Está en la página 1de 19

FORTALECIMIENTO DE

CAPACIDADES EN
LECTURA Y ESCRITURA
QUECHUA
COLLAO - INTERMEDIO
SESION N° 4
SESION Nº 04
WAWA T’ANTA
Almakunaq p’unchawninpaq rihu/trigo kutawan wawa
t’antata ruwana. Warmikunapaq wawata ruwanchik,
qhari warmapaqñataq cawalluta. Wawa t’antaqa
mantecayuq, runtuyuq, levadurayuq, uvas pasasniyuq,
azucarniyuq, carameluyuq ima. Chay wawa t’antatan
ayllu ukhupi mallichinakuna. Warmakunan tayta
mamanwan, aypanakunku allin sunquyuq kaspa.
Almanchikkunapaqpas hatunnin wawa t’antatan
aqhayuqta, t’ikakunayuqta, quwi tiqti/kanka
mikhunayuqta ima churapuna. Warmi warmakunapas
wawa t’antata llikllawan q’ipiykachaspa apaykachanku.
Ñawinchasqayki qillqapi, ¿mayqin qillqakunataq kastilla simiwan chapusqa kachkan?
FORTALECIMIENTO DE LA LENGUA
• PRÉSTAMO – Levadura nisqa
• REFONOLOGIZACIÓN – Liwarurayuq, .
liwadurayuq
• ACUÑAMIENTO - Levadurayuq
• NEOLOGISMO - Punkichiqniyuq
Entonces, la secuencia antes de acudir a los préstamos de otras lenguas son:
Primero: Indagar, averiguar las palabras que existen en la variedad dialectal local del
quechua. Agotar esta posibilidad, también llamado rescate de términos.

Segundo: Si no existiera palabras quechuas en la variedad local, acudir a la búsqueda en


las otras variedades dialectales en la misma lengua, y acogerlas a lo nuestro. Agotar esta
posibilidad.

Tercero: Si no existieran vocablos quechuas en ninguna de las variedades local y de otras


comunidades linguisticas dentro de la misma lengua, podemos acuñar nuevos términos
según la función que cumplen, según sus características, o de acuerdo a las
investigaciones o publicaciones en quechua (Cuadernos de Trabajo Yupaq Masiy, Yachaq
Masiy, y otras publicaciones producto de las experiencias EIB del Perú). Agotar esta
posibilidad.

Cuarto: Recién podemos acudir a préstamos del castellano. Pero también en ésta hay que
ver las tres posibilidades (préstamo de toda la raíz, refonologizar parcialmente, refonoligizar
totalmente).
La raíz quechua Los sufijos Sin significado léxico
generalmente es bisilábica,
y tienen significado lexico

 Sufijos nominales.
Nominales.  Sufijos verbales.
Verbales.  Sufijos independientes
Partículas
Entonces diremos que:
 

La raíz al unirse con los sufijos adquieren su significado como


también los sufijos adquieren su significado al unirse con la raíz.
SUFIJOS NOMINALES Y/O SUSTANTIVALES.
Los sufijos nominales son aquellos morfemas marginales que se
añaden a las raíces nominales, o las bases verbales para hacerlas
actuar como nombres, adjetivos o adverbios. Estos sufijos se
distinguen en dos grupos.
Flexión de persona: Los
Sufijos flexivos: procesos flexivos de este
categoría léxica tipo establecen una
nominal son tres: relación de propiedad o
Flexión de persona: pertenencia respecto del
Flexión de número: referente expresado por
Flexión de caso: la raíz o el tema nominal.
Sufijos flexivos
Flexión de Los pronombres Pronombres Kay
personales demostrativos Chay
persona Haqay
Pronombres Ima,
Interrogativos Pi

Flexión de Objetos y Animales Para pluralizar objetos y Rumi – kuna Piedras


Personas animales, se añade a la Khuchi – kuna Chanchos
número raíz el sufijo KUNA Waka-kuna Vacas
Runa-kuna personas
Flexión de caso
Caso acusativo Caso genitivo Caso ilativo Caso Caso hablativo Caso limitativo Caso causal Caso
benefactivo comparativo
Quyllur – ta Runa – pa Mayu – man Wawayki – Qusqu – manta Mayu – kama Warmi – Unqusqa –
qhawani Mamay – pa rin paq Sicuani – Paqarin – kama rayku hina
T’anta – ta Nuqa-pa Taytayki – Mamay – manta Puñunayki – kama Qullqi – Rumi – hina
apay man paq rayku sunquyuq
Veo una estrella De la gente Va hacia el Para tu hijo Desde Cusco Hasta el río Por causa de Como
Lleva el pan De mi mamá rio Para tu Desde Sicuani Hasta mañana la mujer enfermo
Sufijos derivativos
El posesivo Wasi – yuq. Persona con casa
Rumi – yuq chakra. Chacra con piedra
Yawar – ni –yuq. Con sangre
El ponderativo Unu – sapa. Con mucha agua
Derivación Rumi – sapa. Pedegoso
denominativa Kiska –sapa. Espinoso
Diminutivo Maqt’a - cha. Jovencito
Ñan – cha. Caminito
Ima –cha – lla – m ¿Qué cosita es?

El infinitivizador Rura – y. Hacer


Tarpu – y. Sembrar
Puñu – chi – y. Hacer dormir
Ganas de comer
Mikhuna – naya – y :

El concretizador Asi – na. Risa, chista


Derivación
Riku – na. Cosa de ver, reconoce
deverbativa
Puñu – chi – na. Lugar donde se hacer dormir
El resultante P’aki – sqa. Roto
Puchu – sqa. Sobrado
Wañu – sqa. Muerto
Wañu – chis –qa. : asesinado
Aproximativa Llamk’a -spa sayk’uni Cuando trabajo me canso
anticipatoria Mikhu –spa hamun Vino después de comer
Aproximativa Mikhu –spa –m asikunki Te ries comiendo
Sufijo de modo simultanea Waqa –spa ripun Se fue llorando
subordinación mikhuspan asikunki Te ries comiendo
Subordinación Hamu -qti –n tususun Cuando venga bailaremos
obviativa Rikuwa –qti –yki waqasaq Si me ves lloraré
rikuwaqtiykiqa waqasaq Cuando me veas lloraré
Sufijos Gramaticales
Causativo Asistivo Reflexivo Recíproco Ditrementativo

Puñu –chi -y Puñu –ysi –y Riku –ku –y Rima –na –ku –y P’aki –pu –y
Llaki –chi –y Llamk’a –ysi –y Tusu –ku –y Maqa –na –ku –y Saqi –pu –y
Hacer dormir Acompaña a dormir Mirarse uno mismo Dialogar Rompeselo
Causa pena Ayuda a trabajar Bailar pelear Déjaselo/ abandónalo
Runaq sutin rantinkuna (Pronombres Personales)
ch'ulla (singular)
Nuqa

· Nuqa ……………Yo
· Qan ……………..Tu
· Pay …………….. El
Askha (plural)

· Nuqanchis…….…….nosotros incluyente (nosotros y tú, Uds., él,


ella, ellos, ellas)
· Nuqayku……… nosotros excluyente (nosotros y él, ella, ellos, pero
no tu ni Uds.)
· Qankuna………………………ustedes
· Paykuna………………………. ellos
Nuqanchis
Nuqayku

Qankuna
 
Chaymanta kallanmantaqmi kaykuna.
“Kiki” kay qhipanman yapakun kay siq'ikuna Y, YKI, N, NCHIS, YKU, YKICHIS, NKU.
 
Qhawarichiykuna:
Kiki-y……………… Yo Mismo
Kiki-y-ki…………… Tú mismo
Kiki-n……………… El mismo
Kiki-n-chis……….. Nosotros mismos
Kiki-y-ku…………. Nosotros mismos
Kiki-y-ki-chis…….. Uds. Mismos
Kiki-n-ku…............. Ellos Mismos

· Nuqa kiki-y waka qhatimuq rirani.


· Qan kiki-y-ki riruwaq karan.
•Riqsichiq suti rantinkuna (Pronombres Demostrativos).
•Tapukuq sutiq rantinkuna (Pronombres Interrogativos).

Kay sutiq rantinkunaqa imaymanamanta


tapukunapaqmi.
Estos pronombres se utilizan para hacer preguntas.

Kaykuna kanku:
· Pi?............... Quién?
Se refiere a la persona.
Pin willasurqanki? ¿Quién te avisó?
Pitaq challwata apamurqan? ¿Quién trajo pez?
Piraykutaq kharumanta hamunki? ¿Por quien vienes desde lejos?
Pipitaq yuyaymanachkanki? ¿En quien estas pensando?
· Ima?..................... Qué?
· May?..................... Donde?
· Hayk'a?................Cuánto?
Mayqin?.....................Cuál?
· Hayk'aq?...................... Cuándo?
· Maypi?............. Dónde?
· Imayna? ……………………Cómo?
· Pikuna?..................... Quienes?
· Imakuna? Qué cosas?
· Mayqinkuna? Cuáles?
· Maykuna? Cuáles?
Mana chaninchaq sutiq rantinkuna (Pronombres Indefinidos)
Tukuy………….. Todos
Wakin………….Algunos
Pipas………….. Quien quiera
· Mayqinpas……. Cualquiera
· Mana pipas……. Nadie, ninguno
· Mana maypas….. Nadie, no hay donde.
· Mana imapas…… Nada
· Ni pipas…………. Nadie, ninguno.
· Ni imapas………… Ninguna cosa.
· Ni maypas……….. Ni donde
· Aschalla………….. Poquito
· Pisichalla…………. Poquitito
· nisu………………… Mucho
· Mayqin……………… Cual
· Pisi………………….. Poco
· Llipin……………….. Todo
· Llapan……………… Todo
· Q’ala………………… Todo
Qillqasun: llaqtaykipi sara uywaymanta qillqamuy.

https://docs.google.com/presentation/d/
1VmIkRwl1XAlCIATUp_l5dL85WHtJdUa3N_nBi3ebmDo/

También podría gustarte