Está en la página 1de 25

SUTINCHACHIQ.- NOMINATIVO.

PI = EN LA
MAN = HACIA
WAN = CON LA
INTA= POR LA / A TRAVEZ
MANTA = DE LA
KAMA = HASTA LA
RAYKU = POR (CAUSA)
SIN LA = MANA WASIWAN

¿QUIÉN? = PI?, PARA PERSONAS, ¿ QUÉ? = IMA? PARA


ANIMALES Y COSAS.
INDICA DE QUIÉN O DE QUÉ SE ESTÁ HABLANDO DENTRO DE
LA ORACIÓN GRAMATICAL Y RESPONDE A LAS PREGUNTAS

1. MAYPI RIPUNKI?
2. WASIPI LILI RIPUN
3. K′ASPIPI MARIO TAKARUN
4. AMARUPI JUANCHA KHAMUYSHAN
5. CHA′SKAPI WAWAYMI NINMI MUNAN
6. ALQOPI KAN YANA PAWQAR
7. IMAN ATOQ PAWQAR?
ATOQ QORI Q′ELLO

a) QAQECHIKUQ – GENITIVO ( Q- PA = DE) pertenencia o posesión

El genitivo indica pertenencia o posesión. Y denota persona animal o cosa de la


cual la otra depende y responde con la pregunta
¿De quién? = Piqpa? Para persona, ¿de qué? = Imaq? Para cosas,
animales
para declinar el genitivo se agrega el sufijo Q cuando la palabra termina
en vocal,
pero cuando la palabra termina en consonante se agrega sufijo PA.

1. WASIQ QHAWANA LL′IKIKUN


2. RUNAQ KAN CHAY PACHAPI
3. PUNQUQ CHAY KICHANA KANMI
4. LUCHOQ WARA KAKA KUNAN MAQLLIY
5. LUISPA PUKU APANI
6. WAQAQ KASHAN ONQOQMI
QOYKACHIKUQ.- DATIVO PAQ, = PARA

El dativo expresa beneficio daño que recibe una persona o cosa por acción del
verbo. Dentro de la oración gramatical se agrega el morfema PAQ y responde a
las preguntas.
¿para quién? = Pipaq? Para personas ¿para qué? =. Imapaq ? para cosas,
animales e indica el objeto indirecto de la oración

1. ALQOPAQ KAN CHAY TULLU.


2. KHUCHIPAQ ASKHATA MIK′HUNATA TANTAY.
3. RUNAPAQ ALLINTA PACHAYTA TAQSAY
4. WARMIPAQ MUNAY PALIQHA SERAY.
5. NOQAPQA CHAYMI KAN.

CH’ATAKUQ = ACUSATIVO TA = A

Expresa que la acción del verbo recae directamente en una persona, animal y
cosa ejecutada por el sujeto e indica el objeto directo de la oración y para
formar el acusativo se agrega el sufijo”TA”, que significa “A y se pregunta
con pita? = ¿a quién?, para persona para cosas y animales con imata?
= ¿ a qué cosa , a qué?.

HUNT’A RIMAYKUNA ORACIONES

1. AYCHATA KUNAN ASKHA RANTINI.


2. PANAYTA MUSAQ MUCHANI.
3. ALQOTA PANAMUY.
4. SIPASTA WAQYAMUY.
5. WAYNAKUNATA PISITA APAMUNCHIS.
6. WASIKIYTA KUNAN RISUNCHIS.

SUT’INCHACHIQ=ABLATIVO

PREPOSICIÓN “DE” su MARCADOR MANTA = DE Indica


procedencia. DESDE DESPUES DE

El ablativo expresa circunstancia de la acción del verbo indicando la relación de


adverbio, como: lugar, destino, tiempo, cantidad, modo, causa, compañía, tema o
argumento, medio de transporte, finalidad, afirmación, negación, duda,
instrumento, precio, limitación, carencia u otra circunstancia en la que se efectúa
la acción del verbo.

1. MAYMANTA KANQI?
2. PAYMANTA RIMASUNCHIS.
3. CHAY MANKA KAN TURUMANTA.
4. HAKAY LLICLLA KAY Q′ATUMANTA.
5. YURAMANTA YACJACHUNCHIS.

CASO LOCATIVO PREPOSICIÓN EN = PI. Expresa lugar o


UBICACIÓN

1. SAQSAYHUAMAMANPI
2. ORQOPI SOQRO KASHANMI
3. YUNKAPI ASHATA RUPHAN
4. WAYQ′OPI POQOCHA MICHIYWAN
5. HAWKAY PATAPI QOSQO RAYMI KASHAN.

HUNT’A RIMAYKUNA ORACIONES


- Julianpa wasinpi llank’ayku. trabajamos en la casa de Julian.

- Aylluykunaq wasinpi askha runakuna qorpachakunku.- en la casa de mis


familiares se alojan varias personas.

- Yarqha patapin sayk’usqa tiyani .- me senté cansado en la rivera de la


acequia.

CASO TERMINATIVO. - MARCADOR KAMA = PREPOSICIÓN


hasta, lugar, tiempo.

1. PAKAQARINKAMA MAMAY, TAYTAY ALLINTA PUÑUYCHIS


2. K′UCHUKAMA JUANA PICHAY.
3. PUNKUKAMA CHAY PAPATA APAY
4. WASIYKAMA ANA RIPUN
5. TUTAKAMA KUTIMUSAQ.
6. MARIOKAMA QOSQOMAN RIPUN.
7. PAQARINKAMA ALLINTA TUSUSUN

- Chakapatakama chay k’aspita apaychis. = Lleven este palo hasta el


puente.

- Luiskama waway puriran. = Hasta Luis caminó mi bebé

- Pedrocha Ankashkamachu ch’usaranki? = ¿Pedrito viajaste hasta Ancash?


CASO COMPARATIVO: MARCADOR HINA = Como, según sólo para
persona.
Juanpa nisqan hina = según lo que dijo juan
- Turaypa nisqan hina = como dijo mi hermano

1. NOKAYMI HINA ALLINTA TUSUY.


2. MAMAYMI HINA KUNAN WAYK′UKUSUN.
3. VALERIA HINA ANCHAYTA PURIY
4. LUIS MIGUEL HINA TAQUIMUY.
5. WAYNA HINA TAYTAMI ONQOSKA.

CASO COMPARATIVO INSTRUMENTAL.- MARCADOR WAN =


CON EXPRESA COMPAÑÍA.

HUNT’A RIMAYKUNA. - ORACIONES


- Payqa mamanwan Qosqo llaqtata ch’usan.- Él viaja con su mamá al Cusco.

- Urpin qosanwan mallkiq rurunta horqomunku.- Urpi con su esposo sacan


el fruto de los árboles.

- Yachachiqkunawan yachay wasita rirayku.- Con los profesores fuimos al


colegio.

1. LILIN MAMAYWAN SAPA KUTI CH′USAYKUN.


2. TAYTAWAN KUNAN ALLINTA MIK′HUKUNKU.
3. KHUMPAKUNAWAN CHAY ERKE SAPA KUTI
PUKLLAKUN.
4. WAYKEYWAN HANPINA WASI LLAKANI.
5. ALQOWAN JUANAN MICHIYWAN ORQOPI RIPUN.
6. Hok wirakochakunawanmi llank′ni.

CASO CAUSATIVO: MARCADOR RAYKU = PREPOSICIÓN POR


Expresa causa,
- Alqoq kaniwasqan rayku onqosqa kashani = por la mordida del perro estaba
enfermo.

- T’ikata pallanay rayku haqay qhatata seqani = para recoger flores subí a
aquel peñón.

- Wallpaq runtun rayku hamurani = Vine por el huevo de la gallina.


1. WAWA RAYKU LLANKAYMI RIN.
2. CHAY RAYKU NOKANCHIS SANTUYUQMI HAMUYKU.
3. QAN RAYKU ASKHATA WAQANI.
4. IMA RAYKUTAQ LLANK′ANCHIS?
5. IMARAYKUN MANAN QAN KIKIYCHU MASKHAQ RIANKI?
6. CHAY RAYKU NOKA ALLINTA PUÑUNI.
7. WAWARAYKUN NOQAQA LLANK′AQ PURINI.

ADVERBIO :

El adverbio expresa tiempo, lugar, cantidad, modo, afirmación, negación, duda.

ADVERBIO DE CANTIDAD
YUPAYCHAKUSQANMAN HINA SIMICHAQPA K’ASKAQNIN
Son los que se refieren a las situaciones cuantitativas
Responde a la pregunta ¿Cuánto?
● Aslla , aschalla , pisi ; chikan…………poco
● Askha, sinchi, ancha, nishu …………..mucho, demasiado
● Askhapuni……………………………….muchísimo, demasiado harto
● Ch’usaq , q’ala ………………………...Vacío, nada
● Llapan, llipin, lliu, tukuy ……………...Todo ( sinónimos)
● Wakin ………………………………….. Algunos, algo o una parte
● Nanaq …………………………………..En gran cantidad
● Qoto …………………………………….Montón
● Kuskan……………………………….…Mitad
● Cheqtan ……………………………..... Cuarta parte
● Hapht’a ………………………………....Puñado, porción
● Phoqtoy ………………………………...porción de algo
UNT’A RIMAYKUNA:
- Qanpa askha wakaykikuna kan. = Tú tienes hartas vacas.
- Mamay kuskan t’antata qoywan. = Mi madre me dio la mitad de pan.
- Wakin runakunaqa mana hamusqakuchu. = Algunos hombres no habían
venido.
- Haqay chakrapi askha runakuna sarata hallmashanku. = En aquella chacra
hartos hombres están aporcando el maíz
- Llapan runakuna umalleqpaq wikch’uq rinqaku. = Todos los hombres irán
a votar para el presidente
- Mankapi mikhunaqa ch’usaqmi kashan = La olla de comida está vacía
- Turay phoqtoy hank’ata qoyowan = Mi hermano me ha dado una Proción
de tostado
- Ranaway iskay qoto hawasta = Véndeme dos montones de habas.
1. KUNAN TANTANTA KUSKAN QOWAY.
2. SINCHITA APAMUNI HAWASTA.
3. ANCHATA MUNAYKI.
4. YACHACHIQ NINMI ASWAN SAMAKUSAQ
5. ASLLATA MIKURUNI
6. MARION NINMI NISYUTA TAKERUNI
7. JUANACHA ASKHATA SARATA QOWAY
ADVERBIOS DE DUDA = ISKAYAYPI RUWACHIQPA K
´ASKAQNINKUNA
Como se nombra indica duda en señalar algo. Ejm:

● Icha = tal vez.


● Ichapaschá = quizá.
● Imachu = o que.
● As! / Hinachu = un tanto sí.
● Ichapas = tal vez pueda.
● Hinachá = o así será.
● Imaynachá = que será, como será.

Hunt’a rimaykuna:

- Icha wasiyta rishasunmanchu = tal vez podremos ir a mi casa.

- Ichapascha turayta watukamusaq = Quizá visitare a mi hermano.

- Imachu kay erqe? = ¿Que es este niño? (¿es así este niño?)

- Hinachu Kay kiwina wayk´usqaña? = ¿ya está cosido un tanto esa quinua?

- As! mikhusqaña kay alqo kashan = Creo que ha comido un tanto ese perro.

- Ichapas wasiyta hamuwaq = Tal vez podrías venir a mi casa.

- Hinachá kanqa rantimusqayki = Así será lo que compraste.

- Imaynatachá chay ayllumasiykunaqa kausanku = Como será la convivencia de


mis vecinos.

1. KAN ICHAPASCHA JULIOMAN TAQIWAN


2. VIRGILIO IMAYNACHA ALQOWAN PURISAQ.
3. JULIA HINACHA QIWITA MIK′HUMAN.
4. TAYTA YACACHA WASITA QHAWUANMAN
5. YANACHU ICHA OQECHU?
.
ADJETIVOS COMPARATIVOS
Existen:
● Adjetivos comparativos de igualdad
● Adjetivos comparativos de superioridad
● Adjetivos comparativos de inferioridad

1. ADJETIVOS COMPARATIVOS DE IGUALDAD


Para los adjetivos comparativos de IGUALDAD, se utiliza el adverbio “HINA”
que significa “tan” (igual)

QHAWARICHIYKUNA:
- Marioqa taytan hina yachayniyoq = Mario es tan sabio como su padre.

- Wakin erqekunaqa michi hina mikhunku = Algunos niños comen igual


que un gato.
- Julianchaqa taytan hina suwan = Julian es tan ladrón como su padre.
- Juanaq ususinqa ñañan hina simisapa = La hija de Juana es tan bocona
como su hermana.
- Robertoq wasinqa hatunmi wayqenpa hina. = La casa de Roberto es igual
de grande como de su hermano.
2. ADJETIVOS COMPARATIVOS DE SUPERIORIDAD:
● As……….. Un poco más
● Askha....... Harto
● Aswan...... Más
● Ancha…... Mucho más
● Sinchi....... Demasiado
● Hatun ...... Grande
● Hatunkaray..... Muy grande
Para comparar se utiliza dichos adverbios seguido por el sustantivo comparado
formado con el sufijo “manta”
Qhawarichiykuna:
- WAWAYMI aswan hatun waWAyQUIMANTA…. Mi casa es más
grande que tu casa.
- NOQA TATAYMI AS hatun QANPAMANTA
- taqa…. Mi niño es un poco más grande que tu niño.
- Alqoykin sinchi phiña alqoymantaqa… tu perro es demasiado bravo que
mi perro.
- JUANCHA as hatun kaN ñañaymantaqa…. yo soy un poco más grande
que mi hermana.
- Qanmi ancha munayta rimanki ñañaykimantaqa… Tú hablas mucho más
bonito que tu hermana.

- NOQA SICHITAPUNI MUNAYQUI.

 ADJETIVOS DE INFERIORIDAD

Para adjetivos de inferioridad se usa:


● Pisi ....poco, menos
● Aslla.....poco, escaso
● Pisichalla .....poquito
● Huch’uy .....pequeño , chico
● Chikan .....Un poco menos

Para comparar se usa el adverbio seguido por el sustantivo comparado formado


con el sufijo “manta”

Qhawarichiykuna:
- Noqaqmi nishu huch’uy saray qanpamantaqa = Mi maíz es más pequeño
que tu maíz.

- Qanpaqa pisi yachaqeykikuna noqaqmantaqa = Tus estudiantes son


menos que los míos.

- Mamaykiqa pisi qolqeyoq mamaymantaqa = Tu madre tiene menos dinero


que mi madre.

- Noqaq WALLPAkunaqa chikan pisi WALPAkunamantaqa = Mis árboles


son un poco menos que los árboles de tu padre.

- Chukchayqa pisichalla qanpamantaqa = Mi cabello es menos que el tuyo.


GERUNDIO = K’ASKAQNIN HINA SIMICHAQ

A.- IMA NINANMANTA PACHA = SEMANTICAMENTE.


Simichaqpa k’askaqnin hina simichaqpa hoqniraq ruwakuynintan unanchan,
ichaqa kuraq simichaqta yanapaq hina.
El gerundio expresa una acción en proceso, independientemente del tiempo en
que se realiza la acción del verbo principal.

Kuraq simichaqwanmi kuskachakun, ruwakusqanta chaninchanan rayku.


El gerundio acompaña al verbo principal a fin de precisar la forma, manera o
modo de la acción.

B.- ÑEQECHAKUSQANMAN HINA = MORFOLOGICAMENTE.


Hunt’a rimay ukhupi, simichaqpa k’askaqnin hinan puririn, sut’inta chaninchanan
rayku.
El gerundio tiene un valor de adverbio, en consecuencia, cumple la función
circunstancial dentro de la oración gramatical.

Chay hinaqa simichaqpa k’askaqninpunin hunt’a rimay ukhupiqa.


Consiguientemente el gerundio es la forma adverbial de la oración.

SPA acción en proceso.

Qhawarichiykuna.

- Takispa, tususpa, aqhataqa ukyaspa kutimuyku sara hallmaymanta. =


Cantando, bailando y bebiendo chicha regresamos del aporque de maíz.

- Guitarrawan takispapuni. = Siempre cantando con la guitarra.

- Guitarrawanpunin takispay kutini. = Cantando regreso siempre con mi


guitarra.

- Sapallay rikukuspan, qanmanta yuyarini. = Viéndome solo, me he


recordado de ti.
- QOSAYNIMI PURIRAN ALLISPA

- JUANACHA ASKATA LLANK′ASPA

- NOQANCHIS QAWARIKUNI HAMUSPA.

- WAWAYMI PUÑUN QORQOSPA

- HAMURANI CHAQ′ESPA

PARTICIPIO PASIVO = SUTI CHANINCHAQ HINA CHASKIQ


SIMICHAQ

Sutichaninchaq hina chaskiq simichaqqa, ruway tukusqa hinatan unanchan.


El participio pasivo expresa una acción acabada.
SQA acción concluida
Qhawarichiykuna.

- Suwasqa wallpatan mikhurachiwanki yarqaypi tarikushaqtiy. = Me hiciste


comer gallina robada, cuando estaba de hambre.

- Kusisqachu kashanki suwasqa wallpata mikhuchiwaspayki? = ¿Está


contenta haciéndome comer gallina robada?

Kay simichaqqa “sqa” seq’ewanmi yapakun ichaqa saphi p’uchukayninman,


pisqantin hanllallikunawanmi huñusqa tarikun kaykunan kanku:
El participio pasivo lleva como morfemas “sqa” enlazados por los cinco vocales
temàticas siguientes:
Asqa Rimasqa, amachasqa. (Hablado, defendido)
● Esqa Ayqesqa, taqesqa. (Uhido, almacenado)
● Isqa Purisqa, iñisqa. (Caminado, creído)
● Osqa Horqosqa, qhorqosqa. (Sacado, roncado)
● Usqa Puñusqa, tususqa. (Dormido, bailado)

Noqaq WAQA sqa KAWAKUN y Lo que yo he hablado.


Qanpa CHAY MIK′HUsqa yki Lo que tú has hablado.
Paypa AALINTA rimasqan Lo que él ha hablado.
Noqanchispa MAYPIN PURI sqa nchis Lo que nosotros hemos hablado.
Noqaykuq ASHATA rima sqa yku Lo que nosotros hemos hablado.
Qankunaq rima sqa ykichis Lo que ustedes han hablado.
Paykunaq rima sqa nku Lo que ellos/ellas han hablado.

- Qankuna manañan noqaq rimasqayta uyariwankichischu. = Ustedes ya no


me escuchan lo que yo he hablado.

- Tususqaykiwanmi kusikuni. = Yo me alegro con lo que tú has bailado.

- Manañacha kutimuymanñachu, waqasqayta yuyarispa. = Ya no creo que


vuelva, recordando lo que he llorado.

- Mikhusqaykita rikuspaymi mikhunayawan. = Viendo lo que has comido,


me da ganas de comer.

- PAY ALLINTA TUSUSQA

- JULIAN ATOQ HATUN HAP′IQSQA

- JUAN TANTATA PISITA APAMUSQA

- WAWAYMI NISHUTA WAQASQAN.

- NOQA SICHITA WAWAYMI WASLLUSQAN

- JULIAN COVIDMAN ONQOSPA

-
YANAPAKUQ SEQ’EKUNA = SUFIJOS

SUFIJOS PAS.- es un morfema especial que enfatiza la participación,


inclusión, o incremento.
Al español se traduce con la palabra también.
Qhawarichiykuna:

- Qankunapas takinkichismi. = Ustedes también cantan.


- Ripuypasyá iman qokuwan . = Si deseas vete pues, que me interesa
(amapas)

- Ripuypas amapas qanchá yachakunki = Te vas o no dependerá de ti.

- Noqaykupas ch’usasaqkun. =Nosotros también viajaremos.

- Taytaypas manan allinchu. =Mi papá también no está bien.

- Qankunapas sinkuta hayt’ankichischu? = ¿Ustedes también jugarán


futbol?
JUANACHAPAS ALLINTA QOQAWI QOY.
NOQAPAS MUNANI TANTATA.
MAMAYPAS QOSQO INTI RAYMI MUNAN QHAWAY.
NOQAYKUPAS ALLINTA PURISUNCHIS
WAWAYPAS MISKITA MUNAN

SUFIJO PUNI: Uso del morfema especial, enfatiza la afirmación, la


negación o la interrogación y al traducir al español a veces equivale a la palabra
mismo, siempre.

QHAWARICHIYKUNA
- Hayk’aqpunin hamunki? = ¿por fin cuándo vendrás?

- Awqaykiq qhepanpiqa amapuni rimankichu = nunca hables detrás de tu


enemigo.

- Yaw! Robertochaqa wayqeykipuni karan = ¡ oye! Roberto siempre fue


tu hermano.

- Paypunichu mamayki? = Ella misma es tu mamá?

- Areqhepataqa manapunin riymanchu , No iré a Arequipa.

JULIACHA MANAPUNI QALINCHU.


QANPUNI ALLINTA RUWANKI.
JUANITA LLIKLLAYKI PUKAPUNI KAN.
MARIA USUSIYKI MUNAYCHAPUNI KAN.
PAYPUNI ASKAN TAKIN.

SUFIJO RQACHIKU.- verbo que se forma con sufijos rqa- chi-ku y son
también verbos cuasireflejos que expresan una acción que recae en el mismo
sujeto indicando daño o beneficio:
QHAWARICHIYKUNA
- Juancha khunpanwan maqarqachikusqa = Juan se había hecho pegar con
su compañero/ amigo.

- Danielcha qolqenta suwarqa

- chikusqa = Danielito se había hecho robar su plata

- Taytanta kunanAña reqsirqachikusqa = A su padre recién se había hecho


conocer.

- Ñañayqa chayraqmi yachacheqninman reqsirqachikun =Mi hermana


recién se ha hecho conocer a su profesor.

- Turan askha aychata aparqachikun = Su hermano se hizo llevar mucha


carne.
DALIELA COLQENTA SUWARQA

- FERNANDA TEQEWAWA MARKArqaKUN

- QAN ALLINTA SAYK′UrqachikuN

- TERESACHA PACHAPI CHURArqachikuN

QAN CHUKCHATA KUCHUYrqachikuN.

MAMAY RIPUN WAWAYMI ONQOrqachikusqa

SUFIJO CHIKU .-verbos que se forman


mediante los sufijos chi- ku en español “mandar hacer” Y SON cuasi
reflejos.

- Taytay paqarin llant’achikunqa = mi papá mandará hacerse la leña.

- Joseycha yupaykunata hoq yachacheqwan minchhata yachachikunqa. =


José se hará enseñar pasado mañana matemática con un profesor.

- Mamay chakranta wataman llank’achikunqa = Mi mamá se hará trabajar


al otro año su chacra.
- Tadeocha qolqenta ñaqha suwarachikusqa.- Tadeo denantes se había
hecho robar la plata.

- NOQA ALLINTA WAWAYMI MARKACHIKUSQANI.

- LLUMAN CHAKRAMAN LLANK′ACHIKUSQA.

- KAYNAN PUNCHUY PACHATA SERAYTACHIKUSQA.

- YULITA PAPAYMI YANARPACHIKUSQA.

- FERNANDA TULINPI RANTIPACHIKUSKA.

SUFIJO NAYA.- al agregar al morfema detrás de un verbo, se convierte en


otro para indicar deseo, ganas.

Qhawarichiykuna:

- Noqatan nishuta asinayawashan = A mí me está dando ganas de reír.

- Haqay añawita qhawaspan mikhunayawashan = Al mirar aquella fruta


me está dando ganas de comer.

- Chay wawata rikuspa waqanayawan =Al ver ese bebe me da ganas de


llorar.

- T’antata qhawaspan mikhuyta munanayakuni = Al mirar el pan me da


ganas de comer.

NOQA KANKATA MIK′HUNAYAWASHAN.

CHAY SIWITA RIKUSPA MUNANI RANTINAYAWAN

-
SUFIJO YKACHI.-verbo que indica orden o mandato y se agrega el sufijo
YKA-CHI

QHAWARICHIY:
- Chay michichata wasiykimanta lloqsiykachiy = Haz salir de tu casa a
ese gatito.

- Chay p’ukukunata ama urmaykachiychu = No hagas caer esos platos.

- Haqay patarakunata panpamanta hoqariykachiy = Hágalo levantar del


suelo aquellos cuadernos.

- Ama chay wawata waqaykachiychu = No hagas llorar a ese niño.

Sufijo PAYA
Verbos que forman con el sufijo paya para indicar movimiento hacia el sujeto y
que la acción se realiza constantemente, frecuencia etc.

QHAWARICHIYKUNA:

- Ama yanaykita nishuta qhawapayaychu. = No le mires demasiado a tu


enamorada.

- Pitaq qhawapayay nisunkiri chaymi payqa p’enqakun = Quien te dice que


le mires constantemente por eso él tiene vergüenza.

- Yanaykita tusupayanki chayqa kusikunqan.- Si le bailas a tu enamorada


entonces se alegrará.

- Munaqniykita muyupayanki chayqa rumiwanpas ch’aqemusunkimanchás


= Si a tu amada le das muchas vueltas entonces te puede arrojar con
piedra.

- Amapuni tiyapayaychu mana imatapas ruwaspaqa = No estés


constantemente en su lado sin hacer nada.

- Teofilocha nishuta qhawapayawanki, paqtataq yanayki rikusunkiman


=Teofilo me miras mucho, cuidado que tu enamorada te vea.

1. MANAN MUCH′ARPAYAY
2. KUNAN ALLINTA TAKIPAYAY
3. JUANITA NOQAPA ASIPAYAY
4. AMA ASKHATA QHAWAPAYAY
5. AMA NISHUTA WAQYAPAYAY
CONECTORES COMO PALABRA INDEPENDIENTE

Se considera como independientes o libres estos morfemas no se unen al lexema


o raíz sin embargo relacionan a las palabras entre sí.

CONJUNCIONES ADVERSATIVAS:

UTAQ: O
● Michi utaq alqo
● Noqa utaq pay
● Mikhunki utaq asinki
● Siwi utaq chhoqo
● Churiyki utaq ususiyki
1. Aliciacha mik′huyta Kachiwan otaq miskiwan munakusinchis.
2. Tulumpi utaq siwita rantimusaq
3. Ripusaqkunan utaq manchu
4. Rantimusaq aychata wallpaman utaq aychata waqata.
5. Fernandacha Mikhun utaq manachu.

HOQ: UNA, UNO, UN, OTRA, OTRO

● Samuelchaqa hoq warmiyuqmi


● Noqa hoq patarata munani.
● Juanacha, hoq phalikata churakamuy.
● Juanchataqa hoq waka waqraramusqa.
● Sullk’ayqa hoq patarata munasharan.
1. Hoq kutin jamun
2. Noqanchis hoq punchaykunata ripusunchis.
3. Hok kutinsi iskay atoqkuna yarqaymanta wañuy p′itikllaña,
4. Hok wasiman chayasqaku.
5. Hok punchay yasasaq allinta waykhusaq.

ICHA: O

● Qan tusunkichu icha takinkichu.


● Jorgecha, mikhuytachu icha machaytachu munaki.
● Noqaqa kay kusmata rantikusaq icha kay waratataqchu.
● Qankuna challwankichischu icha wayt’ankichischu?
● Mamay, ñañay kunanchu ch’usanqa icha paqarinñachu?
1. paychu icha manachu
2. yanachu icha oqechu
3. t’antata icha misk’ita rantimuy
4. caballota icha asnota aysamuy
5. ripunkichu icha manachu

ICHAQA: PERO, SIN EMBARGO, ENTONCES

● Hamunaymi karan ichaqa manan hamusaqchu.


● Lima llaqtata kunan rinay karan ichaqa paqarinña risaq.
● Taytay lachiwata apamunan karan ichaqa qonqaramusqa.
● Karencha ipanpa wasinta haykunan karan ichaqa qonqarapusqa.
● Aqey hamunan karan ichaqa nishuta paraqtin mana hamunqañachu.
1. Ñoqataqa manam llumpaytachu qoway ichaqa askha munani mik′huyta.
2. Juancha runasimi yachachiymi hamun ichaqa kunan rantuhuay ripusaq
3. Munasqaykita ruway ichaqa paqtataq.
4. allinmi nisqayqi ichaqa kallpawan rimay
5.- Maqchiy, llapan munan. Ichaqa manan uno kachu.

ICHAPAS: TAL VEZ


● Mamay uyakuqtinqa ichapas hamuyman.
● Ichapas kunan paranman sara wiñananpaq.
● Ichapas khunpaykuna ramiyman hamunkuman.
● Ichapas hamuq pachapiqa llapanchis kay onqoymanta lloqsinchisman.
● Taytay munaqtinqa ichapas qankunawan pukllaq riymanchá.
1. churiywan ususiykiwanqa ripu? Ichapas wasiymi kashanku.
2. Noqari hamusaq ichapas manachu.
3. Juliancha wayk′kun icahapas manachu.
4. Ichapas llaqtaman ripusaq.
5. Ichapas kunan askhata paran.

CHAYQA: ENTONCES
● Munawanki chayqa p’achata rantipuway.
● Pukllayta munanki chayqa p’ukukunata maqcchiy.
● Nishuta kunana p’unchay llank’asaq chayqa mañana sinku hayt’aq riymanchu.
● Qoncha mikhuyta munanki chayqa hawasta t’eqway.
● Qarpayta munanki chayqa husut’awan churakamuy.
1. Chakra ukupim chay wawakunaqa pukllachkanku; qayamuy
2. Tantata chay warmiqa kunan apamun.
3. Mariapa wasinpa chimpanpim chay runaqa yachan; paymi awayta yachan
4. Chay Achkam runasimita rimanku.
5. Abankaymantam chay runakunaqa hamunku; paykunam willawan.
IMA : QUE,QUE COSA
● Ñañay iman kay mikhuna.
● Taytay ima chaypi kashan.
● Mamay ima orqopi kashan.
● Kakay ima chaypi purishan.
● Sispa wayqey imakunata apamuranki.

1. Ima ninqi?
2. Mamay ima munan ruwayta.
3. Juliacha Ima kunan saykurun.
4. Taytay ima chaypi h′ampara pataman kan.
5. Imakutana kunan rimakusunchis
6. Juan ima kunata apamun.
SUBJUNCIONES COMPARATIVAS LIBRES:

HINA : COMO
● Taytan hina Wawayqa.
● Alqo hina puñushanki.
● Taytayki hina raqrapullaña kanki.
● Juanchaqa warmin hina puñuysikillaña.
● Wawayqa noqa hina yuyaysapallaña.

ÑATAQ: YA ESTA,YA
● Takin ñataq tusun.
● mikhun ñataq puñun.
● Mamay ñataq hamushaniña
● Juancha ñataq wakataqa qatirunña
● Mariaqa ñataq wayk’urunña.
SUBJUNCIONES CONDICIONALES:

CHAYQA: SI, SIEMPRE QUE


● Hamunki chayqa hamusaqmi
● Raymiman rinki chayqa risaqmi.
● Phalikata rantinki chayqa churakusaqmi.
● Yanaykiwan lloqsinki chayqa mamanchisman willasaq.
● Choqlloyta apanki chayqa qowita apamunayki.

SICHUS: SI,SI ES QUE, SIEMPRE QUE, EN CASO QUE


● Sichus taytayki munanqa, pukllaq risunchis.
● Sichus mana hamusaqchu, mikhshankiña.
● Sichus kanchata rini, mana erqekuna pukllanaypaq kanchu.
● Sichus lachiwata munanki, ruwanaykita tukumuy.
● Sichus wayt’aq rinki, k’uykata apakuy challwamunaykipaq.

CHAYMANTA: LUEGO
● Manan hamuymanchu kunanqa chaymantaña hamusaq.
● Juanacha wayk’umuy chaymanta pukllaq rinki.
● Mariocha wakataraq qatiy chaymanta lawaykita upinki.
● Jorgecha wasita pichay chaymanta t’aqsanki.
● Uywataraq qatimuy chaymanta yachay wasiman rinki.

CHAYPAS: Y DESPUÉS, LUEGO, SIN EMBARGO


● Llank’anki chaypas sayk’unkin.
● Wayk’unki chaypas p’ukuta maqchhinki.
● Harawita ruwanqa chaypas takinqa.
● Mayupi wayt’asaqku chaypas challawasaqku.
● Llant’ata ruwanqaku chaypas q’epenqakun.

PAQTATAQ: CUIDADO
● Mamayki mana kutimuqtinqa paqtataq waqawaq.
● Juancha paqtataq alqokuna mancharichisunkiman.
● Carloscha paqtataq wawayki kanchapi laq’akunman.
● Ñañay mayupi wat’aspa paqtataq heq’epawaq.
● Turay kichanata alchaqtiyki paqtataq makiykita kuchukuwaq.

QHESWA SIMIQ RUWAKUYNIN = ESTRUCTURA DEL IDIOMA


QUECHUA

Hunt’a rimaykuna .- oraciones

La oración es la palabra o conjunto de palabras con sentido completo y unidad de


entonación. Sus elementos fundamentales son: sujeto y predicado. En el presente
ejemplo tenemos que “RUNA” (hombre) es el sujeto y “PHAWAN” (corre) es el
predicado.
El orden de la construcción de la oración gramatical en el idioma quechua es el
siguiente:
Sujeto – objeto - verbo (SOV). Mientras en el idioma español se prefiere el orden
siguiente: sujeto-verbo-objeto (SVO).

S+O+V
Sujeto+ Objeto+ Verbo
QHAWARICHIYKUNA:
- Runa t’antata mikhun = El hombre come pan
S O V S V O
- Warmi wilmata puskan = La mujer hila la lana.
S O V S V O
- Machupikchu llaqta utichikuq = Machupicchu es maravilla
S O V S V O

- Anta wamanipi añawita rantiyta munani = En la provincia de Anta quiero


comprar fruta.

- Kanchis wamanipi p’achata rantirani = En la provincia de Canchis compré ropa.

- Waway lima llaqtapi llank’ashan = Mi hijo está trabajando en lima.

- Siwarcha chakrapi llank’an = Siwarcito trabaja en la chacra.

- Illaricha aychata nishuta mikhusqa = Illari había comido demasiado carne.


- Mamay Santiago sayapi tiyashan =Mi mamá está trabajando en el distrito de
Santiago.

- Yachaqe urupanpaq ayllunpi llank’ashan = El profesor está trabajando en su


comunidad de Urubamba

KAMACHIQ HINA T’IKRAPAYAQ.-CONJUGACION EN MODO


IMPERATIVO
El hablante expresa una acción de mandato, orden sugerencia, suplica o ruego.
Este tipo de expresión se realiza en el presente y se proyecta al futuro.
Takiy qan = canta tú
Takiy yari = tienes que cantar tú
Takinkipuni =obligatoriamente cantas
Kamachiy Orden simple
T’aqsasaq noqa Lavaré yo

T’aqsay qan Lavarás tú

T’aqsachun pay Lavará él

T’aqsasunchis noqanchis Lavaremos nosotros

T’aqsasaqaku noqayku Lavaremos nosotros

T’aqsachis qankuna Lavarán Uds.

T’aqsachunku paykuna Lavaran ellos

Kallpawan kamachiy Orden con mayor fuerza


infatico
T’aqsasaq yari noqa Tengo que lavar yo

T’aqsayyari qan Tienes que lavar tu

T’aqsachun yari pay Tiene que lavar él

T’aqsasunchisyari noqanchis Tenemos que lavar nosotros

t’aqsasaqku yari noqayku Tenemos que lavar nosotros

t’aqsaychis yari qankuna Tienen que lavar Uds.


t’aqsachunku yari paykuna Tienen que lavar ellos

Allin Imperfecto conminatorio


kallpawanpunikamachiy
T’aqsasaqpuni noqa Obligatoriamente tengo que lavar
yo
T’aqsaypuni qan
Obligatoriamente tienes que lavar
T’aqsachunpuni pay
tu
T’aqsasunchispuni
Obligatoriamente tiene que lavar
noqanchis
el´
T’aqsasaqkupuni
Obligatoriamente tenemos que
noqanchis
lavar nosotros
T’aqsaychis puni qankuna
Obligatoriamente tenemos que
T’aqsachunkupuni lavar nosotros
paykuna
Obligatoriamente tienen que lavar
uds

Obligatoriamente tienen que lavar


ellos

Oraciones de ordenanza y de prohibición


-Miguelcha añawita paqarin apamunki.- Miguel traes fruta mañana.

-Samuelcha tutallamanta minchha p’achaykita t’aqsamunki.- Samuel lavas pasado mañana en


la mañana tu ropa.

- Isabelcha wakata orqo qhepapi michimuy.-Isabel pastea la vaca detrás del cerro.

- Samuelcha chakrayta paqarin llank’amuypuni - Samuel oblegatoriamente tienes que


trabajar mañana mi chacra.

- Teodorocha qelqanata usqhayta apamuyyari.- Teodoro tienes que traer rápido el lapicero.

- Chakraytan Noqaqa yapunay kashan.- tengo que trabajar mi chacra.


- Ama wawaykita paqarin apamunkichu.- no traerás mañana a tu hijo.

- Ama Bernardinocha ñanpi nishuta purichunchu.- Bernardino que no camine much o en la


calle.

CUENTOS EN QUECHUA Y TRADUCIDO EN CASTELLANO


HUKUCHAMANTAWAN ANKAMANTAWAN
(Hawari)
Huk p'unchawsi, tutamanta huk orqopi huk’uchawan
taripanakunku. Ankas huk'uchata tapurisqa: _¿Imatataq
rurachkanki? nispa. Huk'uchataqsi kayhinata kutichin:
_Ñuqaqa wawaykunapaqmi mikhunata apachkani. Hinaspas
ankaqa huk’uchata nisqa: _¡Yarqasqam kani!, Mik′husqaykim.
Huk’uchataqsi, mancharisqakayhinata kutichin: _Amapuni,
ñuqata mikhuwaychu, wawaykunata qusqayki. Ankaqa,
_¡Chhiqachá! sunqun ukhullapi nisqa. Chayqa kusisqa, mana
payta mikhusqachu.

unchuchuku, qunqayllamantas, ankata kayhinata niykun:


_Haku purisun, wawaykunata, qumusayki. Hina ankataqa
purichin. Chaymantas, huk’uchaqa, qunqayllamanta, huk
tu'quman waykuyt'akun, hinas ankaqa nin: _¡Wawantachá
quwanqa!. Chaymanta, kusisqa,huk'uchata wawankunantinta
suyasqa. Manas huk'uchaqa rikhurimunchu, qhipa karu
t'uquntas lluqsirqapusqa. Ankaqa, t'uquq siminpis
suyaykuchkan. Mana huk'ucha rikhurimuqtintaq ankaqa nin:
_Paytachari mikhuyman karqa nispa; _maypipis tarillasaqpunim
ñuqata yanqhalla q'utuykuwan: _wawayta qusayki nispa.
Chayta nispas hanaq pachaman ankaqa phawarikun.

TRADUCIDO EN LENGUA CASTELLANA

ELRATÓN Y EL ÁGUILA
(Cuento)
Dicen que un día, muy de madrugada, en la cumbre de un cerro un
águila se encontró con un ratón. Y dicen que el águila preguntó
al ratón: _¿Qué estás haciendo? Y el ratón le respondió así:
_Yo estoy llevando comida para mis hijos. El águila le dijo:
_¡Estoy hambriento! Te voy a comer. El ratón muy asustado le
dijo: _Por favor no me comas, te daré a mis hijos. El águila,
creyendo que era cierto, dejó libre al ratón.
De pronto, el ratón, le dice al águila: _Vamos te daré a mis
hijos.
De esta manera, hizo el ratón que el águila caminara junto a él.
De repente el ratón, se metió a un hueco y el águila se dijo:
_¡Me dará a sus hijos!. Y muy contento se puso a esperar al
ratón. Dicen que el ratón no apareció, ya que éste logró, escapar
del águila saliéndose por otro hueco. Al ver que el ratón no
aparecía el águila molesto dijo: _Debí haberme comido al ratón,
pero en algún lugar lo encontraré y de todas maneras me lo
comeré; a mí nadie me engaña. Prometiéndose esto, el águila voló al cielo

hok punchaykama

Hace muchísimos años un anciano muy sabio paseaba despacito por un sendero que
conducía a la pequeña aldea donde vivía. Iba cargado con un saco, y entre el peso y tanto
andar, empezó a notar que sus piernas estaban cansadas y necesitaba reponer fuerzas.
Descubrió una arboleda donde daba la sombra y decidió que ese era el lugar adecuado
para hacer un alto en el camino. Buscó el árbol más frondoso, puso una esterilla a sus
pies, se sentó en ella, y para estar más cómodo apoyó la espalda en el tronco ¡Descansar
un rato le vendría muy bien!
Casualmente pasó por allí un joven campesino.

También podría gustarte