Está en la página 1de 40

SUFIJOS

• Pa // Q = De, del, de la Sufijo genitivo (sufijo posesivo) Se adiciona Q


cuando
la palabra termina en vocal y PA cuando termina en consonante.

Noqaq = De mi / mio
Noqaq turay = mi hermano/ de mi mi hermano
Noqaq wasiy = mi casa/ de mi mi casa
Qanpa = De ti / tuyo
Qanpa wasiyki = tu casa / de ti tu casa
Qanpa turayki = tu hermano/ de ti tu hermano
Atoqpa = del zorro
Atoqpa uñan = la cria del zorro
Wallpaq = de la gallina
Wallpaq chiwchichan= el pollito de la gallina
noqanchispa = de tu papá
noqanchispa wakanchis = de nosotros nuestra vaca
mamataytaypa allpanku = de mis padres su terreno
Wasiq = de la casa
Wasiq punkun = la puerta de la casa
Wasiypa = de mi casa

HUNT’A RIMAYKUNA = ORACIONES

Luispa wasinqa munaychan = la casa de luis es bonita


Urpiq michinqa q’ellon = El gato de Urpi es amarilllo
Noqaq turayqa yachay wasipin kashan = mi hermano está en la escuela
Qankunaq orqo wakaykichis ch’unpin = de ustedes vuestro toro es marron
= EL toro de ustedes es marrón
ROLANDO PEREZ RAMIREZ
10:38
Willianpa alqonqa yanan (el perro de willian es negro
MIRIAM STEPHANIE PFUYO FARFAN
10:38
Martaq llaqtanpi parashan – En la ciudad de Marta está lloviendo

ALESSANDRO ANDERSON MORA RIQUELME


10:38
zandraq waswanqa yuraqmi =el pato de zandra es blanco

SHARIA CARLYLE PANCORBO ALIAGA


10:38
mi hermana està en la casa - noqaq ñañayqa wasipin kashan
GERICSON CORTEZ URRUTIA
10:38
keylaq hanp'atunqa q'omermi - El sapo de keyla es verde
HARLET MELVA INCA ALEGRIA
10:38
Mariaq alqonqa llawllin = el perro de Maria es morado
ZANDRA MEDINA CERECEDA
10:39
MONICAQ WASINQA WILAPIN = LA CASA DE MONICA ES NARANJA
JOSUE NINO MOINA AUCCAIPFURO
10:39
Carlospa wallpanqa pukan = la gallina de carlos es rojo
ABEL SARCCO USTO
10:39
1.-Noqaq senqayqa p'akisqa
2.-Carlospa cawitun millay
3.-Noqanchispa llank'ananchisqa hatun yachay wasin

ROMINA VERONICA PUMACAYO QUISPE


10:40
Florenciaq q´entenqa q´omermi = El picaflor de Florencia es verde
ROSMERY FERNANDEZ TAPARA
10:42
Rosaliaq urunqa yanan----la araña de Rosalia es negro

NAYRUTH AGUILAR PINARES


10:42
Noqanchispa llamanchis : de nosotros nuestra llama

WITHNEY WENDY GUTIERREZ CISNEROS


10:42
Mariaq paqonqa yanan

KEVIN WILLIAM DEL CARPIO OVIEDO


10:42
Juanpa michin yuraq = El gato blanco de juan
SOLAND SAYITH ROJAS CONTRERAS
10:42
Sandraq wasinqa q'ellon
CRISTHIAN ANGGELO VARGAS QUISPE
10:42
Luciaq wasinqa q´ellon

FABIOLA ARACELLY TORRES VERGARA


10:42
Noqaq sispa ñañay kanchapin kashan - Mi prima esta en su patio
ALISSON STEFANI ARAPA FLORES
10:43
Noqaq apuchayqa chakrapi kashan = MI ABUELITO ESTA EN LA CHACRA
MARIA DEL ROSARIO MINAURO ZAPATA
10:43
Martinpa challwanqa oqen - el pez de martin es plomo
EMELY HUAMAN QUISPE
10:45
Mariaq chaqranqa q’omermi - la chacra verde de maria

BRIGITD LUCIA ROSENTHAL CERECEDA


10:46
Johnpa tukunqa yuraqmi- el búho de Sandra es blanco

KELLY GUADALUPE RIOS RADO


10:58
Sispa ñañaymi wasipin kashan

NAYRUTH AGUILAR PINARES


11:00
Noqanchispa llamanchisqa yanan: de nosotros nuestra llama es negra

• Hina = Como, como la, como el (comparativo)

Qan hina = Como tú


Pay hina = Como él
Wayqey hina = como mi hermano
Michinchis hina = Como nuestro gato
Michiyqa michiykin hina =
Mi gato es como tu gato

Tu hermano es como su hermano


Wayqeykiqa wayqen hinan

Rayku = Por, a causa de (causal) por la, por el


Qosqo rayku = Por el Cusco
Ususiy rayku = por mi hija

• Lla = Solo, solamente, no más (limitativo)


Noqalla = solo yo/ yo nomas
Paylla = solo ella/ella no mas
Luislla = solo Luis / Luis no más

Noqalla wasiypi kashani = Solo yo estoy en mi casa


Imaynalla kashanki? = ¿Cómo estas? / ¿Como no mas estás?
1° GRUPO

PRONOMBRES VERBO KAY-SER

1- Noqa a) ….qa ….. mi(n)


2- Noqayku b) Kankichis
3- Qan c) Kani
4- Paykuna d) kanchis
5- Qankuna e) Kayku
6- Pay f) Kanku
7- Noqanchis g) Kanki

……

2° GRUPO

PRONOMBRES VERBO KAY -ESTAR

1- Noqa a) Kashankichis
2- Noqayku b) Kashanku
3- Qan c) Kashan
4- Paykuna d) Kashanki
5- Qankuna e) Kashanchis
6- Pay f) Kashayku
7- Noqanchis g) Kashani

……

3° GRUPO

PRONOMBRES SUFIJOS POSESIVOS

1- Noqa a) YKICHIS - NIYKICHIS


2- Noqayku b) YKI - NIYKI
3- Qan c) N - NIN
4- Paykuna d) NCHIS - NINCHIS
5- Qankuna e) YKU- NIYKU
6- Pay f) Y - NIY
7- Noqanchis g) NKU - NINKU
……
KAY = TENER .- Presenta dos formas:

A) Es conjugable en todas las personas excepto en la 3era persona del singular, cuando el
sustantivo que le precede lleva el sufijo de pertenencia YUQ más el verbo KAY (ser)en su
forma conjugada.

Sustantivo + YUQ (YOQ) - KAY conjugado como ´ser´


Fuente: Araoz y Salas

PERSONA SINGULAR PLURAL


1ra …(NI)Yuq Kani (yo) tengo …Yuq Kanchis (nosotros) tenemos
(ext.)
…Yuq Kayku (nosotros) tenemos
(restr.)
2da …Yuq Kanki (tú) tienes …Yuq Kankichis (Uds.) tiene
3ra ----- (él/ella) tiene …Yuq Kanku (ellos/ellas) tienen

Con respecto a la 3era. Persona se utilizaran además los sufijos Qa y Mi

Qhawarichiykuna= Ejemplos

- Noqa Wasiyuq kani = Yo tengo casa


- Qan Wasiyuq kanki = Tú tienes casa Singular
- Payqa wasiyuqmi = Él/ella tiene casa
Paymi wasiyuq
Pay wasiyuq

- Noqanchis wasiyuq kanchis = Nosotros tenemos casa


- Noqayku wasiyuq kayku = Nosotros tenemos casa
Qankuna wasiyuq kankichis = Ustedes tienen casa Plural
- Paykuna wasiyuq kanku = Ellos/ellas tienen casa

- Noqa kinsa wasikunayuq kani = yo tengo tres casas


- chunka Wasiyuq kanki = tienes 10 casas
- Rumiqa kinsa chunka pisqayuq wasikunayuqmi = Rumi tiene
35 casas casas

Luiswan qanwan chunka iskayniyuq wasikunayuqmi kankichis

Luis y tú tienen 12 casas

ABEL SARCCO USTO


12:29
Noqanchis llaqtayuq kanchis
GERICSON CORTEZ URRUTIA
12:30
kenywan angelwan tawa alqochayuq kanku = keny y angel tienen cuatro perritos
MIRIAM STEPHANIE PFUYO FARFAN
12:30
Qan iskay alqokunayuq kanki – tu tienes dos perros
SOLAND SAYITH ROJAS CONTRERAS
12:31
Urpiqa soqta chunka isqonniyoq alqokunayuqmi: urpi tiene 69 perros
JOSUE NINO MOINA AUCCAIPFURO
12:31
Noqa tawa mankakunayuq kani = yo tengo 4 ollas
WITHNEY WENDY GUTIERREZ CISNEROS
12:31
Noqa Tawa michiyuq kani
DAJHANA AMADIS CHAUCA TITTO
12:31
Noqa iskay alqoykunayuq kani- yo tengo dos perros

ROMINA VERONICA PUMACAYO QUISPE


12:32
Qankuna chunka wasiyuq kankichis = Ustedes tiene 10 casas

EMELY HUAMAN QUISPE


12:32
Flora noqawan chaqrayuq kayku- flora y yo tenemos chacra
ROSMERY FERNANDEZ TAPARA
12:32
kamilawan sebastianwan huk alqoyuqmi kanku ---- kamila y sebastian tienen 1 perro

FABIOLA ARACELLY TORRES VERGARA


12:32
Martinwan qanwan iskay chunka soqtayuq alqokunayuqmi kankichis - Ustedes tienen 26 perros
MARIA DEL ROSARIO MINAURO ZAPATA
12:32
noqanchis llamayuq kanchis - nosotros tenemos llama
BRIGITD LUCIA ROSENTHAL CERECEDA
12:32
Nicolqa iskay chunka qoweyuqmi - nicol tiene 20 cuyes

ALESSANDRO ANDERSON MORA RIQUELME


12:33
Pedroqa chunka waswakunayuqmi - Pedro tiene 10 patos

KEVIN WILLIAM DEL CARPIO OVIEDO


12:33
Juan mariawan wasiyuq kanku- = Juan con maria tienen casa.
Noqayku mijunayuq kayku = nosotros tenemos comida

NAYRUTH AGUILAR PINARES


12:33
Maria y tú tienen 5 loros: mariawan qanwan pisqa k’allakunayuqmi kankichis

KEVIN STIVEN RIOS MERCADO


12:33
Paykuna chirimanta kashanku …….. ellos tienen frío
ALISSON STEFANI ARAPA FLORES
12:33
ISABELQA ISKAY CHUNKA PISQAYUQ ALQOKUNAYUQMI = MARIA TIENE 25 PERROS

ROLANDO PEREZ RAMIREZ


12:33
paykuna tawa kunturkuna kanku

CRISTHIAN ANGGELO VARGAS QUISPE


12:33
Noqanchis pisqa alqokunayuq kanchis = Nosotros tenemos 5 perros

SHARIA CARLYLE PANCORBO ALIAGA


12:34
èl tiene 3 gatos - Paymi kinsa michikunayuq

HARLET MELVA INCA ALEGRIA


12:34
noqanchis sispa ñañakunayuq kanchis = nosotros tenemos primas

ZANDRA MEDINA CERECEDA


12:35
MARIELAQA TAWAYUQ ALQOKUNAYUQMI = MARIELA TIENE 4 PERROS

KELLY GUADALUPE RIOS RADO


12:35
Qan pisqa surikunayuq kanki – tu tienes cuatro avestruces
ADJETIVOS

ADJETIVOS CALIFICATIVOS

MUNAY MILLAY

HATUN

HUCH’UY
WIRA TULLU

QELLA LLANK´AQ

 Kay = Este, esta, esto, Estos, estas


 Chay = Ese, esa, eso, Esos, esas
 Haqay = Aquel, aquella, aquello, aquellas, aquellos

 Munay = Bueno
 Munaycha = Bonito
 Millay = Feo/malo
 Hatun = Grande
 Huch’uy = Pequeño
 Tullu = Flaco
 Wira = Gordo
 Suwa = Ladrón
 Qella = Ocioso
 Llank’aq = Trabajador
PRONOMBRES INTERROGATIVOS
 Pi? = ¿Quién?
Pin hamun = ¿Quien viene?
 Pin? = ¿Quién es?
 Pin kanki? = ¿Quién eres?
 Ima? = ¿Qué?
 Iman sutiyki? = ¿Cuál es tu nombre?
 Imata munanki? = Que quieres?

 Hayk’a? = ¿Cuánto?
Hayk’a watayuq kanki?= ¿Cuántos años tienes?
- Hayk’an watayki?

 Hayk’aq? = ¿Cuando?
 Hayk’aq hamunki = ¿Cuando vendrás?
 Hayk’aq mikhuranki? = ¿cuando comiste?

 Mayqen? = ¿Cual?
 Mayqenmi alqoyki? = Cual es tu perro?
 Mayqenmi mankan? = cual es su olla?

 Imayna? = ¿Como?
 Imaynan kashanki? = ¿Cómo estás?
 Imaynan mamayki? = ¿Como es tu mamá?

 Maypi? = ¿En dónde?


 Maypi tiyanki? = ¿Donde vives?

 Mayman? = ¿Hacia dónde?


 Mayman rinki? = ¿Hacia donde irás?
VERBO KAY = TENER

2da forma

B) KAY es conjugado solo en 3era. persona del singular KAN= HAY cuando el sustantivo que lo
antecede lleva los sufijos posesivos y si va el pronombre en la oración estos llevaran los
sufijos genitivos (Q-PA= DE).

Sustantivo + sufijo posesivo - KAN


Qhawarichiykuna= Ejemplos siguiendo lo que algunos autores afirman.
Pronombre + sufijo genitivo - Sustantivo + sufijo posesivo - KAN

- Wasiy kan = Tengo casa


- Wasiyki kan = Tienes casa Singular
- Wasin kan = Tiene casa

- Wasinchis kan = Tenemos casa


- Wasiyku kan = Tenemos casa Plural
- Wasiykichis kan = Tienen casa
- Wasinku kan = Tienen casa(3 pp)

Atoqniy kan
Atoqniyki kan

Hunt’a rimaykuna = Oraciones

- Wakaykikuna kanchu? = ¿Tienes vacas?


- Kinsa alqoykuna kan = Tengo tres perros
- Wasiykiqa kanmi = Tienes casa

HUNT’A RIMAYKUNA = ORACIONES

- Noqaq iskay wasiykuna kan = Yo tengo dos casas


- Qanpa kinsa khuchiykikuna kan = tú tienes tres chanchos
- Elmerpa tawa alqonkuna kan = Elmer tiene cuatro perros

- KEVIN WILLIAM DEL CARPIO OVIEDO


- 11:38
- wasiypi Kinsa chunka michiykuna kan =tengo 30 gatos en mi casa.
- WITHNEY WENDY GUTIERREZ CISNEROS
- 11:39
- Noqaq tawa michiykuna kan yo tengo 4 gatos
- MIRIAM STEPHANIE PFUYO FARFAN
- 11:39
- noqaq tawa apuchaykuna kan - yo tengo cuatro abuelos
- SOLAND SAYITH ROJAS CONTRERAS
- 11:39
- Noqaq kinsa ch'unpi alqoykuna kan
- ROSMERY FERNANDEZ TAPARA
- 11:39
- noqanchispa kinsa alqonchiskuna kan --- nosotros tenemos tres perros
- ALISSON STEFANI ARAPA FLORES
- 11:40
- Jesuspa chunka ch’ullunkuna kan = Jesus tiene 10 gorros
- EMELY HUAMAN QUISPE
- 11:40
- Noqaq orqopi chunka yurak llamaykuna kan - yo tengo 10 llamas blancas en el cerro
- JOSUE NINO MOINA AUCCAIPFURO
- 11:40
- Juanpa tawa yuraq wasinkuna kan = juan tiene 4 casas blancas
- CRISTHIAN ANGGELO VARGAS QUISPE
- 11:40
- mamaypa tawa ñañankuna kan = mi mamá tiene 4 hermanas

ZANDRA MEDINA CERECEDA


11:40
ELIANAQ CHUNKA TAWAYUQ URPINKUNA KAN- ELIANA TIENE CATORCE PALOMAS

ROLANDO PEREZ RAMIREZ


11:40
Rafaelpa chunka yana wanakunkuna kan (rafael tiene 10 guanacos negros)
MARIA DEL ROSARIO MINAURO ZAPATA
11:41
Kinsa sullunaykuna kan - tengo tres llaves
ALESSANDRO ANDERSON MORA RIQUELME
11:41
zandraq tawa michinkuna kan - zandra tiene cuatro gatos
GERICSON CORTEZ URRUTIA
11:41
Noqaq tawa p'istunaykuna kan - yo tengo 4 abrigos
KELLY GUADALUPE RIOS RADO
11:41
Noqaq orqopi tawa yurak urpiykuna kan - yo tengo 4 paloma blancas en el cerro
KEVIN STIVEN RIOS MERCADO
11:42
Renanpa chunka michinkuna kan
FABIOLA ARACELLY TORRES VERGARA
11:42
Chunka iskayniyuq llikllaykuna kan - tengo 12 mantas
ABEL SARCCO USTO
11:42
Noqaq kinsa chunka wakay kan
HARLET MELVA INCA ALEGRIA
11:42
Noqaq iskay puka wakachuykuna kan = yo tengo 2 zapatos rojos

BRIGITD LUCIA ROSENTHAL CERECEDA


11:44
Kevinpa iskay michinkuna kan

SHARIA CARLYLE PANCORBO ALIAGA


11:46
Noqaq kinsa yana Pachachuykuna kan = yo tengo 3 ROPAS negras

MIRIAM STEPHANIE PFUYO FARFAN


12:05
Mayqenmi michiyki?-¿Cuál es tu gato? Hayk’aq mikhuranki t'inpu?-¿Cuándo comiste puchero? Pin hamun
Limamanta?-¿Quién viene desde Lima?
ABEL SARCCO USTO
12:06
CHAY ALQO QANPACHU? MAYQENMI WASIYKI? KUNAN MAYTATAQ RINKI?
GERICSON CORTEZ URRUTIA
12:06
Hayk'a michikunayuq kanki - cuántos gatos tienes? Mayqenmy p'achayki? - cual es tu vestido? Hayk'a
wasikunayuq kanki? - cuántas casas tienes?
KEVIN WILLIAM DEL CARPIO OVIEDO
12:06
Mayken llamayki?= cual es tu llama? Maypi tiyanki?= Donde vives? Hayq’aq ripunki? =Cuando te irás?

EMELY HUAMAN QUISPE


12:07
Iman sutinmi? Cual es su nombre? Maypi taytayki tiyan? Donde vive tu papa? Hayk’a ñañaykikuna kan?
Cuantas hermanas tienes?
FABIOLA ARACELLY TORRES VERGARA
12:07
1. Imaynan sispa ñañayki? - ¿Como es tu prima? 2. Mayqenmi p’ukun? - Cuál es su plato? 3. Hayk’aq
tusuranki? - Cuando bailaste?
ROLANDO PEREZ RAMIREZ
12:07
Rosa hayk°an ususikunayuq kanki (cuantas hijas tienes) hayk°aq hamunki llaqtaman (cuando vendras al pueblo)
mayqenmi tarukayki (cual es tu venado)
ROSMERY FERNANDEZ TAPARA
12:08
turay hayk'a hamunki --- condu vendras hermano mayqenmi michiyki? --- cual es tu gato? Hayk’aq tusuranki? -
Cuando bailaste?

JOSUE NINO MOINA AUCCAIPFURO


12:09
Maypi tiyanku? = donde viven? Hayk'aq takiyninki? = cuando cantaras? mamay Maypi tiyanki? = donde vives
mama?
ALESSANDRO ANDERSON MORA RIQUELME
12:09
MAYMANTA KANKI ?? - DE DONDE ERES IMATA MUNANKI? - QUE QUIERES MAYPI TIYANKI?-
DONDE VIVES
MARIA DEL ROSARIO MINAURO ZAPATA
12:09
-mayqenmi pumayki? Cuál es tu puma? -michiykikuna kanchu? Tienes gatos? -mayqenmi llikllan? Cuál es tu
manta?
CRISTHIAN ANGGELO VARGAS QUISPE
12:09
1. ¿Mayman rishanki Javiercha? = ¿ a donde vas Javiercito? 2. ¿ima k´iqllupi tiyanki yachacheq ? = ¿ en q calle
vives profesora ? 3. ¿Hayk´a uywakunata rikuranki? = ¿Qué animales has visto?
KEVIN STIVEN RIOS MERCADO
12:10
Mayqenmi michiyki ….. cual es tu gato ? Imaynan alqoyki ….. como es tu perro? Hayk’a michikunayuq kanki
…. Cuantos gatos tienes ?
WITHNEY WENDY GUTIERREZ CISNEROS
12:10
Mayqenmi alqoyki? Hayka llamakunayuq kanki? Maypi Tiyan taytayki?
ZANDRA MEDINA CERECEDA
12:10
¿MAYQENMI ATOQNIYKI? -¿CUAL ES TU ZORRO? ¿IMAYNAN TAYTAYKI? -¿COMO ES TU
PAPA? ¿MAYQENMI QATAN? -¿CUÁL ES SU FRAZADA?
HARLET MELVA INCA ALEGRIA
12:11
1. wasiyki hatunchu? = ¿tu casa es grande? 2. Yachachiq paychu turayki ? = ¿ Profesora el es tu hermano ? 3.
Yachachiq payri maypin tiyan? ¿Profesora y Él donde vive ?
SHARIA CARLYLE PANCORBO ALIAGA
12:13
1. Imaynan mamayki? - ¿Como es tu mamà? 2. Mayqenmi wakachun? - Cuál es su zapato?

3. MAYPIN Kunka p’istunayki kashan? - Dònde està tu chalina?

BRIGITD LUCIA ROSENTHAL CERECEDA


12:13
Maypi mantayki tiyan? - dónde vive tu mamá? Wallpaykiri? - y tu gallina? Hay’ka ipaykikuna kan? - cuantas
tías tienes?

ALISSON STEFANI ARAPA FLORES


12:14
1. ¿Luisa Limapi Parashanchu? = ¿Luisa está lloviendo en lima? 2. ¿Pedro ima pachata sayarinki? = ¿a
que hora te levantas pedro? 3. ¿Imaynallan warmiyki kashan? = ¿cómo esta tu mujer?

KELLY GUADALUPE RIOS RADO


12:16
Maypi ususiyki tiyan? - dónde vive tu hija, llamaykiri? - y tu llama? Hay’ka Qhari wawaykikuna kan? - cuantas
hijos tienes?

PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS ----- KAY, CHAY, HAQAY.


SINGULAR PLURAL

Kay = Este, esta, esto Kaykuna = Estos, estas


Chay = Ese, esa, eso Chaykuna = Esos, esas
Haqay = Aquel, aquella, aquello Haqaykuna = Aquellos, aquellas
Waq = Aquel Waqkuna = Aquellos

SUFIJOS

• Pas = También (inclusivo)


Noqapas = yo también
Qanpas = también tú
Luispas = también luis
Noqanchispas = nosotros también
Erqekunapas = los niños también
Uywakunapas = los animales también
Punkukunapas = las puertas también

• Ta = A, a la, a el, al (acusativo-recae directamente al objeto)

Orqota = al cerro
Michita = al gato
El condor patea a la oveja = Kuntur owihata hayt’an
Yo como carne de oveja = noqa owiha aychata mikhuni
El condor besa a la oveja = Kuntur owihata much’an
Yo me lavo la boca = noqa simiyta moqchikuni
Luis lava su ropa = luis p’achanta t’aqsan

• Paq = Para (benefactivo)

Mamaypaq = para mi mamá


Noqapaq = para mi
Luispaq = para Luis
Alqochaypaq = para mi perrito
Paykunapaq = para ellos
Warmikunapaq = para las mujeres
Chakrakunapaq = para las chacras
VERBOS

MIKHUY UKYAY

QHAWAY PHAWAY

TUSUY PUKLLAY

PURIY TAKIY
T’AQSAY MAQCHIY

 Mikhuy = Comer
 Ukyay = Tomar, beber
 Qhaway = Mirar
 Phaway = Correr
 Puriy = Caminar
 Tusuy = Bailar
 Pukllay = Jugar
 P’itay = Saltar
 Tiyay = Sentar
 Tiyay = Vivir (referido a cuando viven en una casa como familia)
 Kawsay = Vivir
 Takiy = Cantar
 Waqay = Llorar
 T’aqsay = Lavar (ropa, cabello)
 Ch’uyay = enjuaguar (ropa)
 Maqchiy = Lavar (rostro, mano, platos, ollas)
 Moqch’iy = Enjuagar (la boca)
 Armay = Bañar
 Mast’ay = Tender
 Ñaqch’ay = Peinar
 Wesq’ay = Cerrar
 Riy = Ir
 Kutiy = Regresar
 Rimay = Hablar
 T’oqoy = Cavar, ahuecar
 T’eqey = Ajustar

HUNT’A RIMAYKUNA RUWASPA = ARMANDO ORACIONES

MIKHUY
 Mikhuni = Como
 Mikhunki = Comes
 Mikhun = Come

Noqa t’antata mikhuni = Yo como pan


 Qan t’antata mikhunki = Tú comes pan
Pay t’anta mikhun = Ella come pan
Fabiola papata mikhun = Fabiola come papa

Qhaway

Noqa michita qhawani = Yo miro al gato


Qan alqota qhawanki = Tú miras al perro
Jose Luis asnuta qhawan = José Luis mira al burro

DIÁLOGO 5

AYLLUNCHISMANTA = DE NUESTRA FAMILIA


1-Allin p’unchay qankunapaq kachun = Que sean buenos días para
ustedes
2- Allin p’unchay! = ¡Buenos días!
3- Allin p’unchay qanpaqpas kachun = También para ti buenos días
1- Imaynalla aylluykichis kashan? = ¿Cómo está vuestra familia?
2- Allillanmi kashanku = Estan bien no mas
1- Aylluykiwanchu tiyankichis? = ¿Viven con vuestra familia?
3- Ari, aylluykuwanmi tiyayku = Si, vivimos con nuestra familia
1-Hayk’an aylluykipi kankichis? = ¿Cuántos son en vuestra familia?
2- Pusaqmi kayku = Somos ocho
1-María hayk’an ñañaykikuna? = ¿María cuántas hermanas tienes?
2-Iskaymi ñañaykunaqa = Mis hermanas son dos
1-Juan hayk’an qharikuna kankichis? = ¿Juan cuantos varones son?
3-Kinsa qharikuna kayku = Somos tres varones
1-Mamayki qhalichu kashan? = ¿Y tu mamá está sana?
3-Mamayqa qhalin kashan = Mi madre está sana
1-Taytaykiq hayk’an watan? = ¿Tu papá cuantos años tiene?
2-Taytayqa soqta chunka watayuqmi = Mi papá tiene sesenta años
1-Awichayki, machulayki ima kawsankuchu? = ¿Tus abuelos viven?
3-Manan, paykunaqa wañupunkuñan = No, ellos ya fallecieron
1-Hayk’an turaykikuna? = ¿Cuántos son tus hermanos?
2-Kinsan turaykunaqa = Mis hermanos son tres
1-Juan, yanapankichu wayk’uyta? = ¿Juan ayudas a cocinar?
3-Riki! Yanapanin wayk’uytaqa = ¡Claro! Ayudo a cocinar
1-María, qharikunari p’achankuta t’aqsankuchu? = ¿Maria, Y los varones lavan su
ropa?
2-Ari, paykunaqa p’achankutaqa t’aqsanku = Si, ellos si lavan su ropa
1-Kusa!, ripunayñan, paqarinkama = Bien! Ya me tengo que ir, hasta mañana
2- Paqarinkama = Hasta mañana
3 – Paqarinkamañayá = Hasta mañana (ya pues)

TIEMPOS DEL VERBO

LLANK’A

PRESENTE PASADO FUTURO


KAY PACHA ÑAWPAQ PACHA HAMUQ PACHA

Noqa llank’ani llank’arani llank’asaq


Qan llank’anki llank’aranki llank’anki
Pay llank’an llank’aran llank’anqa
Noqayku llank’ayku llank’arayku llank’asaqku
Noqanchis llank’anchis llank’aranchis llank’asunchis/sun
Qankuna llank’ankichis llank’arankichis llank’ankichis
Paykuna llank’anku llank’aranku llank’anqaku
Takinki

HUNT’A RIMAYKUNA = ORACIONES

TUSUY = BAILAR

Noqa sapa p’unchay tusuni = Yo bailo todos los días (cada día)
Luisa sapa killachay p’unchaykuna tusun = Luisa baila todos los lunes
Qanqa kamay raymi killapi tusuranki = Tú bailaste en enero
Qaynunchay tusurani = ayer bailé
Noqanchis Inti raymi killapi tususunchis = nosotros bailaremos en junio
Ñañaykuna yachay wasipi tusunqaku = MIS hermanas bailaran en el colegio
Qosqopi hatun poqoy killapi pararan = En Cusco llovió en febrero

MIRIAM STEPHANIE PFUYO FARFAN


11:11
NOQA AYCHATA MIKHUNI – YO COMO CARNE NOQAYKU ÑUKÑUTA UKYAYKU- NOSOTROS
TOMAMOS LECHE
ROLANDO PEREZ RAMIREZ
11:12
Laura mikhun t'antata (Laura come pan) Noqayku ukyayku unuta (nosotros tomamos agua)
EMELY HUAMAN QUISPE
11:14
1.Qan phawanki q’omer orqopi-tu corres en el cerro verde 2.Paykuna yanapanku taytankuta-ellos
ayudan a su papá

KEVIN WILLIAM DEL CARPIO OVIEDO


11:14
1.Pay takishan wasinpi=el canta en su casa 2.paykuna takishanku killa raymipi.=ellos cantan en la
fiesta de la luna
KELLY GUADALUPE RIOS RADO
11:14
Pay tusun munayta (Ella baila bonito), Noqanchis purinchis orqonta (Nosotros caminamos por el
cerro)
GERICSON CORTEZ URRUTIA
11:16
- paykuna tusunku alqochawan michichawan = ellos bailan con el perrito y el gatito - noqa sapa
p'unchay wayqeychawan wasiypa k’uchunpi waqani = yo lloro todos los días con mi hermanito en el
rincon de mi casa

NAYRUTH AGUILAR PINARES


11:16
yo canto todos los dias.... noqa sapa p`unchay takini nosotros cantaremos en septiembre , noqanchis
Unu Raymi killapi takinchis

FABIOLA ARACELLY TORRES VERGARA


11:16
1. Noqa sapa qoyllurchay p’unchay phawani – Yo corro todos los miércoles 2. Paykuna Qosqorayku
takinku – Ellos cantan por el Cusco

HARLET MELVA INCA ALEGRIA


11:16
Noqa p’achata t’aqsani = yo lavo ropa Paykuna wasipi tusunku= ellos bailan en la casa

ZANDRA MEDINA CERECEDA


11:16
Noqa Pujllani orqopi - Yo juego en el cerro Noqanchis sumaqta Takinchis - Ellos cantan bonito

SOLAND SAYITH ROJAS CONTRERAS


11:16
Maria poqoy killapi llank'an
Qankuna sapa qoyllurchay p’unchay tusunkichis

JOSUE NINO MOINA AUCCAIPFURO


11:17
Noqa mikhuni kankata = yo como asado Noqanchis takisunchis mayupi= nosotros cantamos en el rio

WITHNEY WENDY GUTIERREZ CISNEROS


11:17
Noqaq pujllani wasiypi

CRISTHIAN ANGGELO VARGAS QUISPE


11:17
1.- Noqayku t´ikakunata pallayku = Nosotros recogemos flores / 2.- Noqa allinta takini = yo canto bien / 3.-
Paykuna chiriuchuta mihuranku = ellos comieron chiriuchu

ABEL SARCCO USTO


11:17
Noqa wawaykunawan tusuni Noqaykuq waswayku askhatapuni runtun

ALESSANDRO ANDERSON MORA RIQUELME


11:18
1noqa pukllani mayupi 2, qankuna mikhunkichis +
ROLANDO PEREZ RAMIREZ
11:18
Laura t'antata mikhun ( Laura come pan) Noqayku unuta ukyayku (nosotros tomamos agua)

ROMINA VERONICA PUMACAYO QUISPE


11:19
Noqa Mikhuni qowe kanka = yo como cuy asado
Noqanchis takinchis inti raymipi = nosotros cantamos en inti raymi

::::::::::::::::::::::::::

WITHNEY WENDY GUTIERREZ CISNEROS


11:20
Noqaq pujllani wasiypi

Payquna takiNKUorqopi = ellos cantan en el cerro

BRIGITD LUCIA ROSENTHAL CERECEDA


11:21
Qanqa sapa p’unchay takinki - tia cantas todos los días
Mullaykuna yachay wsipi p’itanku - mis sobrinas saltan en el colegio

MARIA DEL ROSARIO MINAURO ZAPATA


11:25
noqa q´ipini – = YO CARGO
paykuna takinku = ELLOS CANTAN

ALISSON STEFANI ARAPA FLORES


11:26
1. Noqa sapa K’uychichay p’unchay t’aqsani = Yo lavo todos los sábados 2. Noqanchis waqashanchis =nosotros
estamos llorando
KEVIN STIVEN RIOS MERCADO
11:27
Qanqa sapa p’unchay armakunki - tu te bañas todos los días
Ususiykuna yachay wasipi mikhunku - mis hijas comen en el colegio

SHARIA CARLYLE PANCORBO ALIAGA


11:30
yo bailo en mi cuarto - noqa puñuna p’ititaypi tusuni /

tù cantas en tu sala - qan Tiyana p’ititaykipi takinki

PRESENTACION PERSONAL

Noqaq sutiyqa Sonia Ccahuana, aylluywanmi tiyani wanchaq k’itipi,


aylluypiqa tawan kayku, uywaykunapas kanmi, iskaymi kanku, michichaypa
sutinqa Q’ello, alqochaypa sutinqa cabo, Inti raymi killakunapi Saqsaywaman
patapi tusuni, sapa p’unchaymi chukchayta t’aqsani, p’uñunaytapas
mast’anin, k’uychichay p’unchaykuna awichaywan qhatuna wasiman rini,
ch’akiy killakunapi machulaywan turaykunawan chakrata qarpayku.

TAPUKUYKUNA = PREGUNTAS

Imata paqarin mikhunki? = ¿Que comerás mañana?


Paqarin T’inputa mikhusaq = Mañana comeré puchero

Hayk’aq Trujillota rinki? = ¿Cuando iras a Trujillo?


Noqa ayriway killapi trujillota risaq = Yo iré en abril a Trujillo

Maypin p’achaykita t’aqsanki? = ¿Dónde lavas tu ropa?


Mayupi p’achayta t’aqsani = En el río lavo mi ropa

Ha’ykan sispa wayqeykikuna? = ¿Cuántos son tus primos?

Noqaq iskay sispa wayqeykuna kan = Yo tengo dos primos


Noqaq chunka sispa wayqeykuna kan = Yo tengo diez primos
Noqa soqta sispa wayqekunayuq kani = Yo tengo seis primos
Noqa tawa sispa wayqekunayuq kani = Yo tengo cuatro primos
Noqaq kinsa sispa wayqekuna kan = Yo tengo tres primos
Mana kanchu sispa wayqeykuna = No tengo primos

Pin wasiykipi kashan? = ¿Quién está en tu casa?

Pikunan kanku? = ¿Quienes son?

Julia, 30, Cusco, yachachiq, 2 gatos.

Payqa Julian, kinsa chunka watuyuqmi,


Qosqomantan, Juliaqa yachay wasipin yachachin,
iskay michinkuna kan.

Graciela, 85, Abancay, 3 hijos, 4 hijas, 10 nietos

Lucio, Urcos, 27, zanahorias y papas.

ORDENA EL DIÁLOGO

- Maymantan kanki?
- Apurimacmantan kani, Qanri?
- Noqapas apurimacmantan kani

- Maypi taytayki tiyan?


- Payqa wasiypin tiyan
- Ipaykikunari?
- Paykunapis wasiypin tiyanku

- Hayk’an uywaykikuna?
- Kinsa chunka pisqayuqmi, qanpari?
- Manan kanchu

Pikunan kanku? = ¿Quiénes son?

Julia, 30, Cusco, yachachiq, 2 gatos.

Payqa Julian, kinsa chunka watuyuqmi, payqa


Qosqomantan, Julia yachay wasipi yachachin, iskay
michinkuna kan.

Ella es Julia, tiene 30 años, es de Cusco, Julia


enseña en la escuela, tiene dos gatos.

Graciela, 85, Abancay, 3 hijos, 4 hijas, 10 nietos

Payqa Gracielan, pusaq chunka pisqayuq


watayuqmi, Abancaymantan, kinsa qhari
wawankuna, tawa ususinkuna, tawa
ususikunayuqmi, chunka hawayniyuq
Lucio, Urcos, 27, zanahorias y papas.

Payqa Lucion, urcos llaqtamanta, iskay


qanchisniyuq watayuqmi, chakranpi
zanahoriakunata papatawan llank’an.

TIEMPOS DEL VERBO

LLANK’A

PRESENTE PASADO FUTURO


KAY PACHA ÑAWPAQ PACHA HAMUQ PACHA

Noqa llank’ani llank’arani llank’asaq


Qan llank’anki llank’aranki llank’anki
Pay llank’an llank’aran llank’anqa
Noqayku llank’ayku llank’arayku llank’asaqku
Noqanchis llank’anchis llank’aranchis llank’asunchis/sun
Qankuna llank’ankichis llank’arankichis llank’ankichis
Paykuna llank’anku llank’aranku llank’anqaku

HUNT’A RIMAYKUNA ÑAWPAQ PACHAPI


ORACIONES EN TIEMPO PASADO
Illapachay p’unchay wallpata Mikhurani

El dia jueves comi gallina

Juliowan Carloswan Qhapaq situwa killapi Trujillo llaqtata riranku

Julio y Carlos en el mes de agosto fueron a la ciudad de Trujillo

Phiwi wawayqa poqoy killapin chakrata tarpuran

Mi hijo mayor en época de lluvias siembró la chacra

Qaynunchay llaqtanchispi chikchiran

Ayer en nuestro pueblo granizó

JOSUE NINO MOINA AUCCAIPFURO


11:45
Qaynunchay qosqopi ruphayamusharanmi = ayer estaba haciendo calor en el cusco
Noqanchis chawpi tutata puñuranchis = nosotros dormimos(dormiamos) a media noche
WITHNEY WENDY GUTIERREZ CISNEROS
11:45
Qankuna Aymuray killapi Lima llaqtata rira rankichis _ ustdes en el mes de Mayo fueron a ciudad de
Lima Killachay p”unchay “Valichata Tusurani- el dia lunes baile “Valicha”
KEVIN WILLIAM DEL CARPIO OVIEDO
11:41
1.Pak’arin risaq wasiyta- mañana iré a mi casa
2.wasi orqopi parashan -en la casa del cerro está lloviendo

MIRIAM STEPHANIE PFUYO FARFAN


11:42
Intichay p’unchay noqa llaqtaypi purirani – el domingo yo caminaba en mi pueblo
Noqayku tutamanta p’achakunata T’aqsarayku – nosotros lavábamos ropa temprano por la mañana
Abel Sarcco Usto
11:37
1.-QAYNUNCHAY P’UNCHAYTA LLAQTAYPI NIShUTAPUNI LLAK'ARAMUNI
2.-TAYTAYMAMAYWAN POQOY KILLAPI SAPA WATAN WASINKUPI LLAPA WAWANKUNAWAN
HUÑUNAKURANKU
GERICSON CORTEZ URRUTIA
11:38
Keyla regresó a abancay el día miércoles = Keyla Qoyllurchay p’unchay Abancayman Kutiran
En El mes de Marzo mis hijos cantaron en tu pueblo =Wawaykuna Pawqar Waray killapi takiranku
llaqtaykipi
FABIOLA ARACELLY TORRES VERGARA
11:45
1. Pay inkillay mit’api tusuran -- Ella bailó en primavera
2. Martawan Paolawan aya marka killapi waswata mikhuranku - Marta y Paola en el mes de noviembre
comieron pato.

KEVIN WILLIAM DEL CARPIO OVIEDO


11:45
1.noqa rirani wasiyta- yo fui a mi casa
2.wasi orqopi paramuran- en la casa del cerro llovió

HARLET MELVA INCA ALEGRIA


11:45
Killachay p’unchay aychata mikhurani = El día lunes comí carne
Paykuna kamay raymi killapi Lima llaqtata riranku = ellos en el mes de enero fueron a Lima
CRISTHIAN ANGGELO VARGAS QUISPE
11:46
1. Qayna unchaw ruphamuranmi Sicuani llaqtapi = Ayer hizo mucho calor en la ciudad de sicuni
2. Intichay p´unchawpi wasi qhatuman rirani = El dia domingo fui al mercado

MARIA DEL ROSARIO MINAURO ZAPATA


11:46
1-qayna killa llaqtaypi tiyasharani (el mes pasado estaba viviendo en mi pueblo)
1- paykuna mikhusharanku killachay p`unchay (ellos estaban comiendo el lunes)
KEVIN STIVEN RIOS MERCADO
11:48
1.-paykuna takiranku--- killa raymipi.=ellos cantaron en la fiesta de la luna
2-. Qan phawaranki q’omer orqopi-tu corriste en el cerro verde

EMELY HUAMAN QUISPE


11:48
1.Pay wasinpi llank’aran- el trabajo en su casa
2.mariawan pedrowan qaynunchay tusuranku-maria y Pedro ayer bailaron

NAYRUTH AGUILAR PINARES


11:48
camilawan josewan kaway raymi killapi arequipa llaqtata riranku
qaynuchay llaqtanchispi pararan

ROMINA VERONICA PUMACAYO QUISPE


11:50
Qayna p’unchaw ruphamuranmi Cusco llaqtapi .... Ayer hizo mucha calor en la ciudad del Cusco
Intichay p'unchawpi wasi qhatuman rirani El día domingo fui al mercado

ALISSON STEFANI ARAPA FLORES


11:51
1. Noqanchis inti Raymi killapi Qosqopi tusuranchis = Nosotros en el mes de junio bailamos en cusco
2. Pay pocoy mit’api takiran = ella canta en verano

BRIGITD LUCIA ROSENTHAL CERECEDA


11:52
1. Aymuray killapi qoweta mikhurani - en mayo comi cuy
2. Qayna punchay orqopi rit’iran - antes de ayer en el cerro nevó

SHARIA CARLYLE PANCORBO ALIAGA


11:54
- Noqanchis Unu Raymi takiranchis = Nosotros en el mes de noviembre cantamos
- Pay parapi takiran = ella cantaba en la lluvia

ZANDRA MEDINA CERECEDA


11:58
1. Noqa sapa k’uychichay p’unchay tusurani takirani ima- Yo baile y cante cada sábado
2. Pedrowan Carloswan kamay raymi killamanta aya marka killakama llank’aranku - Pedro y Mario
trabajaron de enero hasta noviembre

Ima = y
ROSMERY FERNANDEZ TAPARA
12:05
intichay p'unchay khuchita mikhurani---el domingo comí chanchito
ROSMERY FERNANDEZ TAPARA
12:15
julianawan rosmerywan hatun poqoy killapi chakra qhawaranku = Juliana y rosmery en el mes
de febrero vieron la chacra
ADVERBIOS
 Kaypi = Aquí, Acá
 Chaypi = Ahí
 Haqaypi = Allá, allí

 Karu(pi) = Lejos
 Pata(pi) = (En)Arriba/encima
 Pacha(pi) = Debajo/ “(En) abajo”
 Hawa(pi) = (En)Afuera
 Chinpapi = En frente
 Wichay(pi) = (En)Arriba
 Uray(pi) = (En)Abajo
 Chawpi-pi = En medio
 Ukhu(pi) = Dentro/(En) Adentro (también puede implicar profundidad)
 Qhepa(pi) = (En)Atrás/ detrás
 Ñawpaq(pi) = (En)Adelante

Wachayman risaq = iré hacia arriba


Urayman riy = ve hacia abajo
Qhepamanta hamuy = ven de atrás

 Kunan = Ahora, hoy


 Paqarin = Mañana
 Minchha = Pasado mañana
 Tuta = Noche
 Ch’isi = Anoche
 Wiñaypaq = Para siempre
 Q’aya wata = Al próximo año
 Ura wata = Año pasado, anteaño
 Qayna wata = Año pasado

 Aslla / pisi = Poco


 Askha / sinchi / ancha / nishu = Mucho – demasiado - bastante
 Ch’usaq / q’ala = Vacío
 Hunt’a = Lleno
 Llapan / llipin / lluy / lliu = Todo
 Aswan = Más

PARA LA TAREA
PRONOMBRES INTERROGATIVOS

 Pin? = ¿Quién es?


 Ima? = ¿Qué?
 Hayk’a? = ¿Cuánto?
 Hayk’aq? = ¿Cuando?
 Mayqen? = ¿Cual?
 Imayna? = ¿Como?
 Maypi? = ¿En dónde?
 Mayman? = ¿Hacia dónde?

¿Quien es la mamá de tu hermana?= Pin panaykiq maman?

ORDENANDO EL DIALOGO 2

- Qhalillachu kashan?
- Payqa minchhataña
- Paqarinmi
- Tupananchiskama
- Hayk’an taytaykiq watan?
- Mamaykiri?
- Ari
- Pisqa chunka soqtayuqmi
- Tupananchiskamaña
- Kusa! Hayk’aq hamunqa?

ORDENADO

- Hayk’an taytaykiq watan?


- Pisqa chunka soqtayuqmi
- Qhalillachu kashan?
- Ari
- Kusa! Hayk’aq hamunqa?
- Paqarinmi
- Mamaykiri?
- Payqa minchhataña
- Tupananchiskama
- Tupananchiskamaña

TRADUCCCION

CHAY WASIQA TAWA PUNKUKUNAYUQMI

Esa casa tiene cuatro puertas

KINSA UYWANKUNA KAN

Tiene tres animales

ALICIAWAN NOQAWAN PISQA CHUNKA WATAYUQ KAYKU

Alicia y yo tenemos 50 años

Wan = con

… wan ….wan = Y

MUNAY QOMER ÑAWIKUNAYUQMI


Tiene bonitos ojos verdes

NOQANCHISPA PUKA POLLERANCHISKUNA KAN

Nosotras tenemos faldas rojas

URPIWAN QANWAN QOWEKUNAYUQ KANKICHIS

Urpi y tú tienen cuyes

NUNANCHISMANTA NUNA = ALMA


De nuestra alma
Estados psicológicos (anímicos)

KUSI LLAKI WAQAY


KUSISQA LLAKISQA WAQASHAN

PHIÑA MANCHA KHATATATAY


PHIÑASQA MANCHASQA KHATATATASHAN

MUNANAKUY
MUNANAKUNKU

Conjugación con:
Kusisqa
 Noqa kusisqa kashani = Yo estoy alegre/feliz
 Qan kusisqa kashanki = Tú estás feliz/alegre
 Pay kusisqa kashan = Él/ella está feliz/alegre

 Noqanchis kusisqa kashanchis = Nosotros estamos alegres (I)


 Noqayku kusisqa kashayku = Nosotros estamos alegres (E)
 Qankuna kusisqa kashankichis = Ustedes están alegres
 Paykuna kusisqa kashanku = Ellos/ellas están alegres

Llakisqa
 Noqa llakisqa kashani = Yo estoy triste/apenado/ afligido
 Qan llakisqa kashanki = Tú estás triste
 Pay llakisqa kashan = él está triste

Phiñasqa
 Noqa phiñasqa kashani = Yo estoy enojado
 Qan phiñasqa kashanki = Tú estás molesto
 Pay phiñasqa kashan = él está enojado

 Manchasqa
 Noqa manchasqa kashani = Yo estoy asustado
 Qan manchasqa kashanki = Tú estás asustado
 Pay manchasqa kashan = él está asustado

NOTA: en estos otros estados anímicos también se puede hacer para las personas
plurales así como en el de KUSISQA

BUSCANDO RESPUESTAS

Pitan much’an?
Chay warmi erqecha llamata much’an.
1- Imaynan chay k’alla?
Chay qòmer K`allá kashan

2- Pin chay runa?


Chay runa hampi kamayuq kan

3- Imata chay warmi munan?

Chay warmi Tanta mikunin

4- Hayk’a challwakuna kan?

Kinsa chunka challwakuna kan


5- Maypin Julioq wayqenkuna kashanku?

Orqopi wayqenkuna kashan

TIEMPOS DEL VERBO

LLANK’A

PRESENTE PASADO FUTURO


KAY PACHA ÑAWPAQ PACHA HAMUQ PACHA

Noqa llank’ani llank’arani llank’asaq


Qan llank’anki llank’aranki llank’anki
Pay llank’an llank’aran llank’anqa
Noqayku llank’ayku llank’arayku llank’asaqku
Noqanchis llank’anchis llank’aranchis llank’asunchis/sun
Qankuna llank’ankichis llank’arankichis llank’ankichis
Paykuna llank’anku llank’aranku llank’anqaku

HUNTA RIMAYKUNA ÑAWPAQ PACHAPI = oraciones en tiempo futuro

Clima, Días de la semana, Meses del año, estaciones del año, animales, colores, familia

Antichay p’unchayta aycha kankata mikhusaq


Yo comeré carne asada el día martes

Minchhata puka polleraykita t’aqsanki


Pasado mañana lavarás (vas a lavar) tu falda roja

Kunan tuta askha t’antata mikhusunchis


Esta noche comeremos bastante pan

Turachayki turachaypa sispanpi tiyanqa


Tu hermanito vivirá /se sentará cerca de mi hermanito
Q’omer k’allaykichiskuna intichay p’unchayta takinqaku
El domingo cantaran vuestros loros verdes

Maypin kashanku

PAYMANTA

Elena

Manuel

Manuel elenaq ñawpaqenpi ñawpaqninpi kashan


Manuel elenaq chinpanpi kashan

Paykuna rumi patapi kashanku


Warmikunamanta mayu karupi kashanku
Warmikunaq urayninpiraq mayu kashan
Paykuna mayumanta karupiraq kashanku
Iskay warmikuna kashanku mayuq hawan patapi
Tawa runaq qhepanpi wasi kashan
Iskay mallkikuna runaq qhepanpi kashan
Wasi Ayllu wasiq ñawpaqninpi kashanku
Paykuna wasinku hawapi kashanku

MAYQEN ALQOTA MUNANKI?

Noqa yana alqota munani


Noqa hatun alqota munani
Noqa hatun ch’unpi alqota munani
Noqa iskaynin alqokunata munan

MAYQEN WAKATA HAP’INKU?

YANA YURAQ

YANA

Yana yuraq wakata hap’ishanku

DIÁLOGO 6

QOSQO LLAQTANCHISMANTA = DE NUESTRA CIUDAD DEL CUSCO


1.-Imaynan Qosqo llaqta? = ¿Cómo es la ciudad del Cusco?
2.-Ima munaymi, Wiñay kawsayniyoqtaq. = Es bello y eterno
1.-Imakunan Qosqopi kan? = ¿Qué cosas hay en el Cusco?
2.-Sumaq ruwasqa rumimanta perqakuna, teqsimuyuntin runa utirayachiq.
- Hermosos muros construidos de piedra, para la admiración del mundo.
1.-Mayqenkunataq chaykunari kanku utirayanapaqri?
- ¿ Y Cuáles son esos que son para admirar?
2.-Chaykunaqa kanku. Esos son:
Saqsaywaman, Qorikancha, Qosqo Hawqaypata, Pikillaqta, Tanpumach’ay, Q’enqo, Qosqo Hatun
willka wasi La Catedral, Santo Domingo, La Merced, La Compañía, P’isaq, Chinchero,
Ollantaytambo, Maras, Willkamayo, aswan hatunqa MACHUPIJCHU, Choqek’irao,
hoqkunapuwan, ….(etc)

1.-Chaykunatari llapantachu reqsinki? = ¿Y Conoces a todos esos?


2.-Manan llapantachu reqsini wakillantan. = No conozco a todos, sólo algunos.
1.- Ima k’ikllukunataq Qosqopi kan? = Que calles hay en el Cusco?
2.- Kaykunaqa kanku: Puputi, Wayruropata, Saphi, Tullumayu, Choquechaka, Hatun rumiyoq,
Awaqpinta, Loreto, hoqkunapuwan ima.
Estos son: Puputi, Wayruropata, Saphi, Tullumayu, Choquechaka, Hatun rumiyoq,
Awaqpinta, Loreto y otros más.

DIÁLOGO
1-Luisa, imaynalla kashanki? = Luisa cómo no mas estás?
2-Llakisqan kashani Carlos = Estoy preocupada Carlos
1-Ima rayku? = ¿Porqué?
2-Alqochaymi khatatatashan = Mi perrito está temblando
2-Wawachaytaqmi waqashan, chayraykun = Y mi hijito está llorando, es por eso
1-Akakallaw! Kunanri? = (¡Ay que lastima! expresión) Y ahora?
2-Qosaytaqmi phiñakushan llapaykuwan = Y mi esposo se está enojando con todos nosotros
1-Ama llakikuychu, noqa yanapasayki = No te preocupes, yo te ayudaré
Kusikuy! ¡Alégrate!
2- Añay! turachay = ¡Gracias! hermanito

BUSCANDO RESPUESTAS
Pitan much’an?
Chay warmi erqecha llamata much’an.

Imaynan chay k’alla?


¿Como es ese loro?
Chay k’allaqa q’omermi
Chay k’allaqa huch’uychan
Chay k´allaqa hatunmi

Payqa hanpikamayuqmi
Él es doctor

Chay runaqa hampikamayuqmi


payqa Hanpikamayoqmi

Imata chay warmi munan?


Chay warmi t’antata munan

Chay warmi t’antata munan


Pay t’antata munan
Chay warmi T’anta mikhuyta munan

Chay warmi pukllayta munan = Esa mujer quiere jugar


Chay warmi phawayta munan = Esa mujer quiere corre
Noqa phawayta munani = Yo quiero correr
Qan pukllayta munanki = Tú quieres jugar
Chay warmi llank’ayta munan = Esa mujer quiere trabajar

En estas oraciones el verbo munay será el verbo principal y será que el


cambiara en persona y tiempo mientras que los otros verbos se mantendrán
en su forma en infinitivo y llevara el sujifo TA

Hayk’a challwakuna kan?


¿Cuantos peces hay?

Kay kinsa chunka challwa kan

Maypin Julioq wayqenkuna kashanku?


Donde estan los hermanos de Julio?

Machu picchu llaqtapi kashanku


Paykuna orqopi kashanku
Julioq wayqenkunaqa Machu picchupi kashanku

BUSCANDO LA PREGUNTA
Bobi Alqochayqa hatunmi ----- ---- Imayna alqochayki?
Mi perrito bobi es grande ¿como es tu perrito?

Inti raymi killapi takisaq --------- Hayk’aq takinki?


En el mes de Junio cantaré

6- Noqaykuqa orqopin kashayku ----- maypin qankuna kashankichis?


Nosotros estamos en el cerro -Donde están ustedes?

7- Mullaypa watanqa iskay chunka ----- Hayk’an mullaykiq watan?


Mi sobrina tiene 20 años Hayk’a watayuqmi mullayki?
La edad de mi sobrina es 20 Cuantos años tienes tu sobrina?

8- Haqay pollerata munani ----- Mayqen pollerata munaki


Quiero aquella falda ima pollerata munanki?

9- Anqas qochamanmi rirayku ----- mayman rirankichis?


fuimos a (hacia) la laguna azul

5- Jesusmi Juanpa taytanqa ----- Pin juanpa taytan?


Jesus es el papá de Juan Pitaq juanpa taytanri

También podría gustarte