Está en la página 1de 26

MOSOQ SIMIKUNA.

-VOCABULARIOS

WASIPI IMAPAS KAQKUNA KAYKUNAN KANKU (OBJETOS DE HOGAR Y DE SALON)

● Q’ONCHA COCINA

● RAKI VASIJA GRANDE

● MANKA OLLA

● WISLLA CUCHARÓN

● P’UKU PLATO

● HUCH’UY WISLLA CUCHARA

● LLATHA/ THEQTICHINA SARTEN

● K’ANALLA TOSTADERA

● P’UYÑU JARRA, CÁNTARO

● K’ISUNA ESPÁTULA

● QESPIW AKILLA VASO DE CRISTAL

● NINA CANDELA

● K’ILLINSA CARBÓN

● TUMIN DEPÓSITO DE CHICHA

● HANP’ARA MESA

● TIYANA SILLA CARPETA, BANCA

● MARAN BATAN

● TUNAWA MOLEDORA

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


● MUSK’A , QOLLOTA MORTERO

● KUCHUNA CUCHILLO

● TUMI CUCHILLO CEREMONIAL

● SUYSUNA COLADOR

● Q’OPA HOQARINA BASURERO

● PICHANA ESCOBA

● SANSA BRAZA

● Q’OSÑI HUMO

● USPHA CENIZA

● QHECHINCHA POLVILLO DEL HUMO (HOLLIN)

● K’ULLU TRONCO

● ISANKA CANASTA

● PHUKUNA SOPLADERA

● MIKHUNA COMIDA

● KANCHA PATIO

● PURUÑA LAVADOR

● KAWITU CATRE, CAMA

● LIRPU ESPEJO

● WAYK’UNA WASI COCINA

● MARKA PATA/TAQE DISPENSA PARA GUARDAR MAIZ ,CEBADA .

● HAWI ACIETE

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


● KACHI SAL

● MISK’I AZUCAR

● UCHU AJÍ

● ÑAQCH’A PEINE

● P’ITITA SALON DE CLASE, CUARTOS

● QELQANA LAPICERO, PLUMON

● PICHANA MOTA

● PATARA CUADERNO

● SIMI TAQ E DICCIONARIO

● TIYANA SILLA, CARPETA

● RATKHACHAY CORTINA

● YACHAQEKUNA ALUMNOS

● YACHACHIQ PROFESOR

● YACHACHIQPA QELQANAN PIZARRA

● Q’OPA WAQAYCHANA BASURERO

● QELQA HANP’ARA ESCRITORIO

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


PROFESIONES Y OCUPACIONES EN QUECHUA
LLANK’AQKUNAQ KAMAYNINKUNA ( profesiones)
● HAMACHAQ ABOGADO.

● YAYA SACERDOTE, CÉLIBE, CURA.

● YACHACHIQ PROFESOR – A.

● HAMAUT’A SABIO, CIENTÍFICO, FILÓSOFO

● ÑAWRAQ – WANKAQ MÚSICO.

● YUPANKI, YUPAYKAMAYOQ CONTADOR/A

● MUSIKAKAQ PLANIFICADOR

● KIRUKAMAYUQ DENTISTA.

● HANPIQ ENFERMERA.

● K’ILLI INGENIERO.

● HANPIKAMAYUQ MÉDICO.

● NUNANCHIS QHAWAQ PSICOLOGO/A.

LLANK’AYKUNA RUWAQ (ocupaciones u oficios)


● Awaq Tejedor.

● Challwaq Pescador – a.

● Chajra llank’aq Agricultor – a

● Llinphiq Pintor

● Michiq Pastor.

● Kimichu Sacristán.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


● Harawiq Poeta.

● Inkilltupa Jardinero

● K’ullu llaqllaq Carpintero

● Layqa Bruja/o.

● Sinku hayt’aq Futbolista.

● Siraq Sastre.

● Takiq Cantante.

● Wayk’uq Cocinero

● Qelqaq Escritor.

● Nina sipiq Bombero.

REQSICHIQ SUTI CHANINCHAQKUNA (ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS)


Sirven para señalar la ubicación o situación de las personas, animales o cosas, no
existe genero y son:

CH’ULLAPI ASHKHAPI
KAY = este (a) KAYKUNA = estos (as)
CHAY = ese (a) CHAYKUNA = esos (as)
HAQAY = aquel (llo, lla) HAQAYKUNA = aquellos (as)

QHAWARICHIYKUNA:
● Kay alqo = este perro

● Chay manka = esa olla

● Haqay sipas = aquella joven

● Kay alqokuna = estos perros

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


● Chay mankakuna = esas ollas

● Haqay sipaskuna = aquellas jóvenes

● Kaykuna mana phawayta munankuchu = Estos no quieren correr.

● Chaykuna wakanchis suwaqkuna kanku= Esos son los que robaron nuestro
ganado.
● Haqaykuna suwakuna kanku= Aquellos son los ladrones

HUNT’ARIMAYKUNATA QELQASUN:
● Mamay kay mankata yachay wasiman apanqa.

● Chay alqocha sapa tutan nishuta waqan.

● Taytay, haqay orqopi wakanchiskunata rikusharani.

● Mariacha, kay michikunata chinpa wasiman apasunchis.

● Ipay, chay p’ukukunata qhatuna wasimanta rantimurani.

● Haqay erqechakuna munayta qaynunchay tususharanku.

ADJETIVOS CALIFICATIVOS (SUTI CHANINCHAQKUNA)


Estos adjetivos expresan las características del sustantivo. En quechua en gran parte
se aglutina, que es lo contrario en castellano.
a) ALLINLLANTA CHANINCHAQ (LOS QUE CALIFICAN CALIDAD)
Allin tayta =padre bueno
Ch’uya papa = papa limpia/ papa seleccionada
Sumaq t’anta = pan rico
Millay warmi = mujer mala

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


Munay wasi = casa bonita
Qhelli unu = agua sucia
Ch’aku alqo = perro lanudo
Hatun sonqo = corazón bueno

mikhuy = mijuy

HUNT’ARIMAYKUNATA QELQASUN
● Mamay, allin ñañanwan maytapas rin.

● Haqay panpapi chuya papata t’aqasaqku.

● Mamayku sumaq t’antata sapa aya marq’ay killapi ruwan.

● Ñañaypa ch’aku alqochanmi k’iqllupi chinkarapusqa.

● Taytaymi hatun sonqoyuq karan.

b) SAYAYNIN HATUN KAYNIN CHANINCHAQ ( LOS QUE CALIFICAN TAMAÑO)


Huch’uy atoq = zorro pequeño
Hatun panpa = planicie grande
Taksa alqo = perro mediano
Ñañu ch’unchul = intestino delgado
Rakhu ch’unchul = intestino grueso

HUNT’ARIMAYKUNATA QELQASUN
● Haqay huch’uy hanp’arata yachay wasiman apasunchis.

● Mamaypa taksa alqochan wañurapusqa.

● Mariacha rakhu k’aspikunata wasinman apasharan.

● Maria, chay ñañu waskhawan wakakunata watamunki.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


● Paykunaqa mana hatun warankuta churakunqakuchu.

c) QHAWAYNINMAN HINA CHANINCHAQ ( LOS QUE CALIFICAN FORMA)


Muyu wasi = casa redonda
Lonq’o rumi = piedra globular
P’alta uya = cara aplanada
Qhasqa rumi = piedra áspera
Llanp’u rumi = piedra suave
Ñawch’i orqo = cerro filudo
Saywa rumi = piedra triangular

HUNT’A RIMAYKUNATA QELQASUN


● Mariocha muyu wasita chinpapi ruwachishan.

● Haqay runan p’alta uyayuq kasqa.

● Mamay, wakanchiskunaqa ñawch’i orqomanña chayarushanku.

● Mariaq qosanqa sapa kutin saywa rumikunata huñun.

● Haqay erqechakuna lonq’o sinkuwan pukllashanku.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


TAPUKUQ SUTIQ RANTIKUNA (PRONOMBRES INTERROGATIVOS)
Son palabras que se utiliza para la formulación de preguntas o interrogantes.
CH’ULLACHAKUY YUPA (SINGULAR) ASKHA YUPA (PLURAL)

✔ ¿Quién? ✔ ¿Quienes?
= Pi? = Pikuna?

✔ ¿Quién es? ✔ ¿Quiénes son?


= Pin? = Pikunan?

✔ ¿A dónde? ✔ ¿Qué cosas?


= Maytan? = Imakunan?

✔ ¿Cómo? ✔ ¿Cómo es?


= Imayna? = Imaynan?

✔ ¿Cuándo? ✔ ¿Cuánto es?


= Hayk’aq? = Hayk’an?

✔ ¿Por qué? ✔ ¿Dónde es?


= Imanaqtin? = Maypin?

✔ ¿Dónde? ✔ ¿Cuales?
= Maypi? = Maykuna?

CHEQAQMANTA (AFIRMATIVO) MANA CHEQAQMANTA (NEGATIVO)

✔ Quién sea, alguien ✔ Nadie


= Pipas = Ni pipas

✔ Algo, lo que sea ✔ Nada, no hay


= Imapas = Ni imapas

✔ Dónde sea ✔ En ningún lugar


= Maypipas = Ni maypipas

✔ Cualesquiera ✔ Tampoco yo
= Mayqenpas = Mana noqapas

✔ Cuando sea ✔ Ninguno


= Hayk’aqpas = Mana

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


mayqenpas
= Imaynapas = Mana
✔ Cómo sea ✔ Nunca
hayk’aqpas

Pi? Pikuna? T: Mamay, pikuna yachay wasiman rishanku?


¿Quién ¿quiénes? K: kuraqniykikuna
? Piwan? T: Rosacha, piwan paqarin Qosqota ch’usanki?
¿con quién? K: mamallaywanmi ch’usasaq.
Pikunawan? T: Juliacha, pikunawan qowi kankata wayk’usunchis?
¿con quiénes? K: mamanchiswan, ipanchiswan taytanchiswan ima
Pin? T: Pin ch’isi punkupi sayasharan?
¿quién es? K: manan pipas karanchu, imatachá qhawaranki.
Pikunata? T: Taytay, pikunata papa tarpunaykipaq mink’akamuranki?
¿ a quiénes? K: wayqeykunata mink’akamurani.
Pipin? T: Marisacha, pipin mot’e tukurakapun?
¿en quién? K: Rosachaq sullk’achanpi tukurakapun.
Pipaq? T: Maria, Pipaq hatun wasita ruwachishanki?
¿para quién? K: mana pipaqpas, noqallapaqmi.
Pirayku? T: Pirayku ch’isi wasiykipi waqasharanki?
¿por quién? K: wawachay raykun waqasharani.
Pimanta? T: Marisolcha, pimanta chay phalikata rantimuranki?
Piqpa? K: haqay sipasmanta.
¿de quién? T: Mamay, piqpan chay wakakuna?
K: kakaykiq wakankunan.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


Ima? Imakuna? T: Ñañay, imakuna chaypi purishan?
¿Qué? ¿qué cosas? K: huch’uy michichakuna
Imawan? T: Rosacha imawan kay warata siranki?
¿con qué? K: yana q’aykuwan sirasaq.
Imakunawan? T: imakunawan kay sumaq t’antata ruwarankichis?
¿con qué K: imaymanachakunawanyá riki.
cosas?
Imata? T: Taytay, imata qaynunchay mamay nisharasunki?
¿qué? K: manan imatapas, imapaq yachayta munanki.
Imakunata? T: Juancha, imakunata yachay wasiman apasharanki?
¿qué cosas? K: patarakunata, qelqanakunata, willakuykunata ima
Imapin? T: Mamay, imapin kay sarata awichayman apasaq?
¿en qué? K: kay huch’uy mankapi apanki.
Imapaq? T: Marisacha, imapaq chay p’achata rantishanki?
¿para qué? K: tutapi tusuna wasita rinaypaq.
Imarayku? T: awichay, imarayku llakisqa kashanki?
¿por qué? K: ipaykin mana waqhamuwanchu, chay raykun llakisqa kashani
Imamanta? T:Mamay, imamanta turayta phiñakushanki?
¿De qué? K:ch’isi sukha chayamusqanmanta.
Imaman? T: Rosacha, imaman Qosqota ch’usashanki?
¿Aqué? K: p’acha rantikuqmi rishani.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


Hayk’a? Hayk’an? T: Marisacha, hayk’an chay añawi?
¿Cuánto ¿cuánto es? K: pusaq solesmi.
? Hayk’awan? T: Taytay, hayk’awan puka llikllata rantimuranki?
¿con cuánto? K: pisqa pachak soleswan.
Hayk’ata? T: Hayk’ata kunan qosayki?
¿cuánto? K: chunka qowikunallata.
Hayk’akunata? T: Hayk’a wallpakunata kunan apanki?
¿cuántos? K: manan kunanqa wallpakunata apasaqchu.
Hayk’apin? T: Mamay, hayk’apin t’antata paqarin rantimusaq?
¿En cuánto? K: pisqa solesllapi.
Hayk’apaq? T: Juancha, hayk’apaq choqlluta qosayki?
¿para cuánto? K: iskay chunka solespaq
Hayk’amanta? T: Hayk’amanta chay saraykikuna?
¿De cuánto? K: 8,10,14 solesmanta ima

Hayk’aq? Hayk’aq? T: Taytay hayk’aqmi yachay wasita ripusaq?


¿Cuándo? ¿cuándo? K: killachay p’unchayta.
Hayk’aqkama? T:Hayk’aqkama chay alqochata wasipi hap’inki?
¿hasta cuándo? K: Manan yachanichu.
Hayk’aqpaq? T: Maria, hayk’aqpaq misk’i t’antata munanki?
¿para cuándo? K: illapachay p’unchaypaq
Hayk’aqmanta? T: Hayk’aqmanta llank’anaykiman ripunki?

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


¿Desde cuándo? K: killamantaña.

Maypi? Maypi? T: Maypi yana kusmaykita qonqamuranki?


¿Dónde? ¿dónde? K: manan yuyanichu, maypichá wikch’umuranipas.
Maykunapi? T: Taytay, wayna kaspa, maykunapi purimuranki?
¿En qué K: yachallawaqqa, lluy llaqtakunata chayarani.
lugares?
Maykunata? T: Maykunata paqarin mamanchiswan risunchis?
¿A que K: Pukllana kanchata, mikhuna wasita, wayt’anata
lugares? ima.
Maymanta? T: Haqay runakuna maymanta chayamushanku?
¿De dónde? K: Haqay chinpa llaqtamanta.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


YANAPAKUQ SEQ’EKUNA = SUFIJOS

SEQ’E “ÑA” = Ya
Denota una acción concluida o priorizada, así como también puntualiza aquello a que
se refiere. También tiene distintas funciones dependiendo de la expresión:
● Son verbos que denotan una acción respecto a una acción pasada.
QHAWARICHIYKUNA:
⮚ Turay wayk´uruniña = hermano ya cociné.

⮚ Noqaqa mikhuniña = yo, ya comí.

⮚ Tusuruniña, takirapusayki = ya bailé, ahora te lo canto.

⮚ Aparuniña = ya llevé.

⮚ Wakakunataqa qatiruniña = ya he arreado las vacas.

HUNT’ARIMAYKUNATA LLANK’ASUN:
⮚ Haqay alqochakunaqa mikhunankuta tukurusqakuña.

⮚ Mamay, Juliachaqa mana wasinman chayamusqañachu.

⮚ Rosachaq qosanqa chakrapi papa allayta tukusqaña.

⮚ Harelchaqa mana llank’ananta tukusqañachu, hinaspa puñurapusqa.

● Utilizando el sustantivo denota la remarcación de aquello que se indica.

QHAWARICHIYKUNA:
⮚ Qochañan = ya es laguna.

⮚ Yunkañan = ya es selva.

⮚ Punañan = ya es puna.

⮚ Wasikunañan = ya hay casas.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


P. Turayki llaqtapiñachu? = ¿Tu hermano está ya en el pueblo?
R. manaraqmi chayanchu = no ha llegado todavía.
P. maypiña camión nisqa kashan? = ¿Dónde ya está el camión?
R. camion nisqaqa llaqtapiña = el camión ya está en el pueblo.

HUNT’ARIMAYKUNATA LLANK’ASUN:
⮚ Haqay panpapiqa wasikunañan kashan.

⮚ Mamay mankapiña choqllukunataqa churaramuni.

⮚ Haqay llaqtapiña taytaykiqa tusushasqa.

⮚ Mamay, mamay, rikch’ariy! yunkañan kayqa!

● En cuanto a una expresión afirmativa este sufijo es redundante para lo cual


antecede el verbo

QHAWARICHIYKUNA:
⮚ Ña ruwaynata tukuniña = ya terminé mi tarea.

⮚ Ña taytaki chayamunanña = ya debería llegar tu padre.

⮚ Ñataq takiruniña = pues, ya he cantado.

⮚ Ña kakayqa hamushanña = Ya está viniendo mi tío.

LLANK’ANAPAQ:
⮚ Mari, ña wakanchiskunataqa mayuman unu ukyanankupaq aparaniña.

⮚ Ña paqarinpaq qowikunata sipiruniña.

⮚ Taytayqa ña mamaypaq huq munay suñata rantiramuranña.

⮚ Juliacha, ñataq mamakiqa Qosqomanta chayaramusqaña.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


⮚ Sispa turachaykunaqa ña sara hallmayta tukurushasqakuña.

SEQ’E “PU”
Pertenece a los verbos cuasi reflexivos expresa una acción que recae en el mismo
sujeto indicando daño o beneficio. La acción es en segunda persona.

QHAWARICHIYKUNA
⮚ Qopuy = devuélveselo.

⮚ Qechupuy = quíteselo.

⮚ Saqepuy = déjaselo / déjasela / déjale.

⮚ Llank´apuy = trabájaselo.

⮚ Pusapuy / apapuy= Llévaselo.

HUNT’A RIMAYKUNATA LLANK’ASUN


⮚ Marisacha, chay mankaunata awichaykiman apapuy.

⮚ Haqay erqechakunaman pukllananta qopunki

⮚ Mamayqa taytaypa waranta rantipunqa.

⮚ Rosacha, mamaykita wasinman usqhayta pusapuy.

SEQ’E “MU”
Pertenece a los verbos derivados de otros verbos, se usa para enfatizar, acusar o
recalcar una acción, indica que el movimiento debe orientarse hacia la persona que
dice o habla.

QHAWARICHIYKUNA:
⮚ Takiy: takimuy = cantar; pedir que cante.

⮚ Puriy: purimuy = caminar; caminar hacia aquí.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


⮚ Waqay: waqamuy = llorar; llorar dirigiéndose al que indica.

⮚ Kutiy: kutimuy = regresar; regresar hacia aquí.

HUNT’ARIMAYKUNATA LLANK’ASUN:
⮚ Noqa yachay wasipi kunan tusumusaq.

⮚ Paykunaqa p’achata mayupi t’aqsamushanku.

⮚ Harolcha mana raymimanta ch’isi kutimunchu.

⮚ Taytay, chay aqhata hatun mankapi apamuy.

SEQ’E “RU”
Pertenece a los verbos pronominales cuando la primera persona recibe la acción del
verbo, este morfema equivale al uso de los pronombres eclípticos: ME, TE, SE, LO,
LE, LA,

QHAWARICHIYKUNA:
⮚ Maqay: maqaruy = Pégale.

⮚ Sipiy: sipiruy = Mátale.

⮚ Apay: aparuy = Llévale.

⮚ Llank´ay: llank´aruy = Vaya trabajando.

HUNT’ARIMAYKUNATA LLANK’ASUN:
⮚ Taytay, awichayman sumaq qowi kankata aparuy.

⮚ Marisacha, mamaykiq chakranpi papata allarunki.

⮚ Haqay wakakunata chinpa chakranchispi watarunki.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


⮚ Chay erqecha sinchita turiyawashan, maqaruy.

SEQ’E “CHIKU”
Este sufijo actúa por dos verbos.

QHAWARICHIYKUNA:
⮚ Rikuchikuy = hacer que la vean.

⮚ Purichikuy = hacer que caminen.

⮚ Qhawachikuy = hacerse ver.

⮚ Mikhuchikuy = hacer que coma

⮚ Phiñachikuy = hacer que la enojen.

HUNT’ARIMAYKUNATA LLANK’ASUN:
⮚ Haqay waynakuna mana mamankuwan rikuchikuyta munankuchu.

⮚ Rosacha, wiksaykin sinchita nanashasunki, hanpikamayuqwan qhawachikuy.

⮚ Paulchaqa ch’isi k’ikllupi mamanwan phiñachikusharan.

⮚ Ñañaywan chunka waraykunata kunan t’aqsachikusaq.

SEQ’E “ÑACHU?” = ¿YA ESTA?

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


Son sufijos independientes, conjunciones adverbiales y como conectores
independientes.

QHAWARICHIYKUNA:
⮚ Ñachu Apamurankiña? = ¿ya trajiste?

⮚ Ñachu Purishankiña? = ¿ya estas caminando?

⮚ Ñachu Wayk´unkiña? = ¿ya cocinas?

⮚ Ñachu Hamunkiña? = ¿ya vienes?

⮚ Ñachu wasipiña kashanki? = ¿ya estás en casa?

HUNT’ARIMAYKUNATA LLANK’ASUN:
⮚ Juancha, ñachu alqochaykipaq p’achata rantirankiña?

⮚ Ñachu awichaykiq wasinman unuta aparankiña?

⮚ Jorgecha, ñachu haqay waynakuna mikhunankuta tukurankuña?

⮚ Paykunarí, ñachu chakrapi oqa allayta qallarirankuña?

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


SIMICHAQAPA T’IKRAPAYAYNIN “KAY = TENER”

SUTIQ RANTIN ÑAWPA PACHA KAY PACHA HAMUQ PACHA


NOQA alqoyoq karani alqoyuq kani alqoyuq kasaq
QAN alqoyoq karanki alqoyuq kanki alqoyuq kanki
PAY alqoyoq karan alqoyoq kan alqoyoq kanqa
paymi alqoyuq
NOQANCHIS alqoyuq karanchis alqoyuq kanchis alqoyoq kasunchis
NOQAYKU alqoyuq karayku alqoyuq kayku alqoyuq kasaqku
QANKUNA alqoyuq karankichis alqoyuq kankichis alqoyuq kankichis
PAYKUNA alqoyuq karanku alqoyuq kanku alqoyuq kanqaku

pronombres personales+sustantivo(yuq/yoq/niyuq/niyoq)/ +verb. conjugado

KAQNIYUQ SUTIQ ÑAWPA PACHA KAY PACHA HAMUQ PACHA


RANTIN
NOQAQ alqoy karan alqoy kan alqoy kanqa
QANPA alqoyki karan alqoyki kan alqoyki kanqa
PAYPA alqon karan alqon kan alqon kanqa
NOQANCHISPA alqonchis karan alqonchis kan alqonchis kanqa
NOQAYKUQ alqoyku karan alqoyku kan alqoyku kanqa
QANKUNAQ alqoykichis karan alqoykichis kan alqoykichis kanqa
PAYKUNAQ alqonku karan alqonku kan alqonku kanqa

HUNT’ARIMAYKUNATA LLANK’ASUN:
⮚ Noqa munay iskay michichakunayuq karani.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


Noqaq munay iskay michichaykuna karan.

⮚ Pay sumaq sonqo runa qosayuq kan.


Paypa sumaq sonqo runa qosan kan.

⮚ Paykuna wataman iskay wasikunayuq kanqaku.


Paykunaq wataman iskay wasinku kanqa.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


SIMICHAQPA T’IKRAPAYAYNIN “KASHAY =HABER”

ÑAWPA PACHA KAY PACHA HAMUQ PACHA


chaypi alqo kasharan chaypi alqokuna kashan chaypi alqokuna kashanqa
AHÍ HABIA PERRO AHÍ HAY PERROS AHÍ HABRÁ PERROS
kaypi sinkukuna kasharan kaypi sinkukuna kashan kaypi sinkukuna kashanqa
AQUÍ HABÍA PELOTAS. AQUÍ HAY PELOTAS. AQUÍ HABRÁ PELOTAS.
chay michikuna kasharan chaypi michikuna kashan chaypi michikuna kashanqa
AHÍ HABÍA GATOS. AHÍ HAY GATOS AHÍ HABRÁ GATOS.
haqaymi warmikuna kasharan haqaypi warmikuna kashan haqaypi warmikuna kashanqa.
ALLA HABÍA MUJERES. ALLA HAY MUJERES ALLA HABRÁ MUJERES

HUNT’ARIMAYKUNATA RUWASUN:
⮚ Haqay chinpapi askha ranq’akuna kasharan.

⮚ Areqhepapi munay wasikuna kasharan.

⮚ Chakraypi pisqa chunka wakaykuna kashan.

⮚ Yachay wasipi hanp’arakuna kashan.

⮚ Manqos wasipi puka t’ikakuna kashanqa.

⮚ Haqaypi huq munay sinku hayt’ana kancha kashanqa.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


ADVERBIOS DE NEGACION = MANA NIQ SIMICHAQPA K’ASKAQNIN
SON AQUELLOS ADVERBIOS QUE DAN POR FALSO UN DATO O NIEGAN LA ACCION
QUE DESARROLLA EL VERBO. ASI TENEMOS:
● MANA = NO

● AMA= NO Y NO, IMPOSIBLE

● MANAPUNI = NUNCA, JAMAS

● MANARAQ= TODAVÍA

● MANAYÁ = NO ES ASÍ, NO PUEDO

● NI= TAMPOCO, NINGUNO

● NITAQ = NI SIQUIERA

● NIPUNI = DEFINITIVAMENTE NO, DE NINGUNA MANERA

● NILLATAQ = TAMPOCO ESTA VEZ, Y NO ES ASI.

QHAWARICHIYKUNA:
● JUANACHA MANA WASINMANTA HAMUNCHU.
JUANITA NO VIENE DE SU CASA.

● MANA P’ACHATA RANTIRANICHU.


NO COMPRÉ ROPA.

● MANAN PUKLLAQ LLOQSINKICHU.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


IMPOSIBLE QUE SALGAS A JUGAR.

● MANAN PAQARIN QOSQOTA CH’USANKICHU.


IMPOSIBLE QUE MAÑANA VIAJES A CUSCO.

● MANAPUNI WAWACHAYTA RANAYMANCHU.


NUNCA VENDERIA A MI BEBITO.

● JUANQA MANAPUNI TAKIQ RINQACHU.


JUAN JAMAS IRÁ A CANTAR.

● ÑAÑACHAYQA MANARAQ SARA LAWATA RUWANCHU.


MI HERMANITA TODAVÍA NO HIZO LA CREMA DE MAIZ.

● MAMAYQA MANARAQ WAKATA QATIMUNCHU.


MI MAMÁ TODAVÍA NO ARREÓ LA VACA.

● MANAYÁ WASIYTA RIYMANCHU.


NO PUEDO IR A MI CASA.
● JUAN, CHAYQA MANAYÁ CHHAYNACHU.
JUAN, ESO NO ES ASI.

● NI JUANCHAPAS UNUWAN PUKLLANQACHU.


TAMPOCO JUANCITO JUGARÁ CON AGUA.

● NI ORQOPIPAS WAKATA TARIYKUCHU.


TAMPOCO EN EL CERRO HEMOS ENCONTRADO LA VACA.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


● TAYTAY NITAQ RAYMIYMANPAS HAMUNCHU.
MI PAPÁ NI SIQUIERA VIENE A MI FIESTA.

● PAYPAS NITAQ MAKINTA AYPACHIWANCHU


EL NI SIQUIERA ME ALCANZA SU MANO.

● IPAYQA NILLATAQ KUNANPAS WAYK’UNQACHU.


MI TIA ESTA VEZ TAMPOCO COCINARÁ.

● ROSACHAQA NILLATAQ PAQARINPAS UYWAKUNA MICHIQ RINQACHU.


ROSITA MAÑANA TAMPOCO IRÁ A PASTEAR LOS ANIMALES.
LLANK’ANAPAQ:
QELQAY RUNA SIMIPI HUNT’ARIMAYKUNATA.

● -----------------------------------------------------------------
1.NUNCA CANTARE CON JUANITO.

● -----------------------------------------------------------------
2. NO QUIERO JUGAR CONTIGO.

● -----------------------------------------------------------------
3. TAMPOCO MARIA PUEDE CANTAR.

● ------------------------------------------------------------------
4 JUANA NUNCA COMPRARÁ RATONES.

● ------------------------------------------------------------------
5 MERCEDES TODAVIA NO SABE BAILAR.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC


● -----------------------------------------------------------------
6.JUAN TAMPOCO ESTA VEZ COMERA.

K’ITIMANTA SIMICHAQPA K’ASKAQNIN (NTA, NINTA) = ADVERBIOS DE LUGAR

Adverbios de lugar podemos mencionar:

Mayninta por donde


Chinpanta por el frente
Patanta por encima
Hawanta por afuera
Ñawpaqninta por adelante
Kaychallanta por aquí nomás
Wichayninta por arriba
Urayninta por abajo
Kinrayninta por el lado derecho o izquierdo .
lloq’enta por el lado izquierdo
pañanta por el lado derecho

HUNT’ARIMAYKUNATA LLANK’ASUN:
⮚ MARIA, MAYNINTA HAMURANKI?

⮚ JUANCHAQA CHINPANTA ÑAÑANWAN CHAKRATA RISHARANKU.

⮚ NOQA PATANTA HAMUSPA K’UYCHITA RIKUMURANI.

⮚ ROSACHA , MAYUTA RIQTIYKI HAWANTA PURINKI AMA URMAYUNAYKIPAQ.

⮚ TAYTAYPA ÑAWPAQNINTA MAMAY PURISHARAN.

YACHACHIQ: Frine Alejandra Aucapuri Barreda IID - UNSAAC

También podría gustarte