Está en la página 1de 14

KUNA LURIRITASA / ¿A QUE

TE DEDICAS?
YATICHIRI: Lic. Victor Paco Montevilla
IRNAQÄWINAKA / OCUPACIONES
• Arxatiri → Abogado • Qullirin yanapiri → Enfermera/o
• Yatiqiri → Estudiante • Ch’ukuri → Costurero/a ~ sastre
• Q’iwiri ~ Awtu apanaqiri → Chófer • Sawuri → Tejedor/a (en telar)
• Qhuyan irnaqiri → Minero • Yapuchiri → Agricultor
• Utachiri → Albañil • Thuqhuri → Bailarín
• P’itiri → Tejedor/a • Q’ipiri → Cargador
• Yatichiri → Profesor • Phayiri → Cocinero
• Qulliri → Curandero, Doctor ~ Médico • Anatiri → Jugador/a

Los verbos que


Ch’ukuña →Coser
terminan en uña se
Ch’ukuri → Sastre
nominalizan con uri.
- iri → Sufijo nominalizador
Los verbos que
Anataña → Jugar
terminan en aña e iña
anatiri → Jugador/a
se nominalizan con iri
MARCADORES DE PERSONA
Arxatiri → Abogado Arxatiritwa → soy abogado/a t(a) 1 p.
Arxatiri → Abogado Arxatiritawa → eres abogado/a ta 2 p.
Arxatiri → Abogado ArxatiriØwa → es abogado/a Ø-i 3 p.
Arxatiri → Abogado Arxatiritanwa → somos abogados/as tan 4 p.

Arxatiri → Abogado Arxatiripxtwa → somos abogados/as


Arxatiri → Abogado Arxatiripxtawa → son abogados/as
Arxatiri → Abogado Arxatiripxiwa → son abogados/as
Arxatiri → Abogado Arxatiripxtanwa → somos abogado/as

- pxa → sufijo pluralizador de verbos


ARUNCHIRINAKAN PACHAPA / TIEMPOS VERBALES
AYMARA CASTELLANO
LURAYIRI En el idioma aymara, los verbos siempre Apaña ‘llevar’
/ VERBO terminan en –ña (aña, iña, uña). Ejemplo: Thuqhuña ‘bailar’
Q’ipiña ‘cargar’
JICHHA NAYRA PACHA / TIEMPO PRESENTE PASADO Qapuña ‘hilar’
Para conjugar en el idioma Qull-t-wa MARCADORES
aymara en forma singular se Verbo: Qull-ta-wa DE PERSONA
debe quitar las tres ultimas QULLAÑA Qull-i-wa
QULLAÑA
letras en singular, ejemplo: Qull-tan-wa t(a) 1 p.
Para conjugar en el idioma Qulla-px-t-wa ta 2 p.
aymara en forma singular se Verbo: Qulla-px-ta-wa
QULLAÑA
debe quitar las dos ultimas QULLAÑA Qulla-px-i-wa i~u 3 p.
letras en plural, ejemplo: Qulla-px-tan-wa
tan 4 p.
- ti interrogativo - ka partícula - pxa pluralizador
- wa afirmativo
- ti negativo negativa de verbos
JICHHA NAYRA PACHA / TIEMPO PRESENTE PASADO
VERBO: QAPUÑA (HILAR)
IYAW SIRI / FORMA AFIRMATIVA
PRO- SUF. OR. VERBO M. DE SUF. CONJUGACIÓN
NOMBRE P. AFIR.
Naya xa qapuña t wa Nayax qaptwa ‘Yo hilo’
SINGULAR

Juma xa qapuña ta wa Jumax qaptawa ‘Tu hilas’


Jupa xa qapuña u wa Jupax qapuwa ‘Él/Ella hila’
Jiwasa xa qapuña tan wa Jiwasax qaptanwa ‘Nosotros hilamos’

PRONOM- SUF. VERBO PLUR. M. SUF.


BRE OR. VERB. DE P. AFIR. CONJUGACIÓN
Nänaka xa qapuña px t wa Nänakax qapupxtwa ‘Nosotros hilamos’
PLURAL

Jumanaka xa qapuña px ta wa Jumanakax qapupxtawa ‘Ustedes hilan’


Jupanaka xa qapuña px i wa Jupanakax qapupxiwa ‘Ellos/Ellas hilan’
Jiwasanaka xa qapuña px tan wa Jiwasanakax qapupxtanwa ‘Todos
nosotros hilamos’
JISKHIRI (SIKHIRI) / FORMA INTERROGATIVA
PRO- SUF. VERBO M. SUF. CONJUGACIÓN
NOMBRE OR. DE P. INT.
Naya xa qapuña t ti Nayax qaptti ‘¿Yo hilo?’
SINGULAR

Juma xa qapuña ta ti Jumax qaptati ‘¿Tu hilas?’


Jupa xa qapuña u ti Jupax qaputi ‘¿Él/Ella hila?’
Jiwasa xa qapuña tan ti Jiwasax qaptanti ‘¿Nosotros hilamos?’
PRO- SUF. VERBO PLUR. DE M. S. INT.
NOMBRE OR. VERBO DE P. CONJUGACIÓN
Nänaka xa qapuña pxa ta ti Nänakax qapupxtti ‘¿Nosotros
hilamos?’
Jumanaka xa qapuña pxa ta ti Jumanakax qapupxtati ‘¿Ustedes
PLURAL

hilan?’
Jupanaka xa qapuña pxa i ti Jupanakax qapupxiti ‘¿Ellos/Ellas
hilan?’
Jiwasanaka xa qapuña pxa tan ti Jiwasanakax qapupxtanti ‘¿Todos
nosotros hilamos?’
JANIW SIRI / FORMA NEGATIVA

S.. DE NEG.
S. DE NEG.

M. DE P.
S. AFIR.

VERBO
PRO- ADV.

S. OR.
NOMBRE DE CONJUGACIÓN
NEG.

Naya xa jani wa qapuña k t ti Nayax janiw qapktti ‘Yo no hilo’


SINGULAR

Juma xa jani wa qapuña k ta ti Jumax janiw qapktati ‘Tu no hilas’


Jupa xa jani wa qapuña k i ti Jupax janiw qapkiti ‘Él/Ella ni hila’
Jiwasa xa jani wa qapuña k tan ti Jiwasax janiw qapktanti ‘Nosotros no hilamos’

M. DE P.
ADV. DE

S. AFIR.

SUF. DE

SUF. DE
VERBO

VERBO
SUFIJO

P. DE
NEG.

NEG.

NEG.
PRONOMBRE
OR.

CONJUGACIÓN

Nänaka xa jani wa qapuña px k t ti Nänakax janiw qapupxktti


‘Nosotros no hilamos’
Jumanaka xa jani wa qapuña px k ta ti Jumanakax janiw qapupxktati
PLURAL

‘Ustedes no hilan’
Jupanaka xa jani wa qapuña px k i ti Jupanakax janiw qapupxkiti
‘Ellos/Ellas no hilan’
Jiwasanaka xa jani wa qapuña px k tan ti Jiwasanakax janiw qapupxktanti
‘Tosdos nosotros no hilamos’
JANIW – JISKHIRI (SIKHIRI) / FORMA NEGATIVA – INTERROGATIVA

SUFIJO

S. INT.

M. DE
S. DE
NEG.

NEG.
ADV.
OR.

DE
PRO- VERBO

P.
CONJUGACIÓN
NOMBRE
Naya xa jani ti qapuña k ta Nayax janit qapkta ‘¿Yo no hilo?’
SINGULAR

Juma xa jani ti qapuña k ta Jumax janit qapkta ‘¿Tu no hilas?’


Jupa xa jani ti qapuña k i Jupax janit qapki ‘¿Él/Ella no hila?’
Jiwasa xa jani ti qapuña k tan Jiwasax janit qapktan ‘¿Nosotros no hilamos?’
PRO- ADV. SUF.

VERBO
S. OR.

M. DE
S. DE
NEG.
P. DE
NOMBRE DE INT. VERBO

P.
CONJUGACIÓN
NEG.
Nänaka xa jani ti qapuña px ka ta Nänakax janit qapupxkta
‘¿Nosotros no hilamos?’
Jumanaka xa jani ti qapuña px ka ta Jumanakax janit qapupxkta ‘¿ustedes no
PLURAL

hilan?’
Jupanaka xa jani ti qapuña px ka i Jupanakax janit qapupxki ‘¿Ellos/Ellas no
hilan?’
Jiwasanaka xa jani ti qapuña px ka tan Jiwasanakax janit qapupxktan
‘¿Todos nosotros no hilamos?’
a)
AYMARA ESPAÑOL
Kullaka Martha, kuna luriritasa Hermana Martha ¿a que te dedicas?

Pronombre Sufijo nominalizador Marcador de 2da. Sufijo informativo


interrog. ¿Qué? persona)

AYMARA ESPAÑOL
Nayax qulliritwa, jumasti Yo soy doctor, ¿y tu?

Pronom- Marcador
Pronombre Sufijo Marcador de
bre p. interrogativo
personal “yo” nominalizador 1ra persona
“tu” ‘¿y?’
AYMARA ESPAÑOL
Nayax aljiritwa Yo soy vendedora

Pronombre Sufijo nominalizador Marcador de 1ra


personal “yo” personas

AYMARA ESPAÑOL
Tatamax kuna luririsa Tu papá ¿a que se dedica?

Sufijo Pronombre
Padre, papá Sufijo Sufijo
posesivo interrogativo
nominalizador informativo
“tu” ¿qué?
AYMARA ESPAÑOL
Jupax uta luririwa, mamamasti Él es constructor, ¿y tu mamá?

Ser o estar, Sufijo Marcador


Pronombre Sufijo
afirmación, posesivo interrogativo
personal “el, ella” nominalizador
enfatizador ‘tú’ (2da. ‘¿y?’
persona)
AYMARA ESPAÑOL
Mamajax phayiriwa, waliki qhipürkama Mi mamá es cocinera, bien hasta otro día

Ser o estar, Sufijo


Sufijo posesivo Sufijo
afirmación, limitativo
‘mí’ (1ra. persona)
nominalizador
enfatizador “hasta”
AYMARA ESPAÑOL
Qhipürkamaya Hasta otro día (pues)
b)
AYMARA ESPAÑOL
Mama kunans irnaqta ¿Señora en que trabaja?

Pronombre ‘en, al’ Sufijo informativo Marcador de 2da


interrog. ¿Qué? persona

AYMARA ESPAÑOL
Nayax qullirit irnaqta, jumasti Yo trabajo de enfermera, ¿y tu?

M. de Marcador
Pronombre Sufijo
Causal “de” 1ra interrogativo
personal “yo” nominalizador
persona ‘¿y?’
AYMARA ESPAÑOL
Nayax aljirit irnaqta, tatamax kunans irnaqi Yo trabajo de vendedora, ¿en que trabaja tu papá?

Pronombre Sufijo Marcador Sufijo Marcador


Causal ‘en, al’
personal nomina- de 1ra posesivo de 3ra
“de”
“yo” lizador persona ‘tú’ (2da. persona
persona)

AYMARA ESPAÑOL
Jupax uta luririt irnaqi, mamamasti El trabaja de albañil, ¿y tu mamá?

M. de Sufijo Marcador
Pronombre Sufijo Causal posesivo
3ra interrogativo
personal “él” nominalizador “de” ‘tú’ (2da.
persona ‘¿y?’
persona)
AYMARA ESPAÑOL
Mamajax phayirit irnaqi Mi mamá trabaja de cocinera

Sufijo posesivo Marcador de 3ra


Sufijo nominalizador Causal “de”
‘mí’ (1ra. persona) persona
AYMARA ESPAÑOL
Jumax yatichiritati Janiwa / jisa → No / Si
Pronombre Sufijo M. de Sufijo
personal “tu” nominalizador 2da. p. interrogativo

AYMARA ESPAÑOL
Tatamax qulliriti Janiwa / jisa → No / Si

Sufijo posesivo
Sufijo nominalizador Sufijo interrogativo
‘mí’ (1ra. persona)

También podría gustarte