Ficha Quechua Collao V Ciclo

Educación Primaria
EIB FCL
V ciclo
Fichas de auto aprendizaje
Ministerio de Educación
Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe

y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural
Dirección de Educación Intercultural Bilingüe
Fichas de auto aprendizaje Quechua Collao-V Ciclo
©Ministerio de Educación
Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Teléfono: 615-5800
www.gob.pe/minedu
Primera edición, 2020

Versión impresa
Elaboración de contenido
Hipólito Peralta Ccama
Revisión lingüística
Fermín Antonio Román Salinas
Diseño y diagramación
Noelia Escalante Farfán
Ilustraciones
Archivo DEIB-Digeibira
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o
parcialmente, sin permiso expreso de los editores.
Riqsichikuyin
Ancha munakusqay wawachakuna.

Qam kikiykupuni llamk’anaykipaqmi rap’itan ruramuyku, chaywan
astawan llaqtaykikunap imayna kasqantapis hamut’anaykipaq
yuyaynikunata, mat’ipanaykipaq ima. Kay llamk’ana rap’ikunaqa
astawanmi yanapasunki allin llaqtaykipi kawsayniykikunapaq,
kawsaykunata qhawarispa, kuraqniykikunata uyarispa ruranaykipaq.
Kay llamk’ana rap’ikunaqa pichqa t’aqapin rakisqa kackan.
• Kawsayniy, aylluy llaqtaypuwan
• Kurkuywan rurasqay
• Llaqtaypa k’itinpi kaqkuna
• Qhali kakyninhcik, ñawpa hampikuykuna
• Mikhuykunamanta, tarpusqanchikunamanta, hinallataq imaymana
wiñaq mikhunakunamanta
Sapanka qamchikchaw p’unchawkunapin mayqin llamk’ana rap’itapis
munasqaykiman akllanayki, hinallataq aylluykipi kuraqnikikunap
atisqanman hina. Yachachiqnikin qhawarinqa llamk’asqaykikuna
wasapasqaykita.
¡¡¡¡ Llaqtatykip yachayninkunata, hinallataq ima ancha kuna
kawsayninchikpaq kasqanta yachaspa q’uchirikuy!!!
Kawsayniy, aylluy llaqtaypuwan
Sutiy:
V Ciclo-Primaria-Quechua Collao
Llaqtaymanta willakuynin
LLaqtanchikkunap kawsayninpa willakuyninqa, astawanmi llaqtayuq

kasqanchikta riqsichiwanchik. Kaymi pi qasqanchikta, maymanta
hamusqanchiktapis, imayna kunan pachaman chayamusqanchiktan
yanapawanchik.
Ayllunchikta riqsispa
• ¿Imam llaqtaykip sutin? ¿ Imaninantaq sutinrí?¿Pim churarqan?

¿Imanaptin?
Yachasqanchikmanta rimanakunapaq
• Tayta mamaykip, awichuykikunap yanapayninwan llaqtaykip

kawsayninmanta, paqarisqanmanta pacha wakichiychik.
) ¿Imanaptinmi kay pampata tiyanankupaq akllarqanku?
) ¿Pikunam tiyayta qallarirqanku?
) ¿Tiyasqankumanta pacha, kunankama imakunatam ñawpaq, pirqarqanku imaynataq kunan
kachkan?
6
• Kunanqa llapan imaymana llaqtaykimanta yachasqaykita qillqay (Imaynam ñawpaq karqan,

imaynataq kunan tarikun).
• Astawan llaqtaykimanta yachayniykikunata t’aqwirinaykipaq, tayta mamaykiwan,

awichuykikunawan, aylluykipi kuraqniykikunawan kay tapukuykunawan rimanakuy.
) ¿Imakunantam mikhuykunapi qispichirqanku, mana llamk’asqankutari maymantataq

apamurqanku?
) ¿Ima ayllukunapiwanmi llaqtaykiman chayamurqanku? ¿maymantam hamurqanku?
) ¿Imaynapi, hayk’aqtaq yachay wasi llaqtaykipiri qallarirqan?
) ¿Imakunapiwnami rikhurirqan (hampina wasi, imakunapiwan…)
) ¿Ima ancha yuyana ruraykunam llaqtaykipi karqan?
• Kunanqa llaqtayki paqarisqanmanta pacha, imakunam karqan, kunankama chayta qillqay.
7
• ¿Ima sasachaykunan kunan llaqtaykita ñak’arichin?
• ¿Imakunam kanman, llaqtaykipi sasachaykuna kananpaq?
• ¿Imatam kay sasachaykunap ch’uyanchanapaq rurasunman?
• ¿Imanaptinmi ancha allinta llaqtanchikpa kasayninta riqsinanchik?

¿Imatam yachachiwanchik?
8
Ch’iti kayniyta llaqtaypa yachayninmanta,

rurayninmata pacha qispirichini
Llaqtanchikpi allin kawsaypi tiyananchikpaqmi sapa p’unchaw

imamaymanakunata yachachik. Tayta mamanchikpa, awichunchikunap
yanapayninwan imaynantan yachanchik allin rurayniyuq allin kawsayman
yanapakup runa kananpaq.
• Huk munasqayki rurayta aklllay: michiy, chakra qarpay, away, manka

llu’tayta, imakunatawanpis. Hinaspa imaynatam yacharqanki, chayta
qillqay.
• Tayta mamaykita tapuykuy, hayk’aqllapis “haywakuyta”, imallatapis ch’iti kanaykipaq

rurarqasunkikuchu.
9
Yachayninchikta t’aqwirispa
• Awichaykikunata tapukuy, imaynatam munakusqanku

yachayninkuta yacharqanku. Nisqankuta qillqay.
• Awichuykita tapuykuy, ima “haywakuyta” imallatapas allin allpa llamk’aq, uywayuq, kananpaq
rurarqankuchu, hinallataq hukkuna rurananpaqpis, chaymanta imakunatam mikhunan karqan,
mana kallpan chinkananpaq.
¿Imapaqmi “hay-
¿Imaynatam rurasqaku? ¿Imatam mikhunan?
warikuyta” rurasqaku?
• Awichaykita tapuykuy, ima “haywakuyta” imallatapas allin allpa llamk’aq, uywayuq, kananpaq
rurarqankuchu, hinallataq hukkuna rurananpaqpis, chaymanta imakunatam mana kallpan
chinkananpaq mikhunan karqan.
¿Imapaqmi “hay- ¿Imatam mana

¿Imaynatam rurarqanku?
warikuyta” rurarqanku? mikhunachu karqan?
10
• Ima ruraypim aswan ch’iti kayta munawaq, awichaykikunata tapukuy, imakunatam rurawaq
chay yachaykunayuq kanaykipaq. Nisqankuta qillqay.
• ¿Imanaptinmi yachayninchikkunata chaninta yachananchik?
• ¿Ima ruraykunatam warmi irqichakuna, qhari irqichakuna kunan musuq pacha kawsaypi
rurayku? ¿Ima ruraykunatam warmi irqichakuna, qhari irqichakuna yachananku? ¿Imaynatam
yachanchik?
11
Aylluypan kani
Llapanchikpis aylluyuqmi kanchik. Chaymantapis kallantaq

taytanchik, mamanchik, wawqinchik, pananchik, turanchik, ñañanchik,
awichanchikkuna, tiyunchik, tiyanchik, qataymasi, qhachun masi, huk
ayllukunanchikpis kanmi.
• Pikunawan tiyasqaykita qillqay, hinaspa niy, imaykikunan paykuna

kanku.(tayta, mama, wayqi, pana, ñaña, tura, awichakuna,
hukunapis…)
Sutin Imaykin
• ¿Awichuykikunawan sapakutillanchu rikunakunki? ¿Imatam paykunamanta yacharqanki?
12
• Maypi wasikip, ima wasikunataq sispallanpi kachkan, chaykunata siq’irquy.

• Mayqin ayllumasiykikunam chay wasikunapi tiyan: (tayta, mama, wawqi, pana, ñaña, tura,
awichakuna, hukunapis…).
• Tayta mamaykita, awichuykikunata tapuy, maypi

paqarisqankimanta. Chayta qillqay:
Aylluy ¿Maypim paqarirqan?
Tayta
Mama
Taytaypa maman
Taytayta taytan
Mamaypa maman
Mamaypa taytan
13
• Tayta mamayki, awichuykikunawan willachikuy, ayllukip kawsayninmanta. ¿Hayk’a unayñan

llaqtapi tiyanku? ¿Llaqtayuqpunichu karqanku icha huk llaqtamantachu hamurqanku?
¿Ñawpa awichunkunari ima llaqtayuqmi karqanku (qhiswa, ashaninka, aimara, hukunapuwan)
nisqankuta qillqay?
• ¿Imatam kay aylluykip willakuyninmanta astawan munakurqanki?
• ¿Imanaptintaq ancha allinta ayllunchikpa kawsayninta riqsinanchik?
14
Allin runa kayninchikpi chaninchaykuna

mast’arina
Irqicha kachkaptinchik tayta mamanchik, awichunchikkunapis

yuyayninkumanta, kawsayninkumanta willakuykunata, ñuqanchik allin
runa kananchikpaq yachachiwanchik. Paykunap yanapayninwan aswan
allinta yachasunchik, imaynatam llaqtanchikpi kawsananchikpaqpis.
• ¿Tayta mamaykip nisqanmanhinari, imaynam ayllu runa kananchik?
• ¿Tayta, mamayki, awichuykip yachasqanmanhinari, ima kawsaykunan, mana allinchu

kanman?
• Qillqasqaykita awichaykikunaman qhawachispa tapuy,

imakunatapiwanmi yapanman. Nisqanmanhina qillqay
15
• Awichuyki irqicha kaptin, imaynatam kawsananku karqan, llaqtapi runahina chaskisqa

kananpaq, chay rurasqankumanta tapuykukuy. Willasqantataq qillqay.
• Awichayki irqicha kaptin, imaynatam kawsananku karqan, llaqtaykipi warmihina chaskisqa

kananpaq, rurasqankumanta tapuykukuy. Willasqantataq qillqay.
• Awichuykikunap willasqanmanhina allin runa kanapaq ¿Kaqllachus kachkan icha huk niraqchu
kunan pachapi kapun? Qhawasqaykimanta, yuyaychakusqaykimantahina, imaynam qampaq
kanman, chayta qillqay.
• Ima hamut’ay yuyaykunatam taytan yachachisqaku, awichunpas allin runa kananpaq, chayta
awichuykita tapuykukuy. Nisqanman hinataq qillqay.
• Ima hamut’ay yuyaykunatan maman yachachisqaku, awichanpas allin warmi kananpaq,

awichaykita tapuykukuy. Chaymanta qillqay
16
• Qilla, mich’akuq runa kaqkunapaq iman kanman, awichuykikunata tapuykuy. Chay

willakusqanmanta, imatam astawan munakunki chayta siq’irquy.
• ¿Llaqtaykipi wawakunap, waynakunap, kunan kawsasqankupi ima allin kawsaytam rikunki.
• ¿Llaqtaykimanta, ima mana allin kawsaykunatam irqikunapi, waynakunapi kunan pacha

rikunki? ¿Imanaptintaq chayri kanman?
• ¿Awichuykikunap willasqanmanhina ima kawsayninkutam hap’isunman, chaymata ima musuq

allin kawsaykunatataq llaqtaykipi rikunki? Qillqay.
• ¿Imanaptinmi tayta, mamanchik, awichunchikmanta chiqaq

yuyayninkunata chaskinallanchik?
17
Ruraykunata yachaykunata llamk’aymanta pacha

mast’ariy
Ñawpa runakunaqa imaymana ruraykunata mast’arirqanku, chaywanmi allin

kawsaypi tiyarqanku. Uywata michispa, wirtata qarpaspa, awaspa, chakrata
llamk’aspapis imaymanata yachanchik.
Kunanqa tayta, mamayki, awichuykikunawan imaymana yachasqanchikmanta,
imakunaraqtaq yachananchik kachkanraq chaykunamanta rimanakuy.
• ¿Tayta mamaykiwan huk ayllumasiykiwanpis ima ruraykunapim

yanapakunki?
• ¿Ima ruraykunapim aswanta rurapakuyta munanki? ¿Imanaptin?
• Imakunatam yachananchik, wasita pirqananchikpaq, awichuykita

tapuykukuy. Willasqantataq qillqay.
18
• Kimsa ñawpa ruraykunata akllay, iskayqa warmikunallaq ruranan kanan, hinaspa yachachiy,
imakunatam chay rurayta atinanchikpaq yachananchik.
Huk ruray.
Ima yachayniyuq kananchik:
Iskay ruray.
Kimsa ruray.
• ¿Yachasqayki ruraykunata imaynatam yacharqanki?
Huk ruray.
¿Imaynatam yacharqanki kunan yachasqaykikunata, pim yanaparqasunki?
19
Iskay ruray.
¿Imaynatam yacharqani kunan yachasqaykunata, pim yanapawarqan?
• Imakunapiwanraqmi yachanayki kachkan, sapanka ruraykunamanta, Awichaykikunawan, tayta

mamaykip yanapayninwan, imakunam yachanaykiraq kachkanman, chayta qillqay.
Ruraykuna Yachanayraqmi kachkan
Huk ruray
Iskay ruray
• ¿Imanaptinmi ayllunchikpi, llaqtanchikpi imaymana ruraykunapi

yanapakunanchik?
• Qharikunap rurasqanpis, ancha allinpunin, hinallataqmi warmikunap rurasqanpis. Iskayninkup

hunt’anakuspanku allin llamk’ayninkup kasqanta qillqay.
20
¿ Imaynatam qasi kawsakunanchik?
Mayninpiqa llaqtanchikpi, ayllunchikpin runakuna phiñanachikuspanku

maqanakuykunaman chayanku.
Kuraqninchikkunawan rimanakuspa, yachasunchik imanaqtinmi kaykuna
kan, imaynatataqmi ch’uyanchasunchikman, mana maqanakuykuna
kananpaq.
• Aylluykip ukhumpi, ima sasachakuy kasqanmanta huk willakuyta qillqay.
• ¿Imaynatam ch’uyanchakurqa?
• Llaqtaykipi runakunap maqanakusqankumanta qillqay.
21
• ¿Imaynatam ch’uyancharqanku?
• Iskay llaqta runakunap sasachaykuy tarisqankumanta,

chayta imaynatataq ch’uyanchapurqanku. Tayta
mamaykita tapuy nisqantataq qillqay.
Huk sasachakuy
¿Imaynataq ch’uyanchakapusqa?
Iskay sasachakuy
¿Imaynataq ch’uyanchakapusqa?
22
• Ima huchallikuykunan kunan kachkan, awichaykikunap wawachakuna kachkaptin mana

karqanchu, chayta tapuykuy. Nisqanmanhina qillqarquy.
• Imaraykum kay sasachakuykuna kachkan tapukuy awichuykikunata.
• Imakunatam rurananchik, imaymana sasachakuykuna mana rikhurinampaq, awichu, tayta

mamaykitapas tapurikuy.
• ¿Awichu, tayta mamaykiq willasqanmanta, imatam yuyaychakunki? ¿Paykunap nisqanwan

ima ninkin qam? ¿Imanaptin?
• ¿Ayllunchikpi, llaqtanchikpi imakunatam qasi kawsakunanchikpaq

rurananchik?
23
Llaqtaypi kamachikuqninkuna
Llaqtanchikkunapiqa kamachikuqkuna kanmi, paykunam hunt’anku

kamachikuykunata, hinallataq llaqtanchikta qhawarin allin kananpaq.
Tayta mamanchikkunap yanapayninwan riqsisunchik, pikunan
kamachikninchikkuna, imatataq sapanku llaqtanchikpi ruranku.
• Llaqtaykipi kamachikkuqkunata riqsiy, hinaspa imantam sapankuna

ruranan, chayta qillqay.
Kamachikuq Imatam ruranan
• Tatya mamaykita awichuykikunata tapuy, ima kamachikuykunatam

llaqta runakuna hunt’anan. Nisqankuta qillqay.
24
• ¿Mana llaqta runa kamachikuykunata hunt’aqtinri imatam ruranku?
• Llaqtaykipi allin runa masiykikuna kawsananpaq imallapis rurasqankuta qillqarquy.
• Qillqasqaykita siq’iy.
25
• Tayta mamaykita, awichaykikunata tapuykuy, ima sasachayllapis hawamanta hamuq

runakunawan karanchu, imaynatataq ch’uyancharqanku. Qillqay chaymantataq siq’iy.
• Tayta mamaykita hinallataq awichuykikunata tapuy, imaynatam llaqtaykipi ima

ruranankupaqpis rimanakunku. Nisqankuta qillqay.
• ¿Imanaptintaq llaqtanchikpiri ancha allin kamachisqa kananchik?

¿Imaynatam qharipis, warmipis rurapakun?
• ¿Llaqtaykipi allin kamachinakuspa kananpaq, imatam rurawaq?
26
Llaqtaypi aylluypi raymichakuykuna
Llaqtanchik hinallataq ayllunchik raymichakuykunata rurallankupunin.

Awichunchikkunap yanapayninwan, riqsisunchik, imaynam paykuna
wawacha, wayna kaptinku raymichakuykuna karqan, paykunawan
rimanakusunchik, imaynataq kunan pachapi kay raymichakuykuna rurakun.
• ¿Ima raymichakuykunan llaqtaykipi, aylluykipi rurakun? ¿Pikunatam

mink’akamunkichik? Qillqay.
Raymichakuy Mink’asqakuna
27
• Awichuykikunawan willachikuy, paykuna wawachallaraq

kachkaptinku ima raymichakuykunan karqan, raymichakuykunap
sutintapis, hinaspa pikunatan mink’akurqan, chaykunata qillqay.
Raymichakuy Mink’aykuna
• Iskay raymichakuykunata akllay, hinaspa awichuykikunawan willachikuy, imaynam

rurakusqanta: ¿Pikunam huñunakunku? ¿Hayk’a p’unchawmi rurakun? ¿Imakunatam
riqkunaman haywakun? ¿Ima tusuykuna, takiykunan kan?. Nisqankuta qillqay hinaspataq
siq’iy.
1 Raymichakuy.
28
2 Raymichakuy
• Ima raymichakuykunan ñawpaq rurakurqan, mayqinkunataq kunankama rurakuchkallan,

kaqllachu icha huk niraqtachu rurapunku?
Raymichakuykuna Iman huk niraq kapun
• ¿Imanaptintaq raymichakuykuna ancha allin?
29
Kurkuywan rurasqay
Sutiy:
Llink’imanta imaymanata ruranchik
Machulanchikkuna yacharqanku llink’imanta imaymanakunata ruraq,

chaykunata ruraspa hark’akurqanku imaymana qhillikunamanta. Tayta
mamayki, awichuykikunap yanapayninwan llink’imanta imatapas ruraspa
chiqap chayayninta yachasunchik.
• Imakunawanmi llaqtaykipi llink’iwan imaymanakunata ruranku,

sutinkunata qillqay, ima llink’ikunawan llamk’anku, chayta.
Suti Ima llink’iwan rurakun
• Qillqasqaykita kuraqniykikunaman qhawachispa tapuykukuy, imakunawanmi hunt’achinayki

allinta llamk’anaykipaq. Willasusqaykita qillqay.
• ¿Llaqtaykipi llink’imanta imaymana rurasqata manaña uqarinkuñachu? ¿Imanaptin?
Llink’imanta rurasqa mana

¿Imanaptin?
uqarisqan-chikta
32
Kurkuywan rurasqay
• Llink’imanta rurasqata imatapas akllaykuspa mayqin

kuraqniykitapas yachachisunaykipaq mañakuy.
• Imanaptinmi chayta akllakurqanki.
Imanaptinmi kay ch’ipachinata akllarquni
• Imaymanakunata llink’iwan llamk’anaykipaq machkay.

• Akllasqaykita ruraykuy.
• Llink’imanta rurasqaykita siq’irquy, imapaqmi kanman imaynata hap’ikusqantapas riqsichiy.
Kaypaqmi rurakuy:
• Imakunatam hap’ikurqanki llink’iwan llamk’anaykipaq, maymanta apamusqaykita qillqay.
Kanan Tarirquni:
33
• Llink’iwan llamk’anaykipaq ima pakasqa yachaynuna kanchu, rurasqayki wiñaypaq, mana

p’akikunampaq kanampaq, tayta mamayki, awichu, awichaykitapas tapuykukuy.
• Willasusqaykita siq’irquy.
• ¿Ñawpa pachapi llink’imanta imaymana rurasqa qhawayniykipaq kunan pachapi rurasqakuna

kikillanchu kachkan? ¿Imanaptin?
• ¿Kawsayniykipaq allinchu kay yachaykuna apaykachanpaq

imaymana llink’iwan ruranapaq? ¿Imanaptin?
34
Kurkuywan rurasqay
Q’aytumanta waskhakunata, warak’akunata

simp’asunchik
Ñawpanchikkunaqa yachaqku, manan millmallatachu, yurakunamantapis

waskhata simp’ayta/q’iswayta ruraqku. Chaykunatam qhawasunchik,
hinaspa rimanakusun imakunapaqmi kanman kunan pachapi, chaymanta
kuraqninchikkunata mañakusunchik chay ruraykuna yachachiwananchikpaq.
• Llaqtaykita puririy, imakunam millmamanta, yurakunamata

simp’asqakunata/q’iswasqakunata, hinaspa kay tawa k’uchuta hunt’achiy
qillqaspa.
Q’aytumanta, yuramanta,
Qaytumanta, yuramanta ¿Imaynatam q’iswayta/
mana q’isway/simp’ay
ruras-qakuna simp’ayta yacharqani?
atisqay.
35
• Imatam simp’ayta/q’iswayta munawaq(kanman wasqha, warak’a),

hinaspa awichuykikunata, tayta mamaykita niy yachachinasunkipaq.
• Imakunawan simp’anaykipaq/q’iswanaykipaq maskarqamuy,
hinaspa simp’ayta/q’iswayta qallariy.
• Simp’asqaykita siq’iy, hinaspa willawayku imanaqtinmi chay simp’ayta/q’iswayta akllarqanki.
Simp’asqaykita siq’iy Imanaptim chayta akllarqanki, qillqay.
• Imakunawanmi rurarqanki, imaynataq kananri, chaykunata qillqay.
Ruranakuna ¿Imaynam awasqayki kanan?
• Awichuykikunawan willachikuy, imakunam simp’asqakuna manaña, llaqtaykipi kanchu,

hinaspapis tapuy, imaynatam wayna kaspa awayta yacharqanku, nisqanta qillay.
Q’aytumanta, yurakunamanta, ¿Imanaptintaq

Imakunam paypa rantin
simp’asqakuna/q’iswasqakuna rantinta hukkuna
kunan kapun.
chinkasqan. kapun?
36
Kurkuywan rurasqay
• ¿Imakunam qaytumanta yurakunamanta kunankama Simp’akunanraq/q’iswakunanraq?

¿Imanaptin?
Imakunan kunankama
¿Imanaptin?
simp’akunanraq/q’iswakunanraq.
• ¿Imatam rurasunchikman simp’akunallanpaqri/q’iswakunallanpaqri?
• ¿Imakunatam yacharqanki? ¿Chay yachaykuna llaqtaykipi

yuyayninkuna chaninchaqchu, yachayninkuna kallpachaqchu?
¿Imanaptin?
37
Llaqtaypa k’itinpi kaqkuna
Sutiy:
Llaqtaypa suyunkunata riqsispa
Llaqtanchikkunapi mayu, qucha, awkikunap wasin, chakra, urqu, pukyu,

wasikunatapas tarirqunchik. Kuraqninchikkunap yanapayninwan
llaqtanchikpa plano nisqanpi kay k’itikunata tiyaykachisunchik,
hinallataq yuyayninchikta imaynata suyunchikta apaykachananchikta
chayachisunchik.
• Yachasqaykipi mat’iykukuspa:
) Llaqtaykip suyunta llaqtap plano nisqanpi rikusqanchikmanhina siq’irquy.
) Wasikunap kasqanta, uña tawa k’uchuchakunawan churaspa siq’irquy.
) Mayukunap ñanninta, wayq’ukunatawan siq’irquy.
) Papa wiñaq chakrakunata sanampay.
) Maypi sach’akuna, mallkikunap kasqanta sanampay.
) Mach’aykunap kasqanta siq’irquy.
40
• Siq’isqayki mapa nisqanta tayta mamayki, awichuykikunata

qhawachiy, mañakuy imakunawanmi hunt’achiwaq allin
kanampaq. Yanapachikuspa waqmanta siq’irquy.
• Kunan pachapi paqariptiyki, hinachu karqan llaqtayki icha hukmanñachu t’ikrakun

kuraqniykikunata tapuyukuy, hinaspa qillqaykuy.
41
• Llaqtaykip muyuriqninta mayukunantin, wayq’ukunantinta hukmanta siq’irquy. Suyuykip

kamachikusqanmanhina llimp’iy:
: Tarpusqakunata
: Sach’a sach’api
kaqkunapaq
: Ñawpa sach’a
sach’akunata
: Kunan pachapi
sach’a sach’a
• Yuyaychakuspa qillqay:
¿Mayqim llimp’itaq aswanpas rikukun plano nisqapi? ¿Imanaptin?
¿Mayqim llimp’itaq pisi pisillata rikukun plano nisqapi? ¿Imanaptin?
¿Imakunatam t’ikrarqusunchikman llaqtanchikpa suyunpi? ¿Imanaptin?
• ¿Imanaptintaq kanmanri huk llamk’ay llaqtanchik allinta puririnanpaq?
42
Machulanchikkunaq sutichasqan suyukuna
Llaqtanchikqa imaymana sutikunawan llapallan suyu, wayq’u, urqu,

ñawpa wasikuna, pukyu, qucha, mayu, huch’uy mayukunata ima
sutichasqankuta yachasunchik. Chay suyukunaq sutinta, maypi kasqanta,
ima ninantapas tayta mamanchik, awichanchikpa yanapayninwan
riqsisunchik.
• Yachayniykiman hina, llaqtaykiq ukhumpi muyuriqnimpi ima suyukunata

riqsiykuy: qucha, wayq’u, mayu, urqu, pukyu, huch’uy mayu,
mach’aykunaqta ima sutinkunata qillqasun.
Suyukuna Sutinkuna
• Huk croquista kay suyukunata, sutinkunawan siq’irquy.
43
• Croquispi rurasqaykipi 2 suyukunata akllaykuspa

kuraqniykikunawan ima ninanta willachikuy. Ima ninanta
qillqay, siq’irkuytaq.
• Rurasqaykita kuraq runaman riqsichiy, allichayta yanapasunaykipaq.
44
• Llaqta masikikuna ichapas yachanku, yuyarinku llaqtaykiq suyukunampi, muyuriqnimpi ima

kasqanmanta willachikuy. Uyarisqaykimanta qillqay, siq’irkuy.
• ¿Qampaqri llaqtaykipi yuyariy ima kasqanmanta, imaynataqri

kanman suyukunaq sutinta qillqaspa? ¿Llaqtaykiq kawsayninmanta
kay yachaykunari imaynapi yanapasunkiman?
45
Q’uñi ayllukunap kawsaynin
Uywakuna, yurakuna, mayukuna, huch’uy mayuchakuna,

chakrakunapiwanmi kanku, kawsayninchikpaq mikhuykuna,
hinaspapis chaykunapin imaymanakuna kawsan. Kuraqninchikkunap
yanapayninwan. Kay k’tiikunata hinaspapis paykunap
kawsayninkumanta astawan yachayninchikta mat’ipasunchik.
• Llaqtaykipi mayukuna, huch’uy mayukuna puririsqanta siq’irquspa

sutinkunata qillqay.
46
• Mayu, huch’uy mayu, mach’ay, chakrakunata watukamuspa qhawasqaykimanta tawa k’uchupi

qillqay.
Qhawasqay
Uywakuna Phalaq Urukuna Yurakuna Hukkuna
• Qhawasqayki kawsaqkunamanta tawa kawsaykunata qillqay.
• Mach’aypi, mayukunapi kawsaykunamanta willakuykunaqa kanmi. Awichaykikunata huk

yachaqkunatapas mañakuy, willasunaykipaq yachasqankumanta, uyarispayki siq’irquy.
47
• Unumanta, uywakunamanta wasiyuqkunata machulanchikkuna yupaycharqanku.

Unumanta, uywakunamanta wasiyuqninta mana yupaychaqtinchik imakuna llaqtanchikpaq
paqarimunman, willakuykunata huñuriy.
• ¿Mayukunapi, pampakunapi imaynata kawsayta, uywakuna, challwakunap wasin kaptin

chaninchasunman?
• ¿Imakunatam kay llamk’aypi yacharqunki? ¿Imanaptintaq unumanta

wasiyuqninta yupaychana?
48
Quchakuna, rit’ikuna tiqsi muyup kawsayninpaq

chaninchakunku
Punakunapi rit’i urqukunata, quchakunata, huch’uy mayukunata

tarirqunchik, suyukunap phatminkunahina tarinchik. Rit’ikuna, quchakuna
imaynata tiqsi muyuq kawsayninpaq yanapawasqanchikmanta awichu,
tayta mamaykiwan rimanakuspa yacharqusunchik.
• Ayllu masiykip yanapayninwan llaqtaykip plano nisqata siq’irquy, chaypi

suyukunata tarispa chimpuy, maypi rit’i urqukuna, quchakunata ima
tarikun, chayta siq’irquy.
49
• Rit’i urqukunapi, quchakunapi kawsaqkunamanta tayta mamaykiwan rimanakuy.

• Tayta mamykip willasusqaykimanta rit’ikuna, quchakunap sutinkunata tawa k’uchupi qillqay.
Rit’ikuna Quchakuna
• Rit’i urqukunapi, quchakunapi, urqukunapi imakunatawan tarisunchikman, ayllu masiykip

yanapayninwan qillqay.
• Rit’i urqukunapi, quchakunapi kawsaqkuna yanapakunanku paykunapura kawsanankupaq.

Pichqata kawsayninkunmanta qilqaykuy.
50
• Irqicha kaptinku rit’i urqukuna llaqtankupi kasqachu, icha kachkanraqchu awichu, awichaykita
willasunaykipaq mañakuy. Uyarisqaykimanta qillqay.
• Llaqtanchikkunapi imanaptintaq r’iti urqukuna chinkapusqanmanta kuraqniykikunawan

rimanakuy. Iskay yuyaykunata qillqay.
1.
2.
• Llaqtaykipi rit’i urqukunamanta willakuykunata huñuriy. Hukninta qillqay.
• ¿Llaqtaykipi imaynata uywasunchikman rit’i urqukunata?
• ¿Imatam kay llamk’aywan yacharqunki? ¿Imaynatam llaqtanchikpi

kawsayninchikta allichanman?
51
Pachamamanchikpa qalli kaynin,qullqi anta, qurita,

hap’ispa
Machulanchikkuna quri, qullqi, huk chuqikunatawan kusata

llamk’arqanku, pacha mamanchikta mana k’irispalla. Tayta mamanchik,
awichunchikkunap yanapayninwan yachayninchikta mat’ipaspa, allinta
yuyaykusunchik, sasachakuykuna apamusqanmanta mana yuyayniyuq
llamk’aspa qillichasqanmanta.
• Quri, isku, titiwanpas hayk’aqpas llamk’arqankuchu, awichuykikunata,

tayta mamaykitapas tapuykukuy. Imayna llamk’asqanta, sutinkunatawan
qillqay.
Chuqikunaq sutin Imaynatam llamk’arqanku
• Imakunawanmi chuqikuna llamk’asqankumanta awichu, tayta mamaykitapas willasunaykipaq

mañakuy. Pikunallam chaykunawan llamk’ayta atirqanku. Willasusqaykita qillqay.
52
• Huk uywata akllaykuspa, kuraqniykikunata willakuyta

willasunaykipaq mañakuy.
• Yachayniykimanta llaqtaykipi chuqikuna imayna llamk’akusqanmanta qillqay.
• Qillqasqaykita huk kuraqniykiman qhawachiy, qhawasqanmanta imakunan hunt’achinapaq

kachkan. Willasusqaykita qillqay.
53
• Pachamamata yupaychanapaq, tayta mamanchik, awichunchikkunapas yachachiwanchik,

imayna mayu, qucha, chkarakunata ima chuqikunata llamk’aspa qhillichasqankumanta
yuyayninta mañakuy. Awichu, taytaykip willasusqaykimanta siq’irquy.
• ¿Kunan pachapi tiqsi muyupi kawsasqanchikpi, qhawayniykipaq

allinchu mat’ipasqanchik?
• ¿Pacha mamanchik k’anchay k’anchay kanampaq imakunatam rurasunchikman?
54
Runakunap kawsayninpi nunayuq pisqukuna
Machulanchikkuna awichanchik, tayta mamanchikhina, pisqukuna

yupaychaspa, yuyaymanaspa kawsarqanku. Kay pisqukunap, kawsayninta
ima awichuyki, tayta mamanchik yanapayninwan yachayninchikta
hulk’usunchik.
• Llaqtaykipi ima pisqukunata nunayuqkunata riqsisunchik, chayta riqsispa

tawa k’uchupi siq’irquspa sutinkunta qillqay.
• Huk nunayuq pisquwan tupaspa, imaynata awichuyki, tayta mamayki napaykusqankumanta

willachikuy. Qillqay willasusqaykita.
Huk pisqu Iskay pisqu
55
• Awichayki, tayta mamaykiwan rimanakuspa willachikuy

¿Imanaptintaq wakin pisqukuna yupaychasqa kawsanku,
paykunari apukunap wawanchu kanku? Willasusqaykita
tawa k’uchupi qillqay.
• Imaynataqri huk runa masinchik kakun (llakisqa, kusisqa) nunayuq pisquta kharupi, sispallapi
qhawaptin ¿Imanaptin?
• Rurasqaykita huknin kuraqniykiman qhawachiy, imakunataq hunt’achinapaq kanraq nunayuq

pisqukunamanta tapuykukuy.
56
• Awichayki, tayta mamaykiwan rimanakuy, imaynata rimanakunku apukunawan, imanaptintaq

apukuna runakunapaq yupaychasqari kanku. Siq’irquspa willasusqaykita qillqay.
• ¿Qhawayniykipaq allinchu nunayuq pisqukunamanta mat’ipasqanchik?
• ¿Imakunatam kay llamk’aypi yacharqunchik?
57
Llaqtanchikpi imaymana suyukunapi chakrakuna
Machulanchik, awichanchik, tayta mamanchikhina tukuy allpakunata

imaymanakunata llamk’aq karqanku, ayllunkupap mikhuna kananpaq.
Awichanchik, tayta mamanchikwan tukuy allpapi llamk’asqankumanta
mikhuyninchik kananpaq yanapayninwan yachayninchikta
mat’ipasunchik.
• Yachayniykita qatispa, awichanchik, tayta mamaykiwan rimanakuspa

llaqtanchikpi chakra llamk’asqa tukuy suyukunata riqsisunchik.
Imaynataqri allpap tupunkuna kakusqanta.
Suyukuna Allpap kasqan Chakrap tupun
• Awichanchik, tayta mamanchikta tapuykukuy, chakranku karqanchu qichwa, yunka,

punakunapi, imanaptintaq chay suyukunapi llamk’arqanku, chaymanta rimanakuy.
Willasusqaykita qillqay.
58
• Ayllunchikpi mikhuna mana pisipananpaq, imakunatam

rurarqanku, tayta mamayki, awichaykikunawan kimsantin
suyukunapi chakra llamk’asqankumanta chaninchaspa
rimanakuy.
• Qillqasqaykita awichaykikunaman, qhawachispa, yuyayninta willachikuy, imakunatawanmi

chakranchikmanta sapanka suyukunapi yachaykusunman. Willasusqaykita qillqay.
• Imaynatam qasa, chikchi, chakrawan kawsanku, mikhuykuna mana pisipananpaq

rurasqankumanta awichaykikunata tapuykukuy, hinaspa qillqay.
59
• Machulanchik, awichanchikpas imayna chakrakunapi kawsay paqarichisqankumanta allinta

yacharqanku. Awichaykikunawan, tayta mamaykiwan rimanakuy, chakrakuna rurasqankuri
kunankama llamk’akuchkanraqchu. Willasusqaykita siq’irquspa qillqay.
• ¿Chakrakunamanta yachayniykita aswan allinta yachasqaykiri

qhawayniykipaq allinchu icha manachu?
60
Ñawpa llaqtakuna allin riqsisqa, ñuqanchikpaq

yachaynin
Awichanchikkuna, tayta mamanchikpas qhapaq llaqtakunata riqsirqanku,

machulanchikkunap wasinku huk yuyaykunata paqarichirqanku.
Machulanchikkunap yanapayninwan yachayninchikta kay llaqtakunapi
kawsayninmanta kunan pachapi llaqtakunapaq mat’ipasunchik.
• Ayllu masinchik yanapayninwan ñawpa mauk’a llaqtakunap

suyunchikmanta, huk suyukunamanta sutinkunata qillqay.
Huk suyukunamanta mawk’a

Suyuymanta mawk’a llaqtakuna
llaqtakuna
• Llaqtaykimanta ñawpa tiyasqankumanta huk willakuyta

awichaykikuna, tayta mamaykiwan rimanakuspa willachikuy.
Uyarisqaykimanta qillqay.
61
• Qillqasqaykita huknin kuraqniykiman qhawachispa tapuykukuy, imakunatawanmi mach’aypi,

llaqtakunapi ñawpa kawsaqkunamanta yachanayki. Uyarisqaykimanta qillqay.
• Huknin llaqtata akllaykuspa huknin kuraqniykita mañakuy, llaqtapi tiyasqankumanta, maypi

tiyarqanku, imaynataqri karqanku, ima simita rimasqankumanta willachikuy.
• Huk ñawpa llaqtamanta, runakuma, tiyasqankumanta, p’achankunamanta, kawsayninmanta

awichuykikunawan, tayta mamaykiwan rimanakuspa siq’irquspa qillqay.
62
• Tayta mamayki, huk kuraqniykiwanpas rimanakuy, wasikunata, pirqakunata imakunawanmi

llamk’arqanku. Imakuna sunquykipaq allin kasqanmanta qillqay.
• Awichayki, tayta mamaykiwan yanapachikuspa yachayniykimantahina kutichik: ¿Ñawpa

llaqtakunapi imaynataqri runakuna karqanku? ¿Hatunchu, taqsallachu, allinchu, millay
sunquyuqchu? ¿Imakunatam rurarqanku? Willasusqaykimanta siq’iy.
• ¿Ñawpa llaqtakunapi kawsaqkunamanta yachasqayki

qhawayniykipaq allinchu?
63
Qhali kakyninhcik, ñawpa
hampikuykuna
Sutiy:
Hampikuq yurakuna
Awichunchikkuna hampikuq yurakunamanta allintapuni riqsinku.

Paykuna kawsayninpi yacharqanku imayna sapanka unquykunata allinta
hampinankupaq. Mañakusunchik yanapawananchikpaq aswan allinta
hampikunamanta riqsinanchikpaq.
• Llaqtaykipi ima hampi yurakunawan hampikunku, sutinkunata, ima

unquykunatam hampin, imankunawan hampikusunman, chayta qillqay.
Yurakunap imankunawanmi
¿Ima unquykunatam
Hampi yurap sutin hampikusunman(rap’inwan,
hampin?
saphinwan, tullunwan)
66
Qhali kakyninhcik, ñawpa hampikuykuna
• Tawa k’uchupi hunt’achisqaykita qhawaspa, iskay hampi yurakunata akllaspa siq’irquy,

sutinta, maypi tarisunchikman chayta qillqay.
• Huknin kuraqniykita mañakuy, achka yurakunayuq urquman

rinaykichikpaq, paypa yanapayninwan mana riqsisqayki
hampi yurakunata riqsichikuy.
• Tawa k’uchupi sutinkunata qillqaspa siq’irquy.
Hampi yurap sutin Ima unquykunata hampin Hampi yurata siq’iy
67
• Awichuykita mañakuy, huk hampi yura paqarimusqanmanta willachikuy. Uyarisqaykimanhina

qillqay.
• Imatam uyrarisqaykimanta astawan munakurqanki chayta siq’irquy.
• Huk hampi yurata akllay, awichuykip yanapayninwan qillqay, imakunatam tupachinanchikpaq,

upyananchikpaq ima rurananchik.
• Awichuykita mañakuy yachachinasunkipaq ,iman kanman mana allinta hampi yurakunta

tupachiptinchik, upyaptinchik, hampikuptinchik, ima. Willasqanta qillqay.
• ¿Imaniwaqmi, hampi yurakunawan hampikunanchikpaq

qatipasunchikmanchu? ¿Imanaptin?
68
Allin kawsaypi qhalli kawsay
Llaqtanchikkunapi qhalli kawsananchikpaqqa, sumaq kawsaypi

kawsananchik, runa masinchikkunawan, yurakunap, uywakunap,
sapanka k’uchup “nunanta” yupaychana. Awichuykikunawan rimanakuy,
imakunatam rurananchik mana unqunanchikpaq ayllunchikpi allin
kawsananchikpaq.
• ¿Imaynam qhalli kaspayki kanki?
• Awichuykikunata tapuykukuy, imaynatam kawsananchik mana

unqunanchikpaq. Willasqanta qillqay.
69
• ¿Llaqtanchikpi allin kawsananchikpaq, qhalli kananchikpaq imakunam kawsayninchikpi

kanan?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
• Qillqasqayki kawsayninchikmanta mayqinkunan sapakutillan astawan llaqtanchikpi rikukun.
• ¿Chay kawsaykunamantari, mayqim unquykunan pisillata hap’iwanchik?
• ¿Imanaptin?
70
• ¿Qhawasqanchik kawsaykunamanta mayqinkunataq mana llaqtanchikpi hap’iwanchikchu?
• ¿Imanaptin?
• ¿Imakunatam rurasunchikman llaqtanchikpi kawsayninchikuna allin kananpaq?
• ¿Llaqtanchikwan, pachamamanchikwan allinta kawsananchikpaq imaynatam kawsananchik,

imakunatam rurananchik?
• ¿Llaqtanchikwan, pachamamanchikwan allinta kawsananchikpaq imakunatam mana

rurananchikchu?
• ¿Imakunatam llaqtanchikkunapi allichasunman Pachamamawan,

llaqtanchikwan allin kawsayta tahachinapaq?
71
¿ Imanaptinmi unqunchik, imaynatataq

hampikunchik?
Llaqtanchikkunapi imaymana unquykunan kan. Wakin unquykunataqa hampi

qurakunallawan hampikunchik, mayninpitaq hampiqkunap yanapayninwan
huk hawamanta hampikunawanpas yanapachikullanchiktaq.
Yachaqkunap, awichaykinap yanapayninwan unquykunamanta,
hampikusqanmanta ima riqsisunchik.
• Llaqtaykipi ima unquykuna astawan kan, pichqa unquykunap sutinta

qillqay, imanaptintaq hap’iwanchik, yachasqaykimanhina qillqay.
Unquy ¿Imanaptinmi hap’Iwanchik?
• ¿Tawa k’uchupi hunt’achisqaykimanta imaynatam chay unquykunata hampikunman?
Unquy ¿Imaynatam hampikun?
72
• Awichuykikunata tapuykukuy, ¿Imanaptinmi unqunchik?,

willasqanta qillqay.
• Awichaykikunata tapkuykuy ima unquykunan kan. Willasqanta qillqay.
• Llaqtanchikkunapi hampikunapaq, imaymanakunatam ruranku. Tayta, mamayki,

awichuykikunap yanapayninwan tawa k’uchuta hunt’achiy:
Hampi qhatu (pharmasiya)

Hampiqkuna Hampi yurakunawan
wasimanta unquykuna
unquykuna hampiq unquykuna hampisqa
hampikusqanchik
73
• ¿Llaqtaykipi pikunam unquykunata hampinku? ¿Imaynatam hampinku?
• Awichuykikunata tapuykukuy kunan pachapi unquykuna achkachu kachkan, Imanaptin.

Nisqanta qillqay.
• Tayta mamaykita tapuykukuy imaynatam hark’akusunman unquykunamanta. Willasqantataq

qillqay.
• ¿Imakunatam mana unqunanchikpaqri rurasunman?
74
P’itaykuq unquykunamanta
Awichunchikkuna ñawpa pachamantaraq hark’akurqanku, hawamanta

chayamuq imaymana mana riqsisqa unquykunamanta chhulli, muru unquy,
sarampiyunmanta, chay unquykuna ayllunkuta khuyayta ñaqarichikqa.
Kuraqninchikkunap yanapayninwan chay unquykunamanta yachasunchik,
imaynatam chay unquykunamanta hark’akusqankuta. Kay COVID 19
unquymantapas imayna hark’akusqanchikmantapis riqsisunchik.
• ¿Ima p’itaykuq unquywan hap’ichikurqanki, icha aylluykipi pillapis?

Qillqay.
• ¿Imaynatam p’itaykachikurqanku?
• Awichuykikunata tapuykuy, paykuna irqillaraq kachkantinku ima

unquykuna llaqtanman chayamurqan, ¿Pitaq chay unquytari
apamurqanku? Uyarisqaykimanta qillqay.
75
• Tapuykuy imaynatan chay pacha saranpiyun unquymanta hinallataq chhulli hina p’itaykuq
unquykunamanta hark’akurqanku.
Unquy
¿Imaynatam hark’akurqanku?:
Unquy
¿Imaynatam hark’akurqanku?:
• ¿Imaynatam llaqtaykipi waqaychakuchkanku COVID 19 unquymanta? ¿Imakunatam

rurachkanku? Pichqa rurasqankuta qillqay.
1.
2.
3.
4.
5.
• ¿Aylluykipi imakunata rurarqanku COVID 19 unquymanta hark’akunankupaq? ¿Llaqtallapichu

qhiparqankichik icha chakramanchu ripurqankichik? ¿Imakunatawan rurachkankichik?
76
• Kay sapanchakuyqa llaqtanchikllapi qhipananchikpaqmi, hinallataq machkananchik allinta

amachakunanchikpaq, hampi qurakunallawan hampikunanchikpaq.
• Llaqtaykipi kay COVID 19 unquymanta hampikunaykichikpaq, ima qurakunawan
hampikuchkankichik, yachasqaykita qillqay.
• Tayta, mamaykita, awichuykikunata tapuykukuy imakunatam rurasunman COVID 19

unquymanta amachakunapaq. Qillqay.
• ¿Imanaptintaq allinta yachananchik, kay p’itayakup

unquykunamanta, utqaylla hark’akunanchik, lliw p’itaykukup
unquykunamanta, astawanqa kay COVID 19 nisqamanta?
77
Qhapaq kallpayuq yurakuna
Kuraqninchikkuna, yachaqninchikkuna riqsinku, imaymana yurakunata (kuka,

wachuma, kampachu, supay qarqu hukkunapuwan) yanapawaqninchik
qhawayniyup kanapaq, suwakuqkunata, runakunap mana allin huk
kawsayniyuqkunapas rurasqanmanta.
Awichuykinunap yanapayninwan kay qhapaq kawsayniyuq yurakunamanta
astawan riqsisunchik.
• Riqsisqaykimanhina, kimsa qhapaq kawsayniyuq yurakunap sutinta qillqay.
Yurakunap sutin ¿Pim chaywan hampin? ¿Imatam hampin?
• Qhapaq kawsayniyuq yurakunamanta huk willakuyta

awichuykikunawan willachikuy. Willasqantataq qillqay.
78
• Willasqanmanta imataq aswan yuyarinaykipaqhina kanman, chayta siq’irquy.
• Qhapaq kawsayniyuq yurata akllaykuspa, awichuykikunata mañakuy “nunanmanta”

willanansunkipaq. Uyarisqaykimanta qillqay.
• Qhapaq kawsayniyuq yurata akllaykuspa, imaynatam ruranku, hampikuna tupachinanpaq

chayta siq’irquy.
Imaynatam urqunku
79
Imaynatam tupachinku
• Qhapaq kawsayniyuq yurakunata chaywan tupachikpa pin hampin. Yachasqaykita qillqay.
• ¿Imanaptintaq qhapaq kawsayniyuq yurakunamanta yachayninta,

yuyayninta waqaychana, mast’arina? Qillqay.
80
Urqukunap, unup qhapaq kawsayninkuna
Awichunchikkunan willawanchik, urqukunapi, unupi ima qhapaq

kawsayniyuq kasqankumanta (apu, awki, sirina) paykunam kallpata
quwanchik, yanapawanchik mayninpitaq muchuchiwanchikman.
Paykunap yanapayninwan urqukunamanta, unumanta aswanta imayna
kawsananchikmantapas riqsisunchik.
• Awichuykikunata mañakuy, qhapaq kawsayniyuq urqukunamanta

willanasunkipaq, imaynatam rikurqanku, yuyayninpi imaynam kanman,
imakunatam ruranku, kallpanta chaskinankupaq. Uyarisqaykimanta qillqay.
• Yachaqkunata, awichaykikunata mañakuy, unumanta qhapaq kawsayninmanta

yachasqankuta willanasunkipaq, imaynatam qhawarqanku, imayna yuyayninpi kasqanmanta,
imakunatam ruranku, kallpanta, yuyayninta, yachayninta chaskinankupaq. Uyarisqaykimanta
qillqay.
81
• Muchuchikunman urqukunapi qhapaq kawsayniyuq (apu,

awki) chayta tapuykukuy. Qillqay
• Awichuykikunap, yachaqkunap yanapayninwan unumanta qhapaq kawsaynin (sirina),

imanaptin muchuchisunkiman, tapuykukuy. Chayta qillqay.
• ¿Unumanta nunan (sirina) hap’iwaptinchik, imaynata hampikusunchikman?
• ¿Unumanta nunan (sirina) hap’iwaptinchik, imaynata hampikusunchikman?
82
• Kuraqninchikkuna unupi kawsaqkunata yupaychaspa kawsarqanku. Uyariy

willakuykunamanta, huk unupi, urqupi kawsaqkunata mana yupaychaptinchik iman kanman
siq’irquy.
• ¿Imatam kay llamk’aypi yacharqanki? ¿Imanaptintaq urqukunapi,

unukunapi kawsaqkunata yupaychana?
83
Huk niraq pachakunamanta
Awichunchikkunaqa huk niray pachakuna hawapi, ukhupi, kay pachapi

tiyasqanchikmanta willawanchik. Paykunap yanapayninkuwan kay
pachakunata, kawsaqkunamantawan riqsisunchik.
• ¿Imataq hanaq pachapi, kay pachapi, ukhu pachapi kawsaqkunap sutinri?
• Kay pachakunapi kawsaqkunap sutinta tawa k’uchupi hunt’achiy.
Pachakunap sutin ¿Chaypi pikunan tiyanku?
84
• Qillqasqaykita awichuykikunaman qhawachispa mañakuy,

imakunam kay pachakunapi kawsanku, chayta willachikuy.
Chaymantataq qillqay.
• Sapanka pachakunata siq’irquy.
• Hawapi, ukhu pachap sutinkunata, imayna chay pachapi kawsaqkunamanta, qillqay.
Hanaq Pacha:
Kay Pacha:
85
Ukhu Pacha:
• ¿Pikunataq rimanakunman huk pachakunapi kawsaqkunawanri? ¿Imaynatam rimanakunku

paykunawan?
• ¿Kay pachakunap kawsayninta riqsispa, yachaspa, imaynatam

kawsananchik?
• ¿Imatam kay llamk’aypi yacharqanchik? ¿Imanaptintaq awichanchik yachasqan huk

pachakunata riqsinanchik?
86
Hampinapaq haywarikuykuna
Awichanchikkunan imaymana hampi qurakunawan hampikunanchikpaq

riqsinku, hinallataq apukunawan, parawan, wayrawan,
pachamamawan ima rimanakunku. Paykunap yanapayninwan
yachasqanchikta mat’ipasunchik Apukunawan rimanakunanchikpaq,
allin sumaq kawsananchikpaq. Hinallataq yuyakusunchik kunan
kawsasqanchikmanta.
• Llaqtaykipi apukuna, awkikunap maypi tiyasqankup sutinkunata qillqay.
Maypi tiyasqankup sutin Apup sutin, imamanta hark’awanchik
87
• Apukunapaq, awkikunapaq pachamamapaq haywarikuykunamanta awichu, awichaykita

tapukuy, ima killakunapi, imanaptin haywarikusqanchikmanta willachikuy.
Ima killapi, imanaptinmi

Imatam haywarikunchik
haywarikunanchik
• Kuraqniykita mañakuy, ima haywarikuykunata ruraykuna

yachasqanmanta, pikunatam yanapakurqan, kay haywaykunapi
chaykunata willachikuy.
• Willasqanmanhina qillqay, hinaspa niy imaynatam paykunawan
kawsananchik, chaymanta siq’iy.
88
• Iskay haywarikuykunata (anqusakuyta) akllaykuy,chaymantataq niy, imaynatam llaqtaykita

yanapan, siq’iy imayna rurakusqanta qillqay.
• Kuraqniykikunaman rurasqaykita qhawachiy, rurasqaykimanta

hamut’ayninta mañakuy, imatawan yapawaq chayta tapukuspa,
allchapay, chaymantataq qillqay.
• Llaqtaykita amachanaykipaq, munayta kawsanaykipaq kay haywarikuykunawan,

t’ikarichikqaykimanta imaniwaqmi.
89
Mikhuykunamanta,
tarpusqanchikunamanta, hinallataq
imaymana wiñaq mikhunakunamanta
Sutiy:
Chakra uywawanchik, qhawawanchik
Ñawpa pachapi awichunchikkuna chakrankupi papa, lisas, tarwi, uqa,

sara, purutu, lakawiti, kinuwa, kiwicha, qañiwatapas tarpuq kanku. Kunan
pachapi pisi mikhuykunata tarpunku. Imaynatam chakrata llamk’ananchik
allin mikhuykuna kanampaq, tayta mamaykip yanapayninwan
riqsisunchik.
• Chakrapi tayta mamaykip mikhuykuna tarpusqankuta sutinta qillqay,

siq’irquytaq.
Tayta mamaypa mikhuykuna tarpusqanku
• Aylluykip mikhunanpaq, qhatunampaq ima chakraykipi tarpusqanku mikhunap sutinta qillqay.
Aylluykipa mikhunanpaq Qhatunapaq
92
Mikhuykunamanta, tarpusqanchikunamanta, hinallataq imaymana wiñaq mikhunakunamanta
• ¿Maypim achka mikhuykuna achka kachkan? ¿Mikhuypaqchu icha qhatunapaqchu?
• ¿Imatam chaymanta niwaq?
• Irqi kaptinku ima mikhuykuna chakrankupi llamk’akurqan,

awichuykikunata, tayta mamaykitapas tapuykukuy.
• Allinta mikhunaykipaq, ima mikhuykunatam munawaq chakraykipi tarpukunanta sutinkunata

qillqay. Chay muhukuna llaqtaykipi kanchu ARI nispa MANAN nispapas tapukuykunata
kutichiy.
Munasqay mikhuykuna tarpunapaq ¿Kanchu chay muhukuna llaqtaykipi? Ari/manan
93
• Llaqtaykipi mana kawsaq muhukunata imaynatam tarisunchikman, tayta mamaykiwan

rimanakuy.
• ¿Mana tarpusqa chakrapi wiñaq yurakuna mikhunanchikpaq pallasunchikmanchu? Ima

mikhuykunata tupachisunchikman siq’irquy, sutinkunatawan qillqay.
• Hampipaq ima mikhuykunata uqarisunchikmanchu, awichu, tayta mamaykitapas tapuykukuy.

• ¿Imanaptintaq llaqtanchikpi chakrapi tarpunanchikmanta yachananchik?
• ¿Imaymana mikhuykuna llaqtanchik usupi llamk’asqanchik mikhuyninchikpi, allin kayninchikpi

yanapakunchu? ¿Imatam niwaq?
94
Chakranchik imaymana kawsayniyuq
Ñawpa machulanchikkuna yachanku, tarpusqa chakrakunapi imaymana

yurakunayuq kaptin hark’akun imaymana unquykunamanta, qhalli
kawsananchikpaq, mikhuykuna mana pisiyananpaq ima. Llaqtanchikpi
imayna tarpusqankumanta paykunap yanapayninwan riqsisunchik.
• Yachaq masiykip chakranta tayta mamanpa tarpusqanta achka

yurakunayuq waturikamuspa tarisqaykita siq’irquy.
• ¿Ima yurakunam yachaq masiykip chakranpi, mana chaqraykipi wiñaq kasqa?
• ¿Mayqin yurakunatam tarpuyta munawaq? ¿Imanaptin?
95
• Llaqtaykipi wiñaq imaymana yurakunata taytaykip

yanapayninwan riqsiy.
Niraq niraq papakuna
Niraq niraq sarakuna
Niraq niraq purutu
96
• Taytaykiwan niraq niraq akllasqaykimanta ¿Mayqinkunatam mana riqsirqankichu?

¿Mayqinkunatam tarpuyta munawaq?
Niraq niraq mana riqsisqay Tarpuyta munayman
• Niraq niraq sarata, mayqin yuratapas siq’irquy, huk chikan pisi qillqata paqarichiy.
• Muhu chhalay kasqanmanta ayllu masiykikunata, wasi masiykikunata tapuykukuy.

• ¿Qhawayniykimanhina kunan pachapi tarpuy allinchu, imakunapim

sapan muhullata tarpuptinchik yanapasunchikman? ¿Kay llamk’ayri
muhup kawsayninpaq yanapakunchu?
97
Imakunapim llaqtanchikpi mikhuykuna tukun
Qichwapi uywamanta, yuramanta mikhuykunataqa imaymanata ruraspa

waqaychanku, mikhuykuna pisiyaptin llaqtankupi hark’akunankupaq.
Awichu, tayta mamanchiktapas yanapawananchikpaq chay ruraykunata
kunankama yachaykuna kachkasqanmanta mañakusunchik.
• Ima mikhuykunata uywamanta, yurakunamanta waqaychanapaq tayta

mamaykiwan chay yachaykunamanta rimanakuy. Sutinkunata qillqaspa
siq’irquy.
• Uywamanta, yurakunamanta wiñaypaq waqaychanapaq mikhuykunap sutinkunata qillqay.
98
• Rurasqaykita, tayta mamaykiman qhawachispa, chay

waqaychasqa mikhuykunawan ima mikhunakunata
tupachisunchikman, willachikuy hinamantaq qillqay.
• Imakunatam papamanta, saramanta rurasunman, sutinkunata qillqay, ima mikhunakunata

tupachisunchikman. Tayta mamaykip yanapayninwan tawa k’uchuta hunt’achiy:
Mikhuykuna Ima mikhuykunaman tukun Tupachikusqan mikhunakuna
Papa
Sara
• Llaqtaykipi uywamanta, yurakunamanta imaymana quwasqanchikmanta ima mikhunakunata

tupachisunchikman, iskayta akllaspa siq’irquy. Imayna rurakusqanmanta pisillata hukninmanta
qillqay.
99
• Ch’arki, ch’unu ruranapaq imakunatam rurananchik, tayta mamaykita willasunaykipaq

mañakuy. Chay ruraymanta qillqay.
• ¿Imatam llaqtaykipi kunan pachapi mikhuykunamanta rimariwaq?

¿Imakunatam rurasunchikman?
• ¿Qhawayniykipaq wawakunapi, irqikunapi chay yachaykunata apaykachachisunmanchu?

¿Imanaptin?
100
¿ Imaynatam chakrapi yurakunawan kawsanchik?
Ñawpa machulanchikkunapaqqa imaymana yurakunaqa kawsayniyuqmi,

chay rayku yupaychasqata uywana. Tayta mamaykip yanapayninwan
mikhunapaq yurakuna paqarimuyninmanta, imayna uywananchikmanta
tarpuptinchik, uqarimuptinchik ima, chayta riqsimusunchik.
• ¿Llaqtaykipaq ima yurapas allin kawsayniyuq kanchu? Imanaptintaq

allinta uywana, sutinta qillqay.
• Tayta mamayki, awichuykikunatapas mañakuy, llaqtaykipi

uywasqankumanta huk yuramanta paqarimuyninmanta
huk willakuyta willachikuy. Uyarisqaykimanta ancha
sunquykiman chayamusqanmanta qillqaspa siq’irquy.
101
• Tarpuy pachapi tayta mamayki, awichuykikunawanpas kuchka rispaykichik tapuykukuy,

imaynatam yurakunawan tarpunanchikpaq rimarisunman. Rimarinanchikmanta,
uywananchikmanta siq’irquy.
• Ima haywarikuytapas allin mikhuy wiñananpaq ruranachu, tayta mamayki, awichuykitapas

tapuykukuy. Uyarisqaykimanta qillqay.
• Tayta mamaykip yanapayninwan tawa k’uchuta hunt’achiy.
¿Imaynatam ñawpa pachapi

Imakunatam kunan pachapi manaña
tarpukurqan? ¿Imakunatam
rurakunñachu
rurakurqan?
102
• Imaynatam uywana mikhuy uqarinapaq, huk yurata akllaykuspa qillqay
Yuramanta sutin
Imaynatam uywana
• Tayta mamayki, awichaykikunap.
¿Imaynatam mikhuykuna ñawpa pachapi Kunan pachapi ima ruraykunatam

uqarikurqan? ¿Imakunatam rurakusqa? manaña rurankuñachu
• ¿Imanaptinmi tarpuypi, mikhuy uqariypi ñawpa yachaykunata

apaykachananchik?
• ¿Imatam Llaqtaykipi tarpuypi ruraykunamanta, yachaykunamanta rimariwaq?
103
Sallqa uywakuna uywawanchik
Pampakunapi, urqukunapi imaymana sallqa uywakuna kawsanku.

Kuraqninchikkunata yanapawananchikpaq mañakusunchik, imaynata
uñacha kaptinku hap’inanchik, imaynam kunan pachapi kachkan,
imakunatam manaña rurankuñachu chaykunamanta riqsisunchik.
• Iskay sallqa uywata siq’irquspa sutinkunata qillqay.
Huk sallqa uywa Iskay sallqa uywa
• Llaqtaykipi kawsaq salqa uywakunap sutinkunata qillqay, mayqinkuna aycha, millwa, qaranta,
hampipaq ima hap’isqanchikmanta yuyayninkunata yachasunchik.
104
• Ima sallqa uywakunata urqumanta, mayukunapi hap’isqanchikmanta

awichuykikunawan willachikuy. Kunan pachapi sasata tarirqunchik
mana hinaqa manaña kanñachu chaykunamanta rimanakuy.
• Tapuykukuy: ¿Imanaptinmi salqa uywakuna manaña tarikunñachu, icha sasa tarinachu kan?
Chaymanta qillqay.
• Tayta mamaykip yanapayninwan tawa k’uchuta hunt’achiy. Ñawpaqpi ima sallqa uywata
hap’iyta munawaq sutinta qillqay, wakinkunapitaq “X” ch’usay.
Suti Achka Pisillaña
105
• Uywakunap paqarimuyninmanta huk willakuyta awichu, tayta mamaykiwanpas willachikuy

¿Imaynatam rikhurimun? ¿Maymantam hamunku?
• Mikhuyta munaspa, huk sallqa uywata akllaykuy, imaynatam hap’ina. Awichuykita tapuykukuy
pakasqa yachaykuna kanchu sallqa uywa hap’inapaq. Willasusqaykita qillqay.
• ¿Qanmanta, ima salqa uywakunatam kay pachapi ñawpa pachapihina

tarisunchikman? ¿Imanaptin? ¿Ima ruraykunata qam churawaq?
• ¿Kay pachapi contaminación, depredación nisqanku llaqtanchik chinkachisqanmanta rimariy?

Pisi qillqata paqarichiy.
106
¿ Imaynatam chakrapi tarpunchik?
Awichanchik, tayta mamanchikpaqqa sapa yurakunap chakrapi tiyanan

kanmi. Wakinkuna tupachikuspa tarpukun, wakintaq llanthukunapi.
Paykunap yanapayninwan chakrapi imayna tarpukusqanmanta
yachasunchik.
• Aylluykip chakranta achka mikhuykunayuq waturikamuy, chaypi imayna

tarpusqankumanta qhaway. Rikusqaykimanta ancha kikilanta siq’iy.
107
• Yachasqaykimanhina tapukuykunata kutichiy:
¿Mayqin yurakunatam tupachikuspa tarpuna? ¿Imanaptin?
¿Mayqin yurakunatam kharu kharupi tarpuna? Imanaptin?
¿Mayqin yurakunatam yurakunap sunqunpi tarpuna? ¿Imanaptin?
¿Mayqin yurakunatam chakrap muyuriynimpi tarpuna? ¿Imanaptin?
¿Mayqin yurakunatam amachakuspa, llanthukunankupaq tarpuna? ¿Imanaptin?
108
• Tayta mamaykipaq rurasqaykita ñawinchay, imakuna

mana churasqaykimanta. Willasusqaykimanta tapuykukuy
hunt’achinapaq qillqay.
• Qhawayniykipaq wakin yurakuna ñawpa pachapi runa kasqankumanta paykuna pura aylluntin
kawsasqanku. Awichaykikunata tapuykukuy, kay yachaykunamanta willasusqaykita qillqay.
• ¿Mayqin yurakunatam aylluntinhina tarpukunman?
• ¿Yachasqanchik kawsayniykipaq allinchu kanman? ¿Imanaptin?
• ¿Qanmanta, yurakuna runa hinachu, munakuq, wayllukuq, phiñakuq ima kanman?
109
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA

Ficha Quechua Collao V Ciclo

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Ficha Quechua Collao V Ciclo

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Educación Primaria

Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe

Fichas de auto aprendizaje Quechua Collao-V Ciclo

Primera edición, 2020

Ancha munakusqay wawachakuna.

LLaqtanchikkunap kawsayninpa willakuyninqa, astawanmi llaqtayuq

• ¿Imam llaqtaykip sutin? ¿ Imaninantaq sutinrí?¿Pim churarqan?

• Tayta mamaykip, awichuykikunap yanapayninwan llaqtaykip

• Kunanqa llapan imaymana llaqtaykimanta yachasqaykita qillqay (Imaynam ñawpaq karqan,

• Astawan llaqtaykimanta yachayniykikunata t’aqwirinaykipaq, tayta mamaykiwan,

) ¿Imakunantam mikhuykunapi qispichirqanku, mana llamk’asqankutari maymantataq

• Kunanqa llaqtayki paqarisqanmanta pacha, imakunam karqan, kunankama chayta qillqay.

• ¿Ima sasachaykunan kunan llaqtaykita ñak’arichin?

• ¿Imakunam kanman, llaqtaykipi sasachaykuna kananpaq?

• ¿Imatam kay sasachaykunap ch’uyanchanapaq rurasunman?

• ¿Imanaptinmi ancha allinta llaqtanchikpa kasayninta riqsinanchik?

Ch’iti kayniyta llaqtaypa yachayninmanta,

Llaqtanchikpi allin kawsaypi tiyananchikpaqmi sapa p’unchaw

• Huk munasqayki rurayta aklllay: michiy, chakra qarpay, away, manka

• Tayta mamaykita tapuykuy, hayk’aqllapis “haywakuyta”, imallatapis ch’iti kanaykipaq

• Awichaykikunata tapukuy, imaynatam munakusqanku

¿Imapaqmi “hay- ¿Imatam mana

• ¿Imanaptinmi yachayninchikkunata chaninta yachananchik?

Llapanchikpis aylluyuqmi kanchik. Chaymantapis kallantaq

• Pikunawan tiyasqaykita qillqay, hinaspa niy, imaykikunan paykuna

• ¿Awichuykikunawan sapakutillanchu rikunakunki? ¿Imatam paykunamanta yacharqanki?

• Maypi wasikip, ima wasikunataq sispallanpi kachkan, chaykunata siq’irquy.

• Tayta mamaykita, awichuykikunata tapuy, maypi

Aylluy ¿Maypim paqarirqan?

• Tayta mamayki, awichuykikunawan willachikuy, ayllukip kawsayninmanta. ¿Hayk’a unayñan

• ¿Imatam kay aylluykip willakuyninmanta astawan munakurqanki?

• ¿Imanaptintaq ancha allinta ayllunchikpa kawsayninta riqsinanchik?

Allin runa kayninchikpi chaninchaykuna

Irqicha kachkaptinchik tayta mamanchik, awichunchikkunapis

• ¿Tayta mamaykip nisqanmanhinari, imaynam ayllu runa kananchik?

• ¿Tayta, mamayki, awichuykip yachasqanmanhinari, ima kawsaykunan, mana allinchu

• Qillqasqaykita awichaykikunaman qhawachispa tapuy,

• Awichuyki irqicha kaptin, imaynatam kawsananku karqan, llaqtapi runahina chaskisqa

• Awichayki irqicha kaptin, imaynatam kawsananku karqan, llaqtaykipi warmihina chaskisqa

• Ima hamut’ay yuyaykunatan maman yachachisqaku, awichanpas allin warmi kananpaq,

• Qilla, mich’akuq runa kaqkunapaq iman kanman, awichuykikunata tapuykuy. Chay

• ¿Llaqtaykipi wawakunap, waynakunap, kunan kawsasqankupi ima allin kawsaytam rikunki.

• ¿Llaqtaykimanta, ima mana allin kawsaykunatam irqikunapi, waynakunapi kunan pacha

• ¿Awichuykikunap willasqanmanhina ima kawsayninkutam hap’isunman, chaymata ima musuq

• ¿Imanaptinmi tayta, mamanchik, awichunchikmanta chiqaq

Ruraykunata yachaykunata llamk’aymanta pacha

Ñawpa runakunaqa imaymana ruraykunata mast’arirqanku, chaywanmi allin

• ¿Tayta mamaykiwan huk ayllumasiykiwanpis ima ruraykunapim

• ¿Ima ruraykunapim aswanta rurapakuyta munanki? ¿Imanaptin?

• Imakunatam yachananchik, wasita pirqananchikpaq, awichuykita

Ima yachayniyuq kananchik:

Ima yachayniyuq kananchik:

Ima yachayniyuq kananchik:

• ¿Yachasqayki ruraykunata imaynatam yacharqanki?

¿Imaynatam yacharqanki kunan yachasqaykikunata, pim yanaparqasunki?

¿Imaynatam yacharqani kunan yachasqaykunata, pim yanapawarqan?

• Imakunapiwanraqmi yachanayki kachkan, sapanka ruraykunamanta, Awichaykikunawan, tayta

Ruraykuna Yachanayraqmi kachkan

• ¿Imanaptinmi ayllunchikpi, llaqtanchikpi imaymana ruraykunapi

• Qharikunap rurasqanpis, ancha allinpunin, hinallataqmi warmikunap rurasqanpis. Iskayninkup

¿ Imaynatam qasi kawsakunanchik?

Mayninpiqa llaqtanchikpi, ayllunchikpin runakuna phiñanachikuspanku

• Aylluykip ukhumpi, ima sasachakuy kasqanmanta huk willakuyta qillqay.