecina tiene perro grande

13. SEQ’E: QA - (EL QUE, LO QUE ES): verbos


PAY AYCHATA KUCHUNQA= ELLA CORTARÁ LA CARNE
PAY WASINTA LLINPHISHANQA= ELLA ESTARÁ PINTANDO SU CASA
JUANACHA PAYTA MANCHARICHINQA= JUANA LE HARÁ ASUSTAR A ÉL
PAY YACHAY WASIPI HARAWINQA= ELLA DECLAMARÁ EN EL COLEGIO
PAY TAYTANWAN LLANK’ANQA= ELLA TRABAJARÁ CON SU PAPÁ
MABELIN SOFIA SULLCA MAMANI
14. SEQ’E: PAS – (TAMBIÉN):
Kausayniyki imapas kachun = Tu vida que sea lo que sea también.
Pitapas rimaykullanki qanqa = a cualquiera le hablas nomás tú también
Anapas wachakullarqantaq = Ana también dio a luz
Mariopaqpas huk qhari wawa nacellarqantaq = A Mario también le nació un bebé
Alejandropas machayllarkantaqmi = Alejandro también ha borrachado
15. SEQ’E: PAQ - (PARA):
Pipasraq pukayashanki? = ¿para quién estas tan buena?
Mamayqa sumaqllaña runapaq= Mi mamá es buena para la gente
Taytayqa millayllana noqapaq = Mi padre es malo para mí
Erqepaq pachata rantimuy = Compra ropa para el niño
Paqarinpaq mikhunata apamunki = Para mañana traes comida
16. SEQ’E: RAQ – (TODAVÍA, AÚN, AÚN MÁS):
Manaraq kasaraykuyta munanichu = No quiero casarme todavia
Manaraq yachaywasita riyta munanichu = No quiero ir al colegio todavia
Manaraq hanp´iwasita riyta munanichu = No quiero ir al hospital todavia
Mamay manaraq yarqawanchu = Mamá aún no tengo hambre
Ñañay manaraq puñuy aysawanchu = Hermana aún no tengo sueño

17. SEQ’E: RAYKU – (POR, A CAUSA):


Mamaymi noqarayku waqan = Por mi causa mi mamá llora
Alqoymi noqarayku mikhuy = Por mi causa mi perrito come
Turachaymi noqarayku maqanakun = Hermano por mi se ha peleado
Aknan kaqninrayku manan wañuchiymanchu chay runata = Por respeto a mis principios yo no mataría a ese
hombre
Allinta ruwan wichananrayku = Ha trabajado mucho por el ascenso
18. SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO)

Mamachay muñaycha = Mi mamita es muy linda


Alqoychay wisasapacha = Mi perrito es panzoncito
Kuchichay wiracha = Mi chanchito es gordito
Turaychay huchuycha = Mi hermanito es pequeño
Ñañachay puka uyacha = Mi hermanita tiene carita chaposa
MABELIN SOFIA SULLCA MAMANI

19. SEQ’E: CHI – (HACER): HACIENDO, HAZ, HAZLO- VERBOS


Michita mikhuchiy

Llant´ata rantichiy

Pichachiy wasita

Nañayki wasiyta pichachiy

Alqoykita pukllachiy

20. SEQ’E: CHU – (ES O NO ES) – (¿?): duda

Kay machu atinchú?

Kay alqo qanpachú?

Haqay michitu?

Chay mikhunaychu?

Alqochu michichu phawanqa?


MABELIN SOFIA SULLCA MAMANI
21. SEQ’E: MAN – (HACIA LA/el): ta

Rociocha yachay wasinman ripushan

Kunan llaqtakiman ch´usanki

Qosqoman hamurani

Mamaywan paqarin ripusunchis llaqtaman

Noqa wasiyman rishinanin

22. SEQ’E: HINA – (COMO, COMO LA, COMO EL):

Atoq hiña yachaysapan kanki


Asnu hina qhawanki
Qorikancha hinari
Ch'achara wallpa hiña saphsa maqta
Rit'i hina yuraq
23. SEQ’E: PU – (SE LO): verbos
Chay onqoqpaq rantinpuy t'antata
Nanaq chakiykita unuman chalpuy = tu pie adolorido sumergelo bajo el agua
Hanpuy wawallay = Retorna hijo
Suwallaña kapuy = De una vez se ladrón
hak'uwan mikhunaman pipuy = Espesaselo la comida con harina
MABELIN SOFIA SULLCA MAMANI
26. SEQ’E: MU: verbos
PHAKARIN HAMUY LLANK´ASUN = MAÑANA VEN, TRABAJAREMOS.
MAMAY HAWANMAN LLOQSIMUY = MAMÁ SAL AFUERA
Nisqaykita hina ruwamuy, nispa = Anda como has dicho
Hamuy ñañay pukllasunchis = ven hermana vamos a jugar
Martina kunanqa tiyarimuy = Martina siéntate ahora

27. SEQ’E: KU: verbos


Mamay turayta k´amiykuy = mamá enojale a mi hermano
Diosqa tukuy atiyniyoq = Dios es todo poderoso
Yuyaykuy, hinaspa willaway = Acuerdate y avísame
Turay mikhunaykita tukuy = Hermano termina tu comida
Kaymi Yolandapa ayllunmanta willakuy. = Esta es la historia de la familia de Yolanda

28. SEQ’E: NAKU: accion mutua VERBOS (2 personas)


Turaykuna makanayku = Hermanos peleense
Warmikitay munaykuy = Quierele a tu mujer
Sarata kanaykuy = Quemalo al maiz
T´antata ñap´ukunanpaq, urnuman winaykuy = Para que cocine el pan mételo al horno
Juana chawan llaqtata rinayku = Con Juana iremos a la ciudad

29. SEQ’E: NA - (VERBO - SUSTANTIVO):


Pachata t´asqan t´asqanawan = Lava la ropa con lavadora
Hatuna wasinta pichanawan pichay = Barre la tienda con escoba
Chukchanta ñaqchay ñachaynawan = Peinale su cabello con el peine
K´urpakunata marunawan p´anay = Con el pico golpea las curpas
Qanllawan takisaq = Contigo nomás cantaré
SULLCA MAMANI MABELIN SOFIA

b. SEQ’E: CHA: Es un sufijo afectivo (diminutivo), se traduce como “cita, cito, ita, ito”.
Mariachaqa puñushan: Maricita está durmiendo. Wasiman Anacha chayaramun: Anita
llego a la casa.
c. CHÁ yapapakuq seq’emanta: Este morfema enfatiza la duda, y expresa una
acción que no le consta al sujeto.
Qhawarichiykuna:
Juanqa llank’ashanchá: Juan posiblemente esté trabajando.
Pin chay pichá: ¿Quién es ese? ¡Quien será!
Chay malqo urpita hap'irqoy = Agarra ese pichoncito de paloma
Urpi sonqo, hanpiykachiy chay payachata = Por favor, hazle curar a esa viejecita
SULLCA MAMANI MABELIN SOFIA

b. SEQ’E: SAPA
chakisapa herq'e, = Niño patudo
chhurusapa urpi = pájaro picudo
Herlinda sapa Boza:.
SEQ’E Y:mi : Ñañay wasiypi pukllan_ mi hermana juega en
mi casa ___tayta wasiypi llank’an_mi papá trabaja en mi casa
_ michiy huk’uchata mihun_ mi gato come raton _ wasiypi
wallpakuna chinkarapun_ en mi casa se perdió las gallinas_.
Kawalluy kallpasapa_ mi caballo es fuerzudo
SEQ’E MANTA____ Mario Limamanta chayamun_Mario llego
de lima_ qan wasiykimanta hamunki_ tu vienes de tu casa
__ Julia alqonta munakun_ Julia quiere así perro ___
k’ikllumanta mamay hamun_ de la calle viene mi mamá ____
turaymi abaykaymanta chayamun_mi hermano llega de
Abancay
SEQ'E RI uywakunari maypitaq kashan ?_ Y los animales dónde estan_____
mamaypa mankankunari ?_ dónde están sus ollas de mi mamá ?______ noqari maypin
llank’asaq?_ y yo dónde trabajaré?_____michikunari maypin kashan?_y los animales
dónde están ?____ noqari maytataq risaq?_ y yo dónde iré? _____ SEQ’E KAMA ___
mariacha wasiman llant ‘ata apashan _ mariita va llevando la leña hasta la casa
_____noqa qosqokama risaq _ yo iré hasta cusco____ pay wasinkama ripun _ el se va
hasta su casa ____paqarinkama llank’asaq _ trabajaré hasta mañana _____ pay
tutakama pukllan _ el juega hasta la noche SEQ’E TA___ mamaykita wasiyman
apamunki_ traes atu mamá Ami casa ___ alqota k’aspiwan p’anay _ golpea al perro con
palo ___ noqa wasiyta ripuni_ yo me voy Ami casa ____ pay aychata rantin _ el compra
carne ____ José mamán ta apamun_ José trae así mamá HERLINDA SAPA BOZA
SEQ’E N___maman apamun llant’ata_ su mamá trae leña___alqon Sinchi wira _ su pero es muy gordo____turaypa sonqon _ su corazón de mi hermano___ñañaypa mankan_ su olla de mi hermana____SE’Q’E :Q__
noqaq wallpay Yana _ mi gallina es negro ____ Mariaq wasinpi pukllani_yo juego en la casa de María___ alqoq Yana uñan _ su cría negra del perro____ paykunaq mamanku_ su mamá de ellos ____ noqaq turaypa
wawan_ su hijo de mi hermano_____SEQ’E:MI___Mariaqmi Chay waca_ esa vaca es de maria____ wasiymi carupi_ mi casa es lejos____alqoymi yuraq_ mi perro es blanco____ ñañaymi tusun _ mi hermana bayla ____
kunanmi Takinki mamaywana _ ahora baylaras con mi mamá__ HERLINDA SAPA BOZA
● SEQ’E:PI
● wasiypi mamay wayk’Un: mi mamá cosina en mi casa
● Taytay k’ikllupi ranan : mi papá vende en la calle
● Ñañay qosqopi kashan: mi hermana está en Cusco
● Qanpi tukukun: en ti se acaba
● Noqapi qallarin : en ti empieza
● SEQ’E: WAN
● Noqawan ripusun : conmigo nos vamos
● Turay wawanwan ripunku:mi hermano con su hijo se van
● Rosachawan munanakuyku: con rosita nos queremos
● Sonqoywan munakuyki: con mi corazón te quiero
● Hanpikamayoqwan hanpichikuni : con el doctor me hago curar
● HERLINDA SAPA BOZA
SEQ’E:KUNA
● taytaykuna chakrata llank’ashanku: mis padres están trabajando en chacra
● Mamaypa mankankuna Yana : sus ollas de mi mamá son negras
● Wasiypi wallpakuna mikhunku : las gallinas comen en mi casa
● Taytaykuna wakanku : mis padres lloran
● Khunpaykuna yachachiwanku: mis compañeros me enseñan
● SEQ’E: YOQ
● Chunka kinsayoq : 13
● Mariayaq wasinpi Takinki: en casa de María canto
● Qanqa alqoyoqmi kanki: tu tienes perro
● Mamaypa wasiyoqme : mi mamá tiene casa
● Erqecunaka mamayoqmi kanku: los niños tienen mamá
● HERLINDA SAPA BOZA
● SEQ’E:QA
● Erqenqa mikhunata mikhun: su hijo comerá comida
● Mirianqa munay ñawiyoqmi: Mirian tiene ojos bonitos
● Wasinqa karuraqmi: su casa es lejos
● Noqa wasiyta rini : yo voy Ami casa
● K’ankanqa wallpata sarushan: su gallo está pisando ala gallina
● HERLINDA SAPA BOZA
● SEQ’E:PAS
● noqapas mamaywan mikhuni: yo también como con mi mamá
● María qanpas tusuy: María tu también bayla
● Taytaypas ch’usanqan: mi papá también viajará
● Qankunapas mayita riysi: ustedes también vayan al río
● Paykunapas wawayoqmi kanku :ellos también tienen su bebé
● SEQ’E:RAQ
● Mamayraq ñawpaqtaqa:mi madre todavía antes
● Wawaykunaraq hamuchun: mis hijos todavía que vengan. : Herlinda sapa Boza
● SEQ’E: RAYKU
● Qankunarayku hamuni: por ustedes he venido
● Noqarayku mamay waqan: por mi llora mi mamá
● Payrayku taytan ripun: por el se fue su papá
● Alqoyrayku aychata rantini: por mi perro compro carne
● Wallpayrayku sarata rantini: por mi gallina compro maíz
● SEQ’E:CHA
● Mariacha waqan wasinpi: mariita llora en su casa
● Juancha jualiawan takinko: Juancito con Julia cantan
● Juanacha alqota uywan: juanita cría perro
● Wallpacha sarta muhun: la gallinita come maíz
● Pepecha chakrata llank’an : Pepito trabaja en la chakra
● Herlinda Sapa Boza
● SEQ'E: CHI
● Alqota mikhuchiy: hasle comer al perro
● Aychata rantichiy: hasle comprar carne
● Wawaykiman mikhunata mikhuchiy: hasle comer comida atu bebé
● Llant’ata rantichiy: hasle comprar leña
● SEQ’E CHU
● mamaychu hamunqa?: Mi mamá vendrá?
● Paychu taytayri?: El es mi papá
● Turaychu waqan? : Mi hermano llora?
● Paychu takiran?: El ha cantado?
● Ñañaychu wayk’uran?: Mi hermana a cocinado? herlinda sapa boza
● SEQ'E: MAN
● Alqoman mikhuchini: al perro le hago comer
● Mamay qosqokama rin : mi mamá va hasta cusco
● Ñañayman p’achata mañani: Ami hermana le presto ropa
● Erqekunaman mikhunata mikhuchiy: alos niños hasle comer comida
● SEQ'E HINA
● Noqahina qan kanki: como yo eres tú
● Wallpahina sarata mikhunki: como la gallina comes maíz
● Alqohina Yana kanki: como el perro negro eres
● Qanhina t’uruta saruni: como tú piso barro: HERLINDA SAPA BOZA
● SEQ'E:PU
● Taytaykiwan rantichipuy aychata: con tu papá hasle comprar carne
● Ñañay t’aqsapuy p’achanta: hermana lavacelo su ropa
● Rantipuy p’ukuta: compraselo su plato
● Runtuta ranapuy: compacelo huevo
● Yachaywasita ripuy: vete ala escuela
● Herlinda Sapa Boza
● SEQ'E:LLA
● Qanllaña wasiyta rinki: tu nomás irás ami casa
● Payllaña yachaq : el nomás sabe
● Wallpallaña faltan wasiypi:l a gallina nomaya falta en mi casa
● Khuchillaña mana mikhunchu: el chancho nomaya no come
● Challwallaña mayupi kashan: el pescado nomaya está en rio
● SEQ'E:MU
● Takimuy k’ikllupi: canta en la calle
● Hamuy wasiyta: ven Ami casa
● K’anchamuy lenpupi: alumbra en la oscuridad
● Mikhumuy aychata: come carne
● Qosqopi tusumuy takispa: en cusco bayla cantando
● Herlinda Sapa Boza
● SEQ'E:KU
● T’aqsakuy p’achaykita: lava tu ropa
● K’anchakuy lenpupi:alumbrate en la oscuridad
● T’antata apakuy mamaykiman: llévate pan atu mamá
● Wasiykiman ripukuy: vete atu casa
● K’ankata rantikuy: cómprate un gallo
● SEQ'E:NA
● noqa mana munanichu: yo no quiero
● Erqekuna waqanku : los niños lloran
● Wallpaypa sarankuna : su maíz de mi gallina
● Khunpaykuna yachachiwanku: mis amigos me enseñan
● Sipaskuna takinko: las señoritas cantan: herlinda Sapa Boza
JOEL MARTIN IBARRA PALOMINO

● Noqa yachay wasiymanta purini- Yo camino desde mi colegio


● Apuchay Quillabambamanta ch’usashan - Mi abuelo esta viajando desde
Quillabamba
● Wayqey alqowanta pukllan- Mi hermano juega con el perro
● Mamay wasimanta llank’ashan- Mi mamá trabaja desde la casa
● Kuntur Chilemanta phalashan- El cóndor esta volando desde Chile
● Ipay ch’ullu sirashan- Mi tia esta cociendo un gorro
● Noqanchis llaqtamanta phawashanchis - Nosotros estamos corriendo desde
el pueblo
● Taytay pollo a la brasa nisqata wasimanta apasushan- Mi papá esta traendo
pollo a la brasa desde la casa
● Noqa Limamanta warmiwan ch’usani- Yo viajo desde Lima con mi mujer
● Pay kanchayta pukllashan- El esta jugando en mi patio
JOEL MARTIN IBARRA PALOMINO

● • Llaqtakama purisaq = hasta el pueblo caminaré


● • Pay chakrakama sarata apanqa= ella llevará el maíz hasta la chacra
● • Noqanchis watakama yachasunchis= nosotros estudiaremos hasta el
próximo año.
● • Noqayku manqos wasikama t’ikakunata apasaqku= nosotros llevaremos
las flores hasta la iglesia.
● • Qankuna kanchakama purisharankichis= ustedes estaban caminando
hasta el parque.
● Mamayri llank´anchu chakrapi ? = mi mamá trabajará en la chacra?
● Turayri tusunkachu ? = mi hermano bailará?
● Ñañayri waykunkachu paqari? = mi hermana cocinará mañana?
● Wakayri wachankachu paqari? = mi vaca parirá mañana?
● Wawayri llachana wasiman rinkachu? = mi hijo irá a estudiar al colegio?
JOEL MARTIN IBARRA PALOMINO

● MAMAY MIKHUNATA WAYK´USHAN - MI MAMÁ ESTA COCINANDO COMIDA


● ÑAÑAYWAN LLAQTATA RISAQ PAQARIN- CON MI HERMANA IRE AL PUEBLO MAÑANA
● ALQOY WIRACHALLAÑA KASHAN- MI PERRITO ESTA GORDITO
● TURAYWAN TUSUSAQ LLAQTAYPA RAYMICHANPI - CON MI HERMANO BAILARE EN
LA FIESTA DE MI PUEBLO
● ÑAÑAY WAYK´UYTA YACHACHIWANQA = MI HERMANA ME ENSEÑARA A COCINAR
● NOQA QOSQOMANTA CH’USASAQ.= YO VIAJARÉ DE CUSCO.
● QAN YACHAY WASIMANTA LLOQSISHARANKI= TÚ ESTABAS SALIENDO DEL
COLEGIO.
● PAY PUÑUYMANTA KASHAN.= ELLA ESTA DE SUEÑO.
● NOQANCHIS MAYUMANTA CHALLWATA APASUNCHIS= NOSOTROS LLEVAREMOS
PESCADO DEL RÍO.
● QANKUNA KANCHAMANTA PHAWASHANKICHIS= USTEDES ESTAN CORRIENDO DEL
PARQUE.
Joel Martin Ibarra Palomino

• Turaywan orqota wichasaq= con mi hermano subiremos


hacia el cerro
• Mamaypa llaqtanta chusasaq = viajaré hacia el pueblo de mi
mamá
• Pay urayunk´a mayuman = ella bajará hacia el rio.
• Pay orqopachana wasita rishan = ella esta yendo hacia el
hotel
• Mamaymi rinka hatuna wasita = Mi mamá ira hacia el
mercado
Joel Martin Ibarra Palomino

CHA
1. Juancha chiriuchata mikhun- Juancito come chiriuchu
2. Jimenacha chakrayta llankan- Jimenita trabaja en mi chacra
3. Noqa Rosachawan tusushani- Yo estoy bailando con Rosita
4. Qan Miguelchawan puñushanki- Tu estabas durmiendo con Miguelito
5. Noqanchis Pedrochawan takishanchis- Nosotros estamos cantando con Pedrito
CHÁ
6. Imachá/ qué sera!
7. Rinqachá/ quiza irá
8. Hamunqachá/ quiza vendra
9. Hayk’achá/ Cuando será!
10. Maypichá/ Donde será!
Marleny Santos Messa
SEQ’E: LLA – (NOMAS): SEQ’E: LLAÑA:
1. Noqalla alqotaqa mikhuchisaq: Yo nomas le haré comer al perro.
2. Noqallaña tarpurusaq Habastaqa Yo nomas ya sembrare las habas.
3. Michilla chaypi puñushan: El gato nomás está durmiendo.
4. Payllaña Hak’utaqa rantimuchun: El nomas ya que compre la harina.
5. Qanlla Hampi wasiman pusaruy:Tu nomás llevale al Hospital
MARLENY SANTOS MESSA
SEQ’E: MU:
1. Isabel osqaylla Wayk’umuy: Isabel cocina rápido.
2. Rocio paramunka p’achata Hoqarimuy: Rocío recoge la ropa va llover
3. Miguel qoñaykita pichakamuy: Miguel limpiate tu moco.
4. Dora chay Asnuta qatimuy: Dora arrea ese burro.
5. Ñañay wawaykita ñaqch’amuy: Hermana peinale a tu hijo.
SEQ’E: KU:
6. Rosacha munaycha kanaykipaq Ñaqch’akuy: Rosita peinate para que estes bonita.
7. Wilbercha warayqi urmarushan chutakuy: Wilbercito tu pantalón se cae jalate.
8. Mamay q’achukama kashanki shaphchikuy: Mamá estas de pasto sacudete.
9. Elmer chay lliqllata rantikuy: Elmer comprate esa manta.
10. Kunan wayqunayqipaq truchata challwakuy: Para que cocines ahora pescate trucha
SEQ’E: NAKU:
11. Chay warmiwan Ch’aqlanakunku: Con esa mujer dense de lapos.
12. Chumbivilcaspi sapa wata maqt’akunz maqanakunku : En Chumbivilcas los jóvenes se pelean cada año
13. Payquna much’anakunku: Ellos se besan
14. Alqokuna kaninakunku pukllaspa. Los perros se muerden jugando
15. Mario Juanawan munanakunku: Mario con juana se quieren.
SEQ’E: NA
16. Hermelinda qarana chaypi kashan haywarimuhuay: Hermelinda alcansamé el cucharon.
17. Qosqo qhawarina kashan hakuchu : Vamos a ver el Cusco.
18. Soqta p’anana chaypi kashan: Hay seis garrotes o palos hay alli.
19. Aycha kuchuna hanp’ara patapitaq: El cuchillo de cortar carne está pues sobre la mesa
20. Hakuchu papa chakrata rawk’ana q’epeyoq?: Vamos a la chacra de papa cargando la rawk’ana?
26. SEQ’E: MU: verbos
Wayk’umuy: cocina, ñaqch’amuy: peinale
27. SEQ’E: KU: verbos
Ñaqch’akuy: peinate, puñukuy: duermete
28. SEQ’E: NAKU: accion mutua VERBOS (2 personas)
Maqanakuy: peguense, kaminakuy: insultarse
29. SEQ’E: NA - (VERBO - SUSTANTIVO):
Pichay: barrer, pichana: escoba, mikhuy: comer, mikhuna:
comida
pay wasinta pichanawan pichan: el/ella barre su casa con
la escoba
SUTIQ PHASMIKUYNIN
MARLENY SANTOS MESSA
SEQ’E: CHI – (HACER): HACIENDO, HAZ, HAZLO
1. Chay runata Pichachiy: hasle barrer a ese hombre.
2. Haqay wawata purichiy: Hasle caminar a ese bebe.
3. Manuelcha punkuta kichachiy: Manuel has abrir esa puerta
4. Qowitaqa mirachiy: Haces reproducir el cuy
5. Papa chakrata usqhaylla qallarichiy: La chacra de papa hazlo empezar rápido.
SEQ’E: CHU – (ES O NO ES) – (¿?): duda
6. Tarwichu icha habaschu? Es tarwi o habas?
7. Punkuchu mana allin weaq’anachu? La puerta o la cerradura que está mal?
8. Pitaq Ukukuchu mancharichisunki? Te hizo asustar el oso?
9. Sara kutanachu? El maiz es para moler?
10. Chay alqo pikiyoqchu? Ese perro esta con pulga?
SEQ’E: MAN – (HACIA LA/el): ta
11. Huaro llaqtaman sapa p’unchay rini:Yo voy a Huaro todos los días.
12. Paykuna wasiykiman haykunqachu: Ellos entraran a tu casa
13. Noqa michiman mikhuchini: yo hago comer al gato
14. Rosa yachay wasiman rishan: Rosa esta yendo a la escuela
15. Runakuna Qosoman Ch’usancu: La gente viaja a Cusco
SEQ’E: HINA – (COMO, COMO LA, COMO EL):
16. Waway ama michihina maqchikuychu: Hijo no te laves como el gato
17. Yaw khuchi hina asnashanki: Oye estas apestando como el chancho
18. Ama Manuelhina p’achakuychu: No te vistas como Manuel
19. Payqa Noqahina tusuyta munan El quiere bailar como yo
20. Qanquna k’anqahina takishankichis
21. SEQ’E: PU – (SE LO): verbos
22. Mamayqi onqoshan wayk’upuy: Tu mama esta enferma cocínaselo.
23. Ñañay T’antata rantirapuy: Hermana compraselo pan
24. Rosacha P’achanta T’aqsarapuy Rosita lavaselo su ropa
25. Qatay masi ch’uñuta phasirapuy: Cuñado sancochaselo chuño
26. Rocioq Wakantaqa qatiranpuy: La vaca de Rocio arreaseló
MARLENY SANTOS MESSA

SEQ’E: PAS – (TAMBIÉN):


1. Noqapas Qosqomanmi risaq
2. Marcelapas wayquyta yachanmi
3. Qanqunapas waskha khipunqichis
4. Qanpas llaqtata rinqichu
5. Mullaypas paqarin tusunqa

SEQ’E: PAQ - (PARA):


6. Chay misk’i noqapaq karan
7. Mariopaq Chulluta rantishani
8. Juanapaq llamata qatimusaq
9. Haqay Wasi noqapaq kanqa
10. Wanuqa Miguelpaq apanki
SEQ’E: RAQ – (TODAVÍA, AÚN, AÚN MÁS):
11. Yuraq kusmaqa Hatunraq qanpaq kashan
12. Amaraq chiripi puriychu
13. Chayraq chayaraminu llanqayniymanta.
14. Chay wakaqa toqtiraq kashan sipinapaq
15. Rosachaq makin nanashanraq
MARLENY SANTOS MESSA

SEQ’E: RAYKU – (POR, A CAUSA):


1. Wawaykunarayku llank’ashani
2. Taytayrayku kutimusaq
3. Qolqerayku ñañaykuna maqanakunku
4. Imarayku mana qelqayya munankichu
5. Rantinayrayku Llaqtaman rirayku
SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO)
1ª CHA - AFECTIVO: NOMBRES
6. Rosacha munaychata tusurunki
7. Marcoscha sinchitapuni turiyawan
8. Carmencha amapuni qonqawankichu
9. Carloscha chutariway mana sayariyta atinichu
10. Joseycha qolqeta manuruwankimanchu?
2ª CHA - DIMINUTIVO: SUSTANTIVOS
11. Munay tikacha canchapatapi rikhururamun
12. Mamakucha asnapata qhatushan
13. Kunan hoq michicha wasiyman haykuramun
14. Q’ello chiwchicha sarata ch’aptashan
15. Kunan waka uñacha ñuñuranchu
Joel Micke Ppari Ccahua

1. Seq´e Y
1. Mantay p´achata t´aqsan : mi mamá está lavando la ropa
2. Wayqey Limamanta chayamun: Mi hermano llegó de Lima
3. Awichay uywakunata michin: mi abuelo pastea los animales
4. Panay kharu llaqtapi tiyan: mi hermana vive en un pueblo lejano
5. Alqoy qaynunchay chinkarun: mi perro se rerdio ayer

2. Seq´e manta
1. Paykuna kharumanta chayamunku: ellos llegaron de lejos
2. Qan chakramanta hamunki: tu vienes de la chacra
3. Paykuna Abancaymanta kanku: ellos son de Abancay
4. Noqa Arequipamanta qaynunchay chayamuni: yo llegue de Arequipa
ayer
5. Taytayki Quillabambamanta hamunqa: tu papa llegara de Quillabamba
Joel Micke Ppari Ccahua

1. wayqey Qosqota rin : Mi hermano se fue a cusco


3. seq´e 2. Paykuna wasinkuta ripunku: Ellos se fueron hacia su casa
ta 3. Taytay chakramanta chayamun: mi papa viene de la chacra
4. Qan wasikita rinki: Tu vas hacia tu casa
5. Manuel chakranta llank´aq rinqa: Manuel ira hacia su chacra a trabajar

1. Pay wasikikama apasunki: El te llevara hasta tu casa


4. seq´e 2. Noqa llaqtaykama risaq: Yo iré hasta mi pueblo
3. Taytay orqokama wichanqa: Mi papa subirá hasta el cerro
kama 4. Wayqey paqarinkama llank´anqa: Mi hermano trabajara hasta mañana
5. Qankuna Qosqokama apapunkichis: Ustedes lo llevarán hasta Cusco

1. Mataykiry maytaq ? :Donde esta tu mama?


2. wayqeyry hamunqachu?: Vendrá mi hermano?
5. seq´e
3. Khumpakiry llank´anqachu? : Y Tu amigo trabajara?
ri 4. Uywakiry maytaq? : Y tus animales donde esta?
5. Payry imapitaq llank´an? Y el en que trabaja?
Joel Micke Ppari Ccahua

1. Panan aqhata ruwan: su hermana hace chicha


4. SEQ’E: N – 2. Wayqen chakrapi llank´an: su hermano trabaja en la chacra
(SU) 3. Paypa wakan qaynUnchay chinkarun: de él su toro se perdio ayer
4. Awichan Qosqota ch´usan: su abuelo viaja a cusco
5. Qosan Limamanta chayamun: su esposo llegó de Lima

1. Noqaq alqoy phiñallaña: De mi, mi perro es muy bravo


5.SEQ’E: Q – 2. Michiq wawankunan chinkarun: del gato sus crías se perdieron
PA(DE, DEL, 3. Paypa wasin thuniyapun: de ella su casa se derrumbó
DE LA) 4. paypa wayqen yachaymasiy: de él su hermano es mi compañero
5. Noqaq awichay Machupichuta ch´usan: mi abuelo viaja a Machu Picchu

1. Atoqmi uwijayta apashan: el zorro está llevando mi oveja


2. Paymi takishan: El está cantando
6. SEQ’E: MI –
3. Jhonmi aqhata qhatushan: Alex está vendiendo la chicha
(ES, ESTA) 4. Marian Mikhunata wayk´ushan: Maria está cocinando la comida
5. Paymi allin runa: el es buena persona
Joel Micke Ppari Ccahua

1. Wasiypi wallpayki kashan: en mi casa esta tu gallina


2. Limapi wayqeki tiyan: en lima vive tu hermano
7. SEQ’E: PI –
(EN) 3. Kaypi kashan uwihaki: aqui esta tu oveja
4. mallkipi huamancha kashan: el árbol está el águila
5. orqopi uywakuna kashan: en el cerro están los animales

1. taytaykiwan paqarin hamunki: con tu papa vendras mañana


2. Khupakiwan qan pukllanki: tu juegas con tu amigo
8.SEQ’E: WAN
– (CON, ME) 3. paywan yachaywasiman rinkichis: con el iras a la escuela
4. mariawan mayuta rinkichis: con maria iran al río
5. Turakiwan llank´aq risaqku: con tu hermano iremos a trabajar
Joel MIcke Ppari Ccahua
1. Warmikuna mikhunata wayk´unku: las mujeres cosinan la comida
2. wayqekikuna paqarin ch´usanqaku: tus hermanos viajaran mañana
9. SEQ’E:
3. paykuna llank´aq rinqaku: ellos irán a trabajar
KUNA – (S)
4. panaykikuna p´achata t´aqsanku: tus hermanas lavan la ropa
5. Uywkuna orqopi kashan: los animales están en el cerro

1. Paykuna askha alqoyoq kanku: ellos tien artos perros


10. SEQ’E: 2. taytayki askha qolqeyoq: tu papá tiene arto dinero
YOQ –YUQ 3. pay iskay wasiyoq: es tiene dos casas
(TENER, 4. alqoymi pisi wawayoq: mi perro tiene pocas crías
TIENE)
5. chakrakin rumikunayoq: tu chacra tiene piedras

1. Pay uywankunata michinqa: el pasteara sus animales


11. SEQ’E:
2. pay wayqenta yanapanqa: el ayudará a tu hermano
QA - (EL
3. pay Qosqota rinqa: el ira a Cusco
QUE, LO
QUE ES):
4. Pay wasikita hamunqa: el vendrá a tu casa
verbos 5. Pay llanK´aq rinqa: el ira a trabajar
Joel Micke Ppari Ccahua
1. Noqapas Qosqomantan kani: yo tambien soy de Cusco
14. SEQ’E: 2. Qanpas llaqtamasiymi kanki: tu tamnbien eres mi paysano
PAS –
(TAMBIÉN) 3. Paykunapas manchati kanku: ellos tambien son miedosos
4. Mariapas takinqa: maria tambien cantara
5. Qanpas yachaymasiymi kanki: tu tambien eres mi compañero

1. Noqapaq t´antata apamunki:para mi me traerás pan


2. Alexpaq mikhunanta qunki: para alex raras su comida
15. SEQ’E:
PAQ - 3. Paqarinpaq wasiyta alchanki: para mañana arreglas mi casa
(PARA) 4. paypaq mikhunata wayk´unki: para el cocinaras comida
5. wallpakipaq hampita rantimunki: para tus gallinas compraras medicina

1. Awicharaq ñaupanqa: el abuelo todavia adelantara


16. SEQ’E: 2. Payraq mikhunqa: el todavía comerá
RAQ –
(TODAVÍA, 3. Joseraq tusunqa: José todavía bailara
AÚN, AÚN 4. Roisachataq wayk´unqa: Rosa todavia cosinata
MÁS) 5. Noqaraq yanapasayki: yo todavía te ayudare
Joel Micke Ppari Ccahua

1. Qan rayku hamuni: por ti he venido


17. SEQ’E: 2. Wawaki rayku yanapanki: por tu hijo ayudas
RAYKU –
(POR, A 3. Algo aycha rayku qatikun: por la carne se sigue el perro
CAUSA): 4. Awichaki rayku hamunki: por tu abuelo vienes
5. yachaq rayku ñawinchanki: por aprender lees

1. Rosacha yachaywasipi Kashan: rosita está en la


escuela
18. SEQ’E: CHA –
(CITA, CITO, ITA, 2. Manuelcha yanapawan: Manuelito me ayuda
ITO) 3. Pedrocha hampita rantimun: Pedrito compra medicina
4. Mariacha añawita tantin: maria compra la fruta
5. Algocha Mikhunata mihun: el perrito come la comida
Joel micke Ppari Ccahua

1. Llank´achiy chakrakita: has trabajar tu cacra


19. SEQ’E: CHI
– (HACER): 2. Pichachiy wasikita: has barrer tu casa
HACIENDO, 3. Wayk´uchiy mikhunata: has cocinar la comida
HAZ, HAZLO 4. T´ikarichiy pataykita. Has florecer tu papa
5. Ama waqachiychu wawakita: no hagas llorar a tu bebé

1. Kay asnu qanpachú? -Ese burro es tuyo?


2. Kay machu atinchú? -Ese viejo puede?
20. SEQ’E: CHU –
(ES O NO ES) –
3. Noqa hamusaqchú? -Y yo vendré?
(¿?): duda 4. Pay wayqekichú? Y el es tu hermano?
5. Kaytari rantisunchú? Y esto compraremos?

1. Rosacha wasinman ripushan: rosita se va a su casa


2. Uywata orqoman qatinki: los animales arrearas al cerro
21. SEQ’E: MAN – 3. Paqarin Qosqoman ripunqui: mañana te iras hacia Cusco
(HACIA LA/el): ta
4. Qolqeta makinman qonki: daras el dinero a su mano
5. Kunan llaqtakiman ch´usanki: hoy viajarás hacia tu pueblo
Joel Micke Ppari Ccahua

1. Pay hina onqoranki: como ella te enfermabas


22. SEQ’E: HINA – 2. Taytayki hina kanki: eres como tu papá
(COMO, COMO 3. Michikuna hina maqanakunkichis: como los gatos se pelean
LA, COMO EL)
4. Mantayki hina wayk´unayki: como tu mamá debes cocinar
5. Pay hina llank´anayki: como el debes trabajar

1. Chakranta llank´apuy: trabaja se lo su chacra


2. Wawanta mikhuyachipuy: hace lo comer a su hija
23. SEQ’E: PU – 3. Mantanta wayk´uyta yanapapuy: ayuda se lo a su mamá a cocinar
(SE LO)
4. Payta michiyta yanapapuy: ayuda se lo a ella a pastar
5. Kay machuta ruwanankunapi yanapapuy: a ese viejo ayuda se lo en
sus deberes
Joel Micke Ppari Ccahua
1. Noqalla wasita ripusaq: yo nomas voy a casa
2. Juanlla llank áq rinqa: Juan nomas irá a trabajar
3. Rosalla aqhata apamunqa: Rosa nomas traerá chicha
24. SEQ’E:
4. Paylla wasinpi tiyan: el nomas vive en su casa
LLA
5. Panallay p´achata t´aqsan: mi hermana noma lava la ropa

1. P´asñaykiq chukchanta ñaqch´amuy: peina el cabello de tu hija


2. wasikipi puñumuy: Duerme en la casa
26. SEQ’E: 3. Qhatunawasimanta t´antata rantimuy: compra pan de la tienda
MU 4. Wasipi mikhunata mukhumuy: Come comida en la casa
5. Maranpi sarata kutamuy: muele maíz en el batan

1. Wasikipi sapayki tiyakuy: vive solo en tu casa


27. SEQ’E: 2. T´ampa chukchakita ñaqch´akuy: péinate tu cabello enredado
KU 3. Rosacha wawakita munakuy: Rosita quiérelo a tu hijo
4. P´achata tusunaykipaq mañakuy: prestate ropa para que bailes
5. Munaspaykiqa paqarin ripukuy: si deseas te vas mañana
Joel Micke Ppari Ccahua

1. Llaqtaypi waka maqanakuy kanqa: en mi pueblo habrá pelea de toros


2. Haqhaypi uywa qechunakuy kashan: allá se quitonean los animales
28. SEQ’E: 3. Paywan mañanakuy: presten se con el
NAKU 4. Paykunawan pukllakuy: juega con ellos
5. Mariawan munayta kausakuy: con Maria vive bien/ feliz

1. Paykuna tiyanapi tiyanku: ellos se sientan en la silla


2. Paykuna puñuna patapi puñurapunku: ellos se durmieron
29. SEQ’E: encima de la cama
NA 3. Qan mikhunata mikunki: ti comes la comida
4. Mario seqanata alchanqa: Mario arreglara la escalera
5. Pay aqhata ukyanapi ukyan: El toma chicha en el vaso
Joel Micke Ppari Ccahua

1. Rosacha yachaywasipi Kashan: rosita está en la escuela


CHA 2. Manuelcha yanapawan: Manuelito me ayuda
3. Pedrocha hampita rantimun: Pedrito compra medicina
4. Mariacha añawita tantin: maria compra la fruta
5. Algocha Mikhunata mihun: el perrito come la comida

1. Manuelqa wasinpichá puñushan: manuel posiblemente esta durmiendo en su casa


2. Mantaykiqa wayk´ushanchá wayk´ushan: Tu mamá posiblemente este cosinando co
CHÁ 3. Paykunaqa paqarinchá ripunqaku. ellos posiblemente se iran mañana
4. Junchaqa ch´usasshancha Limata: Juan posiblenente este viajando alima
5. Picha aqhata apamunqa. quien sera traerá la chicha
MARLENY SANTOS MESSA

SEQ’E TA
1.- Noqa Juliacata risaq
2.- Paq’arin wasiyta pichasaq
3.- Mamay yuncata purinqa
4.- Qochapatapi unayta suyasayki
SEQ’E: KAMA
Mariocha michhakama llank’ay
Erqe paQarinkama puñukuy
Chay rutataqa moqonkama unu apirun
tupananchiskama wayqey
SEQ’E: RI
Mamayri wasipi qepankachu?
Wasichakuyman payri yanapakunqachu?
Valeriori parapichu hamunqa?
Ocongatekama qanri riNKI?
JAZMINA RUTH QUISPE COLQUE
SEQ’E: Y - (MI):
1. Alqoy wasipi pukllashan. Mi perro esta jugando en la casa.
2. Mamay mikhunata q´uñichishan. Mi mamá está calentando la
comida.
3. Taytay wasipi llank´ashan. Mi padre está trabajando en casa.
4. Wasiy mishu karupi kashan. Mi casa esta lejos.
5. Ñañay papata rantin. Mi hermana compra papas.

SEQ’E: MANTA
6. Noqa Arequipamanta kani. Yo soy de Arequipa.
7. Noqa wasiymanta hamuni. Yo vengo desde mi casa.
8. PayKuna limamanta kanku. Ellos son de Lima.
9. Mariacha qosqomanta hamushan. Maria viene de Cusco.
10.Chay runamanta reqsisqan kani. Soy conocida de esa
persona.
JAZMINA RUTH QUISPE COLQUE
TA Hacia
1. Noqa qosqota rishani.
2. Noqa yachaywasita rishani.
3. Jorgen chakrata rishan
4. Mamay mikHuna wasita rishan.
5. Ñañay malkikunata qhawashan.
KAMA Hasta
6. Noqa paqarin kama suyasayki.
7. Qankuna yachay wasikama rishankichis
8. Paqarinkama pukllashaQ.
9. Limakama Mariacha rishan.
10. Aman kutimunaykama pukllaychu.
RI Y
11. Qankunari maymanta hamunku?
12. Haqaykunari mishuta mikhunku.
13. Chayri maypi kashan?
14. Kayri imatan ruwashan?
15. Noqari wasipichu llaNk’ashaQ?
JAZMINA RUTH QUISPE COLQUE
SEQ’E: N – (SU)
1. Taytanmi hamushan
2. wawanmi nishuta waqashan.
3. Paypa alqon nishuta kanin.
4. Mamanmi nishuta qhaparin.
5. Turan puñuyllaman kutimon.
SEQ’E: Q – PA(DE, DEL, DE LA): (
6. Mamaypa ujut´an chinkayapun.
7. Nañapa chumpin munay kashan.
8. Noqaq silluymi nishuta nanashan.
9. Taytaypa ch´úllun chinkayapun.
10. Erqeq chukchan ch´umpillaña kashan
SEQ’E: MI – (ES, ESTA):
11. Wasiymi qelle kashan,
12. Alqoymi nishuta mikhun,
13. Mamaymi takiykunata takishan.
JAZMINA RUTH QUISPE COLQUE
Pi EN
1. Kaypi kashani
2. Mamay ujupi kashan
3. Qan maypi tianki? Seq'e Yoq TENER TIENE
4. Ñañaymi wasiypi kashan. 1. Noqa chuka iskayniyoq
5. Noqa qosqopi kashani. watayoqmi kani.
Wan CON ME 2. Pay chuka tawayoq
6. Mamaywan yachay wasita rinchis. watayoqmi Kan.
7. Rosachawan nishuta pukllayku 3. Taytay kinsa chuka
8. Noqa ñañaywan wasita purinchis. tawayoq watayoqmi
9. Noqa Taytaywan nishuta parlayku. kashan.
10. Noqa Sarachawan mikunata ruwayku. 4. Chay turayki pisi
Kuna(S) qolqeyoqmi kashan.
11. Paykuna munayta takinku 5. Ñañaymi askHa sutiyoq
12. Chay alqokuna nishuta kaniku kan.
13. Paykuna miCHita khamusharanku.
14. Qankuna nishuta mikhurankichis.
15. Chay wasikunaqa nishu chirita ruwashan
JAZMINA RUTH QUISPE COLQUE
SEQ´E PAS(TAMBIÉN): SEQ´E RAYKU(POR, A CAUSA)
1. Noqapas allinta tusuni. 1. Qanrayku mana wayk’unichu.
2. Juanapas ashkata wayk´un 2. Ñañayrayku manan yachay wasita
3. Ñañaypas pisita mikhun. riranichu.
4. Mamaypas Hanpina wasipi kasharan. 3. Taytayraqku ashkata wayk´urani.
5. Sarachapas yachay wasita risharan. 4. Noqarayku pisi qolqe kan.
5. Alqoyrayku pukllanata munani.
SEQ´E PAQ(PARA)
6. Noqa khuchipaq mikhunata apamurani. SEQ´E CHA (CITA, CITO, ITA, ITO)
7. Noqa Alqopaq pukllanata apamurani. 6. Alqocha huchu´ycharaq kashan.
8. Noqapaq chu´lluta rantirakamunyñi. 7. Sipascha munay uyayuq kashan.
9. Erqekunapaq misk´ikunata rantiramuni. 8. Erqecha nishuta pukllan.
10. Uywakunapaq k´achuta ratiramusaq. 9. Mariacha nishuta mikhun.
10. Anacha ancha sumaq ñawiyoqmi kan.
SEQ´E RAQ(TODAVÍA, AÚN, AÚN MÁS):
11. Mariacha amaraq hamuychu.
12. Qan amaraq mikhuychu.
13. Tatayraq manaran kutimunchu.
14. Noqayquraq wasiykipiraqmi kashaku-
15. Noqanchisraq kachapiraq pukllashaku
JAZMINA RUTH QUISPE COLQUE

SEQ’E: CHI – (HACER): HACIENDO, HAZ, HAZLO- SEQ’E: HINA – (COMO, COMO LA,
1. Chay wasita pichachiy
COMO EL):
2. Uywakunata mikhuchiy
3. Ñañaykita wayk´uchiy 1. Noqahina phawan.
4. Wawata mikhuchiy 2. Michihina qaparin
5. Erqeta pukllachiy 3. Turayhina llank´an.
SEQ’E: CHU – (ES O NO ES) – (¿?): duda 4. Mamayhina Wayk´un.
6. Mamaychu hamusha? 5. Sipashina pukllan
7. Alqochu Kanishan? SEQ’E: PU – (SE LO): verbos
8. Taytaychu parlashan? 6. Apapuy chiy puk´unta
9. Qanchu wayk´urunki? 7. Wayk´upuy mamaypaq
10. Manan mikhunatachu apamuran?
8. llank´apuy taytaypaq
SEQ’E: MAN – (HACIA LA/el): ta
11. Qosqoman hamurani.
9. Pichapuy ñañaypaq.
12. Mariaman pantata apamurani 10. Takiypuy hantuy mamaypaq.
13. Wasiman erqeta apamurani
14. Llaqtayman pachata apashani.
15. Qosqoman papata apani.
JAZMINA RUTH QUISPE COLQUE

SEQ’E: LLA – (NOMAS): SEQ’E: SEQ’E: KU: verbos


LLAÑA: “nomas, continuamente, 1. puñukuy wasiykipi.
2. t´aqsakuy p´achaykita.
1. Noqalla llank´ayta munani 3. tusukuy munayta.
2. Noqalla Tusuyta munani. 4. ukyakuy aqhata.
3. Qankunalla mikhuyta 5. Much´akuy wawaykita.
munankichis. SEQ’E: NAKU: accion mutua VERBOS (2
4. Paykunalla tusuyta munanku. personas)
6. Munanakuy chay warmiwan.
5. Noqallaña misk´ikunata
7. Takanakuy chay kumpaykiwan.
apasaq. 8. k´aminakuy chay taytaykiwan.
26. SEQ’E: MU: verbos 9. Ayninakuy mamaykiwan.
6. Waykúmuy mikhunata 10. llakinakuy ñañaykiwan.
7. Rantimuy chay husut´ata. SEQ’E: NA - (VERBO - SUSTANTIVO):
8. Yuyamuy suntinta. 11. Pichanawan wasiykita pichay.
12. Tianawan pukllay
9. Manumuy qollqeta. 13. Qelqanawa qelqay sutiykita.
10. Lank´amuy ch´akrata. 14. mikhuna pushqu kashan.
15. purina tutayllamanta.
JAZMINA RUTH QUISPE COLQUE

Cha

1. Mariacha patiopi puk´llashan


2. Juanacha allinta wayK´un
3. Anacha papata rantin
4. Saracha allinta llank´an
5. Manuelcha allinta llank´an

Chá

6. Chaymantachá hamunQa.
7. Pichá hamurun.
8. Ñañay mikhunchá .
9. Mikhunata alqochá suwarun.
10. Taytay hamunQachá
GRISSEL DERIAN HERNAN MARTINEZ SIMARAURA

seq´e: y
1. Michiy wasipi puñushani - Mi gato está durmiendo en casa.
2. Wayqey Arequipapi llank’asaq - Mi hermano trabajara en arequipa.
3. Ipay Limapi chu’sashani - Mi tia esta viajando a Lima
4. mullay punchay kusi tususaq - Mi sobrina bailara alegre mañana
5. mi perro esta comiendo carne - alqoy aycha mikhushani

seq´e: manta
1. Noqa Quillabambamanta kawsani - Yo vivo en Quillabamba
2. Yo caminare desde saylla a tipon - Noqa sayllamanta tiponpi purisaq
3. Noqa perumanta kani - Yo soy de peru
4. Noqa boliviamanta kunan p´unchay hamuni - Yo vine de bolivia hoy dia
5. Yo vengo de apurimac - Noqa apurimacmanta hamuni
GRISSEL DERIAN HERNAN MARTINEZ SIMARAURA
seq´e: ta
qan yachay wasita yachanki - tu estudias en el colegio
wayqey limata chu´sarani - mi hermano viajó a lima
noqa wasita risaq - yo iré a la casa mañana
qan mayuta llank’anki - tu trabajaras en el río
noqa inka ñanta rikuni - yo conozco el camino del inka
seq´e: kama
pay quillabambakama chu’sanqa - él viajará hasta quillabamba
noqa mayukama rini - yo voy hasta el río
paykuna llaqtakama puriranku - ellos caminaron hasta el pueblo
qan punchaykama llank’anki - tu trabajaras hasta mañana
seq´e: ri
¿miguelri maypin llank’an? -¿y miguel donde trabaja?
¿payri maypin yachan? - ¿ y ella donde estudia?
¿y tu de donde eres? - ¿qanri maymantan kanki?
¿wayqey paqarin llank´asaq- ¿mi hermano trabajara mañana?
GRISSEL DERIAN HERNAN MARTINEZ SIMARAURA
seq´e: N
su perro está grande- alqon hatun kanki
de el su gato duerme mucho- paypa michin nishuta puñun
su abuela esta durmiendo- awichan puñushanki
su sobrino trabajará mañana- kunchan paqarin llank´anki
su hermana estaba bailando ayer - panan qaynunchay tususharanki

seq´e: Q-PA
mi casa esta en quillabamba - wasipi kay quillabambapi
alqoq wawankunan chinkarun - del perro sus crías se perdieron
carlaq qosan tusushan - el esposo de carla está bailando
paypa panan tusunqa - la hermana de el bailara
paypa wawan pujllashan - el bebé de ella está jugando
Kay chullo Benjaminpa - este chullo es de Benjamin
seq´e: Mi
es mi perro negro - alqoymi yana
es mi tia trabajadora - ipaymi llank´ani
ella es mi hermana maria - pay panaymi maria
juan es mi hermano mayor - juan yuyaq huayqeymi
el es mi profesor- pay yachachik
GRISSEL DERIAN HERNAN MARTINEZ SIMARAURA
seq´e: Pi
mi mama trabaja en este colegio - mamay kay yachay wasipi llank´ani
mi perro esta durmiendo en la calle - alqoy kikllupi puñushani
nosotros bailaremos en cusco - noqanchis cuscopi tususunchis
tu gato juega en el jardín - qanpa michiykin inkillpi pukllanki
yo trabajaré en quillabamba - noqa quillabambapi llank´asaq

seq´e: Wan
yo con raúl cantare - noqa raulwan takisaq
maría camina con su hermana - maria ñañawan purin
yo cantaré con nikol en la fiesta - noqa nikolwan raymipi takisaq
mañana iré a cusco con mi hermano - qosqo turaywan paqarin risaq
yo con paty caminaré - noqa patywan purisaq

seq´e: Kuna
paykuna llank´aq rinqaku - ellos irán a trabajar
ustedes viajaran a lima - qankuna limata ch´usankichis
las gallinas comen maiz - wallpakuna sarata mikhunku
los condores vuelan temprano - kunturkuna tutamanta phawanku
las chicas bailaran mañana - sispakuna paqarin tusunqaku
GRISSEL DERIAN HERNAN MARTINEZ SIMARAURA
seq´e: yoq- yuq
el tiene tres casa - pay kinsa wasiyoq
mi gato no tiene comida - michiy mana mikhunayoq
yo tengo hartos perros - noqa sichi michiyoq chay
ellos tienen flores - paykuna waytayoq kanku
yo tengo mi casa - noqa wasiyuq kani
seq´e: Qa
el ira a quillabamba - pay quillabambata rinqa
mi hermana cocinara mañana - panay paqarin wayk´unqa
mi madre arreglara la casa - mantay wasita alchanqa
mi hermano baila mucho - noqaq wayqey nishuta tusun
juana enseña a pamela - juanaqa pamelata yachachin
seq´e: Pas

yo tambien soy de quillabamba - noqapas quillabambamanta kani


jose tambien mañana trabajara - josepas paqarin llank´anqa
juana tambien bailara - juanapas tusunqa
yo tambien estoy bien - noqapas allinllam kani
carla tambien jugara hoy - carlapas kunan pukllanqa
GRISSEL DERIAN HERNAN MARTINEZ SIMARAURA
seq´e: paq
hernanpaq yakuta apay - lleva agua para hernan
nicolpaq yakuta apay - lleva agua para nicol
michipaq mijunata way´usaq - cocinare algo para el gato
noqapaq mamay mikhunata wayk´un -mi mamá cocina comida para mi
erqekunawan pukllasunraq -con lo niños jugaremos todavia

seq´e: raq
rosa tusushanraq - rosa esta bailando todavia
pepe mikhushanraq - pepe esta comiendo todavia
alqoraq kunan mikhunqa - el perro todavia que coma
michiraq kunan puñunqa - el gato todavia que duerma

seq´e: rayku
qanrayku tusushani - estoy bailando por ti
qanrayku purishani – estoy caminando por ti
payrayku runasimita yachasaq - aprendere qeuchua por el
qanrayku llakisqa kashani - estoy triste por ti
qanrayku kisiska kashani - estoy feliz por ti
GRISSEL DERIAN HERNAN MARTINEZ SIMARAURA

seq´e:cha
Yana ñawi sipascha - jovencita de ojos negros
Nicolcha maytan rinki - Nicolcita donde estas yendo Turaykita wayk’uchiy - a tu hermano hazle cocinar
Alqota mikhuchiy - haz comer al perro
Pichá hamunqapas - quien será el que viene
Rosachá maypi kashan - Rosa donde está
Paypa Algochá - de el será su perro
Michichu Mayta rin? -Donde se fue el gato?
seq´e:
Turaychu Mayta rin? - donde se fue mi hermano?
Qosqoman Hamurani - Vine a Cusco
Manan allinchu kashani - no me siento bien
Llaqtayman apasayki - Te llevare a mi pueblo
Stefaniman T’antata aparani - le llevé pan a Estefani
Nicolman wallpa hillita qosaq -Le dare caldo de gallina a Nicol

Turaymi Julio rumi hinan puñun - mi hermano Julio duerme como piedra
Ñawinkunapas hanaq pacha hinam - sus ojos son como el cielo
Hernanqa onqosqahina - Hernan esta como enfermo
GRISSEL DERIAN HERNAN MARTINEZ SIMARAURA

seq´e: pu
para tu mamá cocinaselo mañana - mantaykipaq paqarin wayk´upuy
llevaselo agua para tu hermano - wayqeykipaq yaku apapuy
tu bailaselo para tu hermano - qan turaykipaq tusupuy
tu barreselo su caso - qan wasinta pichapuy
limpiesalo para mi padre - taytaypaq pichapuy
seq´e: lla - llaña
yo nomas estoy haciendo la tarea - noqalla llank´anata ruwashani
yo nomas estoy bailando - noqalla tusushani
el profesor nomas que baile - yachachiqllaña tusuchun
ellos solamente bailaron - paykunalla tusunku
solamente el gato esta durmiendo - michillaña puñushan

seq´e: mu
tu cocinaras temprano - qan tutamanta wayk´umuy
julia regresa esta noche - darwin kutimuy kay tuta
carlos cantará mañana - carlos paqarin takimuy
juan mañana regresa a cusco - juan paqarin qosqota kutimuy
traigan a los jovenes - waynakunata apamuychis
GRISSEL DERIAN HERNAN MARTINEZ SIMARAURA

seq´e: ku
llévate esta leña a tu casa - kay llant’ata wasiykiman apakuy
juan lávate rápido tu ropa - Juancha usqhayta p’achaykita t’aqsakuy
vive solo en tu casa - wasikipi sapaykiti yakuy
yo como con gusto - noqa mikhukuy
llévate esa papa para cocinarte- chay papata wayk’unaykipaq a pakuy

seq´e: naku
los gatos se muerden jugando - michikuna kaninakunku pukllaspa
el juega con ellos - paykunawan pukllakuy
con carla iremos a la ciudad - carlawan llaqtata rinayku
ellos se escriben siempre - paykuna sapa kuti qelqanakunku
ustedes se pelean - qankuna sapa p´unchay takanakunku

seq´e: na
vamos a ver el pueblo - llaqta qhawarina kashan hakuchu
ellas se durmieron encima de la cama - paykuna puñuna patapi puñurapunku
mi papá está vendiendo en el mercado - taytay qhatuna wasipi ranqhashan
mi hermano cocina para mi - noqapaq wayqey mikhunata wayk´un
esos gatos estan bonitos - haqay michikuna munay
JHON MAX CALLA PUMA

SEQ’E: Y
1. Michiy nishuta pujllan Mi gato juega mucho
2. Wayqey chay hatun wasipi tiyamun Mi hermano vive en esa casa grande
3. wallpay puñushan Mi gallina esta durmiendo
4. Wakay mikhushan Mi vaca está comiendo
5. Mamay sumaqta mikhunata wayk’ushan Mi madre está cocinando una deliciosa
comida

SEQ’E: MANTA
6. Pay Marasmanta hamushan El/Ella está viniendo de Maras
7. Noqa Calcamanta chayamushani Yo estoy llegando de Cusco
8. Paykuna Qosqomanta sarata apamuranku Ellos/Ellas trajeron maíz desde Cusco
9. Qan orqomanta llant’ata apamunki Tu traes leña desde la quebrada
JHON MAX CALLA PUMA
3. SEQ’E: TA - (HACIA): LA/EL/A (pisqa hunt’a rimay)
1. Juancha zarata apamuy Juan trae el maiz
2. Waykey Qosqota ripun Mihermano se fue hacia Cusco
3. Sofiacha mankata makchimuy Sofia lava la olla
4. Noqa wasita pichasaq Yo limpiaré la casa
5. Pay chaqrata llank’an El/Ella trabaja la chacra

4. SEQ’E: KAMA – (HASTA): (pisqa hunt’a rimay)


6. Paqarinkama panay Hasta mañana hermana
7. Noqa Calcakama ripusaq Yo iré hasta Calca
8. Pay purimunka mayukama El/Ella caminará hasta el rio
9. Qan chimpakama purinki Tu caminas hasta el frente
10. Noqa tutakama llank’ani Yo trabajo hasta la noche
5. SEQ’E: RI – (Y): ¿? (pisqa hunt’a rimay)
11. Noqari imata ruwasaq? ¿Y yo que haré?
12. Juanri mayman ripun? ¿ Y juan a dónde se fue?
13. Yuraq Michiri? ¿Y el gato blanco?
14. Payri maymanta kan? ¿y el de donde es?
15. Paykunari mayman ripuranku? ¿y ellos/ellas a donde se fueron?
JHON MAX CALLA PUMA
6. SEQ’E: N – (SU): SUSTANTIVOS 2º-3º PERSONA (pisqa hunt’a rimay)
1. Qosan nishuta machamun Su esposo bebe demasiado
2. Michin paqarin wañupunqa Su gato mañana morirá
3. Wasin paqarin urmapunqa Su casa mañana se caerá
4. Taytan paqarin llank'anqa Su padre mañana trabajará
5. Davidpa wasin hatunmi La casa de David es grande

7. SEQ’E: Q – PA(DE, DEL, DE LA): (pisqa hunt’a rimay)


6. Sofiaq qosan tusushan El esposo de Sofia está bailando
7. Wakaq wiksan hatunmi kashan La barriga de la vaca esta grande
8. Willpa taytan takishan El padre de Will está cantando
9. Paypa panan tusunqa La hermana de el bailará
10. Paypa wawan pujllashan El bebé de ella está jugando

8. SEQ’E: MI – (ES, ESTA): CONSONANTE - NOMBRES (pisqa hunt’a rimay)


11. Haqay runa juanmi Aquella persona es Juan
12. Hectormi wasinta allchashan Hector está arreglando su casa
13. Davidmi puñun orqopi David está durmiendo en la quebrada
14. Carlosmi t’antata rantin Carlos está comprando pan
15. Alqoymi nishuta pujllan Mi perro está jugando demasiado
JHON MAX CALLA PUMA
9. SEQ’E: PI – (EN): (pisqa hunt’a rimay)

1. Wasiypi khumpay tusushan Mi compañero está bailando en mi casa


2. Chakrapi panay llank’ashan Mi hermana trabaja en la chacra
3. Mancapi mikhuna kashan En la olla hay comida
4. Wayqey Yachaq Wasipi tusun Mi hermano baila en la escuela
5. Ñanpi tarikuni qolqeta En el camino me encontré dinero

10. SEQ’E: WAN – (CON, ME): (pisqa hunt’a rimay)

6. Khumpaywan misk’ita rantisaqku Con mi compañero compraremos


dulces
7. Davidwan purisaqku Con david caminaremos
8. Waykey Alex yachachiwan Mi hermano Alex me enseña
9. Pay t’antata rantiwan El/Ella me compra pan
10.Panay paqarin wayk’uwanqa Mi hermana mañana me cocinará
JHON MAX CALLA PUMA

11. SEQ’E: KUNA – (S): sustantivos

1. Wallpakuna mikhunku zarata Las gallinas comen maiz


2. wasikuna munaycha kashanku Las casas estan bonitas
3. Llaqtakuna wiñashanku Los pueblos están creciendo
4. T’antakuna sumaQpuni kashanku Los panes están deliciosos
5. mankakuna chinkapunku Las ollas se perdieron
12. SEQ’E: YOQ –YUQ (TENER, TIENE):

6. Haqay runa qolqeyoq Aquella persona tiene dinero


7. Williancha hatun wasiyoq Willian tiene casa grande
8. Waykey huk uña chakrayoq Mi hermano tiene una pequeña chacra
9. Alqoy mana mikhunayoq Mi perro no tiene comida
10. Hector askha wasiyoq Hector tiene muchas casas
13. SEQ’E: QA - (EL QUE, LO QUE ES): verbos

11. Panay paqarin wayk’unqa Mi hermana cocinará mañana


12. Khumpay orqopi purinqa Mi compañero caminará en la quebrada
13. Taytay wasita allchanqa Mi padre arreglará la casa
14. Carlos paqarin zarata rantinqa Carlos comprará maiz mañana
JHON MAX CALLA PUMA
14. SEQ’E: PAS – (TAMBIÉN):
1. Noqapas paqarin purisaq (yo también mañana caminare)
2. Elsapas yachay wasipi tusunqa (Elsa también bailará en la escuela)
3. Paykunapas Qosqomanta chayamunku (Ellos también llegaron desde Cusco)
4. Juanpas misk’ita tarikunmi (Juan también se encontró un dulce)
5. Oscarpas paqarin llank’anqa (Orcar también mañana trabajará)
15. SEQ’E: PAQ - (PARA):
6. Chay qolqeqa noqapaq? (Ese dinero es para mi?)
7. WayQey zarata Anapaq rantinqa (Mi hermano comprará maiz para Ana)
8. Mamay Taytaypaq wayk’un (Mi madre cocinará para mi padre)
9. Zarata wallpaypaq rantini (Compro maiz para mi gallina)
10. qan zarata wayk’unapaq rantinki (Tu compras para cocinar)
16. SEQ’E: RAQ – (TODAVÍA, AÚN, AÚN MÁS):

11.Chay wallpa uñaraq kashan (Esa gallina todavia está pequeña)


12. Alqoy tulluraq kashan (Mi perro todavia está delgado)
13. Payraq llank’ashan (El todavía está trabajando)
14. Noqaraq mana tukumuni (Yo aún no termino)
JHON MAX CALLA PUMA

17. SEQ’E: RAYKU – (POR, A CAUSA):

1. Mamayrayku imaymana ruwasaq (Por mi madre haré lo que sea)


2. Wiñarayku hunt’ata mikhusaq (Por crecer comeré bastante)
3. Qanrayku hunan llank’ani (Por ti hoy trabajaré)
4. Taytayrayku paqarin pukllasaq (Por mi padre mañana jugaré)
5. Awichayrayku sumaq mikhunata wayk’usaq (Por mi abuela cocinaré una
deliciosa comida)
18. SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO)

6. Davidcha k’achuta rantin (Davidcito compra pasto)


7. Mariacha ñañan ñaqch’amun (Maricita peina a su hermana)
8. Willcha davidwan unuwan pukllanku (Willcito con David juegan con el agua)
9. Carloscha mana munanchu mikhuyta (Carlitos no quiere comer)
10.Rosacha zarata apamun (Rosita trae maiz)
JHON MAX CALLA PUMA

19. SEQ’E: CHI – (HACER): HACIENDO, HAZ, HAZLO- VERBOS


Pichachiy: haz barrer, hazle barrer
1. Wawayki wasiykita pichachiy (A tu hijo hazle barrer tu casa)
2. Payta zara lawata wayk’uchiy (A el hazle cocinar sopa de maiz)
3. Alqoykita pukllachiy (A tu perro hazle jugar)
4. Waykeykita p’achata t’aksachiy (A tu hermano hazle lavar la ropa)
5. Panaykita t’antata rantichiy (A tu hermana hazle comprar pan)
20. SEQ’E: CHU – (ES O NO ES) – (¿?): duda
Alqochu?: ¿es el perro, sera el perro?
6. Haqay alqoychu? (Aquel es mi perro?)
7. Haqay hatun wasi, tiyankichu? (En aquella casa grande vives?)
8. Chay qolqeychu? (Ese es mi dinero?)
9. Haqay runa waykeykichu? (Aquella persona es tu hermano?)
10. Chay mikhunaychu? (Esa es mi comida?)
21. SEQ’E: MAN – (HACIA LA/el): ta
Qosqoman: hacia Cusco, wasiman: hacia la casa, alqoman: hacia el perro
11. Pay Qosqoman ripun (El se fue hacia Cusco)
12. Qan wasiywan hamunki (tu vienes a mi casa)
13. Carloscha paqarin Calcaman ripunqa (Carlitos mañana se irá a Calca)
14. Pay chakraman purin (El camina hacia la chacra)
15. Taytaywan paqarin ripusunchis llaqtaman (Con mi padre mañana iremos hacia el pueblo)
JHON MAX CALLA PUMA

22. SEQ’E: HINA – (COMO, COMO LA, COMO EL):


Michihina: como el gato, noqahina: como yo
1. Panay michihina puñun (Mi hermana duerme como el gato)
2. Khumpay noqahina riman (Mi compañero habla como yo)
3. chay runa noqahina takin (Esa persona canta como yo)
4. Qan cha’skahina k’anchanki (Tu brillas como la estrella)
5. Panay mamayhina tusun (Mi hermana baila como mi madre)
23. SEQ’E: PU – (SE LO): verbos
Pichapuy: barreselo, wayk’upuy: cocinaselo
6. Qan wasinta pichapuy (Tu bárreselo su casa)
7. Chay aychata panaykita wayk’upuy (Esa carne cocínaselo para tu hermana)
8. Haqay zarata rantipuy (Compraselo aquel maiz)
9. Qan haqay pukllanata qopuy (Tu dáselo aquel juguete)
10.Chay qolqeta apapuy (Ese dinero llévaselo)
JHON MAX CALLA PUMA

24. SEQ’E: LLA – (NOMAS): 25. SEQ’E: LLAÑA: “nomas, continuamente, solamente, usualmente,
frecuentemente, siempre de costumbre”.
1. Noqallaña chakraman risaq (Yo nomas iré hacia la chacra)
2. Alqollaña michiwan pukllan (El perro nomás juega con el gato
3. Paykunalla paqarin tusunqaku (Solamente ellos mañana bailaran)
4. Davidllaña sumaq wayk’un (Solamente david cocina delicoso)
5. Alexlla allinta pukllan (Alex nomas juega bien)
26. SEQ’E: MU: verbos
Wayk’umuy: cocina, ñaqch’amuy: peinale
6. Willcha chay aychata apamuy
7. Seferinucha t’anta rantimuy
8. Teresacha sumaqta wayk’umuy
9. Vilmacha allinta ñañaykita ñaqch’amuy
10. Qan ashka zarata apamuy
27. SEQ’E: KU: verbos
Ñaqch’akuy: peinate, puñukuy: duermete
11. Qan allinta ñaqch’akuy
12. Davidcha pañukuy paqarin llank’anaykipaq
13. Elsachata uyaykita makchikuy
14. Mariacha mankata mañakuy
15. Hertorcha aychata rantikuy
JHON MAX CALLA PUMA

28. SEQ’E: NAKU: accion mutua VERBOS (2 personas)


Maqanakuy: peguense, kaminakuy: insultarse
1. qankuna maqanakuychis
2. khumpaykiwan kaminakuy
3. Ñañaykiwan ñaqch’anakuy
4. Waykeykiwan pukllanata rantinakuychis
5. Khumpaykiwan qolqeta mañakuychis
9. SEQ’E: NA - (VERBO - SUSTANTIVO):
Pichay: barrer, pichana: escoba, mikhuy: comer, mikhuna: comida
pay wasinta pichanawan pichan: el/ella barre su casa con la escoba
6. CHay pichana p’akiqapun
7. Qan sumaq mikhuna wayk’unki
8. Panay tiyanawan pukllan
9. qan askha t´aqsanata apanki
10.Haqay yuraq tiyana munaycha kashan
WILLIAN ABEL ASTETE QUISPE

SEQ’E: Y
1. Panay alqowan pukllan/ mi hermana juega con el perro
2. Sullk’ay chakrapi llank’an /mi hermnito esta en la chacra
3. Alqoy sinchita Mikhun / mi perro come mucho
4. Taytay aychata apamun / mi padre trae carne
5. Awichay unuta Upin / mi abuelita esta tomando agua

SEQ’E: MANTA
6. Noqa paruromanta chayamuni/ yo llegue de paruro
7. Qan qochamanta Lloqsimunki / tu sales de la laguna
8. Pay paramanta pakakun / el se esconde de la lluvia
9. Noqanchis Mach’aymanta lloqsimunchis / nosotros salimos de la cueva
10. Noqayku limamanta chayamuyku / nosotros llegamos de lima
WILLIAN ABEL ASTETE QUISPE
SEQ’E: TA - (HACIA): LA/EL/A (pisqa hunt’a rimay)
noqa Arequipata purini / yo voy a Arequipa
qan runata machachinki / tú haces emborrachar a la gente
pay Paruruta chayanka / el va a llegar a paruro
noqanchis unayta parlanchis/ nosotros vamos a hablar mucho
paykuna askhata mikhunku / ellos comen mucho
SEQ’E: KAMA – (HASTA): (pisqa hunt’a rimay)
Tutakama awichaywan pukllayku / hasta el anochecer jugamos con mi abuelita
Paqarinkama panaywan tusushaq/ bailare hasta mañana con mi hermana
Noqa Antakama purini /yo camino hasta anta
paykuna wasikama chayanku / ellos llegaron hasta la casa
Puñushanaykikama wawa waqayusq/ el bebe habia lloro mistras dormias
SEQ’E: RI – (Y): ¿? (pisqa hunt’a rimay)
paykunari nishutachu Machayuskanku? / y ellos estan tomando mucho?
Jhonchari aycha munanchu?/ y jhon quiere carne
alqori yanachu? y el perro es negro
uywayri kaypichu kashan? / y mis animales están aquí
taytaykiri nishutachu mikhun? y tu padre come mucho
6. SEQ’E: N – (SU): SUSTANTIVOS 2º-3º PERSONA (pisqa hunt’a rimay)
churin t’urukama kashan / su hijo esta lleno de lodo
taytaypa Wayqen Uchuta mikhushan/ el hermano de mi padre está comiendo aji
Hectorpa wasin munaycha/ de Héctor su casa es bonita
Jhonchaq Uywan chinkarun / sus animales de Jhon se perdieron
Mantaypa runan mana purinchu / la gente de mi madre no camina
7. SEQ’E: Q – PA(DE, DEL, DE LA): (pisqa hunt’a rimay)

noqaq wakayqa chajratan llank’an / mi gano trabaja la chacra


Huk’uchaq t’oqon mana kapunchu / el hueco del raton no esta
paypa alqon runata kanin / de el su perro ladra a la gente
paypa taytan nishuta machan / de el su padre toma mucho
noqaq wasiy Kharupi / mi casa esta lejos
8. SEQ’E: MI – (ES, ESTA): CONSONANTE - NOMBRES (pisqa hunt’a rimay)

Hectormi nushuta phawashan / Hector esta corriendo mucho


Jhonmi Ancha Aqhata upishan / Jhoncito está tomando mucha chicha
michiymi nishu yana / mi gato es muy negro
wakaymi askha / mi ganado es harto
awichaymi anchata puñushan/ mi abuela esta durmiendo demasiado
9. SEQ’E: PI – (EN): (pisqa hunt’a rimay)
Noqapi: en mi, wasipi: en la casa
carropi juancha tiyashan / juancito está sentado en el carro
kanpi mikhuna tukurukun / en ti se termino la comida
chaqrapi Askha kurukuna/ en la chacra hay hartos gusanos
llaqtapi munay sipaskuna purinku / en el pueblo caminan chicas bonitas
wasipi askha uspha / en la casa hay harta ceniza
10. SEQ’E: WAN – (CON, ME): (pisqa hunt’a rimay)
Pedrowan wakata michiyku/ con pedro pastamos los ganados
panay michiwan puklla / mi hermana juega con el perro
alqo michiwan Cheqninakun / el perro se odia con el gato
Davidawan Anawan wayllunakunku / david y ana se enamoran
paykuna runawan Qhawanakunku / ellos se miran con la gente
11. SEQ’E: KUNA – (S): sustantivos

Tarukakuna q’achuta suwakunku / los vendos se roban el pasto


Challwakuna mallupi wat’anku / los peces nadan en el rio
Kawallukuna sinchi kaypasapallaña kanku / los caballos tienen mucha fuerza
Kunturkuna aychata mikhunku / los condores comen carne
Unkakakuna waypata mancharichinku / las zarigüellas hicieron asustar a las gallinas
12. SEQ’E: YOQ –YUQ (TENER, TIENE):

Pedro warmiyoq purin / pedro anda con mujer


mana allpayoq kani / no tengo tierras
sichi michiyoq chay runa / tengo hartos gatos
noqa wasiyoq kani / yo tengo casa
paykuna uywayoq kanku / ellos tienen aniamales

13. SEQ’E: QA - (EL QUE, LO QUE ES): verbos

Reynaq qosanqa hatunmi / el esposo de reina es grande


noqaq panayqa nishuta tusun /mi hermana baila mucho
paykunaq mantanqa rimaysapallañan / de ellos su mama es muy habladora
runaqa nishuntan riman / la gente habla mucho
Rosacha Phawanqa wasinman / Rocita correra a su casa
14. SEQ’E: PAS – (TAMBIÉN):
paykunapas kharumantan hamunku WILLIAN ABEL ASTETE
Victurpas karumanmi ripun
noqanchispas ripunanchismi QUISPE
paykunapas hatun wasilluqmi kanku
Jhonchapas anchatan upin cervezata
15. SEQ’E: PAQ - (PARA):
Mamay noqapaq munay Warata rantipuwan
taytay paykunapaq chumpikunata hapamun
waykey nokanchispaq wayk’upuwasunchis
panay kankunapaq Puskanqa
roger sullkhampaq wilita rantin
16. SEQ’E: RAQ – (TODAVÍA, AÚN, AÚN MÁS):
Juanraq ripuchun
paycunaraq hamuchunkun limaman
juanaraq wasita tucuchun
wakaraq mikhuchun
panayraq pukllachun
17. SEQ’E: RAYKU – (POR, A CAUSA):
Juanarayku mana pukllanichu
noqa limamantaraq challamuni panayrayku
pay kharumantaraq hamushan noqarayku
awichay juchayrayku ripun
Jhoncharayku michi mana wasiman kutimunchu
18. SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO)
Jhoncha sinchita michichata munakun
Hectorcha wasiyta hamun
Pedrucha nichuta pukllan
Patriciacha nishuta wakan
Ronicha waypata aychata mikhun
19. SEQ’E: CHI – (HACER): HACIENDO, HAZ, HAZLO- VERBOS
upichiy panaykita
Juan, carrokita wañuchiy WILLIAN ABEL
pukllachiy chay wawachata
rodrigo, rantichiy pukllanakunata
ASTETE QUISPE
hector, wasiykita munachiy pedroman
20. SEQ’E: CHU – (ES O NO ES) – (¿?): duda
chiwchichu sarata suwarukun?
runachu rimaran?
Josechu hamunka?
wacachu chincarun?
ukukuchu waypata suwarukun?
21. SEQ’E: MAN – (HACIA LA/el): ta
Ayacuchuman chayasunchis
runaman mikhuchiy
alqoman qaray
wasiman ripuy
mayuman hamuny
22. SEQ’E: HINA – (COMO, COMO LA, COMO EL):
Jhonchahina walaychu kanki
Juanaqa noqanchishina pachata t’aqsay
paykunahina hatun kananchis
qankunahina paqarin pukllasaqku
pay Atoqhina pakakun runamanta
23. SEQ’E: PU – (SE LO): verbos
paypaq warata rantipuy
pichapuy qosaykipaq
paykunapaq rantipuy munay wasita
Romariopaq qelkapuy sumaq jarawita
alqochakunataraq apapuy wasinman
26. SEQ’E: MU: verbos
yachamuy runa simita
pukllamuy wakakunawan WILLIAN ABEL ASTETE
chaqrata ruwamuy QUISPE
sarta sarumuy
Phawamuy mayu patamanta
27. SEQ’E: KU: verbos
paqarintawan samakuy
panaywan takikuy
Jhoncha yana ullaykita uphakuy
wasiykita k’anchakuy
sarta rantikuy
28. SEQ’E: NAKU: accion mutua VERBOS (2 personas)
Rosawan munanakuychis
runakunawan takanakuychis
paykunawan kaminakuychis
panaykiwan llallinakuy
ñaupa p’achaykita kanakuy
29. SEQ’E: NA - (VERBO - SUSTANTIVO):
chiri unuta upiy
Chunpikunata Qhatuy
hectorwan phaway
alqowan puriy
uywakunata Qhaway
24. SEQ’E: LLA – (NOMAS): 25. SEQ’E: LLAÑA: “nomas,
continuamente, solamente, usualmente,
frecuentemente, siempre de costumbre”.
1. paykunallaña sarata tarpumuchunku
2. alqolla kanikun
3. runalla mikhun
4. paykunalla hamunku wasiyman
5. Juanalla hamuska mayuman
2. SUFIJO CHA EN SUS DIFERENTES FORMAS
b. SEQ’E: CHA: Es un sufijo afectivo (diminutivo), se traduce como “cita, cito, ita,
ito”.
Mariachaqa puñushan: Maricita está durmiendo. Wasiman Anacha chayaramun:
Anita llego a la casa.
c. CHÁ yapapakuq seq’emanta: Este morfema enfatiza la duda, y expresa una
acción que no le consta al sujeto.
Qhawarichiykuna:
Juanqa llank’ashanchá: Juan posiblemente esté trabajando.
Pin chay pichá: ¿Quién es ese? ¡Quien será!
3. ADJETIVOS AUMENTATIVOS
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

SEQ’E: (Y)
1. Mamay qhatuna wasipi ranashan. (Mi mamá esta vendiendo en el mercado)
2. Taytay wakata sipishan. (Mi papá esta matando a la vaca)
3. Turay p´achata t´aqsana p´itita t´aqsashan. (Mi hermano esta lavando ropa en la
lavanderia)
4. Awichay mikhuna p´ititapi mikhushan. (Mi abuela esta comiendo en el comedor)
5. Sispa ñañay mayupi wayt´ashan. (Mi prima esta nadando en el rio)
SEQ’E: (MANTA)
6. Noqa quillabambamanta puriqrani. (Yo camine desde Quillabamba)
7. Paymi noqamanta llankanqa. (Ella trabajara en vez de mi).
8. Paykuna tantanakuymanta lloqshimushanku. (Ellos salen de la reunión)
9. Mariaqa llankananmanta kutimushan. (Maria regresa del trabajo).
10. Noqa orqomanta hamuni. (Yo vengo de esa montaña)
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

3. SEQ’E: TA - (HACIA): LA/EL/A (pisqa hunt’a rimay)


1. Aychata rantini. (Yo compro carne)
2. Panayta much´ani. (Yo beso a mi hermana)
3. Wasikita risunchis. (iremos a tu casa)
4. Mamaykita wasiyman apamunki. (Traes a tu mamá a mi casa)
5. Noqa taytayta yanapashani. (Yo estoy ayudando a mi padre)
4. SEQ’E: KAMA – (HASTA): (pisqa hunt’a rimay)
6. Minchha kama. (Hasta pasado mañana)
7. Mayu kama uwijata apay. (Lleva hasta el rio a la oveja)
8. Maria wasi kama llant´ata apashan. (Maria esta llevando leña hasta su casa)
9. Waranqakama yupayta yachani. (Se contar solo hasta mil)
10.Killachay p'unchaykama. (Hasta el dia lunes)
5. SEQ’E: RI – (Y): ¿? (pisqa hunt’a rimay)
11. MaytaN ricardori riSHan? (A donde va Ricardo?)
12.Carla, taytakiri wasipichu wayk´ushan?. (Carla, y tu papá esta cocinando en
casa)
13.Benjamin paykunari wasitachu qhawanqaku?. (Benjamin y ellos miraran a la
casa?)
14.Wayqey, qanri piwanmi tusunki? (Hermano y tu con quien estas bailando?)
15.Joselyn, mamaykiri yachay wasipichu mijunqa? (Joselyn y tu mamá comera
en el colegio?)
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

6. SEQ’E: N – (SU)
1.Noqa wasin kashani. (Yo estaba en su casa)
2.Payraq qatupiraq mamanwan kashan. (Ella todavia esta en el mercado con su madre)
3.Pay chakranman purishanraq. (Ella todavia esta caminando hacia su chacra)
4.Panaymi wawanta asichishan. (Mi hermana esta haciendo reir a su bebe)
5.Wasinman risunchis. (Vamos a su casa)
7. SEQ’E: Q – PA(DE, DEL, DE LA): (pisqa hunt’a rimay)
1. Martin kawallukuna uywaq kanqa. (Martin sera criador de caballos)
2. Paykuna allin pacha t´aqsaq kanqaku. (Ellos seran buenos lavanderos de ropa).
3. Pay waqtanpa puñushan. (Él de costado esta durmiendo)
4. Pay senqanpa pasayun. (Ella cayó de nariz)
5. Kay chullo Benjaminpa. (Este chullo es de Benjamin)
8. SEQ’E: MI – (ES, ESTA): CONSONANTE
6. Noqa tutakama tususaqmi. (Yo bailare esta noche)
7. Mamaymi wasiyuq. (La casa es de mi mamá)
8. Pay yachachiqmi. (Él es profesor)
9. Atoqmi wallpakunata mikurqun. (El lobo se esta comiendo las gallinas)
10. Manuel wakata hanpishanmi. (Manuel esta curando a la vaca)
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

9. SEQ’E: PI – (EN): (pisqa hunt’a rimay)


1. Noqa Cuscopi paqarirani. (Yo nací en Cusco)
2. Noqa wasiypi wallpata mikhuni. (Yo como gallina en mi casa)
3. Sonqoypi apashayki. (Te llevo en mi corazón)
4. Wasiypi wawayki puñushan. (Tu hijo esta durmiendo en mi casa)
5. Orqopatapi panayki puqllanku. (Tu hermana juega en la montaña)
10. SEQ’E: WAN – (CON, ME): (pisqa hunt’a rimay)
6. Noqa Limaman judithwan ch’usasaq. (Viajare a Lima con Judith)
7. Kunan urubambapi enriquewan llank’ani. (Ahora trabajo en Urubamba con
Enrique)
8. Paykunaqa ismaelwan llank’anku. (Ellos trabajan con Ismael)
9. Noqa tusuyni qanwan. (Yo estoy bailando contigo)
10. Mariacha Carloschawan sinchita maqanakunku. (Mariita con Carlitos se
pelean mucho)
11. SEQ’E: KUNA – (S): sustantivos
11. Sipaskuna takinku. (Las señoritas cantan)
12. Khunpaykuna yanapa wanku. (Mis compañeros me ayudan)
13. Ñañaykuna hamunqaku. (Mis hermanos vienen)
14. Erqekuna pichanku. (Los niños barren)
15. Ñawinkuna yanallaña kanku. (Sus ojos son negros)
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

12. SEQ’E: YOQ –YUQ (TENER, TIENE):


1. Chunka iskayniyoq watapa killankunaqa. (El año tiene 12 meses)
2. Yawarniyuq. (El que tiene sangre)
3. Noqa chakrayuq kani. (Yo tengo mi chacra)
4. Noqaqa kinsa ñañaturayuq kani. (Yo tengo 3 hermanas)
5. Awichay Juana qanchis chunka pisqayoq kani. (Mi abuela Juana tiiene 75 años)
13. SEQ’E: QA - (EL QUE, LO QUE ES): verbos
6. Payqa payta yanapashan. (Él le esta ayudando a ella)
7. Taytaymi mikhunqa wallpata. (Mi papá se comera el pollo)
8. Carlaqa Mariata yachachin. (Carla enseña a Maria)
9. Marcoqa Juliata munakun. (Marco quiere a Julia)
10. Haqay runakunaqa q’opata wikch’usharanku. (Aquellos hombres estaban botando
basura)
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

14. SEQ’E: PAS – (TAMBIÉN):


1.Dianam takinpas tusunpas. (Diana tambien baila)
2.Kaypipas wakpipas llank'asunmi. (Trabajaremos tambien alla)
3.Noqapas allinllam kani. (Yo tambien estoy bien)
4.Pedropa churinpas pukllanmi. (El hijo de Pedro tambien juega)
5. Yachachiqpas llaqtapi tiyan. (El profesor tambien vive en la ciudad)
15. SEQ’E: PAQ - (PARA):
1.Puka t’ikatan mamaypaq apani. (La flor roja llevo para mi mamá)
2.Wakapaq hut’usarata apani. (Llevo maiz malogrado para la vaca)
3. Alqopaq p’achata rantishani. (Yo compro ropa para el perro)
4.Noqapaq mamay mikhunata wayk’un. (Mi mamá cocina comida para mi)
5. Michiypaq wasita ruwashani. (Para mi gato estoy haciendo la casa)
16. SEQ’E: RAQ – (TODAVÍA, AÚN, AÚN MÁS):
1.Payraq richun llank'ay. (Él todavia que vaya a trabajar)
2. Alqoraq chaqrata haykuchun. (El perro todavia que entre a la casa)
3.Waynakunaraq tusunkuraq. (Los jovenes todavia bailan)
4.Erqekunawan pukllasunraq. (Con los niños jugaremos todavia)
5.Taytaypa wasipiraq sarata muchhasaq. (En la casa de mi papá todavia desgranare el maiz)
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

17. SEQ’E: RAYKU – (POR, A CAUSA):


1.Mamaymi chitankunarayku sapa punchaw michiq lluqsin. (Mi mamá a causa de sus ovejas,
todos los dias sale a pastear)
2.Chayrayku, noqa wasinpiraq kashani. (Por eso yo todavia estoy en su casa)
3.Qullqirayku llank'ashani. (Estoy trabajando por dinero)
4.Qanrayku kutimuni. (Voy a volver por ti)
5.Onqosqa kaskanrayku wasinpi samarikushan. (Él esta descansando en casa por su
enfermedad)
18. SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO)
1.Juancha mayupi wayt’ashan. (Juancito esta nadando en el rio)
2. Pedrocha Andreachawan muchanakunku. (Pedrito con Andreita se besan)
3.Michicha wasipatapi puñushan. (El gatito esta durmiendo encima de la casa)
4.Taytaypa ukukucha chikarapu. (El osito de mi papá se ha perdido)
5. K’ankachakuna kanchapi wallpakunata sarushan. (Los gallitos estan pisando a las gallinas en
el patio)
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

19. SEQ’E: CHI – (HACER): HACIENDO, HAZ, HAZLO- VERBOS


1. Noqa kuchikunatam mikuchishani. (Yo hago alimentar a los cerdos)
2. Panaymi wawanta asichishan. (Mi hermana esta haciendo reir a su bebe)
3. Panayqa mamaytam tusuchishan. (Mi hermana esta haciendo bailar a mi mamá)
4. Awichaypa wallpakunata mikhuchishani. (Estoy haciendo comer a las gallinas de mi
abuela)
5. Noqa compis papata tarpuchini. (Yo he hecho sembrar papa compis)
20. SEQ’E: CHU – (ES O NO ES) – (¿?): duda
6. Mariachu Mateochu tusuran?. (Maria o Mateo bailaron?)
7. Wakachu ranqachu chinkaran?. (La vaca o el caballo se perdio?)
8. Alqochu michichu phawanqa?. (El perro o el gato correrá?)
9. Carlachu Nancychu wasita pichashanku?. (Carla o Nancy barreran la casa?)
10. Yanapawankichu ripunkichu?. (Me ayudaras o te vas?)
21. SEQ’E: MAN – (HACIA LA/el): ta
11. Pay hina kayman karqan. (Hubiera sido como el)
12. Noqayku orqoman rishanikun. (Nosotros vamos hacia el cerro)
13. Qankuna limaman illashankun. (Ustedes viajan hacia Lima)
14. Noqa wasiyman rishanin. (Estoy yendo hacia mi casa)
15. Noqanchis wasiman rinchis (Nosotros vamos a la casa)
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

22. SEQ’E: HINA – (COMO, COMO LA, COMO EL):


1. Pay kuchihina mikhun. (Él come como un cerdo)
2. Wawantahina kuyan. (La quiere como a su hija)
3. Marco ankahina purin. (Marco camina como un pato)
4. Ukukus runahina riman. (Dicen que los osos hablan como personas)
5. Qanhina manan tarikunchu. (No hay nadie como tu)
23. SEQ’E: PU – (SE LO): verbos
6. Payqaq uchuta rantipurqani. (Se lo compre aji para ella)
7. Llanqapusunchis chakranta. ( Se lo trabajaremos su chacra)
8. Ñañaypa chullonta saqepuy. (Dejalo el chullo de mi hermana)
9. Julioman Pukllananta qopuy. (Daselo a Julio su juguete)
10. Pichapuy turaypaq. (Limpiaselo para mi hermano)
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

24. SEQ’E: LLA – (NOMÁS): 25. SEQ’E: LLAÑA: “nomas, continuamente, solamente,
usualmente, frecuentemente, siempre de costumbre”.
1. Paykunalla mikhunku. (Ellos nomas comieron)
2. Qanlla suchita apay. (Solamente tu lleva el encargo)
3. Wasikamalla risunchis. (Solamente hasta la casa iremos)
4. Paylla hamuchun. (Solamente que venga ella)
5. Chaykamalla risunchis. (Solamente camina hasta allí)
26. SEQ’E: MU: verbos
6. Karen alqota p'anamuy. (Karen golpea al perro)
7. Sipasta wahamuy. (Llama a la chica)
8. Waynakunata apamuychis. (Traigan a los jovenes)
9. Erqecha sumaqllata hamun. (El niñito viene bonito)
10. Juan t’antachata rantimuy. (Juan compras pancito)
27. SEQ’E: KU: verbos
11. Maria Carloswan sinchita maqanakunku. (Maria con Carlos se pelean mucho)
12. Michichawan alqochawan wasipi mikhushanku. (El perrito y el gatito estan comiendo en la
casa)
13. Mankakunata allqokuna p'akirunku. (Los perros rompieron las ollas)
14. Paykunalla mikhunku. (Ellos nomas comieron)
15. Paykuna allin t'aqsaq kanqaku. (Ellos seran buenos lavanderos de ropa)
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

28. SEQ’E: NAKU: accion mutua VERBOS (2 personas)


1. Waynapura yachay wasipi yachachinakunku. (Entre jovenes mutuamente se
enseñan en la escuela)
2. Qankunachu Maruri k’ikllupi takanakurankichis. (Ustedes se golpearon
mutuamente en la calle Maruri)
3. Waynawan sipaswan Plaza Belen hatun qhatupi llaminakunku. (El joven y la
señorita mutuamente se acarician en la plaza Belen)
4. Kankuna allinta yanapanakunkichis. (Ustedes son buenos ayudandose)
5. Yachaywasi erqekuna munayta yachachinakunku. (Los niños de la escuela se
enseñan mutuamente bonito)
29. SEQ’E: NA - (VERBO - SUSTANTIVO):
6. Mamay qhatuna wasipi ranashan. (Mi mamá esta vendiendo en el mercado)
7. Martha onqona wasipi hanpishan. (Martha esta curando en el hospital)
8. Ñawpaqqa munay qhaswakunata tusuranku. (Solian bailar hermosas canciones)
9. Noqapaq mamay mikhunata wayk’un. (Mi mamá cocina comida para mi)
10. Haqay allqokuna millay. (Esos perros son peligrosos)
MEJIA ACCOSTUPA ARACELY BRIGGITTE

2. SUFIJO CHA EN SUS DIFERENTES FORMAS


b. SEQ’E: CHA: Es un sufijo afectivo (diminutivo), se traduce como “cita, cito,
ita, ito”.
1.Juanacha mayupi wayt’ashan. (Juanita esta nadando en el rio)
2. Pedrocha Andreachawan muchanakunku. (Pedrito con Andreita se besan)
3.Michicha wasipatapi puñushan. (El gatito esta durmiendo encima de la casa)
4.Taytaypa ukukucha chikarapu. (El osito de mi papá se ha perdido)
5. K’ankachakuna kanchapi wallpakunata sarushan. (Los gallitos estan pisando a las gallinas en
el patio)
c. CHÁ yapapakuq seq’emanta: Este morfema enfatiza la duda, y expresa
una acción que no le consta al sujeto.
1. Atoqchá suwarqun. (Creo que el zorro se lo robo)
Hector David Zambrano Tiahuallpa

SEQ’E: (Y)
1. Mantay sarata apamun (mi mamá trae maíz)
2. Taytay chakrapi tarpun (mi papá siembra en la chacra)
3. Panay wasiypi saman (mi hermana descansa en mi casa)
4. Wakay askhata mikhun (mi ganado come arto)
5. Alqoy wasiypi pukllan(mi perro juega en mi casa)

SEQ’E: MANTA - (DE,DESDE)

6. Paykuna chijchimanta pakakunku (Ellos se ocultan del granizo)


7. Wayqey chakramanta papata apamun (mi hermano trae papa desde la chacra)
8. Qankuna Urubambamanta ch´usankichis (ustedes viajan desde urubamba)
9. Pay Punomanta chayamun (el/ ella llegó de Puno)
10. Noqa Marasmanta kani (yo soy de Maras)
Hector David Zambrano Tiahuallpa
SEQ’E: TA - (HACIA): LA/EL/A (pisqa hunt’a rimay)
1. Pay Limata ch´usan (El viaja hacia lima)
2. Noqa chakrata risaq (Yo ire a la chacra)
3. Juan Qosqota hamun (Juan viene hacia cusco)
4. Noqanchis yachaywasita haykunchis (nosotros entramos hacia la escuela)
5. Paykuna qochata rinku (ellos van hacia la laguna)

SEQ’E: KAMA – (HASTA): (pisqa hunt’a rimay)


1.Tupananchiskama panay. (Hasta volvernos a ver hermana)
2. Paykuna paqarinkama tusunq´aku. (ellos bailaran hasta mañana)
3. Pay Tutakama purin. (El camina hasta la noche)
4. Noqa Sukhakama llank´asaq. (yo trabajaré hasta la tarde
5. chakrakama wakata apanki . (Hasta la chacra llevarás el ganado)

SEQ’E: RI – (Y): ¿? (pisqa hunt’a rimay)


panayri maytataq pashan? (y mi hermana donde fue)
wakayri kaypichu kashan? (mi toro está aqui?)
noqari imata ruwasaq? (y yo que are)
alqoyri chaypichu puñushan (y mi perro esta durmiendo alli ?)
Hector David Zambrano Tiahuallpa
6. SEQ’E: N – (SU): SUSTANTIVOS 2º-3º PERSONA (pisqa hunt’a rimay)
Mantan hanpinawasita purishan
Taytan qosqota ch´usan
Panan yachaywasiman rishan
Turan puñushan wasinpi
alqon chakrapi pukllan
7. SEQ’E: Q – PA(DE, DEL, DE LA): (pisqa hunt’a rimay)
noqaq wakaymi chay
michiq mikhunanmi chaypi kashan
paypa alqonmi yuraq
añaspa wasinmi chay
8. SEQ’E: MI – (ES, ESTA): CONSONANTE - NOMBRES (pisqa hunt’a rimay)
taytaymi munayta takin
atoqmi sinchita phawan
alexmi p´achata apamun
panaymi t´antata rantin
Johnmi mana puriyta munanchu
wilianmi nishuta mikhun
Hector David Zambrano Tiahuallpa

9. SEQ’E: PI – (EN): (pisqa hunt’a rimay)


Noqapi: en mi, wasipi: en la casa
● Wasipi michiwan pukllan panay (en la casa juega con el gato mi hermana)
● Noqapi mikhuna tukukun (en mi se termina la comida)
● Chakrapi wakakuna mikhusanku (en la chacra comen los ganados)
● paypi wasinpi tususunchis (en la casa de el bailaremos)
● Juancha qochapi challwan(juan pesca en la laguna)
10. SEQ’E: WAN – (CON, ME): (pisqa hunt’a rimay)
1º WAN-CON: COMPAÑÍA: SUST, P., .N.P
Noqawan: conmigo, Anawan: con Ana
● Rosa ñañanwan purin (rosa camina con su hermana)
● Noqawan paqarin ch´usasunchis (conmigo mañana viajaremos)
● Wayqeywan kunan takisaq (con mi hermano cantaré hoy)
● Miguelwan minchhata llank´asaq (con miguel pasado mañana trabajare)
● Johnwan ch´isinta tususaqku (con john en la noche bailaremos)
2º WAN-ME: VERBOS (1ª persona)
● Mantay sapa tutamantan ñaqch’awan (mi mama me peina cada mañana)
● Taytay tarpuyta yachachiwan (mi papa me enseña a sembrar)
Hector David Zambrano Tiahuallpa
11. SEQ’E: KUNA – (S): sustantivos
Alqokuna: perros, wasikuna: casas
● Paykuna munayta tusunku (Ellos bailan bonito)
● Alqokuna nishuta phawanku (Los perros corren demasiado)
● Chay wasikuna noqaqmi (Esas casas son mías)
● Wakakuna mana mikhunkuchu(los ganados no comen)
● Panaykuna sumaqta wayk´unku (mis hermanas cocinan agradable)
12. SEQ’E: YOQ –YUQ (TENER, TIENE):
Wasiyoq: tiene casa, 25: chunka iskay pisqayoq
● Pay munay Wasiyoq: (el tiene casa bonita)
● Noqanchis askha Wakayoq kanchis (nosotros tenemos hartos ganados)
● Paypa chunka pisqayoq wakan (el tienes 15 ganados)
● Noqanchis Wasiyuqmi kanchis (nosotros tenemos casa)
13. SEQ’E: QA - (EL QUE, LO QUE ES): verbos
Mikhunqa: comera, erqeyqa: es mi niño, puñunqa: dormira
● Pay kunayan phawanqa (el correra ahorita)
● Carlacha askhata mikhunqa (Carla comerá arto)
● Taytaymi mikhunqa wallpata. (Mi papá comera el pollo)
● Miguelqa erqenta yachachin. (Miguel enseña a su hijo)
Hector David Zambrano Tiahuallpa
14. SEQ’E: PAS – (TAMBIÉN):
Noqapas: yo tambien, Mariapas: Maria tambien
● Noqapas paqarin takisaq (yo tambien cantaré mañana)
● Shirleypas chakrata rinqa (Shirley tambien ira a la chacra)
● karinapas kunan pukllanqa (karina tambien jugara hoy)
● Qanpas yachaywasiman rinki (tu tambien iras a la escuela)
15. SEQ’E: PAQ - (PARA):
Noqapaq: para mi, Anapaq: para Ana
● Panay kankunapaq wayk’unqa (mi hermana cocinara para ustedes)
● Paqarinpaq mikhunata waykunki (para mañana cocinaras comida)
● Wakaykipaq k´achuta apamunki (para tu ganado traeras pasto)
● Alqoypaq tuyuta apashani (para mi perro estoy llevando hueso)
● Anapaq chay wasi (Para Ana es esa casa)
16. SEQ’E: RAQ – (TODAVÍA, AÚN, AÚN MÁS):
Hatunraq: grande todavia, payraq: el/ella todavia
● Huchuyraq chay waka khasan (pequeño todavia esta ese toro)
● wasipiraq unuwan pukllasaq (en la casa todavia jugare con agua)
● qanraq phawanki chaymanta noqa (tu todavia correras luego yo)
● Mariacha amaraq wasiyta riychu (Maria todavia no vayas a mi casa)
Hector David Zambrano Tiahuallpa
17. SEQ’E: RAYKU – (POR, A CAUSA):
Noqarayku: por mi, mamayrayku: por mi mamà/madre
● Qankunarayku mana ch´usanichu
● Mantayrayku mana pukllanichu
● Noqa limamantaraq panayrayku challamuni
● Pay kharumantaraq ch´usan noqarayku
● Tomasrayku pay waqan

18. SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO)


Anacha: Anita, Mariacha: Maricita
● Johncha yachaywasipi takin (
● Mariacha t´anta rantimuy
● Jhoncha sinchita michichata munakun
● Pedrucha nichuta pukllan
● Ronicha waypata mikhun
● Alqocha mana mikhuyta munanchu wakacha
Hector David Zambrano Tiahuallpa

19. SEQ’E: CHI – (HACER): HACIENDO, HAZ, HAZLO- VERBOS


● Panaykiwan wasiykita pichachiy (con tu hermana has barrer tu casa)
● Taytaykiwan chaqraykita tarpuchiy (con tu papa has sembrar tu chacra)
● Mantaykiwan kunan wayk´uchiy (con tu mama has cocinar hoy)
● Turaykiwan taytaykita yanapachiy (con tu hermano has ayudar a tu papa)
● Carloswan ajata rantichiy (con carlos has comprar chicha)

20. SEQ’E: CHU – (ES O NO ES) – (¿?): duda


Alqochu?: ¿es el perro, sera el perro?
● Taytaychu paqarin ch´usanqa? (mi papa viajará mañana?)
● paychu mana tusuran? (es el quien no bailo?)
● noqachu qosqota risaq? (yo viajare a cusco?)
● wayqeychu haqay hamuq? (es mi hermano es aquel que viene)
● Michiychu chay huk´ucha wañuchiq (mi gato es el que mato raton?)
Hector David Zambrano Tiahuallpa
21. SEQ’E: MAN – (HACIA LA/el): ta
Qosqoman: hacia Cusco, wasiman: hacia la casa, alqoman: hacia el perro
● mantay wasiman purisharan (mi mamá caminaba hacia la casa)
● wayqey qosqoman chusan (mi hermano viaja al cusco)
● alqoman unuta qoy (al perrro dale agua)
● chakraman kay sarata apay (hacia la chacra lleva este maíz)
22. SEQ’E: HINA – (COMO, COMO LA, COMO EL):
Michihina: como el gato, noqahina: como yo
● noqahina pay phawan (como yo el corre)
● mantayhina panay wayk´un (como mi mamá mi hermana cocina)
● taytayhina qan llanqanki (como mi papa trabajas tu)
● wilianhina apuyray qhelqay (como Wiliam escribe rápido)
23. SEQ’E: PU – (SE LO): verbos
Pichapuy: barreselo, wayk’upuy: cocinaselo
● Mario Qopuy p´achanta (Isabel devuélveselo su ropa)
● Qan pichapuy wasinta (tu barreselo su casa)
● Mariacha taytaykipaq wayk´upuy (Maria cosinaselo para tu papá)
● Carlos Pusapuy erqenta (Carlos llevaselo a su hijo)
Hector David Zambrano Tiahuallpa

25. SEQ’E: LLA – (NOMAS): “nomas, continuamente, solamente, usualmente,


frecuentemente, siempre de costumbre”.
Noqalla: yo nomas, noqallaña: yo nomas, solamente yo, alqolla: frecuentemente el perro,
alqollaña: el perro nomas
● Qanlla suchita apay = Solamente tú lleva el encargo.
● Paylla hamunchun = Solamente que venga el.
● Paykunalla mikhunku = Ellos solamente comieron.
● Juanchallaña richun = Solamente que vaya juanito.
● Alqollaña kanikushan = Solamente el perro esta ladrando.
26. SEQ’E: MU: verbos
Wayk’umuy: cocina, ñaqch’amuy: peinale
● Paqarin Qosqota kutimuy = Mañana regresa a Cusco.
● Carlos kutimuy kay tuta. = Carlos regresa esta noche.
● Jose takimuy chawpi punchay = Jose cantaras a medio dia.
● Paqarin llank´amusaq haqay moqopi = Mañana trabajare en aquel cerro.
● Chay humiwata haywarimuway = Alcanzame esa botella.
Hector David Zambrano Tiahuallpa
27. SEQ’E: KU: verbos
Ñaqch’akuy: peinate, puñukuy: duermet
●●
Chay sarata wayk’unaykipaq apaykuy (llevate ese maiz para cocinarte)

● Kay llant’ata wasiykiman apakuy (llevate esta leña a tu casa)


28. SEQ’E: NAKU: accion mutua VERBOS (2 personas)
Maqanakuy: peguense, kaminakuy: insultarse
● Doris qosanwan qhawanakunku = Doris se mira con su esposo.
● Taytay mantaywan munanakunku - Mi papá con mi mamá se quieren.
● Mariacha wilianwan k´aminakunku = Maria con William se han insultado.
● Paykuna qhelqayta yachachinakunku = Ellas se están enseñando a escribir.
● Pay Luischawan qhawanakunku = Ella con luis se miran
29. SEQ’E: NA - (VERBO - SUSTANTIVO):
Pichay: barrer, pichana: escoba, mikhuy: comer, mikhuna: comida
● Chay pichana thantaña kashan: esa escoba ya esta vieja
● Chay mikhuna rupharaq kashan: esa comida está caliente
● Haku tusumuna: vamos hay que bailar
● Haqay wakakuna millay: esas vacas son peligrosas
JENNY HUILLCA PANEBRA
SEQ’E: (Y)-MI
1.MAMAY WASITA PICHAN:mi mamá barre la casa
2.TAYTAY CHAKRAPI LLANK´AN:mi papá trabaja en la chacra
3.ÑAÑAY ASKHA WALPAKUNA KAN:mi hermana tiene muchas gallinas
4.MICHIY AYCHA MIKHUN: mi gato come carne
5.AYLLUY QOSQOMANTA HAMUNKU-mi familia viene desde Cusco
SEQ’E: MANTA-(DE,DESDE)
6.NOQA CHAKRAMANTA HAMUNI-yo vengo de la chacra
7.ÑAÑAY ABANCAYMANTA HAMUN-mi hermana viene desde Abancay
8.PAY LLAQTAMANTA HAMUNQA-él vendra desde el pueblo
9.PAYKUNA LIMAMANTA CHAYANKICHIS.ellos llegarán desde Lima
10.QAN MIKHUNATA WASIMANTA APANKI-tu llevaras comida desde la
casa.
JENNY HUILLCA PANEBRA
SEQ’E: TA - (HACIA): LA/EL/A
1.PAYKUNA CHAKRATA YAYKASHANKU-ellos están entrando a la chacra
2.PAQARIN WASITA AYWASAQ -Mañana me iré a la casa
3.ÑAÑAY ORQOTA PURINQA-mi hermana caminará hacia el cerro
4.QAY WASITA KASHARANKI- tú estabas en la casa.
5.PAY PUNKUPI KASHARAN-ella estaba en la puerta

SEQ’E: KAMA – (HASTA):


1.PAQARIN QOSQOKAMA RISHANI-mañana me voy hasta cusco
2.TAYTAYWAN MAMAYWA CHAKRAKAMA PURINQAKU- mi papa con mi mamá caminaran hasta la chacra
3.MAMAY QHATUKAMA RISHAN-mi mama irá hasta el mercado
4.NOQA LLAQTAKAMA PURISAQ-yo caminaré hasta el pueblo
5.TURAY PAQARINKAMA-hasta mañana hermano
SEQ’E: RI – (Y): ¿?
1.NOQARI, MAYPIN PUÑUSAQ?-Y YO, DONDE DORMIRÉ
2. MAMAYRI MAYPIN KASHAN?-Y MI MAMÁ, DONDE ESTÁ?
3.TAYTAYRI MAYPIN MIKHUN?- Y MI PAPÁ,DONDE COMIÓ?
4.QANRI MAYPIN QHEPAKUNKI?-Y TU DONDE TE QUEDARAS?
5.PAYRI MAYTAN RINQA?- Y ÉL DONDE IRÁ?
1.PAYKUNA WASIYPI MIKHUMUNKU: ELLOS/AS EN MI CASA
COMEN
2.QANKUNA WASIYPI PUKLLAMUNKU : USTEDES EN MI CASA
JUEGAN
3.
SEQ’E KU:
1.CHAY WIRA WAKATA NAKAKUY: ESA VACA GORDA MATALO
2.
SEQ’E NAKU:
1. NOQA QOSAYWAN MUNANAKUYKU: YO CON MI ESPOSO NOS
QUEREMOS

SEQ’E NA
1.NOQA TAKINAPI MUNAYCHATA TAKINI: YO EN EL ESCENARIO
CANTO HERMOSO/BONITO
MILAGROS QUISPE MERINO
1. SEQ’E: Y - (MI):

1.-Yana allqoymi puklla: mi perro negro juega


2.-pay turaypa wasinpi kashan :ella está en la casa de mi hermano
3.-taytaymi mariapa chakinmanta kishkata orqoshan : mi papa de maria de sus pies esta sacando espina

4.-wasiytan rishani puñoq :estoy yendo a mi casa a dormir


5.-mamay chak´rapi llank´an:mi mama trabaja en la chacra

2. SEQ’E: MANTA - (DE, DESDE)

1.-Noqa Abancaymanta hamuni: yo vengo de/desde Abancay.


2.-Maymanta kanki?
3.-Noqamanta uyariranki Yachay wasimanta
4.-pay mamanmanta allin tusun

3. SEQ’E: TA - (HACIA): LA/EL/A (pisqa hunt’a rimay)


1.-Wasiykita rishanki
2.-Qan aychata allinta yanunki
3.-Noqaqa Abancaymanta mikhunata mikhuni
4.-Papay mikhuna wasita rishan
MILAGROS QUISPE MERINO

4. SEQ’E: KAMA – (HASTA): (pisqa hunt’a rimay)


1.-wawaqa yachaywasikama purin (el niño camina hasta la escuela )
2.-noaqa wasikama paqarin chayamun = hasta mi casa llegas mañana
3.-Qan tutakama purin llakanqa (tu caminas en hasta la noche llorando
4.-Qan Nascamanta :tu eres de Nasca
5.-tutakama paraypusqa = habia llovido hast noche
4. SEQ’E: KAMA – (HASTA): (pisqa hunt’a rimay)
1.-wawaqa yachaywasikama purin (el niño camina hasta la escuela )
2.-noqapa quechua ruwanayta tukunaykama llamkáni (yo dejo de trabajar hasta concluir con mi tarea
3.-Qan tutakama purinki waqastin (tu caminas en hasta la noche llorando
4.-Qan Nascamanta kani:tu eres de Nasca
5.-noqa sukhakama llankásaq = yo trabajare hasta tarde
5. SEQ’E: RI – (Y): ¿? (pisqa hunt’a rimay)
MILAGROS QUISPE MERINO
1.-Papayki wasiypi puñushan
2.-wasinri maypi tiyan ? y su casa donde es ?
1
3.-paykunari imata ruwashan?y ellos ellas que estás haciendo ?
4.-Luisri sarata apamuy :luis trae el maiz
5.-usunri chaypichu kashan = y su hija esta alli ?
MILAGROS QUISPE
MILAGROS QUISPE MERINO MERINO

6. SEQ’E: N – (SU): SUSTANTIVOS 2º-3º PERSONA (pisqa hunt’a rimay)

1.-Silviaqa mamanpiwan t´antata ruwanku : Silvia y su mama hacen pan


2.-Esther turanpiwan sarata waqaychanku : Esther y su hermano guardan el maíz
3.- Andrechaq uman nanashan :De Pamela su cabeza está doliendo
4.-Anachaq wiksanmi punkirun : De Anita su barriga se incho
5.-Carloscha chakinta p´akirun: Carlitos de rompió su pie

7. SEQ’E: Q – PA (DE, DEL, DE LA): (pisqa hunt’a rimay)


1..-Palolaq qosan punushani: El esposo de Paola esta durmiendo.
2.-mateuchaq qpuñuna wasi munaycha : de mateito su cuarto es bonito
3.-wasiymi puka: Mi casa es de color rojo
4.-Noqaq ñañay alqo hatun : de mi hermana su perro es grande
5.-Daviq sonqonmi nanasha : de David su corazón le duele.

8. SEQ’E: MI – (ES, ESTA): CONSONANTE - NOMBRES (pisqa hunt’a rimay)


Alexmi: es Alex, Miriam: es Mirian, atoqmi: es el zorrino
1.-Ñañaymi wawanta asichichkan: mi hermna esta haciendo reir su bebe
2.-paniymi mamayta tusuchichkan:mi hermano esta haciendo bailar a mi mama
3.- erqueymi pukllaysapa :mi hijo es jugueton
4.-ususiymi Amachaq: mi hija es abogado
5.-alqoymi kallasapa :mi perro es fuerzudo
MILAGROS QUISPE MERINO

MILAGROS QUISPE MERINO

9. SEQ’E: PI – (EN): (pisqa hunt’a rimay)

1.- wasapi pukllan nañany: en la casa juega mi hermana


2.-Qan chakrapi llank´an =eñ trabaja en la chacra
3.- Paola mayupi takinshan =Paola esta bailando en el rio
4.-Chakrapi wakakuna mikhusanki = en la chagra comen las vacas
5.-Noqa Cuscopi paqarirani=yo nací en cusco
10. SEQ’E: WAN – (CON, ME): (pisqa hunt’a rimay)

1.- k´akawan khakawan ñishuta maqanakunku=gallo con pata pelean mucho.


2.-Noqa Rauwan takisaq : yo con raul cantare
3.-Carmentawan raymipi takisaq :yo conatere con carmen en la fiesta
4.-Noqa Saulwan purisiq : yo con Saul camonara
5- Teresa ñanawan purin : Teresa camina con su hermana
MILAGROS QUISPE MERINO

MILAGROS QUISPE MERINO

11. SEQ’E: kuna (s)

1.- Wawaka sisakunata hatun : el niño vende flores


2.-Chay runakuna rimarikunkuna : esos señores estan hablando
3.-kuyaylla kuchikuna asinkuna :unos chanchos se rien
4.-Alqokunaka paypura pukllanku :los perros juegan entre ellos
5.-Noqa mashikunata charini :Yo tengo amigos

12. SEQ'E YOQ YUQ (tener, tiene)

1.-noqa turayuq kani : yo soy possedora de hermano


2.-Paypaymi iskaychunka alqoyoq=mi papa tiene veinte perros
3.-panaymi tawa warmi wawayoq =mi hermano tiene cuatro hijas
4.-wasimasi hatun michiyoq = mi vecina tiene gato grande
5- mamaypa wasiyoqmi=mi mama tine casa
MILAGROS QUISPE MERINO

MILAGROS QUISPE MERINO

13. SEQ’E: QA ( EL QUE, LO QUE ES )

1.-Panay paqarin tusunqa=mi hermna baila mañana


2.-Mamay wasita allchaqa =mi madre arregla la casa
3.- Maria paqarin papata rantinqa =maria comprara papa mañana
4.-Haqay runa waykeyqa =Aquella persona es mi hermnao
5.-Pattycha phawanqa wasinman =paticita correra a su casa
14. SEQ’E:PAS (TAMBIEN)

1.-Rita Takinpas tusunpas = Rita tambien baila


2.-Qanpas manchati kanku = tu tambien eres miedoso
3.-Karlapas takinqa = Karla tambien cantara
4.-Papaypas sumaqtan wakún = mi papa tambien cosina rico
5- noqapas risaqmi = yo tambien ire
MILAGROS QUISPE MERINO
MILAGROS QUISPE MERINO

16. SEQ’E: RAQ – (TODAVÍA, AÚN, AÚN MÁS)

1.- Papay manaraq puñuy aysawanchu = Papa aún no tengo sueño

2.- Karlachaq makin nanashanraq = Karla le duele la mano todavía

3- Manaraq wasita riyta munanichu = No quiero ir al casa todavía

4.- Manaraq kasaraykuyta munanichu = No quiero casarme todavía

5.- Mamayqa millayllana noqapaq = Mi madre es malo para mí

17. SEQ’E: RAYKU – (POR, A CAUSA)

1.- Michi aycha rayku qatikun =por la carne se sigue el gato

2.- Mikhunayraykun mana hamunichu = No he venido porque estaba comiendo

3- Qan raykun mana ch´usanichu = Por ti no viaje

4.- Papayrayku wasinpi puñun =por mi papa duermo en su casa

5.- Noqa mamayrayku llank’asaq = Yo trabajare por mi mama


MILAGROS QUISPE MERINO
MILAGROS QUISPE MERINO
18. SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO): Es un sufijo afectivo (diminutivo)

1.- Carloscha allinta llank’ashan = Carlitos está trabajando bien

2.- Michichay wiracha = Mi gatito es gordito

3- Wallpacha sarta mukhun = la gallinita come maíz

4.- silviacha munaychata tusurunki = Silvita bonito bailaba

5.- Patycha añawita tantin = Paty compra la fruta

19. SEQ’E: CHI – (HACER)

1.- Wawata mikhuchiy = Has comido hijo

2.- Michikita pukllachiy = A tu gato hazle jugar

3- Wayk´uchiy mikhunata: has cocinar la comida

4.- Panaymi wawanta asichishan = Mi hermana está haciendo reir a su bebe)

5.- Noqa Michikunatam mikuchishani. (Yo hago alimentar a los gatos)


MILAGROS QUISPE MERINO
20. SEQ’E: CHU – (ES O NO ES) – (¿?)

1.- noqachu qosqota risaq? = yo viajare a cusco

2.- Ujachu mijunanta tukurapun?: la oveja termino su comida?

3- Alqocha wasipatapi puñushan. (El perrito esta durmiendo encima de la casa)

4.- Michiychu chay huk´ucha wañuchiq = mi gato es el que mato raton?

5.- Wakanchischu alqomushan? = Es nuestro perro quien llora?

21. SEQ’E: MAN – (HACIA LA)

1.- Pay Abancayman ripun (El se fue hacia Abancay)

2.- michiman unuta qoy (al gato dale agua)

3- Qan wasiywan hamunki (tu vienes a mi casa)

4.- papay wasiman purisharan (mi papa caminaba hacia la casa)

5.- Noqa perumanta kani - Yo soy de peru


MILAGROS QUISPE MERINO
22. SEQ’E: HINA – (COMO, COMO LA, COMO EL)

1.- Pay Juan Gabrielhina takinki = el canta como Juan Gabriel.

2.- Awichayhina noqa kani = yo soy como mi abiuelita

3- Papaykihina waykunki = Cocinas como tu papa.

4.- michihina pay waqashan = él está llorando como el gato

5.- taytayhina qan llanqanki = como mi papa trabajas tu

23. SEQ’E: PU – (SE LO)

1.- mamaykipaq kunan wayk´upuy = Para tu mama cocinaselo hoy

2.- Chay t´antata mikhupuy = Ese pan cometelo

3- Thalia ñañaykiman añawikunata rikuchimuy = Thalia hazle ver a tu hermana las frutas

4.- Thania awichaykita ñaqch’amuy Thania peinale a tu abuelita

5.- Qan pichapuy wasinta = tu barreselo su casa


MILAGROS QUISPE MERINO
24. SEQ’E: LLA – (NOMAS)

1.- Rosallaña tusumunqa = Rosa nomaya bailará

2.- Paykunalla mikhunku = Ellos solamente comieron.

3- Noqalla rirusaq: yo nomás iré

4.- Chaykamalla risunchis = Solamente camina hasta allí

5.- Qanlla suchita apay = Solamente tú lleva el encargo.

26. SEQ’E: MU:

1.- luischa munayllata ruwamuy = Luisito has bonito

2.- Julia wasita pichachimuy = Julia has barrer la casa

3- Paola apurayta wayk’umuy = Paola cocina rápido

4.- Chay humiwata haywarimuway = Alcanzame esa botella.

5.- Darwin kutimuy kay tuta. = Darwin regresa esta noche.


27. SEQ’E: KU:
MILAGROS QUISPE MERINO
1.- Mariawan teresawan k´ankata sipinku = Maria y teresa matan al gallo

2.- Manuelchawan Andreachawan munayta puñunku = manuelito y andres duermen bonito.

3- Erqekunapura k’aminakunku = Entre niños se insultan

4.- Wayna pura chakrapi llank’ashanku = Entre jóvenes están trabajando en la chacra.

5.- Khunpaykuna mayupi wayt´ashanku = mis amigos están nadando en el rio.

28. SEQ’E: NAKU:

1.- turaykunan maqanakunku = mis hermanos se pelean

2.- Paloacha Carmenwan k’aminakunku = Paolita con Carmen se insultan

3- Pay Carloschawan Much’anakunku = Ella con Carlitos se besan.

4.- Taytay mantaywan munanakukunku - Mi papá con mi mamá se quieren.

5.- Pay Patychawan qhawanakunku = Ella con Paty se miran


MILAGROS QUISPE MERINO
MILAGROS QUISPE MERINO

29. SEQ’E: NA

1.- Haku tusumuna: vamos hay que bailar

2.- Haku takimuna: vamos hay que cantar

3.- Chay kaypi purina = El paso por aqui.

4.- Qan mikhunata mikunki: tu comes la comida

5.- Wallpaypa sarankuna : su maíz de mi gallina


MILAGROS QUISPE MERINO

SEQ’E Cha (afectivo) - Chá

1.luischa hoq t´anta mikhun = Luisito come un pan

2.Rosacha puñunapatapi ñawinchashan =Rosita esta leyendo sobre la cama

3.Alexcha hoq maqota hapishan =Alexsito esta curando una rodilla

4.!Imachá chay unquyqa ! = !que sera esa enfermedad!

5.Roberto Qosqoiman rinqachá = Roberto tal vez ira a Cusco


MILAGROS QUISPE MERINO

SEQ’E Cha (afectivo) - Chá

1.

2.

3.

4.

5.
Juan Diego Serrano Baca
SEQ’E: Y
● Pujpukay nishuta mijun = Mi codorniz come demasiado.
● Urpiy onqosqa kashan = Mi paloma está enferma.
● K'allay nishuta riman = Mi loro habla bastante.
● Wasíy q’omermi = Mi casa es verde.

SEQ’E: MANTA
● Noqa wasiymanta hamuni = Yo vengo (de/desde) mi casa.
● Noqa Juanamanta rimaSHani = Yo estoy hablando de Juana.
● Paykuna tantanakuymanta llukashinkuna = Ellos salen de la reunion.
● Noqa qhatumanta Hamuni = Yo estoy llegando del mercado.
● Qelqakamayuq ayacuchOmanta = El secretario es de Ayacucho.
Juan Diego Serrano Baca
SEQ’E: TA
● Rosacha p’achata t’aqsan = Rosita lava la ropa.
● Panaykita p’acha sirayta yachachisaq = A tu hermana le enseñare a coser la ropa.
● Paulino wasinta allinta pichan = Paulino barre muy bien la casa.
● K’anka tutallamanta takimun = El gallo canta solo en la madrugada.
● Alqo aychata mijun = El perro como la carne.

SEQ’E: RI
● Qanri maymantan kani ? = ¿Y tu de donde eres?
● Payri maytan rin ? = ¿Y el a donde fue?
● Juanri maypin tiyan? = ¿Y Juan donde vive?
● Wasinri maypitaq? = ¿Y su casa donde es?
● Ususinri chaypichu kashan? = ¿Y su hija esta alli?

SEQ’E: KAMA
● Noqaq wasiykama paqarin chayamunI = Hasta mi casa llegas mañana.
Juan Diego Serrano Baca
SEQ’E: N
● Panan alqowan pujllan = Su hermana juega con el perro.
● Yayaukin Arequipamanta chayamun = Su tío llegó de Arequipa.
● Ñañan mikHuypa ruwan = Su hermana hace de comer.
● Jose wasinpi wayk'un = Jose cocina en su casa.
● Noqa marq’aqen rimarani = Yo hablaba con su ahijado.

SEQ’E: Q - PA
● Rikurqankichu wawqiykipa punchuta? = ¿Has visto el poncho de tu hermano?
● Añaspa t’OqOnmi chayqa = Aquel hueco es la guarida del zorrino.
● Luispa erqenwan china michi pukllan = De Luis con su niño juega la gata.
● Marioq pukllanan = Su juguete de Mario.
● Kay wasi paykunapa = Esta casa es de ellos.

SEQ’E: MI
● Carlos sartam tarpuchkan = Es maiz lo que Carlos esta sembrando.
Juan Diego Serrano Baca
SEQ’E: PI
● Panayqa Limapin unayña tiyapun = Mi hermana vivé en Lima bastante tiempo.
● Choqllota t’uru mankapi wayk’usun = Cocinaremos el choclo en olla de barro.
● Kapuliqa watapi hoq kutillata rurun = El capulí solo produce una vez al año.
● Pay chakrapim llaNk’an = El trabaja en la chacra.
● Pay yachay wasipi takin = Ella canta en el colegio.

SEQ’E: WAN
● Runa papata allan makikunawan = La persona escarba la papa con las manos.
● Qan noqawan Qosqomanta kanchis = Tu conmigo somo de Cusco.
● Noqa Jorgewan takini = Yo canto con Jorge.
● Qankuna michiwan miju = ustedes comen con el gato.
● Alqo khuchiwan purin = El perro camina con el chancho.

SEQ’E: KUNA
● Pay p'achakunata rantin = Ella compra las ropas.
Juan Diego Serrano Baca
SEQ’E: YOQ –YUQ
● Payqa taytamamayoqmi = Él tiene padres.
● Qanqa wakayoq kanki = Tú tienes vacas.
● Sipaskunapas sumaq sinp’ayoqmi = Las señoritas también tienen bonitas
trenzas.
● Warmikunapas allin p’achayoqmi = Las mujeres también tienen buenas ropas.
● Unuyuqmi kashasqa chay mankaqa = Esa olla había estado con agua.

SEQ’E: QA
● Warmiyqa sumaq warmin. = Mi mujer es buena.
● Churiyqa sinku hayt’aqmi. = Mi hijo es pelotero.
● Taytayqa allin llank’aq. = Mi padre es buen trabajador.
● Raulqa amacheqmi. = Raúl es abogado.
● Ñañaykunaqa kuraqniykuna. = Mis hermanas son mis mayores.
Juan Diego Serrano Baca
SEQ’E: PAS
● Qankunapas takinkichismi = Ustedes tambien cantan.
● Noqaykupas ch’usasaqkun. = Nosotros también viajaremos.
● Taytaypas manan allinchu. = Mi papá también no está bien.
● Qankunapas sinkuta hayt’ankichischu? = ¿Ustedes también jugarán con la
pelota?
● Noqapas yachachiqmi kani = Yo también soy profesor.

SEQ’E: PAQ
● Noqa warmiypaq huk munay wasita rantisaq. = Yo compraré una casa bonita para
mi esposa.
● Churiypaq warata rantisaq. = Para mi hijo compraré un pantalón.
● Isabelpaq añawita apamusaq. = Para Isabel traeré fruta.
● Ususiypaq p’achata rantimusaq = Para mi hija comprare ropa.
● Wayqeypaq Ujyanata apachisaq = Para mi hermano mandare bebida.
Juan Diego Serrano Baca
SEQ’E: RAQ
● Pay chakranman puriSHanraq = Ella todavía está caminando hacia su chacra.
● Masiykuna manaraq pukllankuchu = Mis amigos todavia no juegan.
● Alqochayki kunankama puñuSHanraq = Tu perrito hasta ahora todavia esta
durmiendo.
● Payqa qatupiraq mamanwan kaSHan = El todavía está en el mercado con su
mama.
● Chayrayku, noqa wasinpiraq kaSHani = Por eso, aun estoy en su casa.

SEQ’E: RAYKU
● Pararaykun mana hamunichu = No he venido por la lluvia.
● Wayk'unayraykun mana hamunichu = No he venido por que estaba cocinando.
● Imanaraykun mana hamurqani? = ¿Por que no has venido?
● Yachanaykiraykun imaymananta ruwanki = Hace muchas cosas por querer
aprender.
● Payrayku Maria nishuta ñak'ariran = Maria sufrió mucho por él.
Juan Diego Serrano Baca
SEQ’E: CHA
● Juanacha t’antachata rantimuy = Juanita compra pancito.
● Alqopiqa nishu pikichakuna kashan = En el perro hay muchas pulguitas.
● Mankachapi sumaq mikhuna kashan = En la ollita hay buena comida.
● Erqecha sumaqllata hamun = El niñito viene bonito.
● Senqachay anchata nanan = Mi naricita duele mucho.

SEQ’E: CHI
● Turay wawaykita hanpichishankichu? = ¿Hermano, estás haciendo curar a tu
hijo?
● Taytaykiman kay mikhunata mikhuchiy. = A tu padre hazle comer esta comida.
● kay munay p’achata rantichikuy. = Hazte comprar esta bonita ropa.
● Yanaykita allinta mikhuchiy. = A tu enamorado hazle comer bien.
● Haqay kawkachuta osqhayta rantichikuy. = Hazte comprar rápidamente aquel
zapato..
Juan Diego Serrano Baca
SEQ’E: MAN
● Noqayku OrqOman riSHAYKU = Nosotros estamos yendo hacia el cerro.
● Paykuna Cajamarcaman CH’USAN = Ellos viajan hacia Cajamarca.
● Wasiyman riSHAN = Estoy yendo hacia mi casa.
● Noqa qhatuman rini = Yo voy hacia al mercado.
● Pay Bolivia SUYUman ch'usan = El viaja a Bolivia.

SEQ’E: HINA
● Wawayqa noqa hina uma = Mi hijo es cabezón como yo.
● Ñañaymi wawahina wan = Mi hermana llora como un bebe.
● Alqochayki hatun hina alqohina anyan = Tu perrito ladra como un perro grande.
● Mamaykihina waykunki = Cocinas como tu mama.
● Qan Nancy Manchegohina takinki = Tu cantas como Nancy Manchego.

SEQ’E: PU
● Turaypa waranta saqepuy.= Dejalo el pantalón de mi hermano.
Juan Diego Serrano Baca
SEQ’E: LLA - LLAÑA
● Qanlla suchita apay = Solamente tú lleva el encargo.
● Paylla hamunchun = Solamente que venga el.
● Paykunalla mikhunku = Ellos solamente comieron.
● Juanchallaña richun = Solamente que vaya juanito.
● Alqollaña kanikushan = Solamente el perro esta ladrando.

SEQ’E: MU
● Paqarin llaqtayman kutimuy = Mañana regresa a mi pueblo.
● Carlos kutimuy kay tuta. = Carlos regresa esta noche.
● Jose takimuy chawpi punchay = Jose cantaras a medio dia.
● Paqarin llank´amusaq haqay moqopi = Mañana trabajare en aquel cerro.
● Chay humiwata haywarimuway = Alcanzame esa botella.

SEQ’E: KU
● Ñañay, senqaykita pichakuy = Hermana límpiate tu nariz.
Juan Diego Serrano Baca
SEQ’E: NAKU
● María qosanwan qhawanakunku = Maria se mira mutuamente con su esposo.
● Taytay mantaywan munanakukunku - Mi papá con mi mamá se quieren.
● Boriswan Reynaldowan k´aminakuranku = Boris con Reynaldo se han insultado.
● Paykuna ruwanamanta yachachinakunku = Ellas se estan enseñando.
● Pay Luischawan Much’anakunku = Ella con luisito se besan.

SEQ’E: NA
● Payqa puñunapiraqmi kashan = El sigue en la cama.
● Payqa llavekunatan qonqanapurqan = Ella olvido las llaves.
● Alqopa chinkanaqa llakikuypaqmi = La desaparición del perrito es lamentable.
● Chay kaypi purina = El paso por aqui.
● Noqanchis kashanchiq pispasqa t´aqsana = Nosotros estamos usando el
lavadero.
Juan Diego Serrano Baca
SUFIJO CHA EN SUS DIFERENTES FORMAS
● Luischa wakakunata michin = Luisito pastea a las vacas.
● Awichay rantishanchá = Mi abuela estará comprando.
● Raulcha yachay wasipi manan ñawinchanchu= Raulcito no está leyendo en el
colegio.
● Lili wasinpi llank’ashanchá = Lili estará trabajando.
● Juanacha wasinpi pukllan = Juanita juega en su casa.
● Paykuna huk’uchachata qhawanku = Ellas mirarán el ratoncito.
● Juliancha mancharishanchá = Juliancito posiblemente esté asustado.
● Noqa alqochawa pukllashani = Yo estoy jugando con el perrito.
● Pichá akhay warmi? = ¿Quién será aquella mujer?
● Mariacha qolqesapa = Marita es adinerada.
YENI MARTINEZ SONCCO
SEQ’E Y

1. AWICHAY SARATA MUCHHASHAN…MI ABUELITA ESTA DESGRANANDO MAIZ


2. MAMAY ASKHA PONCHOKUNATA AWAN…..MI MAMA TEJE HARTOS PONCHOS
3. TURAY PUNKUPI PUKLLAN…. MI HERMANO JUEGA EN LA PUERTA
4. MAMAY PUKLLAYTA MUNAN…. MI MAMA QUIERE JUGAR
5. TAYTAY WASINTA RIPUSHAN… MI PAPA SE ESTA YENDO A SU CASA

SEQ’E MANTA

6. NOQA WASIYMANTA HAMUNI… YO VENGO DE MI CASA


7. PAYKUNA HANPINAWASIMANTA HAMUNKU…ELLOS VIENEN DESDE EL
HOSPITAL
8. NOQA YACHAYWASIMANTA HAMUNI…..YO VENGO DE LA ESCUELA
9. URPI WASINMANTA LLOQSIMUN….URPI SALE DE SU CASA
10. MARIA LLAQTANMANTA HAMUN….MARIA VIENE DE SU PUEBLO
YENI MARTINEZ SONCCO
SEQ´E TA
● NOQA AYCHATA RANTINI….. YO COMPRO LA CARNE
● NOQA MAMAYTA MUCH’ANI… ..YO BESO A MI MAMA
● PAY ALQOTA P’ANAN……EL GOLPEA AL PERRO
● WAYNAKUNATA APAMUYCHIS…. ..TRAIGAN A LOS JÓVENES
● AWICHAYKITA WASIYMAN APAMUNKI……TRAES A TU ABUELITA A MI CASA
SEQ´E KAMA
❖ NOQA TUTAKAMA ÑAWINCHASAQ……….YO LEERE HASTA LA NOCHE
❖ PAQARINKAMA LLANK’ASAQ…………..TRABAJARE HASTA MAÑANA
❖ WATAKAMA CH´USASAQ……….HASTA EL OTRO AÑO VIAJARE
❖ TUTAKAMA TUSUSAQ………..BAILARE HASTA LA NOCHE
❖ SEQ´E KAMAPAQARIN P´UNCHAYKAMA PUÑUSAQ………..DORMIRE HASTA MAÑANAS
SEQ´E RY
❏ NOQARY MAYPIN LLANk’ASAQ?......¿Y YO DONDE TRABAJARE?
❏ UYWAKUNARY MAYPIN KAQSHAN?..... ¿Y LOS ANIMALES DONDE ESTAN ?
❏ QANKUNARY PAQARIN HAMUNKICHIS..…¿Y USTEDES VIENEN MAÑANA?
❏ PAYKUNARI IMATATAQ RUWASHANKU?.....¿Y ELLOS QUE ESTAN HACIENDO?
❏ UYWAKUNARI MAYTAQ?.....¿Y LOS ANIMALES DONDE ESTAN?
YENI MARTINEZ SONCCO
SEQ’E: N (su)
● Wawanmi tusushan…..su bebé está bailando
● Michin puñushan......su gato está durmiendo
● Taytan t’antata apamun....su papá trae pan
● Turan llinphikunata apamun ...su hermano trae los colores
● Panan wasinpi p’achata t´aqsashan…su hermana lava la ropa
SEQ’E: Q – PA(DE, DEL, DE LA)

Noqaq mamaymy munay….De mi mama es buena


Noqaq phachaykunan munay…. De mi mis prendas son bonitas
Alqoq phachanmi munaycha…..Del perro su ropa es bonito
Luispa wakankunan munay…. De luis sus vacas son bonitos
Awichaypa wasinmi hatun….De mi abuelita su casa es grande

SEQ’E: MI – (ES, ESTA)


Atoqmi uwijata apashan… el zorro se está llevando a la oveja.
Luismi puñushan…. luis esta durmiendo
panaymi ñawinchashan… mi hermana esta leyendo
Mamaymi rantishan llinphikunata… mi mama esta comprando los colores
Awichaymi mayu kama rishan…. Mi abuelita está yendo hasta el río
SEQ'E PI (EN)
YENI MARTINEZ SONCCO
● Sonqoypi apashayki... Te llevo en mi corazón
● Umaypi apashayki...Te llevo en mi Cabeza.
● Mamay kanchapi k'ankata mikhuchishan... Mi mamá está haciendo comer al gallo en el patio
● María kawallypi orqota seqashan....María está subiendo al cerro en el caballo.
● Qankunari maypi tiyankichis...ustedes en dónde viven.
SEQ'E WAN (con, me)

● Urpiwan, luiswan mayuta rinku.....urpi con Luis van al río


● turaywan Carloschawan yachay wasita rinku...mi hermano con Carlos van a la escuela
● Noqa turaywan taparakunata ñawinchasaqku.. Yo con mi hermano leemos un libro
● Carmen chhulliwan kashan...Carmen está con gripe
● Brayan ruphawan kashan…..Brayan está con fiebre
SEQ'E KUNA (s)
● Sipaskuna tusunku....las señoritas bailan
● Khunpaykuna yanapawanku... mis compañeros me ayudan
● Taytaykuna paqarin hamunqaku.....mis padres vendrán mañana
● Mamaypa michinkuna aychata mikhunku...los gatos de mi mamá comen carne
● Alqokuna tuta kanin……Los perros ladran de noche
YENI MARTINEZ SONCCO
SEQ'E YOQ YUQ (tener, tiene)
● Brayanpa watanmi chunka tawayoq ... Brayan tiene catorce años.
● Mamaypa wakankunan chunka isqonniyoq... Mi mamá tiene diecinueve vacas.
● Turaypan chunka hukniyoq michinkuna... Mi hermano tiene once gatos
● Awichaymi pisqa chunka watayoq....mi abuelita tiene cincuenta años.
● Alqoymi kinsa watayoq…..Mi perro tiene tres años
SEQ’E: QA - (EL QUE, LO QUE ES)
● Mamaymy mikhunqa aychata……Mi mama comera carne
● turaymy tuta takinqa…. mi hermano cantara de noche
● Awichaymi phunchay waykhunqa….mi abuelita cocinara de dia
● carlormi tuta puñunqa…. carlos dormira de noche
● Marian paqarin kusikunqa… Maria se divertira mañana
YENI MARTINEZ SONCCO

SEQ’E: PAS – (TAMBIÉN):


❖ Paypas puñushanmi… el tambien esta durmiendo
❖ Mariapas yachay wasimanmi rishan… Maria también está yendo a la escuela
❖ Awichaypas tusuytan munan…mi abuelita tambien quiere bailar
❖ turaypas ñawinchaytan munan… mi hermano tambien quiere leer
❖ noqapas mayupin wayt’ashani…yo tambien estoy nadando en el rio
SEQ’E: PAQ - (PARA):
● Noqa Wakapaq miqhunata apani.... Yo llevo comida para la vaca.
● Alqopaq p'achata rantini...yo compro ropa para el perro
● Noqa turaypaq pukllanata apani.....yo llevo juguete para mi hermano.
● Noqapaq mamay mikhunata wayk'un...mi mamá cocina comida para mi
● Mamay wallpapaq sarata apan...mi mamá lleva maíz para la gallina

SEQ’E: RAQ – (TODAVÍA, AÚN, AÚN MÁS):


● Taytayraq ñaupaqtaqa richun llank’aq… mi padre todavia que baya antes a trabajar
● Turayraq ñaupaqtaqa ch’usachun.. mi hermano todavia que viaje antes
● waynakunaraq ñawinchachunqu…todavia los jovenes que lean
● Erqekunawan pukllasunraq… con los niños jugaremos trodavia
● mamaypa wasinpiraq puñusun… en la casa de mi mama todavia dormiremos

SEQ’E: RAYKU – (POR, A CAUSA):


● Mamayrayku noqa waqani….yo lloro por mi mama
● payrayku noqa llank’asaq…yo trabajare por el
● qankunarayku noqa takini….yo canto por ustedes
● noqa awichayrayku añawita rantini….por mi abuelita yo compro fruta
● ñañayrayku wasinpi puñuni…por mi hermana duermo en su casa

SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO)


● Alqocha mankata p’akirun…el perrito rompio la olla
● Urpicha mallkipatapi takishan…la palomita esta cantando encima del arbol
● Michicha wasipatapi waqashan…el gatito esta llorando encima de la casa
● Alqocha punkupi puñushan… el perrito esta durmiendo en la puerta
● Maryacha sarata muchhashan…Mariyta esta desgranando maiz
YENI MARTINEZ SONCCO
SEQ’E: CHI (HACIENDO, HAZ, HAZLO)
● Turaykiwan wasiyta pichachiy ……con tu hermano haz barrer mi casa
● Awichaykiwan añawikunata apachiy…..con tu abuelita hazle llevar las frutas
● Erqekunaman mikhuchiy…Hazle comer a los niños
● Mamaypa wasinpiraq sarata muchhachiy….En la casa de mi mama todavia hazdesgranar el
maiz
● Maria wayk’uchiyraq mamaykiwan…maria hazle cocinar a tu mama todavia
SEQ’E: CHU(ES O NO ES)
● Alqochu pukllashan?… Sera que el perro esta jugando?
● michichu pukllashan?…..sera que el gato esta jugando?
● mariachu paqarin hamunqa?…Sera que maria viene mañana?
● sonqoykipichu apawanki? sera que me llevas dentro de tu corazon?
● Qan tutakuna ñawinnchankichu?... Sera que tu lees por las noches?
SEQ’E MAN (HACIA/LA EL)
● Noqan qosqoman ch’usasaq..yo viajare hacia cusco
● Taytaykunan wasiyman rishanku… mis padres estan yendo hacia mi casa
● Noqan rini mayuman….yo voy hacia el rio
● wayqeykuna wasiyman hamunku…mis hermanos vienen hacia mi casa
● Paymi wasikaman rinan… El tiene que ir hacia la casa
SEQ’E HINA (COMO, COMO LA, COMO EL)
● wallpahina pay waqashan…..el esta llorando como la gallina
● Turayhina pay ñawinchan… el lee como mi hermano
● Mamayhina mana pipas munakuwanchu…Como mi madre nadie me quiere
● Awichayhina noqa kani….yo soy como mi abiuelita
● turayhina mana pipas kanchu…no hay nadie como mi hermano
SEQ’E PU (SE LO)
● Qan takipuy turaykipaq….tu cantaselo para tu hermano
● Noqa ñawinchapuni turaypaq…yo se lo leere para mi hermano
● Maria awichaykiq wasinta pichapuy….Maria barreselo la casa de tu abuelita
● Urpi wayk’upuy mamaykipaq…urpi cocinaselo para tu madre
● Ñanaykipaq apapuy thantata….llevaselo pan para tu hermana
YENI MARTINEZ SONCCO
SEQ’E: LLA – (NOMAS):
● Noqallaña ñawinchasaq… Solamente yo leere
● urpillaña paqarin takichun…. Solamente Urpi que cante mañana.
● Mariallaña paqarin sarata muchhachun…Maria nomas que desgrane el maiz mañana
● Ñañayllaña tutakuna purichun… mi hermana nomas que camine por las noches
● Yachachiqllaña rimachun..el profesor nomas que hable
SEQ’E: MU: verbos
● qanllaña tuta wayk’umuy …tu cocinaras de noche
● Urpi awichaykita ñaqch’amuy… Urpin peinale a tu abuelita
● Maria ñañaykiman añawikunata rikuchimuy….Maria hazle ver a tu hermana las frutas
● Juana turaykiwan phachata thaqsachimuy…. Juana has lavar la ropa con tu hermano
● Juliana awichaykiwan wasita pichachimuy …Juliana has barrer la casa con tu abuelita

SEQ’E: KU: verbos


● Awichaymi wasiypi puñukuy niwan…mi abuelita me dice que duerma en su casa
● Mamaymi ñaqch’akuy niwan…Mi madre me dice peinate
● Juana senqaykita pichakuy….Juana limpiate tu nariz
● Maria añawikunata mikhukuy…Maria comete las frutas
● Julia wijsaykita hanpikuy… julia curate tu barriga

SEQ’E: NAKU: accion mutua VERBOS (2 personas)

● turaykunan maqanakunku…mis hermanos se pelean


● taytaykunan rimanakunku..Mis padres se ponen de acuerdo
● urpin Mariawan k’aminakunku…urpi con maria se insultan
● Ñañaykuna yanapanakunku… mis hermanas se ayudan
● Juana Irmawan k’aminakunku..Juana con Irma se insultan

SEQ’E: NA - (VERBO - SUSTANTIVO)


● haqay alqokuna munay….Esos perros estan bonitos
● Awichay wasinta pichanawan pichan… mi abuelita barre su casa con la escoba
● turay michikunata munakun..mi hermano le quiere a los gatos.
● taytaykuna alqokunata rantin… Mis padres compran perros
● mamay mayuta thaqsanata apan… mi mama llevo al río para lavar
YENI MARTINEZ SONCCO
SEQ’E CHA

Miriancha tusushan... Miriancita está bailando


Michicha wasipatapi puñushan...el gatito está durmiendo encima de la casa
Urpicha punkupi kashan...urpicita está en la puerta
Carloscha alqowan pukllan... Carlitos juega con el perro
Sandracha sarata muchhasahan....Sandrita está desgranando maiz

SEQ’E CHÁ

Mamay turayta k'amishanchá... Mi madre posiblemente este insultando a mi


hermano.
Taytay rantishanchá....mi papa estará comprando
Juancha onqoshanchá...Juan posiblemente este enfermo
Mamay hamunkachá....mi mamá vendrá posiblemente
Awichaykiqa wayk'ushanchá...tu abuelita posiblemente este cocinando
HERMELINDA PAUCAR HUARI

ORACIONES SEQ´E: Y
-mantay llant´ata apamun (Mi mama trae leña )
-ñañay alqoman mikhuchin ( mi hermana hace comer a mi perro )
-michi hawapi tiyashan ( mi gato esta sentado afuera)
-tayta unuta apamun (mi padre trae agua)
-turay wasipi pujllan ( mi hermano juega en la casa)

SEQ’E: MANTA - (DE, DESDE): (pisqa hunt’a rimay)

-noqa urubambamanta kani ( yo soy de urubamba)


-juan llaqtanmanta ch´usamun (Juan viaja desde su pueblo)
-qan antamanta hamunki (tu vienes desde anta)
-paykuna quillabambamanta Kanku (ellos son de quillabamba)
-pay chakramanta hamuN (el viene de la chacra)
HERMELINDA PAUCAR HUARI
SEQ’E: N – (SU): SUSTANTIVOS 2º-3º PERSONA (pisqa hunt’a rimay)
-Mariaq qosan apamusqa q´aspita ( de maria su esposo habia traido palo )
-ñañaypa wawan nishuta waqan ( de mi hermana su bebe mucho llora)
-pedroq michin aychata suwakuyta yachasqa ( de pedro su gato sabia robar carne )
-julioq wakan wankuruqusqa ( de julio su ganado se envolvió)
-paypa alqon asqata mikhun ( de el su perro como mucho)
SEQ’E: Q – PA(DE, DEL, DE LA): (pisqa hunt’a rimay)
Q: vocal:
-noqaq p´achay mastaqa kashan ( de mi ropa esta estendido )
-alqoq chakin k´iri qasqa ( del perro su pie esta herido)
-noqaq wasiy uñalla (de mi casa es pequeño)

SEQ’E: MI – (ES, ESTA): CONSONANTE - NOMBRES (pisqa hunt’a rimay)


-atoqmi hatun qasqa ( el zorro habia sido grande)
-turaymi nishuta phiñakun ( mi hermano mucho se molesta)
-Rusbelmi pakallamanta qhawamushan ( Rusbel esta mirando ocultandose )
-Juanmi purin sapallan ( Juan camina solo)
-Miriammi rumipi saykusqa tiyarun ( miriam se sento en la piedra cansada)
HERMELINDA PAUCAR HUARI
SEQ`E :TA (HACIA)
-noqanchis Urubambata ch´usanchis (nosotros viajamos hacia urubamba)
- noqa yachaywasita purini (yo camino hacia la escuela)
- Pay hanpinawasita rishan (el va hacia centro de salud )
-juan chakrata

SEQ´E:KAMA (HASTA)
-Minchhakama turay (hasta pasado mañana)
-limakama ipa ch´usan (hasta lima viajo mi tia )
-watakama wayqey( hasta el otro año hemano)
-tutakama ñañay ( hasta la noche hermana)

SEQ´E:RI (Y)
-qanri mayta rishankiri ( y tu donde estas yendo? )
- alqoyri kaypichu kashan (mi perro esta aqui?
-payri hamushan (y el esta viendo )
-Miguelri kaspita apamushan ( y MigueI trae leña )
HERMELINDA PAUCAR HUARI
14. SEQ’E: PAS – (TAMBIÉN):
noqapas charjaman risaq ( yo ire ala chacra tambien)
● Mariapas yachawasiman rinqa (Maria tambien ira ala escuela)
● Juanpas rumípin tiyasian (Juan tambien esta sentando en la piedra)
● Qanpas runtutan apumunki paqarin( Tu tambien traerás huevo)
● Paypas limata ch´usanqa (El tambien viajará a lima)

15. SEQ’E: PAQ - (PARA):

● noqapaq aqhay wasi (Para mi sera esa casa)


● qanpaq mihuna kasian wasipi(Para ti hay comida en la casa)
● taytaypaq warata rantini( para mi papá compre pantalon)
● mariapaq usutata apamisiani( para maria estoy traen ojota)

16 SEQE RAQ

● Hatunraq lacawiti wiñanan wayk´urunapaq(la cabeza debe crecer todavía para poder cocinar).
● Noqa wasipiraq mikhusaq (Yo comere en la casa todavia)
● Alqo chakrapiraq kashan (El perro todavía está en la chacra)
● Waqakuna orqopiraq kashanku (los toros todavia estan en el cerro)
HERMELINDA PAUCAR HUARI

17. SEQ’E: RAYKU – (POR, A CAUSA):

● mantay raykun hatun yachaywasipi qasiani(por mi mama estoy estudiando)


● Noqaraykun manan lloqchinkichu (por mi no podras salir)
● Alqoyraykun wasy allin qhawasqa( por mi perro mi casa es bien cuidada)
● khuchi raykun paqarin wakusan ( por mi chancho mañana cocinaré)
● Qan raykun mana ch´usanichu (Por ti no viaje)
● Pararaykun mana hamunichu (No he venido por la lluvia)

18.SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO)


● Juanacha sinchita michinta munakun (Juanita le quiere mucho al gato)
● Alqochay uñaraq qasian (mi perrito esta pequeñito)
● Carloscha t’antata rantimuy (Carlos compra pan).
HERMELINDA PAUCAR HUARI
19. SEQ’E: CHI – (HACER): HACIENDO, HAZ, HAZLO- VERBOS
● Panaykiwan wasiykita pichachiy (con tu hermana has barrer tu casa)
● Turaykiwan maskhachiy chay wakata (con tu hermano haz buscar ese toro)
● Ñañaykiwan tusuchiy taytaykita (con tu hermana hazle bailar a tu papá)
● Sispa turaykita yachachiy chakra llank´ayta (a tu primo enséñale trabajar en la chacra)

20. SEQ’E: CHU – (ES O NO ES) – (¿?): duda


Alqochu?: ¿es el perro, sera el perro?

● Carlachu Pablochu tusuran = Carla o Pablo bailo?.


● Wakhachu orqopi chinkaran = La toro se perdio en cerro?.
● Wallpachu ankachu phawanqa = La gallina o el águila volará?
● Alqochu atoqchu wañuchiran = El perro o el zorro mató?
● Yanapawankichu ripunkichu = Me ayudas o te vas?
HERMELINDA PAUCAR HUARI
21. SEQ’E: MAN – (HACIA LA/el): ta
Qosqoman: hacia Cusco, wasiman: hacia la casa, alqoman: hacia el perro
● Noqa Rosaman T´antata qoni (yo le doy pan a Rosa)
● Paykuna chay wasiman haykunku (ellos entran hacia esa casa)
● Pay Pedroman sarata qon (El le da maíz a Pedro)
● Noqayku orquman rishayku (nosotros estamos yendo hacia el cerro)
● Paykuna Cajamarcaman ch´usanku (Ellos viajan hacia Cajamarca)
22. SEQ’E: HINA – (COMO, COMO LA, COMO EL):
Michihina: como el gato, noqahina: como yo
● Noqahina munayta tusuy (cómo yo baila bonito)
● Carloscha payhina takiy (Carlos canta como el)
● Kanhina sumaqta wayk’un (cocina rico como tú)
● Kankunahinan llank’ananku (tienen que trabajar cómo ustedes)
23. SEQ’E: PU – (SE LO): verbos
Pichapuy: barreselo, wayk’upuy: cocinaselo
● Chay wakata watapuy (Ese toro amarraselo)
● Taytaykipaq kunan wayk´upuy (Para tu papá cocinaselo hoy)
● Chay t´antata mikhupuy (Ese pan cometelo)
● panaykiq wasinta pichapuy (De tu hermana barreselo su casa)
Hermelinda paucar huari
SEQ´E CHA
-pedrocha pucllawiasmi
-juliancha hamusian ahay wasimanta
-josecha purin mayu patapi

CHA
-Mariaqa tiyasashancha rumipi : MARIA ESTARA SENTA
-Andreaqa rishiancha huarocondotaca : andrea posiblemnte est
huarocondo
CÁRDENAS JUAREZ URPI DANIELA

SEQ’E YAPAKUNA - MORFOLOGÍA / SEQ’EKUNA - SUFIJOS:

1. SEQ’E: Y - (MI)
_ Alqoy urpiwan pujllan: Mi perro juega con la paloma.
_ Mamay qowitacha mijun: Mi mamá come cuysito.
_Michiy wasita waqan: Mi gato llora en la casa
_k´ankay parata takin: Mi gallo canta en la lluvia
_Ñañay yachaywasita kashan:Mi hermana está en la escuela

2. SEQ’E: MANTA
_Rosa Ayacuchomanta hamun:Rosa viene de Ayacucho
_Noqayku Wanchaqmanta kayku:Nosotros somos de Wanchaq
_Paykuna Jualiacamanta kaykichis:Ellos son de Juliaca
_Urpikuna Punomanta phalanku:Las palomas vuelan de Puno
_Noqa Perumanta kayni:Yo soy de Perú
CÁRDENAS JUAREZ URPI DANIELA
3. SEQ’E: TA - (HACIA)
_Noqa wasita rantini: yo compro la casa
_María papata qhatun: María vende la papa
_Jorge yachaywasita purin: Jorge va hacia el colegio
_Noqayku huaynota tusunku: Nosotros bailamos el huayno
_Qankuna wasita purinkichis: Ustedes van hacia la casa
4. SEQ’E: KAMA – (HASTA)
_Paykuna sayk’unankama tusunku: Ellos bailan hasta cansarse
_Carlos Qoylloritykama purin: Carlos camina hasta Qoyllority
_Noqa wasikama takini: yo canto hasta mi casa
_Paykuna Bolivia SUYUkama ch’usAnku: Ellos viajan hasta Bolivia
_Alqoy orqokama phawan: Mi perro corre hasta el cerro
CÁRDENAS JUAREZ URPI DANIELA
5. SEQ’E: RI – (Y): ¿?
_Payri maytan kan?: y él de dónde es?
_Andreschari tusunqachu?: y Andrecito bailará?
_Mamayri waykunqa? y mi mamá cocinará?
_Noqari takisaq?: y yo cantaré?
_Alqori mijunqa?:y el perro comerá?
6. SEQ’E: N – (SU):
_Alqon michiwan pujllan: su perro juega con el gato
_María kankan mijun: María come su asado
_Noqanchis k’itinta purinchis: Nosotros caminamos hacia su lugar
_Qosan harawiku kan: su esposo es poeta
_Benjamín alqonwan puñun: Benjamín duerme con su perro
CÁRDENAS JUAREZ URPI DANIELA

7. SEQ’E: Q – PA(DE, DEL, DE LA)


_Q: vocal_PA: consonante:
_Paypa wasitan
lening abimael paucar castilla
sufijo “y”
mamaymi talla wasiypi llank´an- en casa trabaja mi mama
wasiypi kashan kinsa michikuna- en mi casa hay tres gatos
noqa wasiymi hamuni- de mi casa vengo
mario tiyashan sicuani llaqtapi- mario esta viviendo en sicuani
michiy hAWApi tiyashan- mi gato esta sentado afuera

sufijo “manta”
juancha punomanta ch´usamushan-juana esta viajando a puno
noqa urcosmanta t´antata apamusaq- yo traere pan de urcos
gabriel qosqomanta hamunqa- gabriel vendra de cusco
sebastian arequipamanta ch´usamunqa tutallamanta- sebastian viajara de arequipa por la mañana
noqa kani qosqomanta- yo soy de cusco

sufijo “ri”
payri maypitaq tiyan-el donde vive
qanri tutamanta hamunkichu- tu vendras mañana
juanachari paqarin tusunqachu- bailara juana mañana
payri purisharanchu- el estaba caminando
taytakiri maymantataq- tu papa de donde es

sufijo “ta”
rosacha alqochata mihuchishan- rosa esta dando de comer al perrito
alfreducha- chaqranta llanK’ashan- alfredo esta trabajando su chacra
juanacha wachanta pichashan- juana esta barriendo su casa
teodoracha makichanta maqchishan- teodoro esta lavando su mama
manuelcha p’achachanta sarushan-manuel esta pisando su ropa
Careluz Cabrera
SEQ’E: Y - (MI):
1. Mamay usqhaylla tusushaqa
2. Taytay wayqenwan phawan
3. Ñañay naqhalla onqoq kasharan
4. Alqoy atowan khunpakuna karanku
5. Warmay sayk´usqallaña kunanchallan kashan

SEQ’E: MANTA - (DE, DESDE):


1. Noqa Quillabamabamanta kani
2. Pay Tambomachaymanta kani
3. Sonqomanta urmasqani
4. Usphaqa llant´amanta ruwankun
5. T´antaqa hak´umanta ruwakun
Careluz Cabrera
SEQ’E: KAMA - (HASTA):
1. Samanta Colqakama purin
2. Qankuna yachay wasikama phawankichis
3. Noqanchis Limakama chusanchis
4. Qankuna tutakama tusunkichis
5. Alqo Qosqokama phawan
SEQ’E: RI - (Y):
1. ¿Noqari allin sonqoyoq kani?
2. ¿Qankunari orqota rinkichis?
3. ¿Khuchikunari t’urupi kashan?
4. ¿Uywakunari kanchapi kashanku?
5. ¿Juanri rumi wai ukhupi kashan?
Careluz Cabrera
SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO)
1. Rosacha yachaq wasinpi tusun
2. Lauracha paqochakunata mijuchin
3. Fiorelacha miskikunata rantin
4. Camilacha aychata teqtichinapi wayk'un
5. Mariacha
Seq´e wan: (con, me)
1. Noqa Jorgewan takini.
2. Qankuna Michiwan mijunkichis
3. Alqo khuchiwan purin
4. Pay Mariawan tusun
5. K’usillu k’allakunawan tiyan
Careluz Cabrera
Seq´e: n (su)
1. Wawan anchata waqan
2. Maman munaychata takin
3. Taytan qelqananpi qelqan
4. Apuchan patara qhelqatakunata ñawinchan
5. Carloschaq wasi punkun kichaska
Seq´e: q: (de, del, de la)
1. Noqaq alqoymi aychata mijun
2. Anachaq chukchan munaycha
3. Challwaq mijunanta tarini
4. Mariachaq wasin munaycha
5. Chinchaypa
Careluz Cabrera
Seq´e: kuna: (s)
1. Mamaymi yuraq t'itakunata apan
2. Ñañaymi yana mankakunapi wayk'un
3. Toraymi t'antakunata apan

Seq´e: pi: (en)


1. Pay yachay wasipi takin
2. Noqa coqrropi chusani
Melissa Araceli Pilco Montalvo
SEQ’E Y:
1. Alqoymi wasipi mikhunshan Mi perro esta comiendo en la
casa
2. Ñañaymi mayupi takishan Mi hermana esta cantando en el
rio
3. Ñañay wasinpi t´aqsashan Mi hermana esta lavando en su
casa
4. Turay mayupi wayt´ashan Mi hermano esta nadando en el
rio
5. Mamay qhatuna wasipi ranashan. Mi mamá esta vendiendo en el mercado

SEQ’E MANTA:
6. Noqa Chincherosmanta kani Yo soy de Chincheros
7. Noqanchis Calcamanta kanchis Nosotros somos de Calca
8. Kan Limamanta kanki Tu eres de
SEQ’E TA
1. Alqoymi t`antata mikhunshan Mi perro esta comiendo el pan
2. Ana qhatuna wasipi rantin Ana compra en el mercado
3. Turay chacrata llank’an Mi hermano trabaja en la chacra
4. Lauracha kanchata pukllan Laurita juega en el parque
5. Ipay manqos wasipi takinqa Mi tia cantará en la iglesia

SEQ’E KAMA
6. Pay Chincheroskama chusunqa Ella viajara hasta Chincheros
7. Ñañay Limakama tusuran Mi hermana bailo hasta Lima
8. Juan mayukama phawan Juan corre hasta el rio
9. Michiy tutakama puñun Mi gato duerme hasta la noche
10. Ch’eqolluta paqarinkama.takinqa El ruiseñor cantara hasta mañana

SEQ’E RI

11. Ipayri maypitaq kashan? Y mi tía,dónde está?


12. Qanri maymanta kanki? Y tu, de donde eres?
13. Alqoyri mikhun? Y mi perro, comio?
14. Mamayri tusunqa? Y mi mamà, bailara?
15. Erqekunapi takinku? Y los niños, cantan?
SEQ’E N
1. Ñanay wasin pichayn Mi hermana limpia su casa
2. Awichay hawayn takishan Mi abuela esta cantando a su nieto
3. Luis qoyan tusunki Luis baila con su esposa
4. Sara Wanp´aran mikhushan Sara esta comiendo en su mesa
5. Alqoy wasichan puñunki Mi perro duerme en su casita

SEQ’E Q- PA
6. Pedroq wayqentan taytay reqsin Mi padre conoce al hermano de Pedro
7. Noqaq ñañay wasin hatun De mi hermana su casa es grande
8. Noqaq yayauki alqon huch’uy De mi tio su perro es pequeño
9. Erqeq michin yuraq Del niño su gato es blanco
10. Noqaq taytay wasin yana De mi papá su casa es negra

SEQ’E MI

11. Alqotaqmi mukhushan El perro esta comiendo


12. Paolami llank´aysapa Paola es trabajadora
13. Anacha yuyaysapa Anita es inteligente
14. Turaymi kallpasapa Mi hermano es fuerzudo
15. Ipaymi amachaq Mi tia es abogada
SEQ’E PI
1. Ñanay wasipita mikhushan Mi hermana esta comiendo en la casa
2. Ana mayupi tusushan Ana esta bailando en el rio
3. Ipay chakrapi llank’ashan Mi tía esta trabajando trabaja en la
chacra
4. Mariaq wasinpi pisqa runakuna tiyanku. En la casa de María viven cinco personas.
5. Erqe wasinpi waqashan. El niño esta llorando en su
casa

SEQ’E Q-WAN
6. Noqa wayqey Wan maqanakuni Yo me peleo con mi hermano
7. Pay-wan rimayta munani. Quiero hablar con él
8. Noqa ñañaywan tusuni Yo bailo con mi hermana
9. Kay sipas Runa simita yachachiwan. Esta muchacha me enseña quechua
10. Taytamamay pukllachiwanku Mis padres nos hacen jugar

SEQ’E KUNA

11. Noqa uywaykuna pukllani Yo juego con mis animales


12. Ñañaykuna takinku Mis hermanas cantan
13. alqoykuna wasiypi mikhun Mis perros comen en mi casa
14. Erqekuna mayupi pujllaranku Los niños juegan en el rio
15. Paykuna takishanku Ellos están cantando
SEQ’E YOQ-YUQ
1. Mamay chhulliyoq Mi mamá tiene gripe
2. Ñañay qosyoq Mi hermana tiene esposo
3. Michicha yana ñawiyoq El gatito tiene sueño
4. Sara hatun wasiyoq Sara tiene una casa grande
5. Luis chunka iskayniyoq Luis tiene 12 años

SEQ’E QA
6. Juan taytayqa Juan es mi papá
7. Anacha ñañayqa Anita es mi hermana
8. Fernando turayqa Fernando es mi hermano
9. Manchas puñunqa Manchas dormira
10. Ipay papata mikhunqa Mi tia comera la papa

SEQ’E PAS

11. Noqapas tusuy Yo también bailare


12. Mamay takishanku Mi mamá tambien esta cantando
13. Ana pujllaran Ana tambien jugara
14. Sara llank’ashan Sara tambien esta trabajando
15. Carlospas mayupi takinshan Carlos tambien esta bailando en el rio
SEQ’E PAQ
1. Puka t´ikatan mamaypaq apani La flor roja llevo para mi mamá.
2. Pachata taytaypaq t´aqsani La ropa lavo para mi papá
3. Mikhunata michiypaq rantini Compro comida para mi gato
4. Noqa ñañaypaq llank’ani Yo trabajo para mi hermana
5. Ipay ayllupaq wayk’un Mi tia cocina para la familia

SEQ’E RAQ
6. Anaraq wasin pichanyn Ana limpia todavia su casa
7. Mamayraq wasipi wayk´un Mi mamá todavia cocina en la casa
8. Ñañayraq chakrapi tusushan Mi hermana todavia esta bailando en la chackra
9. Noqaraq mayupi takini Yo todavia canto en el rio
10. Alqoyraq mach’aypi pukllan Mi perro todavia juega en la cueva

SEQ’E RAYKU

11. Noqa taytayrayku llank’asaq Yo trabajare por mi papá


12. Antoni qoyanranku takin Antoni canta por su esposa
13. Luis huk’ucharayku pit’aran Luis salto a causa del raton
14. Sispa waykey chhullirayku wañuran Mi primo murio por la gripe
15. Susana alqorayku pawhan Susana corre por el perro

SEQ’E CHA
16. Ñañaycha wasin pichayn Mi hermanitaa limpia su casa
17. Mamaycha hawayn takishan Mi mamá esta cantando a su nieto
18. Luischa qoyan tusunki Luicito baila con su esposa
19. Saracha Wanp´aran mikhushan Sarita esta comiendo en su mesa
20. Alqoy wasichan puñunki Mi perrito duerme en su casita
SEQ’E CHI
1. Aylluywan t’antata ruwaykuchi Con mi familia haremos cocinar pan
2. Turaykiwan michita maskhachiy Con tu hermano haz buscar al gato
3. Mantay wayk’achiy Haz cocinar a mi mamá.

SEQ’E CHU
4. Qoyachu Es la esposa?
5. Taytachu Es el papá?
6. Ñañaychu Es la hermana?
7. Yana atoqchu Es el zorro negro?
8. Chay chacachu Ese es el puente?

SEQ’E MAN

9. Pay Chincherosman chusunqa Ella viajara hacia Chincheros


10. Ñañay Limaman tusuran Mi hermana bailo hacia Lima
11. Juan mayuman phawan Juan corre hacia el rio
12. Michiy sach’asach’aman phawan Mi gato corre hacia el bosque
13. Mantay Pisaqman chusunqa Mi mamà viajara hacia Pisaq

SEQ’E HINA

14. Unqusqa hina Como enfermo


15. Rumi hina Como piedra
16. Juanqa qam hina churisapa Juan tiene muchos hijos como tú
17. Wawayqa ñuqa hina umasapa Mi hijo es cabezón como yo
SEQ’E PU
1. Chay wallpa wayk´upuy Esa gallina cocinaselo
2. Michiykipaq kunan wayk´upuy Para tu gato cocinaselo
3. Chay t´antata mikhupuy Ese pan cometelo
4. Ñañaykiq wasinta pichapuy De tu hermana barreselo su casa
5. P’achan t´aqsapuy Su ropa lavaselo
SEQ’E LLA
6. Noqalla ayllupaq wayk’un Yo nomas cocino para la familia
7. Paylla taytanpaq tusuqa Ella nomas bailara para su padre
8. Alqollaña wallpa mikhuqa El perro nomas comera gallina
9. Mantaylla wasiy pichaqa Mi mamá nomas limpiara mi casa
10. Taytaylla chakrapi llank’aqa Mi papá nomas trabajara en la chacra
SEQ’E MU
11. María apurayta wayk’umuy María cocina rápido
12. Sara ñañaykita puqllachimuy Sara hazle jugar a tu
hermana
13. Juliana wasita pichachimuy Juliana has barrer la casa
14. Susana papakuna rantimuy Erika comprá papas
15. Paqarin sach’asach’aman llank´amusaq Mañana trabajare en el bosque.
SEQ’E KU
1. Anacha ñaqch’akuy Anita peinate
2. Jose purayta mikhukuy Jose apura come
3. Mantay purayta wasita pichakuy Mamá apurate limpia la casa
4. Taytay mamay munayta munanakunku Mis padres se aman bonito
5. Karinacha paqarin takikushay Karinita vaya bailando mañana
SEQ’E NAKU
6. Takanakuy Golpearse uno al
otro
7. Mikuchinakuy Hacerse comer uno al otro
8. Ñañaykuna nishuta k’aminakunku: Mis hermanas se insultan mucho
9. Kankuna allinta tusunakunkichis: Ustedes bailan bien
10. Paykuna askha munanakunku: Ellos se aman mucho
SEQ’E NA
11. Pay mikhuna mikhun Ella come su comida
12. Chay mikhuna rupharaq kashan Esa comida está caliente
13. Chincheros qhawarina kashan hakuchu Vamos a ver el Cusco.
14. Pachata t´asqan t´asqanawan Lava la ropa con lavadora
15. Chukchanta ñaqchay ñachaynawan Peinale su cabello con el peine
SEQ’E CHA
1. Anacha ñaqch’akuy Anita peinate
2. Ñañaycha wasin pichayn Mi hermanitaa limpia su casa
3. Mamaycha hawayn takishan Mi mamá esta cantando a su
nieto
4. Luischa qoyan tusunki Luicito baila con su esposa
5. Saracha Wanp´aran mikhushan Sarita esta comiendo en su mesa
6. Alqoy wasichan puñunki Mi perro duerme en su casita
SEQ’E CHÁ
7. Mamay chhulliyoqchá Mi mamá posiblemente tiene gripe
8. Ñañay qosyoqchá Mi hermana posiblemente tiene esposo
9. Michicha yana ñawiyoqchá El gatito posiblemente tiene sueño
10. Sara hatun wasiyoqchá Sara posiblemente tiene una casa grande
11. Luis chunka iskayniyoqchá Luis posiblemente tiene 12 años
SEQ’E PAQ
1. Puka t´ikatan mamaypaq apani La flor roja llevo para mi mamá.
2. Pachata taytaypaq t´aqsani La ropa lavo para mi papá
3. Mikhunata michiypaq rantini Compro comida para mi gato
4. Noqa ñañaypaq llank’ani Yo trabajo para mi hermana
5. Ipay ayllupaq wayk’un Mi tia cocina para la familia

SEQ’E RAQ
6. Anaraq wasin pichanyn Ana limpia todavia su casa
7. Mamayraq wasipi wayk´un Mi mamá todavia cocina en la casa
8. Ñañayraq chakrapi tusushan Mi hermana todavia esta bailando en la chackra
9. Noqaraq mayupi takini Yo todavia canto en el rio
10. Alqoyraq mach’aypi pukllan Mi perro todavia juega en la cueva

SEQ’E RAYKU

11. Noqa taytayrayku llank’asaq Yo trabajare por mi papá


12. Antoni qoyanranku takin Antoni canta por su esposa
13. Luis huk’ucharayku pit’aran Luis salto a causa del raton
14. Sispa waykey chhullirayku wañuran Mi primo murio por la gripe
15. Susana alqorayku pawhan Susana corre por el perro

SEQ’E CHA
16. Ñañaycha wasin pichayn Mi hermanitaa limpia su casa
17. Mamaycha hawayn takishan Mi mamá esta cantando a su nieto
18. Luischa qoyan tusunki Luicito baila con su esposa
19. Saracha Wanp´aran mikhushan Sarita esta comiendo en su mesa
20. Alqoy wasichan puñunki Mi perrito duerme en su casita
MARLENY SANTOS MESSA

1.- Mamay lawata wayk’ushan


2.- turay yachaywasiman rinqa
3.- Waway Hampina wasipi LlanK’an
4.- Apuchay wakata ch’awan
5.- Michiy kinsa llimphikunayoqmi wañurun

1.- Noqa Yauri Llaqtamanta Kani


2.- Pay Limamanta paqarin chayarmunqa
3.- QanKuna pukllanamanta Hamushankichis
4.- PayKuna wallpaymanta runtukunata apan
5.- Ipaymi llaqtaymanta sarata apamushan
ISAUL GONZALES AGUIRRE

SEQ’E: Y (MI)

1. MAMAY QOWITA UYWASHAN MIKHUNANPAQ, 2. WAYQEY SUMAQLLATAÑA TUSUN, 3. TAYTAY KHUCHITA MIKHUCHISHAN,
4. WALLPATA SIPISHAN ÑAÑAY RIPUNANPAQ 5. MINSHAKAMA MAMAY QEPAKUMQA WASIYPI

SEQ’E: MANTA

1. APURICMANTA CHAYAMUSHANI QOSQOPI TUSUNAYPAQ 2. NOQA CALCAKAMANTA KANI 3.QANRI MAYMANTA


CHAYAMUSHANKI 4. QOSQOMANTA LLAPA RUNAKUNA CHAYAMURANKU LLANKANANPAQ 5.

SEQ’E: TA

PAQARIN ERQETA MAYUMA APASAQ

MAÑANA LE LLEVO AL NIÑO AL RÍO

SEQ’E: KAMA

OQNIN WATAKAMA LLANK’AMUSAQ ABANCAY LLAQTAPI

HASTA EL OTRO AÑO TRABAJARE EN ABANCAY

SEQ’E: RI

NOQARI MANACHU LLANK’AQ RISAQ ORQOTA

Y YO NO IRE AL CERRO A TRABAJAR


Isaul Gonzales Aguirre
19. SEQ’E: CHI – (HACER): HACIENDO, HAZ, HAZLO- VERBOS

1. Mamitay wasita pichachin erqewan

2. Taytay paqarin llankachinqa chaqrata


3. Pañay wawanta puñuchin
4. Wayqey pachanta taqsachin tiyaqmasiwan
5. Qatay wawanta takichin yachaywasipi

20. SEQ’E: CHU – (ES O NO ES) – (¿?): duda

1. Wakachu sarata mikHuran

2. Khuchichu tanqaran mamaykita?

3. Añaschu chinpata rishan

4. Michichu mikuranma miKHunata

5. Asnochu qaytaran wayqeykima


Isaul Gonzales Aguirre

21. SEQ’E: MAN – (HACIA LA/el): ta

1. Alqo wasiman purisharan

2. Imaraykun Mariacha Abancayma ch’usaran

3. Asnoqa orqoman purisharan

4. Taytay mayuman pachataqsay risharan

5. Mamitay llaqtaman risharan erqeta maskananpaq

22. SEQ’E: HINA – (COMO, COMO LA, COMO EL):

1. Noqahina yana ñawi kawaq

2. Erqehina mikushan Mariachaqa

3. Noqa taytayhian llankachimusaq chaqrata

4. Mariacha mamitanhina tususharan sumaqllataña

5. Toray khuchihina quellillataña purisharan


Isaul Gonzales Aguirre
23. SEQ’E: PU – (SE LO): verbos
1. Erqemanta maqchipuy pachankunata
2. Taytaykipa chaqranta llankapuy paqarin
3. Mamitayquipa qhawapuy wakanta orqopi
4. Panayquipa wawankunta uywapuy cunan wata
5. Torayquipa hallmapuy saranta paqarin puchay
Rosa C. Farfan Qqueccaño
Sufijo “y”
1. Mamay llant’ata pallamushan: mi mamá está recogiendo leña
2. Ñañay p’achanta t’aqsashan: mi hermana está lavando su ropa
3. Taytay wasiyta hatarichinQa: mi papá construirá mi casa
4. Turay mijunata wayk’unQa: mi hermano cocinara la comida
5. Ñañay wasiyta pichamunQa: mi hermana limpiará mi casa

Sufijo “manta”
6. Noqa Qosqomanta hamushani:
7. Paykuna wasiymanta lloqsimunkaku
8. Kankuna mamaymanta munayta rimankichis
9. Noqa turaymanta paqararin mañakusaq qolqEta
10.Pay taytanmanta allinta llank’ayta yachan
Rosa C. Farfan Qqueccaño
Seq’e TA (hacía)
1. Noqa paqarin Qosqota risaq: yo mañana iré hacía Cusco
2. Pay paqarin wasiyta: hamunQa el o ella vendrá mañana hacia mi casa
3. Kankuna chakrata ch’isi tukuramuskankichis ruwayta: ustedes habían terminado de hacer ayer la
chacra
4. Pay Arequipata ripunQa: el se irá hacia Arequipa
5. Pay limata mamanwan rinQaku tusuq: ella irá a Lima a bailar con su mamá
Seq’e KAMA
6. Paqarinkama ñañay: hasta mañana hermana
7. MinchHa p’unchaykamanllaqtanchispi: tusunQaku hasta pasado mañana bailarán en nuestro pueblo
8. Tutakama ñañaywan purimUsaqku: caminaremos hasta en la noche con mi hermana
9. Paqarinkama alqochayta masKhamusaqku : buscaremos hasta mañana a mi perrito
10. Tutakaman parayapusqa: había llovido hasta la noche
Seq'e RI ¿?
11. ¿Ñañayri paqarin tusunQachu?: ¿Y mi hermana bailará mañana ?
12. Ñañayri mayta pasarán? : Y mi mamá a dónde fue?
13. Maypi kashan alqochayri?: Y mi perrito dónde está?
14. Taytayri llank’aqchu pasan? : Y mi papá fue a trabajar?
15. Turayri paqarinchu limata pasanQa?: Y mi hermano mañana irá hacia Lima?
Rosa C. Farfan Qqueccaño
Seq’e N (su)

1. Qosan uywaqunata michimusQa: su esposo había pastado los animales


2. Alqon t’antata mijun: su perro como pan
3. Wawan allintaña rimayta yachashan: su bebé ya está aprendiendo a hablar bien
4. Ñañan allinta takisQa: su hermana cantaba bien
5. Maman munay warmi Kasqa: su madre había sido buena mujer

Seq’e Q-PA (DE, DEL, DE LA)

6. Rosaq mamaymi munay warmi: De Rosa su madre es una buena mujer


7. Alqoq wasinmi munaycha kashan: Del perro su casa está bonito
8. Mariaq turanmi allin yachachiq: de María su hermano es buen profesor
9. Matildeq qhunpanmi allinta hampin: de Matilde su compañera cura bien
10. ChiKuchaq phuqllananmi chinkarun: Del niño su jeguete se perdió

Seq’e MI (es- está)

11. Haqay runaqa Cristianmi kashan : aquél hombre es Cristian


12. Chay uywaq sutinQa atoqmi: su nombre de ese animal es zorro
13. Kay puqllanaQa Mariaqmi: este juguete es de María
14. Chay allin tusuq runaQa papaymi: ese hombre bailarín es mi papá
15. Haqay warmiq sutinQa Marian: el nombre de esa mujer es María
Rosa C. Farfan Qqueccaño
SEQ'E KUNA (S) sustantivos
1. Alqokuna tutantin kanisharanku: los perros estaban ladrando toda la noche
2. Erqekuna allinta puqllayaminku: los niños jugaron bien
3. Noqaq wasiykunan munayllaña: mis casas son bonitas
4. Paymi t’antakunata allinta masayamusQa: el había masado bien los panes
5. Llipin uywakuna chinkaramusQa: todos los animales se habían perdido
SEQ'E YOQ-YUQ (TNER, TIENE )
6. Payqa askha wasiyoq: el tiene muchas casas
7. Payqa isqay chunka watayuqmi: el tiene 20 años
8. Pay pisi uywayuq: el tiene pocos animales
9. Noqa munay alqoyuq kani: yo tengo bonito perro
10. Kan munay ñañayuq Kanki: tu tienes una buena hermana
SEQ'E QA (EL QUE, LO QUE ES) verbos
11. Payqa tutatañan puñunqa: el dormirá ya más noche
12. Ñañay munayta takiyunqa: mi hermana cantará bonito
13. Turayka chaymantañan mikhunqa: mi hermano comerá ya después
14. Pay paqarin phuqllanqa: ella jugará mañana
15. Mamay sumaqta paqarin wayk’unqa: mi mamá cocinará rico mañana
Rosa C. Farfan Qqueccaño
SEQ'E PAS (TAMBIÉN)
1. Noqapas risaqmi: yo también iré
2. Paypas allintan ruwamun: el también hizo bien
3. Mariapas takimunkan: María también cantará
4. Mamaypas sumaqtan wak’un: mi mamá también cocina rico
5. Taytaypas allinta llank'amusQa: mi papá también había trabajado bien
SEQ’E PAQ (PARA)
6. Noqapaq karanñan t’antaQa : para mí ya había pan
7. Mariapaq faltan tapara: para María falta libro
8. Mamaypaq munay alqOchata rantisaq: para mi mamá compraré un bonito perro
9. Taytaypaq mikhunata apamusaq: para mi papá le traeré su comida
10. Ñañaypaq munay p’achata rantimusaq: para mí hermana compraré bonita ropa
SEQ'E RAQ( TODAVIA, AUN, AUN MAS)
11. Payraq mikhunka: ella todavía comerá
12. Paykunaraq tusunkaku: ellos todavía bailarán
13. Noqaraq aparusaq: yo todavía llevaré
14. Hatunraqmi kashan ruwananta: hay grande todavía para hacer
15. Kanraq takinki: tu tavia cantarás
SEQ'E RAYKU (POR, A CAUSA)
16. Mamayrayku allinta ruwamusaq: por mi mamá haré bien
17. Ñañayrayku rirani: fui por mi hermana
18. Taytayrayku wayk’usaq: cocinare por mi papá
19. Noqarayku hamuranku : por mi vinieron
SEQ'E CHA (CITA, CITO, ITA, ITA)
20. Anacha mayupi phullashan: Anita está jugando en el río
21. Chay alqocha munayta puqllashan: ese perrito está jugando bonito
22. Juancha allinta llank’ashan: Juancito está trabajando bien
23. Paypa hathun wasichan kan : el tiene una casita grande
24. Mariacha munayta tusun: María baila bonito
Rosa C. Farfan Qqueccaño
SEQ’E CHI (Hacer, haciendo, haz, hazlo)
1. Ñañaykiwan wasiykita pichachiy: has barrer tu casa con tu hermana
2. Turaykiwan maskhachiy chay alqota: con tu hermano haz buscar ese perro
3. Ñañaykiwan tusuchiy taytaykita: con tu hermana hazle bailar a tu papá
4. Sispa turaykita yachachiy t’anta ruwayta: a tu primo enséñale hacer el pan
5. SulK’aykita qhelqachiy chay taparata: hazle escribir con tu hermanito ese
cuaderno
SEQ’E CHU (Es o no es) ¿? Duda
6. Alqochu mijunanta tukurapun?: El perro termino su comida?
7. Turaykichu riran sispa turayki pusaq?: Tu hermano fue a traer a tu primo?
8. Wakanchischu wakamushan? Es nuestra vaca quien llora?
9. Mamaykichus hakhayta hamushan? Es tu mamá quien está viniendo allá?
10. Alqochu kanimushan? Es el perro quien ladra?
Rosa C. Farfan Qqueccaño
SEQ'E MAN (hacía la /el) Ta
1. Qosqoman paqarin risaq: mañana iré hacía Cusco
2. Pasay wasiman ripushayña: vaya yendo hacia la casa
3. Limaman minccha P’unchay pasapunka: pasado mañana se irá hacia Lima
4. Uywakunaman tirashayña: vaya yendo hacia los animales
5. Pasay Arequipaman suchishayña: vaya mandando hacia Arequipa
SEQ'E HINA( cómo/ cómo la/ cómo el)
6. Noqahina munayta takin: cómo yo canta bonito
7. Payhina tusun: baila como el
8. Kanhina somaqta wayk’un: cocina rico como tú
9. Paykunahina ruwanaykichis: tienen que hacer como ellos
10. Kankunahinan llank’ananku: tienen que trabajar cómo ustedes
SEQ'E PU (selo) verbo
11. María pichapuy wasinta : María barreselo su casa
12. Taytay yanapayrapuy ruwananta: papá ayudaselo hacer su tarea
13. Jose ñawinchapuy chay taparata : José leeselo ese libro
14. Ñañay wayk'upuy taytanchispaq : hermana cocinaselo para nuestro padre
15. Cristian chay t'antakunata aparapuy sispa turanchisman: Cristian esos panes lleváselos a nuestro
primo
Rosa C Farfan Qqueccaño
SEQ'E LLA- LLAÑA ( NOMAS, SOLAMENTE)
1. Noqalla rirusaq: yo nomás iré
2. Alqollaña uywata katiyramunqa: el perro nomaya arreara los animales
3. Qanllaña llant’ata aparamunki: tu nomaya traerlas leña
4. Juanallaña tusumunqa: Juana nomaya bailará
5. Kankunallaña ripunkichis: ustedes nomaya se irán
SEQ'E MU (verbos)
6. María apurayta wayk’umuy: María cocina rápido
7. Qan ñañaykita puqllachimuy: tu hazle jugar a tu hermana
8. Juancha munayllata ruwamuy: Juan has bonito
9. Erika allin t’antata rantimuy: Erika comprá buenos panes
10. Josecha turaykita p’achachimuy: José vistele a tu hermano
SEQ'E NAKU: Acción mutua- verbos ( 2 personas)
11. Haber maqanakuychis: haber peguense
12. Kankuna allinta munanakuychis: ustedes amense bonito
13. Paykuna nishuta k’aminakunku: ellos se insultan mucho
14. Kankuna allinta yanapanakunkichis: ustedes se ayudan bien
15. Paykuna pisita munanakunku: ellos se aman muy poco
SEQ'E NA (verbo - sustantivo)
16. Chay pichana mosoqlla kashan: esa escoba está nueva
17. Chay mikhuna rupharaq kashan: esa comida está caliente
18. Haku takimuna: vamos hay que cantar
19. Haqay wakakuna millay: esas vacas son peligrosas
20. Chay p’achakuna munaycha kashan: esas ropas están bonitas
Rosa C Farfan Qqueccaño

SEQ'E KU
1. Kan puñukuy: tu duérmete
2. Apurayta ñaqch’akuy: apura peinate
3. Allinta munakuy: amale bonito
4. Paykuna munayta munanakunku : ellos se aman
bonito
5. Kan tusukushay paqarin: tu vaya bailando
mañana

También podría gustarte