Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
KAPAYCHIK
BIENVENID@S
TOD@S
Paulina Jami
NAPAY - KUNA
SALUDO - S
Paulina Jami
VOCALES – UYAYKUNA
A–I–U
Paulina Jami
🞂Las c, q y g son
reemplazadas por la k.
🞂La D es reemplazada por la
t.
🞂Las b, v y f son reemplazadas
por la p.
🞂La H tiene el sonido de J
Paulina Jami
CONSONANTES – UYANTINKUNA
CH – H – K – L – LL – M – N –
Ñ – P – R – S – SH – T – W – Y
Z – TS
Zampu Tsala
NOTA: para leer cada una de las consonantes se
aumenta la A.
zapallo Flaco
H remplazo J Paulina Jami
ABECEDARIO KICHWA – KICHWA
LLIKA
A – CH – H – I – K – L –
LL – M – N – Ñ – P – R –
S – SH – T - U – W - Y
Paulina Jami
EJEMPLO – SHINA
Allku – perro Nina – fuego
Inti – sol Ñaña – hermana
Uma – cabeza Pushka – hilo
Chita – chivo Rumi – piedra
Hampi – remedio Sisa – flor
/medicina
Shunku – corazón
Kaya – mañana
Tayta - papá
Lulun – huevo
Wakra – vaca
Llama – oveja
Yaku – agua
Mama – mamá
Palabras = SHIMIKUNA
Paulina Jami
FONEMA
Es el sonido encuadrado en un sistemas lingüístico, caracterizado por
rasgos distintos, que se relacionan con otros fonemas y se diferencia
de ellos.
ALOFONO
Es la variante fonética de un fonema. En la lengua kichwa existen
fonemas que en determinadas palabras tienen tres o cuatro
variantes o alófonos.
Paulina Jami
WILLAY – AVISO
SHINA – EJEMPLO
YA KU - AGUA
MI SI - GATO
MIKUNA - COMIDA
CHURANA - VESTIMENTA
Paulina Jami
DIPTONGOS
Fonema “w” en vez de la “u”
*PAUCAR AW PAWKAR – florecimiento
*TAURI AW TAWRI - chocho
TRIPTINGOS
Fonema “y” en vez de la “i”, “u”
• HUAIRA UA WAYRA – Viento
• CHAIPI AY CHAYPI - ahí
Paulina Jami
Uso de la “K”
El fonema “K” remplaza a los fonemas “c”, “qu” y “g”
SHINA – EJEMPLO
Paulina Jami
Uso de la “W”
La “W” remplaza a la “hu”, “u” .
“au” diptongo
SHINA - EJEMPLO
Paulina Jami
Uso de la “Y”
La “Y” remplaza a la “i”, de los diptongos “ai”, “ui”
y “i – i”
SHINA - EJEMPLO
Paulina Jami
Uso de la “m” antes de la
“p”
Se utiliza “m” antes de “p” cuando estos fonemas están en medio de la palabra.
SHINA – EJEMPLO
Se utiliza “n” antes de “p” cuando el fonema “n” esta al final de la palabra eso
sucede con los pronombres personales
SHINA – EJEMPLO
PRONOMBRE TRADUCCION N ANTES DE P TRADUCCION
KAN / KIKIN TU KANPA /KIKIN- TUYO
PA
ÑAN CAMINO ÑAN - PI EN EL CAMINO
KUNAN HOY KUNAN - PAK PARA HOY
Paulina Jami Morfemas que inician con “p”
PLURALIZACIÓN
-KUNA
• En el kichwa para convertir en plural agregamos –
KUNA al final de la palabra así:
• SISA-KUNA SHUWA-KUNA
• ALLKU-KUNA RUMI-KUNA
• KARI-KUNA WASI-KUNA
• WARMI-KUNA PAWKAR-KUNA
Paulina Jami
GENERO
KARI- WARMI
Paulina Jami
PRONOMBRES PERSONALES
RUNA SHUTIRANTIKUNA
Yo Ñuka
Tu kan / kikin
El /Ella Pay
Nosotros Ñukanchik
Ustedes kankuna
Ellos Paykuna
Paulina Jami
VERBOS – IMACHIKUNA
SHINAKUNA – EJEMPLOS
SAPI TUKURI
caminar
Paulina Jami
Yanuna cocinar
Kusana asar / freir
Kamchana tostar
Tupuna medir
Rupana quemar
Kununa calentar
Mayllana lavar los platos
Takshana lavar ropa
Rimana hablar
Paulina Jami
TIEMPOS – PACHAKUNA
SHAMUK PACHA
KUNAN PACHA
YALLISHKA
PACHA
Paulina Jami
CONJUGACIÓN DE VERBOS
IMACHIKKUNATA HUNINA
Tiempo Pasado ----------- Yallishka Pacha
Llamka na – trabajar
Raíz – terminación Miku na – comer Paulina Jami
Tiempo Presente ----------- Kunan Pacha
Puri na = CAMINAR
Yo Ñuka puri ni
Tu kan / kikin puri nki
El /Ella Pay puri n
Nosotros Ñukanchik puri nchik
Ustedes Kankuna puri nkichik
Ellos Paykuna puri nkuna
Paulina Jami
Tiempo Futuro ----------- Shamuk Pacha
Rura na = HACER
Paulina Jami
Puñuna=dormir Yachakuna= Rupachina=
aprender quemar
Paulina Jami
Uso de morfemas “pa” y “pak” en
Pronombres Personales
SHINA – EJEMPLO
Paulina Jami
Se usa morfema “pak”, para indicar la relación de pertenecía,
utilizando la preposición para.
SHINA – EJEMPLO
0 ILLAK 8 PUSAK
1 SHUK 9 ISKUN
2 ISHKAY 10 CHUNKA
3 KIMSA 100 PATSAK
4 CHUSKU 1000 WARANKA
5 PICHKA 1000000 HUNA /
6 SUKTA HACHU HACHU
7 KANCHIS
Ishkay chunka 20
Paulina Jami
22 ISHKAY CHUNKA ISHKAY
36 KIMSA CHUNKA SUKTA
Paulina Jami
S+C+V
Kikin-ka Maykan watapi-ta wachari-rkanki
Paulina Jami
NUMEROS ORDINALES SIMPLES
Los numerales ordinales expresan orden o sucesión en relación con los
números naturales e indican el lugar que ocupa, dentro de una serie
ordenada.
SHINA – EJEMPLO
CATELLANO KICHWA MORFENA NIKI TRADUCCION
uno shuck shuckniki primero
dos iskay iskayniki segundo
tres kimsa kimsaniki tercero
cuatro chusku chuskuniki cuarto
cinco pichka pichkaniki quinto
seis sukta suktaniki sexto
siete kanchis kanchisniki séptimo
ocho pusak pusakniki octavo
nueve iskun iskunniki noveno
diez chunka chunkaniki decimo
HUNKAYPA PUNCHAKUNA
DIAS DE LA
SEMANA
Lunes AWAKI puncha
Martes AWKARIK puncha
Miércoles CHILLAY puncha
Jueves KULLKA puncha
Viernes CHASKA puncha
Sábado WACHA puncha
Domingo INTI puncha
Paulina Jami
WATAPAK KILLAKUNA
MESES DEL AÑO
ENERO KULLA killa
FEBRERO PANCHI killa
MARZO PAWKAR killa
ABRIL AYRIWA killa
MAYO AYMURAY killa
JUNIO RAYMI killa
JULIO SITWA killa
AGOSTO KARWAY killa
Paulina Jami
SEPTIEMBRE KUSKI killa
OCTUBRE WAYRU killa
NOVIEMBRE SASI killa
DICIEMBRE KAPAK killa
Paulina Jami
11 DE ENERO DE 2023
chunka shuck puncha kulla killa iskay waranka iskay
chunka kimsa wata
Paulina Jami
7 de marzo de 2023
Kanchis puncha pawkar killa iskay waranka iskay chunka
kimsa wata
Paulina Jami
TIEMPO - PACHA
Espacio
Mundo
Naturaleza
Universo
Tierra
Tupuk pacha
Hora – Saylla
Minuto – Chiniku
Segundo – Chinilla
Paulina Jami
VOCABULARIO
Kallari wata Inicio de año
wata Chawpi wata Medio año
tutamanta madrugada
pakari amanecer
Puncha
Chawpi puncha Medio día
Chishi tarde
Tuta noche
TARDE – CHISHI
3:45 PM
kimsa pacha chishi chusku chunka pichka chinikukuna
NOCHE - TUTA
8:45 PM
Pusak pacha tuta chusku chunka pichka chinikukuna
Paulina Jami
SHINA - EJEMPLO
4:12 am
Chunku pacha tutamanta chunka iskay chinikukuna
5: 25 pm
Pichka pacha chishi iskay chunka pichka chinikukuna
10:35 pm
Chunka pacha tuta kimsa chunka pichka chinikukuna
Paulina Jami
COLORES - TULLPUKUNA
YANA WAMI
YURAK CHAWA
ANKAS
NSI WAYLLA
CHAWA
ANKAS MAYWA PUKA SUKU
Paulina Jami
AYLLU
TAYTA
PAPÁ MAMA
MAMÁ HATUN
HATUN
MAMA
TAYTA
ABUELA
ABUELO
USHUSHI
HIJA CHURI
HIJO
ÑANA – HERMANA
TURI / WAUKI - HERMANO
MISI ALLKU
Paulina Jami GATO PERRO
¿Y tu hermano? Wawkika
¿Y tu hermana? Panika
¿Y tu mamá? Mamaka
https://quizlet.com/ec/343576746/verbos-kichwa-flash-cards/
Paulina Jami
Interrogación en kichwa – Kichwapi
tapuna shimikuna
PREGUNTAS - TAPUNAKUNA
Castellano kichwa
Qué - Como Ima
Quién Pi
Donde Maypi
Cual Maykan
Cuanto Mashna
Sufijo: -tak
Tapuna Sufijo Tikrachikuna
shimikuna
Pi Quién
Maypi Dónde
Ima +TAK Qué
Maykan Cuál
Mashna Cuánto
Castellano
S + V + C
KICHWA
STAK + C + V
Preguntas en kichwa MORFEMA -TAK
S+C+V
Ima shutitak kaki ¿Cómo te llamas?
Maypitak kasanki ¿Dónde vives?
Imatak yachakunki ¿Qué estudias?
Maypitak yachakunku ¿Dónde estudias?
Piwantak kasanki ¿con quien vives?
Allillami kani mashi. Ñuka shutimikan Paulina estoy bien amiga, yo me llamo Paulina
Adiós. Minchakaman
Nos encontramos otro día. Shuk puncha tuparishun
Nos vemos otro día. Shuk puncha rikurishun
Hasta mañana. Kayakaman
Hasta pronto. Ashata kashkaman
Hasta siempre. Minchakaman
Hasta otro día. Shuk punchakaman
Hasta el próximo año. Chayshuk watakaman
VESTIMENTA – CHURANAKUNA
Anaku Falda
Chumpi Faja.
Churana Ropa.
Kunkallina Bufanda.
Kushma Saco
Kushma Camisa.
Llawtu Corona.
Maki-watana Manilla, pulsera.
Mama chumpi Faja-madre.
Muchiku Sombrero.
Muntira Gorra.
Pakcha Sábana.
Pintu Manta, trapo.
Pintu ushuta Medias.
Wawa chumpi Faja-delgada
Paulina Jami
Raku kushma Abrigo
Rinrina Arete.
Ruwana Poncho.
Shikra Bolso.
Shiwi Anillo.
Tupu Prendedor.
Uku kushma Camiseta.
Ushuta Zapato.
Ushuta Alpargates
Wallka Collar.
Wara Pantalón.
Warmi wara Blusa
Paulina Jami
Paulina Jami
Kallu watary