BLOQUE 3: FILOSOFÍA PRÁCTICA

1. ÉTICA
1.1. A dimensión moral do ser humano
Durante a nosa reflexión antropolóxica examinamos que/como somos os seres humanos, chegando
a descubrir certas características que semellan vir inseridas na nosa natureza, algunhas das cales
convértennos ademais en “animais morais”:
 Déficit instintivo con respecto a outros animais. Ao longo do noso traxecto evolutivo, sufrimos
un enfeblecemento ou perda de condutas innatas que guíen a nosa conduta. Pódese afirmar
polo tanto que os seres humanos temos unha esencial “apertura”, acompañada dunha
disposición innata (pre-programación) para inventar e aprender, e así prescindir da nosa
programación xenética (certa liberdade). A cultura eríxese como o noso principal medio de
adaptación, vindo a ocupar ese espazo non determinado polos instintos.
 Capacidade (desenvolvemento cerebral) que permite unha actividade racional, simbólica e
comunicativa de alto nivel.
 Capacidade cooperadora (gregarismo xa apuntado noutras especies animais). Hai mesmo
quen fala dunha sociabilidade natural. Os seres humanos cooperamos para garantir a nosa
supervivencia ou para mellorar as nosas condicións de vida.
Estas tres características son indisociables e aliméntanse entre si: cooperamos porque
comprendemos racionalmente as vantaxes de facelo e as podemos comunicar. Apropiámonos das
boas ocorrencias do resto e inventamos outras porque non estamos absolutamente
determinados/as. As tres son a base do que comunmente chamamos liberdade.
A liberdade, en sentido restrinxido, é a capacidade de elixir ou decidir as propias accións.
Conceptualmente, pódese definir como indeterminación: ausencia de mecanismos que impidan a
elección (sentido negativo), e como apertura de posibilidades: capacidade de inventar/construír
opcións (sentido positivo).
O ser humano está “condenado” a exercer a súa liberdade, pola des-programación da súa conduta.
Define a súa vida constantemente mediante eleccións propias (dentro das cales se inclúe a
aceptación tácita o que vén imposto por outros/as). Esta necesidade ineludible implica facerse cargo
e responder das consecuencias das propias decisións, para ben ou para mal, que é o que
coñecemos como responsabilidade.
Así pois, a suma da liberdade e da responsabilidade constitúen a condición moral humana.
Cabe sinalar que non todas as accións humanas libres entran no campo da moralidade. Por
exemplo, as accións técnicas, cuxa racionalidade persegue unha fin concreta, específica e
inmediata ou instrumental (medio para outra fin ulterior). As condutas consideradas morais son só
aquelas que se encamiñan á definición/consecución de fins últimos. Aínda así, é posible facer
análises e reflexións morais sobre a técnica, na medida na que esta contribúe ou obstrúe a
consecución de fins últimas (a felicidade, a xustiza...).

APUNTES DE FILOSOFÍA - 1º BACHARELATO – CURSO 2022/2023

1.2. Definición da ética
Para as accións ou instrumentos técnicos, o “bo” e o “malo” ten que ver coa súa adecuación ou non
a unha fin concreta (por exemplo un “bo coitelo” é aquel que corta ben). O “ben” e o “mal” moral, en
cambio, relaciónase co establecemento/consecución das fins últimas. Esas fins últimas convértense
en principios altamente estimados (valorados), os valores. Os valores proxéctanse e formúlanse
para dirixir a conduta, pero o seu carácter é moi abstracto: séntense como afastados, mesmo como
desexos inalcanzables... polo que precisan unha concreción en normas morais, regras que regulan
a conduta cara a consecución dun valor moral.
Xa que as fins últimas, os valores, difiren entre culturas ou incluso entre individuos, existen
diferentes teorías do valor e diferentes normas morais (o conxunto das cales coñecemos
comunmente como moral). A Ética é unha reflexión (e unha subdisciplina filosófica) sobre a moral.
Procura a fundamentación dos xuízos (“algo é bo”) e normas morais (“débese facer x”) a través
dalgún principio moral superior (incondicional) ou algún ben supremo, producindo diferentes teorías
éticas.

1.3. Socialización moral

A socialización moral é o proceso mediante o cal adquirimos unha moral. É decisiva xa que vai
determinar a nosa maior ou menor capacidade de elección libre/persoal e a nosa maior ou menor
responsabilidade moral.
Cando nacemos, existen xa no seo da sociedade valores e normas morais asentados polas
xeracións precedentes, que nós ao principio (nenez e adolescencia) interiorizamos sen revisar nin
modificar, nun contexto de enorme asimetría (de idade e autoridade) e cunha forte carga afectiva.
Este contexto axuda a que o efecto da socialización moral sexa moi poderoso, nalgúns casos
decisivo para o resto da vida.
Existen diferentes teorías psicolóxicas (teorías da aprendizaxe) que explican este proceso.
Algunhas, as coñecidas como reducionistas, simplifícano notablemente e consideran que a
liberdade moral queda moi reducida na práctica polo peso da socialización, por exemplo:

⇰ PSICOANÁLISE clásica: a socialización moral consiste na introxección (interiorización) da moral

paterna durante a infancia. A figura paterna representa o peso e autoridade da sociedade. Con esa
moral vaise construíndo o super-eu, unha instancia da mente que consiste nun “eu idealizado”.
Imperativa e ameazante, dita estrutura reproba todo o que se afaste da idealización, do que debera
ser o eu. Ela orixina o sentimento de culpa e o remordemento.

⇰ CONDUTISMO: a socialización conforma ao individuo ás normas e valores establecidos mediante

un sistema de premios e castigos (reforzos). Calquera conduta humana pode ser modificada en
función das súas consecuencias. Así, as expresións “está ben”, “está mal”, xunto con accións e
xestos por parte das figuras de autoridade van modelando o comportamento dos/as nenos/as.

APUNTES DE FILOSOFÍA - 1º BACHARELATO – CURSO 2022/2023

Outras teorías, denominadas complexas, explican a socialización dun xeito máis fondo, e manteñen
a confianza na capacidade creadora da liberdade individual. Un exemplo é a teoría de:

⇰ PIAGET: a socialización moral desenvólvese (durante a infancia), ademais de no ámbito familiar,

no “grupo de pares”. Xa desde o comezo da nosa vida manifestamos unha tendencia cara a simpatía
(como expansión da nosa afectividade), sentíndonos ben, entendéndonos e cooperando
intensamente con persoas da nosa idade.
A participación na actividade do grupo (no xogo regulamentado), é decisiva para a evolución das
estruturas morais. Con ela desenvolvemos a empatía e a lóxica racional de “así como trate, me
tratarán”, descubrindo a reciprocidade e igualdade con respecto aos/ás demais polo tanto a lóxica
reversible e universal das normas.

Seguindo a Piaget, sabemos que a partir dos 7 anos comezamos a desenvolver estruturas de
razoamento e de decisión calculadas e conscientes. Estas estruturas poden ser actuadas por
un/nha mesmo/a, avaliando conscientemente a validez das alternativas de conduta e as súas
consecuencias. Ao exercicio consciente da liberdade e a responsabilidade moral chámaselle
“autonomía moral”, (termo acuñado por Kant: “autós”=propio; “nómos”=lei).
En cambio, cando as normas son impostas (máis ou menos inconscientemente), con escaso ou
nulo papel da vontade propia, falamos de “heteronomía moral” (“héteros”=outro). As presións
poden ser tanto externas (autoridades, leis, valores, costumes asimilados acriticamente, etc.) como
internas (medos, desexos incontrolables, sentimentos cegos, etc.).
Por suposto, existen posicións de conduta moral (se cadra a maioría) intermedias entre ambos
polos. Os individuos comezamos a nosa vida acatando o que é “bo/malo” (non temos aínda
capacidade racional para discutilo), así que partimos da heteronomía. Coa nosa continua reflexión
moral e un aumento no autocontrol da vontade, podemos progresivamente conquistar a autonomía.

O psicólogo americano KOHLBERG, grande investigador inspirado no traballo de Piaget,

conceptualizou a xénese e evolución da moralidade en 3 niveis sucesivos:
 NIVEL PRE-CONVENCIONAL: nesta primeira etapa o individuo non se sinte identificado coa
sociedade. As normas son para el realidades externas que respecta en función das
consecuencias (premio/castigo), expresións de poder. Respéctaas por medo, xa que se move
por un forte egocentrismo (sen apenas empatía), sempre polo interese e a comenencia
particular. Xa que as presións emocionais son as únicas guías das súa conduta, este nivel é
esencialmente heterónomo.
 NIVEL CONVENCIONAL: o suxeito está plenamente socializado, síntese identificado co
grupo. Entende que as normas son a expresión da vontade do mesmo e as acepta para
integrarse nel e contribuír ao ben común. Esa identificación coa sociedade prima sobre o
propio individuo, que busca a conformidade e a aprobación social acorde ás convencións. O
grao de empatía agora é maior. Compréndese a lóxica social das normas comunitarias. Este
é un nivel máis ou menos heterónomo.

APUNTES DE FILOSOFÍA - 1º BACHARELATO – CURSO 2022/2023

  NIVEL POS-CONVENCIONAL: o individuo non está disolto no grupo. Ten conciencia da súa
independencia e recoñece aos outros/as como iguais en dignidade e dereitos básicos.
Comprende que as institucións e as normas son (medios) convencións ao servizo da
preservación desa dignidade e dereitos. Réxese por principios xerais e abstractos de carácter
lóxico e universal, ditados pola súa propia razón, con ausencia de presións. Ten sentimentos
altruístas e leva a cabo condutas desinteresadas. É o nivel esencialmente autónomo.
[Aínda que se identifica coa idade adulta, hai individuos autónomos que non chegan a
alcanzalo].

1.4. Clasificación das teorías éticas

As persoas actúan conforme a fins, que funcionan como medios para fins ulteriores, ou eslabóns
dunha cadea que remata nos chamados fins últimos. Estes poden ser diverxentes, e conforman o
ideal do que chamamos unha “vida boa”, ben para cada persoa, ben para todas (para a
comunidade). As teorías éticas que definen o que debe facer cadaquén para acadar o seu propio
ben moral son clasificadas como teorías da felicidade; e as que establecen o ben moral pensando
no común dos individuos, con base nas relacións interpersoais, como teorías da xustiza. Cada vez
máis a partir da Modernidade, e como veremos, esta fronteira entre os dous tipos de teorías
intentouse difuminar, buscando unha síntese entre a felicidade individual e a xustiza social.

Outra posible clasificación das teorías é a seguinte:

֍ Éticas teleolóxicas: (télos=fin). Para estas teorías o que importa é a fin ou consecuencia das
accións.
A finalidade última da vida humana adoita establecerse en función da súa natureza esencial (se é
sobre todo ser racional, importará o coñecemento; se o definen as emocións, pode interesar o
pracer..., etc.); a definición da mesma variará, e por isto temos diferentes éticas teleolóxicas.
֍ Éticas deontolóxicas: (deón=deber). Para estas teorías o que importa é a corrección (o deber)
das accións, por enriba das consecuencias ou do que a cadaquén lle reporte felicidade.
Establecen condicións que deben cumprir as normas e decisións morais para poder ser válidas e
esixibles a todas as persoas.

Unha terceira clasificación é entre:

֍ Éticas materiais: aquelas que establecen principios e normas sobre que se debe facer para
“actuar ben” (por exemplo “maximiza o pracer”). Presentan algún ben supremo ou principio
incondicional, por iso se di que teñen contido (de aí o seu nome).
֍ Éticas formais: as que establecen como se debe facer para “actuar ben”. Indican un
procedemento, ou as condicións que deben cumprir as normas morais, no canto dun contido
concreto.

APUNTES DE FILOSOFÍA - 1º BACHARELATO – CURSO 2022/2023

1.5. Algunhas teorías éticas
1.5.1. Intelectualismo moral
Proposto por Sócrates e continuado polo seu discípulo Platón, defende que coñecemento=virtude,
é dicir que quen coñece o ben automaticamente o practica; este é o camiño á felicidade. Segundo
esta postura, quen actúa mal faino por ignorancia (ou crendo que coñece un ben que en realidade
non o é).

1.5.2. Eudemonismo
(“Eudaimonía”=felicidade). Teoría postulada por Aristóteles, con base na súa concepción dunha
natureza teleolóxica, dentro da cal todo tende cara a súa fin, todo camiña cara a súa perfección. O
propio do ser humano, o que o diferencia do resto, é a razón, polo que a súa actividade característica
ou máis propia é a construción de teoría (razoamento especulativo sobre as verdades inmutables).
Así, para acadar a súa perfección e a súa felicidade, o ser humano debe dedicarse no posible á
actividade contemplativa (ideal relacionado co plácido estilo de vida dos varóns libres e cultivados
da época).
O coñecemento práctico é a prudencia, que permite elixir correctamente entre praceres/dores,
empregando a regra do xusto medio (entre dous vicios extremos): por exemplo, a virtude da valentía
estaría situada nun punto intermedio entre o vicio por defecto, a covardía, e o vicio por exceso, a
temeridade. Este xusto medio é subxectivo (cadaquén debe atopar o seu).
Ademais do coñecemento (guiarse pola sabedoría e non polos desexos ou paixóns
desorganizados), é necesario o hábito de conducirse polas virtudes, consolidado desde a infancia.
Non só hai que coñecer o bo senón tamén practicalo (neste sentido supérase a inxenuidade do
intelectualismo moral).

1.5.3. Hedonismo
Considera que o bo é o pracer (“hedoné”), fin de toda actividade humana. No contexto do imperio
helenístico (Grecia conquistada por Macedonia e despois por Roma), a cidadanía está envolta en
circunstancias duras e máis ou menos desgraciadas, polo que se busca un “refuxio” para levar unha
vida tranquila e sosegada.
Epicuro detecta que parte da infelicidade radica no medo da poboación á morte, aos deuses e ao
destino, e no seu costume de conducirse por desexos vanos e ilimitados. Seguindo o atomismo de
Demócrito (mecanicismo non ríxido), acepta a existencia do azar no movemento, e o identifica coa
liberdade. De aí deduce a non existencia do fatalismo (non determinismo) e do destino. Nada hai
fóra do ser humano que o dirixa cara un fin, o que lle leva tamén a afirmar que os deuses (aínda
que non nega a súa existencia) non se ocupan dos asuntos humanos. A alma, igual que o resto de
elementos da realidade, está composta por átomos, e cando o individuo se corrompe eses átomos
tamén se disgregan, polo que non hai vida máis alá da morte nin premios/castigos de ultratumba,
así que non hai que temer á morte. A alma morre cando cesa a percepción (cando estamos nós non
está a morte e cando está a morte non estamos nós).

APUNTES DE FILOSOFÍA - 1º BACHARELATO – CURSO 2022/2023

Para poñerlle freo aos desexos vanos, propón un “cálculo de praceres”, priorizando dentro destes
os estáticos (desfrute dun estado xa alcanzado) e intelectuais (sobre os do corpo, que só se
desfrutan na inmediatez). Deste xeito búscase alcanzar a ataraxia (imperturbabilidade da alma),
que se identifica coa felicidade (sumada á aponía=ausencia de dor no corpo). Para lograr a ataraxia
son ineludibles as virtudes: prudencia, honradez e xustiza.
Como se ve, o hedonismo orixinal propón un ascetismo moderado, o autocontrol e a independencia
como ideais de vida boa.

1.5.4. Estoicismo
Propón unha aceptación serena do destino, identificado este coa orde natural ou logos universal
que subxace á totalidade do real e marca a sucesión dos feitos. O ideal do/a sabio/a é comprender
dita lei e asimilarse a ela.

1.5.5. Filosofía medieval (cristiá)

O pensamento occidental desta época adapta as teorías éticas gregas á idea dunha vida celestial
feliz e eterna. A verdadeira felicidade identifícase, pois, coa actividade contemplativa da visión
celestial de Deus, algo que só pode acontecer (salvo experiencias puntuais de éxtase) despois da
morte. Mentres tanto, proponse unha aceptación resignada da vida terrestre, ou o que se dou en
chamar estoicismo cristianizado.

Durante a Antigüidade e a Idade Media, non existía separación entre a vida pública (comunitaria) e
a privada (persoal). O individuo concibíase inserido na sociedade de xeito natural (sen conflito), e o
ben para el (en teoría) coincidía co ben para a comunidade. É por isto que as teorías éticas
propoñían un ideal de felicidade máis que de xustiza (primeira clasificación das teorías éticas): “que debo
querer para min”, o cal coincidiría ao mesmo tempo co bo para a sociedade.
Iniciada a Modernidade, a partir dos séculos XVII-XVIII, o individuo pasa a comprenderse como
anterior á sociedade, libre e autónomo, e súa inserción na sociedade mediante un acordo voluntario
e recíproco que constitúe a orde social como comenencia necesaria. Este cambio de mentalidade
vai influír nas teorías morais.

1.5.6. Utilitarismo
Teoría proposta en inicio por Bentham e Stuart Mill. Os autores parten dunha concepción egoísta
do ser humano, segundo a cal este actuaría sempre movido polo seu propio interese (buscando
pracer e fuxindo da dor). O problema é que esta norma individual pode entrar en conflito con outros
egoísmos particulares, polo que hai que buscar harmonizar o pracer persoal (ou felicidade),
preservando a autenticidade e o autodesenvolvemento do individuo, coa maior felicidade para o
maior número de persoas. Para isto proponse a “aritmética dos praceres” (cálculo de pracer/dor),
que busca como resultado un balance positivo (a maior cantidade de pracer).

APUNTES DE FILOSOFÍA - 1º BACHARELATO – CURSO 2022/2023

Polo tanto, o valor supremo e norma de conduta é a utilidade, definida como “propiedade de
calquera obxecto de producir beneficio, vantaxe, pracer ou felicidade”; e a acción boa será aquela
que conduza á felicidade da colectividade. O principio de utilidade aproba ou desaproba unha acción
segundo promova ou se opoña a dita felicidade.

1.5.7. Ética deontolóxica (Kant)

Para Kant, a pregunta non é “que é o bo”, senón “que é o correcto”, “que debo facer”.
Para determinar isto, estuda as condicións que debe cumprir unha norma moral para (selo) que
poida obrigar:
• Validez universal. Doutra maneira estariamos ante máximas subxectivas/particulares, e o
interese e as tendencias individuais resultan insuficientes para fundamentar a ética. Unha norma
moral debe ter a forma: “todos/as deben incondicionalmente facer x”, por enriba das consecuencias
da acción e das preferencias subxectivas.
• Criterio único para fundamentar/recoñecer as normas morais. Este criterio é a base dunha
ética procedimental (non material) que nos permita saber se unha máxima individual pode erixirse
en norma/lei moral. Adopta a forma do imperativo categórico: “obra só segundo unha máxima tal
que poidas querer ao mesmo tempo que se torne lei universal”.
Kant parte do feito (faktum) da liberdade, e aconsella exercela desde a autonomía dunha “boa
vontade”, aquela que se rexe polo imperativo categórico e pode procurar así a “dignidade de ser
feliz” (diferente da felicidade material particular).
Unha das críticas que recibe a súa teoría moral é precisamente non asegurar a consecución da
felicidade individual por priorizar a xustiza.

Na sociedade actual, domina un estilo de vida hedonista baseado na abundancia de bens (herdanza
da revolución industrial e tecnolóxica). Trala secularización do pensamento, prima o gozo da vida
terreal e mesmo este é o único sentido para a vida. Ao mesmo tempo, estableceuse a conciencia
da liberdade e autonomía dos individuos e da igualdade mutua de dereitos e oportunidades
(herdanza das revolucións liberais e democráticas). Engádese o factor da multiculturalidade, unha
mestura de civilizacións antes illadas propiciada pola migración e a globalización.
É por isto que as éticas actuais buscan o axuste entre unha ética máxima (o ideal e concreción da
felicidade persoal) ou modelo de autorrealización cunha ética mínima (os deberes mínimos
esixibles cos/as demais) ou condicións de equidade, imparcialidade e xustiza como contexto para
a consecución deses proxectos persoais.

1.5.8. Ética neocontractualista

John Rawls, na súa autodenominada “teoría da xustiza”, proponnos un exercicio mental:
Situémonos nunha posición orixinal, hipotética, na que un conxunto de seres humanos sen intereses
mutuos teñamos que decidir a sociedade máis conveniente, é dicir, establecer un contrato que

APUNTES DE FILOSOFÍA - 1º BACHARELATO – CURSO 2022/2023

explicite as condicións e regras básicas para rexer unha nova sociedade. Para garantir a
imparcialidade e universalidade do noso acordo, deberemos cadaquén de nós estar cubertos/as por
un veo de ignorancia, que nos impida coñecer cales serán nesa nova sociedade as nosas aptitudes
(capacidades, personalidade...), a posición que ocuparemos, o sexo, o poder adquisitivo, o traballo,
etc., concibíndonos como suxeitos neutros. Suponse que nestas circunstancias, todos/as ou a
maioría nos veríamos na disposición de aceptar un:
 Principio de igualdade: na distribución de dereitos e deberes básicos, sen privilexios para
ninguén.
 Principio de diferenza: a desigualdade económica ou social, de producirse nun momento
posterior ao inicial, debe ser sempre como recompensa ao esforzo e cumprindo dúas
condicións: que exista igualdade de oportunidades para acceder ás posicións avantaxadas; e
que das vantaxes de quen estea mellor situado/a se deriven sempre beneficios para quen estea
menos favorecido/a (por exemplo, se un/ha médico ten mellor posición social e económico que
sexa porque o mereceu e porque co seu labor pode beneficiar a calquera outro/a traballador/a
cando o/a cura).
Así, Rawls defende a “regra maximin”: o mellor posible para quen estea na peor situación, ou
unha noción da xustiza como equidade (imparcialidade) que considera superadora do utilitarismo e
freo ao egoísmo irracional permitido por este.

1.5.9. Ética dialóxica

A ética dialóxica (ou “discursiva”) foi proposta por Apel e consolidada por Habermas, autores que a
consideran máis eficaz na práctica que a postulada por Rawls.
O presuposto básico é que a liberdade e a autonomía individual só se desenvolven e consolidan na
interconexión racional e lingüística cos/as demais. Somos “suxeitos dialóxicos” que nos realizamos
nas interaccións comunicativas con outras persoas.
Para harmonizar as diferentes aspiracións á felicidade persoal proponse un diálogo en comunidade,
por medio do cal descubrir que intereses privados son compatibles, xeneralizables, desexables para
todos/as e por tanto lexítimos e socialmente xustos. Este diálogo debe cumprir uns requisitos para
ser efectivo, as chamadas condicións ideais:
1. Igualdade e simetría entre os interlocutores, en canto a tempo, capacidade, ausencia de presións,
etc.
2. Sinceridade no manexo de argumentos e a busca de entendemento mutuo (non hipocresía).

Habermas reformula o imperativo kantiano para establecer un novo criterio para

fundamentar/recoñecer as normas morais: “obra só segundo unha máxima tal que poidas supoñer
que as consecuencias que se derivarían do seu seguimento universal poderían ser aceptadas sen
coacción (polos/as afectados/as) nun diálogo real”.

APUNTES DE FILOSOFÍA - 1º BACHARELATO – CURSO 2022/2023

1.5.10. Emotivismo moral
O filósofo escocés Hume, no século XVIII, postula que o fundamento da moral non se atopa na
razón (como se defendera polo xeral ata o momento), senón no sentimento. O coñecemento ten
certo papel ou importancia, xa que axuda a decidir as consecuencias beneficiosas ou útiles, pero
como o moral non é un feito ou tipo de relacións (non hai evidencia empírica contrastable del), non
se pode coñecer (non cognoscitivismo). “Bo” e “malo”, ao contrario do que se poida pensar, non son
propiedades reais dos obxectos.
Sostén Hume que articulamos os nosos fins en función dos sentimentos de agrado/afecto derivados
das nosas experiencias de pracer e dor, e cando xulgamos moralmente o facemos en base ao
sentimento que esperta en nós (simpatía ou rexeite) aquilo do que falamos.
Malia as críticas recibidas por subxectivismo ou relativismo, este autor propón a “humanidade” como
sentimento moral básico que debera dirixir as nosas posicións, definido como sentimento positivo
pola felicidade do xénero humano e resentimento pola súa miseria.

1.6. Nihilismo moral

Esta categoría aglutina as posicións morais que defenden que nada é moralmente
correcto/incorrecto. As afirmacións neste sentido serían: ou ben nin verdadeiras nin falsas, (xa que
presupoñen feitos morais e estes non existen), como sostén Joyce; ou ben todas falsas (serían
certas se houbese propiedades morais, pero non as hai), como afirma Mackie.
A defensa desta idea (do alcance da teoría) ocupa un espectro amplo desde crer que a linguaxe
ética, a pesar de todo, segue sendo unha ferramenta útil (posición máis teórica), ata soster que non
hai razóns para actuar de ningún tipo (posición práctica paralizante).

APUNTES DE FILOSOFÍA - 1º BACHARELATO – CURSO 2022/2023

2. POLÍTICA
2.1. O Estado
Podemos definir o estado como o conxunto de institucións políticas, administrativas e xurídicas que
rexen unha sociedade; e, por extensión, como a sociedade dotada de dito conxunto (por exemplo,
para falar da poboación de España como “o estado español”). Hai quen afirma a súa existencia xa
desde a centralización do poder e a distinción entre gobernantes e gobernados/as presente a no
Neolítico, e outras persoas que só aceptan falar de estado a partir da Modernidade, cando ao poder
político centralizado se engade: un ordenamento legal unitario dentro dun territorio (delimitado por
fronteiras máis ou menos explícitas), un aparato coactivo destinado a garantilo (tribunais de xustiza,
forzas de seguridade, etc.), e unha organización burocrática-administrativa e fiscal que amplía a
complexidade e a eficacia do seu funcionamento.
O que semella claro é que houbo un cambio na concepción do estado a partir dos séculos XVI-XVII
con respecto ás sociedades antigas e medievais:

1º comprendíase como “organismo”: un “todo natural” anterior aos individuos, que resultan
membros inseridos nel. Como xa sinalamos no apartado de ética, non hai aínda distinción clara
entre individuo e sociedade, entre esfera privada e pública. Os seres humanos, segundo a posición
que entran a ocupar na comunidade, son concibidos como desiguais por natureza, e as relacións
de poder e dominación son tamén indiscutibles e naturais (recollendo a súa fundamentación
dalgunha instancia superior, como por exemplo Deus ou a harmonía universal, que lexitima o statu
quo). Non é precisa unha constitución escrita debido á propia natureza que rexe as relacións.

2º a partir das revolucións burguesas, que instauran unha mentalidade máis racionalista e científica,
o estado enténdese como “artificio”: construído a posteriori polos individuos (preexistentes e
preeminentes, irrredutibles), que levan a cabo un contrato recíproco desde a súa vontade autónoma
para constituír un artefacto útil para preservar a súa liberdade e seguridade. Agora os/as
cidadáns/ás son soberanos/as de si mesmos/as e suxeitos de dereitos (non súbditos nin
tutelados/as), dotados de liberdade e autonomía, considerados iguais por natureza. Polo tanto, o
poder político debe estar acordado e fundado nunha lexitimación chamada “legal-racional”. Para
construír dita lexitimación entran en xogo os célebres filósofos políticos que imos referir:

2.2. Contractualismo clásico

Tomando en conta que os seres humanos son iguais por natureza (na nova concepción moderna),
existen dúas posibilidades: a anarquía (que ninguén se coloque nunha posición superior de
gobernante), ou a constitución dun poder pactado por todos/as. Estes son os dous eixos
conceptuais que van empregar os pais do contractualismo clásico: partindo dun estado de natureza
como hipótese lóxica e contrafáctica (non hai ninguén que viva realmente fóra da sociedade),
buscan explicar como se crea o contrato social (hipótese tamén, xa que todo suxeito se atopa

APUNTES DE FILOSOFÍA - 1º BACHARELATO – CURSO 2022/2023

nunha sociedade xa politicamente constituída). Trátase de lexitimar racionalmente o poder político,
como veremos, de diferentes formas:

2.2.1. Hobbes
Os seres humanos nacen libres e iguais no estado de natureza. A súa liberdade ilimitada, sumada
aos intereses egoístas e en ausencia de lei, provoca que este estado sexa unha guerra de todos
contra todos: homo homini lupus (visión pesimista da humanidade). Esta competencia violenta
constante impide calquera posibilidade de progreso.
A única opción racional posible, xa que logo, é que os individuos fagan unha renuncia definitiva
(irrevogable) da súa liberdade, cedéndolla a un poder político coactivo que impoña e faga cumprir
leis para garantir a convivencia e a paz social. Hobbes lexitima así as bases teóricas do Estado
absolutista.

2.2.2. Locke
Os seres humanos, no estado de natureza, son libres, iguais e gozan de certos dereitos naturais: á
vida, á liberdade e á propiedade dos froitos do seu traballo. Teñen potestade para defender
cadaquén estes seus dereitos, o que acontece é que en ocasións a súa eficacia para facelo non é
suficiente e pode darse o estado de guerra, no que é relativamente doado incorrer pero moi difícil
saír.
Para protexer os dereitos e liberdades básicos dos individuos, a mellor opción racional é o contrato
social, que constitúa un poder político representativo que limite o mínimo a liberdade individual. Este
organismo, ao servizo da cidadanía, é revogable se deixa de cumprir o seu cometido, e para frear
a súa ambición e intereses particulares Locke propón a división de poderes (lexislativo, executivo e
federativo). Está lexitimando así o chamado “Estado mínimo” que se identifica co liberalismo clásico.

2.2.3. Rousseau
Os seres humanos nacen libres e iguais no estado de natureza, onde son felices e inocentes (visión
optimista da humanidade). Acontece que as carencias materias e dificultades, nun entorno natural
con insuficiencia de recursos para todos/as, obriga a acordar un primeiro contrato social no que se
institúe a propiedade privada. Esta é, para Rousseau, a responsable da cobiza e os intereses
egoístas da poboación, que acaban provocando as desigualdades sociais e a infelicidade.
Por tanto, o que propón e revisar o contrato social, reestablecelo, poñendo entre parénteses os
intereses egoístas e privados (relacionados coa propiedade privada) de cadaquén e atendendo ao
interese xeral, xa que en realidade a todas as persoas convén o mesmo. O contrato debe estar
fundado na vontade xeral, que non é unha suma de vontades particulares (como máis ou menos
defende o liberalismo), senón a manifestación da verdadeira natureza da humanidade, que mira
polo ben común antes que polo propio. O autor lexitima así o Estado popular democrático, no que
o pobo é soberano e exerce o poder lexislativo (indelegable) de xeito directo, asembleario. Hai quen
quere ver tamén na súa teoría o xerme do socialismo.

APUNTES DE FILOSOFÍA - 1º BACHARELATO – CURSO 2022/2023