Está en la página 1de 4

UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL BILINGÜE

“CORDILLERA DEL CÓNDOR”

Informante: Antonio Wachapa


Limón Indanza - 2022
TÍTULO de SABER y TÍTULO de SABER y
CONOCIMIENTOS: NUA CONOCIMIENTOS: NUA
UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL BILINGÜE
TSAÁNKKRAM TSAÁNKKRAM
“CORDILLERA DEL CÓNDOR”
NEKAMUU
Aújmattsamu

Yaunchu ii uuntrinkia
nawantri tsanirmachu CONTENIDO
yama numparkui tii Mito.
araantuk tsaankin ármiayi.
Tsaánkkram es considerada una celebración
Nuna tumakuinkia nukurí jakeejai imiain sagrada a la primera menstruación de una
ajanam jukiar maman uweriar jimiaran maí mujer virgen.
uuntnak nunká winiank nuachin nui apujas En ese entonces, la mujer era bañada con
tsaankun anajtiua umushnin armiayi. Nuna agua caliente, luego llevada a la huerta
turawaar aak ampakmanum nui aepas familiar en donde cosechaban dos yucas
pénker wainin armiayi waurki yaja tsekenki grandes.
iniá jakaink nuichuka meseemakain tusa. Estas yucas se colocaban en el suelo y la
mujer debía sentarse sobre ellas.
Tsaank arakmamu Se trituraba el tabaco obteniendo el zumo o
esencia, luego era inhalada por la mujer
mientras estaba sentada sobre las yucas.
Tsaanknaka kukují Finalmente, la mujer era llevada a otro lugar
kaakun juukar para que pueda descansar; ya que, si se
ajanam epernum levantaba enseguida podía marearse y esto
akunin armiayi nui era sinónimo de mala suerte.
tsapakat tusa.
Siembra del tabaco
Tsapakmatainkia uunt ajasmataisha
napimiuka takachu armiayi jakain tusa.
Se recogen las semillas secas y se cultiva en
la huerta.
Juámu
No posee cuidados especiales para su
Nukeen akainiaksha katsuarurin juu armiayi
crecimiento.
tura anakman
UNIDAD EDUCATIVA
Cosecha
Ikiár penker penuar ikiu
COMUNITARIA
armiayi INTERCULTURAL
takasmi tusar.
utsumaakur BILINGÜE
Se cosechan las hojas maduras, para ello, la
persona debía tratarle bien a la planta.
“CORDILLERAUso
DEL CÓNDOR”
Utsumkari
Medicina ancestral
Shuar Tsuak
Se utiliza para curar espantos, mal aire, mal
Tsaankka uchi tapikmatai, mukuntratin,
de ojo, curar migrañas, matar tupes, matar
shiikkrakur mushutkatin, sumai maatin,
anquilostomas, matar pulgas o piojos y
supéj kajenktin nuya uchi kajenchpin jii
corregir a los niños caprichosos.
mukutratniun utsumin armiayi.
Ceremonias
Ayamtainiam
Purificación de la cascada antes de tomar el
Ayahuasca.
Tunán karamaattsa Curaciones por chamanes.
weenaak jintia
kanuiniak tura
waketainiaksha
mushutkatniun tura Áreas que se van a aplicar
umin armiayi nateman Se aplicará el conocimiento de la
arum umartatuk. elaboración en las cuatro áreas integradas:
Lengua y Literatura, Matemáticas, Estudios
Sociales y Ciencias Naturales.
UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL BILINGÜE
“CORDILLERA DEL CÓNDOR”

Informante: Antonio Wachapa


Limón Indanza - 2022
NÉKAMU NAARI: UCHI TÍTULO de SABER y
TAKUMTIKIN CONOCIMIENTOS: EL PARTERO(A)
UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL BILINGÜE
NEKAAMU
“CORDILLERA DEL CÓNDOR”
Aújmattsamu

Yaunchuka Aíshmank muntsurtin asa


uchinkia umuntsa tsakatmau aarmia tiniu
ainiawai. Juu aújmatmanum nekaatai
yaunchuka nuaka ajapruksha uchinkia
takuchu armia tiniu ainiawai. Nuwe ajapruk
takuti jeámtai aíshrinkia mash iwiartuk
umirmatai, aíshri ajápeen uchinkia jurin
armiayi, turaam nuaka jakamtai iwiaras
iniainiuyayi. Tumainiak shuarka nukap
panpankcha tiniu ainiawai.
CONTENIDO
Tumaa pujus nuari ajamtin takustintri Mito.
jeámtai aíshri chicharuk Nuse arakmamu
uwetí jeáyi yamai weme eemti uweem Antiguamente los varones eran los
ikianaa ikiuttrutá tinia akupkamia tiniu encargados de criar a los recién nacidos
ainiawai. porque poseían el pezón para amamantar al
bebé.
Nuaka ajanam wekaas arum ejapnatin asa El mito dice que “las mujeres, realizaban
enentaimias uutú wekaai, aya aneachama parto anormal”. Cuando llegaba el periodo
katík núkap uchirmaku chankintriin entsaaru de dar a luz, la mujer preparaba todos los
nuan ajanam kautkaru timiaja. alimentos para su marido que se alimentaria
en tiempos de cuidado del pequeño hijo.

Una vez que haya preparado todo, el marido


lo hacía operación cesárea así tal hacen en la
clínica o en hospital actualmente, pero, la
mujer moría por falta de atención necesaria;
fue por eso que antiguamente el shuar no era
Katip Nuan aninak “urukamtai timiasha numeroso.
uutam” tutai nua ayaak “arum aishur
ejaprittiui uchi juruttsattsa tura jakatin asan Dice que la esposa de una familia le tocó el
enentaimsanNÉKAMU
uutjai” tau NAARI:
timiaja. Tutai Katip periodo deTÍTULO
preñez, yde
suSABER
esposo ley dice pues
chicharuk “winia iirsakia Wi amea timianin que sacaraCONOCIMIENTOS:
una mata de maní que tenían
asanak timiaju pampankuitiaj” auka ameka sembrada y dejara probando como señal
timiaumsha NEKAMUU
takustin jeáme; Wi primera cosecha, CONTENIDO
porque tarde le debía que
Aújmattsamu
takumtiksatjame “Turasha juu Mito.
nuse hacer cesárea.
jimiapetek tesaam uchur suruttsarta” tiamia
timiaja. Y ella había ido a la huerta donde tenían el
Tsaank arakmamu Siembra
sembrado,del tabaco en la huerta lloraba y
llegando
lloraba pensando de lo que el marido lo
haría una vez llegue a casa; mientras tanto,
Juámu Cosecha
asoman un grupo de ratones con sus
respectivos changuinas, ellos llegando ante
la mujer le preguntan pues de porque lloraba
Uso
tanto, y la mujer le comentó que estaba
Utsumkari Medicina ancestral de lo que el esposo lo
apenada presintiendo
Shuar Tsuak haría.
Nuasha timiatrusank umirkamiayi tura katip Ceremonias
Cuando la rata escuchó las súplicas de la
uchiichikia
Ayamtainiamnusen yuta matsamtawai mujer, la mamá rata le dice pues “mírame y
nukuriínkia nua takumtiksatniun vea a mis hijos acaso soy gigante como tú,
iwiarturmiayi, tura
Unuimiatainiam nua jateemamtai katíp
jintiatin Áreas quepuedes
usted si se van dar
a aplicar
parto normal, Yo te
uchiriimiak iruuntur nuan takumtiksaru ayudo si es que quieres, pero dame la mitad
timiaja. Takumtikias chicharuk “Jeemiín de la huerta Antonio Wachapade maní que
de este sembrado
jeakumaíshrum “TSÚ”
Antonio titia, tinia akatar
Wachapa coman mis hijos. Y enseguida la mujer se
ikiuak katípkia wakéttamia timiaja. animó de dar la mitad de la huerta. Y los

También podría gustarte