Está en la página 1de 38

UNIVERSIDAD NACIONAL DEL ALTIPLANO

PUNO
CENTRO DE ESTUDIOS DE LENGUAS EXTRANJERAS Y NATIVAS

MODULO BÁSICO PARA APRENDER AIMARA

BASICO II

PROF. JULIAN MAMANI C.

1
UNIDAD I
LOGROS DE APRENDIZAJE DE LA UNIDAD.

 Reflexiona críticamente sobre el vocalismo y consonantismo aimara


 Reflexiona críticamente sobre la fonología

Reflexiona críticamente sobre la escritura aimara y pone en práctica.

 Practican diálogos con diversos tipos de preguntas y diferencian sus marcadores


.

Reflexión teórico y análisis crítico sobre el vocalismo quechumara.

El sistema vocálico del Aimara, está constituido por tres vocales funcionales; (a, i, u ). Se ubican en función al
desplazamiento de la lengua dentro de la cavidad bucal: Anterior /i/, Central /a/, Posterior /u/. De igual manera: alta
/i, u/, baja /a/.

La presencia de las vocales /e/ y /o/ en el plano oral, tanto en quechua como en aimara, solo aparece en la
presencia de los sonidos post velares “q”, “qh”, “q’” y “x”. Porque estos sonidos hace que la vocal /i/ y /u/ se abran y
pronuncien como /e/ y /o/. Ejemplo. Ej, orqo, eqeqo. Y se escribe así: urqu, iqiqu, etc. TIXI= TEXE

XA= NAYAXA, WARMIXA WARMIJAXA

JA= JA -MI ,

K, KH. K’, J

Así mismo debemos aclarar; que en quechua y aimara a nivel escrito, no existe diptongos ni triptongos. En ningún
caso pueden juntarse las vocales en una palabra, y si exige hacer el uso, se reemplaza con las semiconsonantes
“w” y “y”. Ejemplo. Wayk’a, waja, tawaqu, chhiya, chuyma etc.

En el caso de la lengua aimara las vocales tienen un sonido particular que aparecen en diferentes posiciones de la
palabra, así también sufren algunas variaciones cuando están ligados a las diferentes consonantes para poder
expresar un nombre específico o significado

2
ANU, AÑUTHAYA/ AÑATHUYA/ AÑASU, APILLA, ICHHU/ JICHHU, ISINAKA, USUTA
Perro, Zorrillo oca paja ropa enfermo
PRÁCTICA 1.
Busca palabras que inician con las vocales: a, i, u. Luego escribe en los espacios.
A MAMAXA T’ANT’A MANQ’I, USUTA ANUQARAXA UTANA ANATI,
JUMAXA SUMA ISINAKA ALTA
Tu compras bonita ropa
MAMAJAXA AÑUTHAYA UÑCH¨UKI
Mi mamá
USUTAJI ANUNPI IKI
JUMAXA APILLA PHAYTA
Tu cocinas oka

I ……………………….... …………………………. ………………………..


U ………………………….. ………………………. ……………..…………
THUQHUÑA = U
IKIÑA = I
ALAÑA= I

NAYAXA -THA THUQHTHA IKTHA MANQ’AÑA

JUMAXA -TA THUQHTA IKTA

JUPAXA -I/U THUQHU IKI

3
JIWASAXA (1 Y 2) -TANA THUQHTANA IKTANA

NÄNAKAXA (EX) ...PX-THA THUQHUPXTHA IKIPXTHA

JUMANAKAXA ...PX-TA THUQHUPXTA IKIPXTA

JUPANAKAXA ...PX-I THUQHUPXI IKIPXI

JIWASANAKAXA ...PX-TANA THUQHUPXTANA IKIPXTANA


(INCLU)

C= S V O

A S O V

NAYAXA ANU UÑCH’UKTHA

NAYAXA ANU UÑCH’UKTHA UKATA JUMAXA UTA SARTA UKHAMARAKI JUPAXA ISI ALI
Yo miro al perro
UKATA JUMAXA
UTA SARTA UKHAMARAKI
JUPAXA ISI ALI
Yo miro al perro Luego tu vas a la casa asi también el compra ropa
TAREA LECTURA DE TEXTO

 NAYAXA SUMA PHAYTA


Yo cocino rico
 Alaña THA SUMA PUSI T’ANT’A
Compro 4 panes ricos
 AKA QULI JACH’A UQI PHISIJANITHWA
Tengo mi gato hermoso grande y plomo
 NAYAXA SUMA PHAYTA UKATA Alaña THA SUMA PUSI T’ANT’A UKHAMARAKI AKA
QULI JACH’A UQI PHISIJANITHWA

4
UKATA = POR ESO, LUEGO
UKHAMARAKI = ASI TAMBIEN
UKARU = EN ESO , A ESO
UKAÑKAMA = MIENTRAS ESO
QHIPARU = finalemente

NAYAXA ACHACHILANITHWA .......NAYAXA URQU PHISIru MANQ’A CHURTHA


NAYAXA ACHACHILAJA UÑCH’UKTHA ...

Carácter trivocálico del quechumara.

En sí, tanto el quechua como el aimara presentan por lo menos diez vocales.

[i, I, e, E, u, U, o, O, a, A]. Sin embargo, es sólo en el nivel fonético. Cada vocal tiene un sonido distinto en la
pronunciación.

Práctica 2

Lee con buena pronunciación cada palabra tal como está escrito y las diferencia los sonidos.

cheqa] cierto [qOsqO] Cusco

[Q’EpI] atado [llOqO] Corazón

[p’enqa] phenq’A vergüenza [q’EllO]amarillo

[qOtU] montón [orqO] Macho.

ACTIVIDAD 1.
Análisis y reflexión teórica sobre la fonología. Podemos iniciar desde una interrogación reflexiva. ¿Será igual
hablar el aimara con el castellano? ¿Por qué?

Definitivamente la respuesta es no; porque cada lengua es diferente al otro. La lengua aimara tiene sus propias
particularidades respecto a cualquier otra lengua, se caracteriza por ser una lengua aglutinante y sufijante, posee
también algunos sonidos onomatopéyicos de la naturaleza, por lo que los sonidos y la pronunciación de cada
fonema de cada palabra es peculiar y diferente a otras lenguas aunque puede haber ciertas similitudes. Para ello,
nos ayudará la teoría sobre la fonética y fonología.

¿Qué es la fonología? Es parte de la lingüística que se encarga de estudiar los sonidos de la palabra de una
lengua. Se ocupa de los sonidos distintivos de una lengua, es decir, de los sonidos que nos permiten establecer una
diferencia de significados entre una palabra y otra. Los sonidos distintivos o importantes de una lengua se llaman
fonemas.

5
TANTA ,THANTHA , T’ANT’A

¿Qué es la fonética? La fonética es parte de la fonología, que se ocupa de la descripción de los sonidos, tanto
desde el punto de vista acústico, cómo suenan y cómo se articulan, con qué órganos se producen los sonidos.

Conociendo los conceptos teóricos, pasamos al análisis y reflexión del cuadro consonántico
aimara..
PUNTO DE FORMACIÓN POST
VELAR
BILABIAL ALVEOLAR PALATAL VELAR GLOTAL

MODO DE PRODUCCIÓN

SIMPLE P T CH K Q

ASPIRADA PH TH CHH KH QH

OCLUSIVAS

GLOTALIZADA P’ T’ CH’ K’ Q’

FRICATIVAS S J X

NASALES M N Ñ

LATERALES L LL

LIQUIDAS VIBRANTES R

SEMICONSONANTES W Y

SEMIVOCALES

Rodolfo Cerrón Palomino. QUECHUMARA. (2008:41), agregamos la “j” y la X porque existe en aimara

El consonantismo aimara está constituido por 26 consonantes y 3 vocales simples, además se presenta las 3
vocales alargadas. Las consonantes se clasifican en dos criterios:

a) Puntos de formación que son en seis órdenes: bilabiales, alveolares, palatales, velares, post velares y
glotales.

6
b) Modos de producción; se distinguen en cinco tipos de consonantes: oclusivas, fricativas, nasales, líquidas y
semiconsonantes. A su vez las oclusivas se subdividen en simples, aspiradas y glotalizadas.

En los puntos de formación están considerados en el cuadro los siguientes fonemas:

- Bilabial: p, ph, p’, m, w.


- Alveolares: t, th, t’, s, n, l, r.
- Palatales: ch, chh, ch’, k, ñ, ll, y.
- Velares: k, kh, k’.j
- Post velares: q, qh, q’.
- Glotal: x

En los modos de producción están considerados los fonemas que se encuentran en lo horizontal del cuadro
consonántico.

Oclusiva simple. es cuando el aire se obstruye en la boca y sale sin ningún problema: P, T, CH, K, Q.

Oclusiva aspirada. es cuando la obstrucción del aire en la boca sale en forma de copitos de aire: PH, TH, CHH,
KH, QH.

Oclusiva glotal. Es cuando el aire se obstruye en el tubo faríngeo, porque el sonido se produce desde el glotis, y la
salida de aire por la boca es en forma de explosiva o el aire se explosiona: P’, T’, CH’ K’ Q’. X.

Fricativas. Se da en dento-alveolar; la S, y en glotal aparece en todo momento, y la J aparece en posición inicial y


en otros contextos de la palabra..

Nasales. Se da en bilabial M, la N, y la palatal Ñ. aparecen en diferentes contextos de la palabra. Ej. /maya/


/nanaka/ /munaña/ .

Líquidas. Son de dos clases: laterales que son L y LL. y vibrante R.

Semiconsonantes. Aparecen en bilabial W, y el otro en palatal Y.

ANÁLISIS Y REFLEXIÓN TEÓRICO SOBRE EL PANALFABETO AIMARA.

(RESOLUCIÓN MINISTERIAL Nro. 1218-85-ED. 18-11-1985)

Parte resolutiva.

Se resuelve:

1”. Oficializar el alfabeto quechua y aimara, así como las normas de ortografía y puntuación para la escritura
quechua y aimara, aprobadas en el I Taller de Escritura Quechua y Aymara de 1983.

2”. Incorporar como parte integrante de la presente resolución el documento de propuesta, referido al Panalfabeto
Quechua, Alfabeto Aimara y Reglas de ortografía y puntuación formulado por el I Taller y que consta de tres
títulos, el tercero de cinco ítems, para su conocimiento y divulgación.

3”. Encargar al Instituto Nacional de Cultura la edición y difusión del citado documento de propuesta.

Comentario: Estos alfabetos, propuestos por el I Taller, tienen como característica el contar con tres grafías
para las vocales. Así, el alfabeto propuesto para el quechua en 1975 y que consideraba cinco grafías para las
vocales, queda revisado. Cabe señalar que el Instituto Nacional de Cultura no ha dado cumplimiento a esta
resolución, pues ni ha editado ni difundido el documento propuesto. Incluimos estos alfabetos.

7
ALFABETO AIMARA OFICIALIZADOO POR R.M. Nro. 1218-85-ED

a - ä - ch - chh - ch’ - i - ï - j - k - kh - k’ - l - ll - m -
n -ñ - p -
ph -p’ - q - qh- q’ - r - s - t -th- t’ - u - ü - w - y. x

Práctica 1.

Lectura del cuadro consonántico, con buena pronunciación y entonación de manera colectiva e individual.

Práctica 2.

Lectura de palabras y rimas que se diferencian claramente a nivel fonológico en cada uno de los fonemas

PARES MINIMOS.- Son pares de palabras que se diferencian en una sola grafía, sea simple, aspirada o
glotalizada.

Kanka asado Khankha aspero

qilla flojo qhilla ceniza

K’ank’a sucio q’illu amarillo

Khurkhu travieso Khunu nieve

K’ullk’u angosto Qutu montón

Qunquri rodilla Q’utu bocio

K’usa chicha Qhuphu bombacho

Khaya aquél kaya Oca seca

Chhala trueque ch’alla arena

K’apa cartílago q’apa ágil, activo

Kuti retorno k’uti pulga

Piya contagio p’iya hueco. Agujero

Puti mogote phuti sancochado

Pisi poco, falta phisi gato

Tanta junta t’ant’a pan

Laka boca laqa apuro

Qala piedra q’ala todo, vacío

8
Chiqa directo chhiqa ala

Qhuma abrazo q’uma limpio

Actividad 1

En nuestro contexto aimara y quechua se viene usando en cierta medida las palabras aimaras, estos escritos se
puede observar en diferentes lugares públicos e instituciones, con lo que se demuestra actitudes de uso del aimara
demostrando de esta manera nuestra identidad lingüística cultural.

Sin embargo en los diferentes escritos aún se nota el uso inadecuado de vocales y consonantes aimaras a pesar de
existir una norma oficial que rige el uso de la lengua aimara, los cuales observamos en las siguientes imágenes

Textos y nombres escritos que aparecen en algunos lugares .

PUB ROCK

RESTAURANT

JOYERIA

9
RESTAURANTE Y PIZZERIA

Como se observa la Resolución Ministerial No 1218-85-ED. Oficializó en nuestro país el alfabeto quechua y aimara,
mientras en el hermano país de Bolivia tienen un estatuto oficial, que se rige bajo el D.S. No 20227 de 20 de mayo
de 1984. Sin embargo ambos países coinciden en el uso de las grafías tanto en quechua como en el aimara, con
algunas diferencias como en quechua; los bolivianos usan la <sh>; y la <j> por la <h> para la aspirada. R. Cerrón.
(2008:71)

En cambio en el caso peruano la “J” “X” se usa en diferentes contextos de las palabras.

Podemos iniciar con una interrogante: ¿Por qué aparecen escrituras diferentes en las publicidades y en otros
textos? ¿Acaso no está normalizado el alfabeto quechua y aimara? Por ejemplo en Las publicidades aparecen
diversas formas de escritura:

En la primera aparece KAMIZARAKY , la correcta escritura es KAMISARAKI

En la segunda aparece MOJSA, lo correcto debe ser MUXSA

En la tercera aparece K’ORI Q’OLQUE, lo correcto debe ser QURI – QULLQI

IQIQUNAKANA

A pesar de que existe un panalfabeto para la escritura de la lengua aimara aun la población en diferentes contextos
desconocen este aspecto tratan de adecuar sus nombres acordes a su propia creatividad en base a la lengua
castellana.

Uka arunakaxa kunjamsa qillqasispaxa, ukanaka askichapxañani

KAMISARAKI
MUXSA mojsa
QURI k¨ori
QULLQI q¨olqe
IQIQUNAKA ekek¨o
IMÄNA , ANATAÑA, PHUKU, WISLLA.

Formemos algunas frases breves en aimara, con las imágenes anteriores( Jisk’a amuyunaka)
KAMISARAKI MUNATA KULLAKA .

TUNKA MAYANI CHUPIKA MUXSA MUXALANAKA

10
TUNKA SUMA QURI PHUKUNAKA

KIMSAQALLQU QULI QULLQI K’ACHACHANAKA

PHISQA JACH’A WIXRU WISLLANAKA

Nayriri jamuqanaka uñxatasina amuyunaka qillqma.(oraciones)

Aymara castellano

NAYAXA UTANA QURI PHUKHU IMTHA UKATA JILATANAKAXA MUXSA T’ANT’A MANQ’APXI UKAÑKAMA
JUMAXA QULLQI K’ACHACHA ALTA

Yo guardo en mi casa una olla preciada, Luego mis hermanos comen un pan dulce, mientras eso

Nayaxa Qullqinith-wa UKARU AlañaTHA MUXSA T’ANT’A UKATA

Yo tengo dinero en eso yo compro un pan dulce, Luego

K’ATAMPI ARUNAKA QILLQASIPKAKIÑANI

Utilizando algunos sufijos formemos palabras uniendo a la raíz.

-mpi Kukampi (con coca) -naka Quqanakampi. (con árboles)

NAYAXA PHISIMPI ANATTHA KULLAKALLANAKAXA UTARU SARAPXI

TAYKAMPI AWKIMPI PAMPARU SARAPXI JUPAXA SUMA WAKANAKA ALI

IKIÑANAKA

JUMAXA YATICHIRIMPI ARUSKIPTA

TATAXA QALAMPI NUWASI LURAÑANAKA

warmixa achachilampi sawkasi ANATAÑANAKA

WAYNANAKAXA ANATAÑANAKAMPI ANATAPXI

KIMSA SUMA PHISINAKA/ SUMA KIMSA PHISI

-ñäni Sarañäni (vamos contigo) -ta Limata ( de Lima)

- JUPAXA JULIACATA PURI

SARAÑANI - JIWASANAKAXA AREQUIPATA JAWSAPXTANA

- PAOLAXA PUNOTA SARI

THUQHUÑANI - JIWASAXA TAYKATA JACHTANA

11
JACHAÑANI - WAWAXA MANQ’ATA JACHI

ARUSKIPAÑANI - JUMANAKAXA QULLQITA THUTHUPXTA

anatapxañani - JUPAXA AWTUTA JUTI

LARUÑANI - JIWASANAKAXA KAWALLUTA SARAPXTANA

- WAYNANAKAXA MOTOTA KUTINIPXI

ALATA

JACHATA

JUMAXA ALATA PHISI NUWTA

MARIAXA AREQUIPATA JUTI

WAWANAKAXA JISK’A ANUTA JACHAPXI

NAYAXA ALATA PHISI UÑJTHA

NAYAXA USUTA PHISIMPI AREQUIPATA JUTTHA

-taki jaqitaki (Para la persona) -na utana (en la casa)

JUMAXA TAYKATAKI T’ANT’A ALTA WARMIXA UTANA PHAYI

WARMIXA UTATAKI SUMA K’ACHACHA ALI YATICHIRIXA MARKANA YATICHI

JUMANAKAXA IRNAQAÑATAKI YATIQAPXTA MASINA PHISIPAXA SUMA ANATI

NAYANA ANUJAXA UTARU SARI

JUANUNA ANUPAXA WALI ANATI

AWICHANA UWIJAPAXA PASTU MANQ’I

JILATANA PHISIPAXA UTANA IKI

JUMANA ANUMAXA PHISINAKAMPI ANATI

JIWASANA K’ALLALLANAKASAXA UMA UMAPXI

KULLAKAJANA MASIPAXA SUMA THUQHU

-puni jupapuni (él siempre) -PINI -ja Yuqaja (mi hijo)

NAYAPUNI UTANA PHAYTHA NAYAXA UTAJANA IKTHA

NAYAXA UTANAPUNI PHAYTHA TAYKAJAXA UTARU SARI

NAYAXA UTANA PHAYAPUNTHA

JUMAXA SUMA MUXALA MANQ’APUNTAWA

JUMANAKAXA UTANA PHAYAPXAPUNTA

12
NÄNAKAXA UTANA PHAYAPXAPUNITAYTHA

-ma utama (tu casa) -pa qullqipa (su dinero)

AWICHAMAXA UTANA LARU AWKIPAXA MARKARU SARI

AWICHAXA UTAMANA IKI ACHACHILAXA UTAPANA JACHI

-sa phuchasa (nuestra hija)

.- NAYAXA UTASANA PHAYTHA

- WARMISA, AWICHASA ,YUQASA, UTANA CH’AXAWAPXI


- ARXATIRISA , MALLKUSA, YATICHIRISA MARKARU SARAPXI
- NAYASA, JUMASA UTANA ARUSKIPAPXTANA
- NAYASA UTARU SARTHA
- QHAWQHASA UKA T’ANT’AXA

-wa warmipawa ( es su esposa)

SER TENER = NI ESTAR

NAYAXA ARXATIRITHWA THWA UTANITHWA JISKHTHWA

JUMAXA ARXATIRITAWA TAWA UTANITAWA JISKHTAWA

JUPAXA ARXITIRIWA …WA UTANIWA JISKHIWA

JIWASAXA ARXATIRITANWA TANWA UTANITANWA JISKHTANWA

NÄNAKAXA ARXATIRIPXTHWA PX THWA UTANIPXTHWA


JISKHIPXTHWA/
SIKT’APXTHWA

JUMANAKA ARXATIRIPXTAWA PX TAWA UTANIPXTAWA JISKHIPXTAWA

JUPANAKAXA ARXATIRI PX IWA PX IWA UTANIPXIWA JISKHIPXIWA

JIWASANAKAXA ARXATIRI PXTANWA PX UTANIPXTANW JISKHIPXTANWA


TANWA A

13
JUPAXA KHUSA YATICHIRIWA

JUMAXA CH’ULLQHI ENFERMERATAWA

JIWASAXA JISK’A YATIQIRI WAWANITANWA

JUMAXA SUMA CH’UXÑA UTANITAWA

WARMIXA UTANA PHAYIWA

JUMANAKAXA SUMA WAWAMPI LARUPXTAWA

JUMANA WAWAMAXA UTANA SUMA IKI UKATA JUMAXA AWICHATAKI MUXALA ALAPUNTAWA UKAÑKAMA

AWKIXA WARMITAKI SUMA K’ACHACHA ALI.

INTERROGACIONES

Conozcamos algunas interrogaciones en lengua aimara


Algunas interrogaciones más usuales en un coloquio se emplean éstas formas para preguntar sobre algo a alguien
con el fin de recibir información, dentro de ellos tenemos las siguientes formas.
Khiti ‘quién’, qhawqha ‘cuánto’ kuna ‘qué’, kunata ‘por qué’
Kawki dónde’ kunapacha ‘ cuando’ kunjama ‘como qué’
Para que estas interrogantes tengan mayores precisiones en su forma de enunciado, es necesario agregar algunos
sufijos con los cuales se pueda especificar de manera contundente las intenciones y los objetivos que se proponen
lograr entre los interlocutores durante el proceso de la comunicación, de modo que los sufijos que se agregan
14
cumplen una función específica dando un nivel de significancia, estos sufijos generalmente son nominales,
independientes y algunos verbales de esta forma se puede obtener los propósitos deseados, relacionados al tiempo,
lugar y hechos diversos, por medio de las interrogantes debidamente bien formuladas las respuestas lógicamente
serán satisfactorias.
Uno de los aspectos a tener muy en cuenta para la formulación de la interrogante es el uso del sufijo –SA. Ejemplo.
¿Khiti.sa uka warmixa? ‘quién es esa mujer’. Y la otra forma alternada es el uso del sufijo –TI ejemplo. Khititi nayra
jutkani, ukaruwa churä, ‘Quién venga antes, a ese le daré.’

Khitisa
1.-KHITISA UKA WAYNAXA
MARIANOWA UKA WAYNAXA
2.-KHITISA UTANIXA
KULLAKAWA UTANIXA
3.-KHITISA UTARU JUTI
MASIJAWA UTARU JUTI
KhitimpiSA
4-KHITIMPISA UKA WARMIXA
JILATAMPIWA UKA WARMIXA
5.-KHITIMPISA ACHACHILAXA UTANIXA
KULLAKAMPIWA ACHACHILAXA UTANIXA
6.-KHITIMPISA AWKIXA UTANA ARUSKIPI
WARMINAKAMPIWA
khitiruSA
7.-KHITIRUSA CHACHAXA MARKANA NUWI
WARMIRUWA, CHACHAXA MARKANA NUWI
Qhawqhasa
8.-QHAWQHASA UKA UTAXA
PATAKA SULISAWA UKA UTAXA
9.-QHAWQHASA UKA WARMINA UYWAPAXA

TUNKAWA
qhawqharu
10.-QHAWQHARUSA WARMIXA UMA CHURI
PATAKA SULISARUWA
11.-QHAWQHARUSA WAYNAXA WAKAPA ALXIXA
PÁ PATAKA SULISARUWA
qhawqhanisa
15
12.-QHAWQHANISA UKA WARMIXA...
TUNKANIWA........
13.-QHAWQHANISA ARXATIRIPXIXA

Kimsaniwa, ARXATIRIPXIXA
14.-QHAWQHANISA SUMA UTANIPXIXA
PUSINIWA ,SUMA UTANIPXIXA
15.-QHAWQHANISA YUQALLARU LUNTHATAPXI
KIMSANIWA, YUQALLARU LUNTHATAPXI
Kunasa
16.-KUNASA UKA ANATAÑAXA
ANUWA, UKA ANATAÑAXA
17.-KUNASA KAMACHI
JACHAPXIWA.

KunaruSA
18.-KUNARUSA WAYNAXA JUTI
ANATIRIWA WAYNAXA JUTI
IRNAQIRIWA, WAYNAXA JUTI
IKIRIWA
THUQHURIWA
SAMICHIRIWA
KunampiSA
19.-KUNAMPISA WAYNARU JIWAYI
QALAMPIWA, WAYNARU JIWAYI
20.-KUNAMPISA WAWAXA UTANA ANATI
PHISIMPIWA, WAWAXA UTANA ANATI
--------------------------------

Kunata
21.-KUNATA
KUNATIXA LLAKITATHWA
22.-KUNATASA
QALATAWA,
23.-KUNATSA UKA PHISIXA JACHI

MANQ’ATWA,..................

16
24.-KUNATSA UKA CH’ATIRI JUTI
JIWATA UTJATATWA,.................
kunatakipuniSA
25.- KUNATAKIPUNISA UKA UYWA ALXI
UTA ALAÑATAKIPUNIWA.......................
kunataraki
26.-KUNATARAKI WAWARU JACHAYTA
ANATAÑATWA JACHI.
27.-KUNATARAKI QULLQI TUKUNTA
AWTUNANAKWA ALANTHA
KUNATIXA MÄ AWTWA ALTHA

1-QHAWQHA WAWARUSA JALLASKU CHURI?


TUNKA WAWARUWA,................................
2.-KHITITAKISA UTANA PHAYI
PHISITAKIWA
3.-KUNARUSA MARKARU SARI
ISI ALASIRIWA

4.-KUNATSA WALI UMI

TAYKATWA
5.-KHITIMPISA WAYNAXA NUWASI
ANUMPIWA
6.-QHAWQHA UYWSA CHHAQAYI
TUNKA UYWWA
7.-KUNAMPISA UTANA PHAYAPXI
LAWAMPIWA
8.-KHITI IMILLARUSA QULLQI CHURTHA
MARIA IMILLARUWA

Jiskht’anakaru kutiyapxañani
Khitisa utamaru jutatayna WARMIWA utaJAru jutatayna
Khitinakasa markaru sarapxani ……………………………………………………….
Khitimpisa thuqhutayna ……………………………………………………….

17
Khitinakampisa anatapxäna ……………………………………………………….
Qhawqhasa uka isina chanipaxa TUNKA SULISAWA…………………………………….
Qhawqharusa alxañani PUSI TUNKA SULISARUWA……………………………….……
Qhawqhanisa manq’aski PUSINIWA ……….………………………………………………
Kunasa uka qhatuna utji ………..………………………………………………
Kunarusa uka jaqinaka sarapxani ………………………………………………………..
Kunampisa anataskta PHISIMPIWA…………...
Kunatakisa qullqi churäta ALAÑATAKIWA ………………………………………………………..
Kunanaksa alasiñani ISINAKWA………………………………………………………..
Khitisa nuwatayna ………………………………………………………..

CONOCIENDO LOS TIEMPOS.


Formas básicas de tiempos verbales en aimara.
Como la lengua aimara se caracteriza por ser una lengua sufijante, cada uno de los tiempos
tienen sus propios marcadores de persona, así como también cada persona tiene sus sufijos
que indican el tiempo en el cual se realiza la acción, los mismos que se caracteriza para cada
espacio de tiempo, en el siguiente cuadro se detalla los marcadores de tiempo verbal.

Personas Tiempo pasado Tiempo pasado Tiempo Tiempo


gramaticale no experimentado presente futuro
s experimentado

Marcador de Marcador y Marcador Marcador


tiempo y de persona de tiempo de tiempo y
persona y persona persona

Naya -tay .tha .yä .tha -tha -ä –ï -ü / -


ja

Juma .tay -ta .ya -ta -ta -ï –ü -ä/ -ta

Jupa -tay -na ¨ -na -i / -u -ni

Jiwasa -tay - .yä -tana -tana -ñäni


tana

Nanaka -pxa -tay -tha -pxa .ya -tha -px -tha -pxä / -ja

Jumanaka -pxa -tay -ta -pxa -ya -ta -px -ta .pxä / -ta

18
Jupanaka -pxa -tay -na -pxa .¨ -na -px -i -pxä / -ni

Jiwasanaka -pxa .tay -tana -pxa .ya -tana -px -tana -pxa / -ñäni

VERBO ANATAÑA (jugar)

Personas Tiempo pasado Tiempo pasado Tiempo Tiempo


gramaticales no experimentado presente futuro
experimentado

Marcador de Marcador y Marcador de Marcador de


tiempo y de persona tiempo y tiempo y
persona persona persona

Nayaxa anata-tay-tha anata.yä-tha anat-tha anatä / -ja

Juma anata.tay-ta anata.yä-ta anat-ta anatä-ta

Jupa anata-tay-na anatä-na anat-i anata-ni

Jiwasaxa anata-tay-tana anata.yä-tana anat-tana anata-ñäni

Nanaka anata-pxa-tay-tha anata-pxa-yä-tha anata-px-tha anata-pxä-ja

Jumanaka anata-pxa-tay-ta anata-pxa-yä-ta anata-px-ta anata.pxä-ta

Jupanaka anata-pxa-tay-na anata-pxä-na anata-px-i anata-pxä-ni

Jiwasanaka anata-pxa.tay-tana anata-pxa.yä-tana anata-px- anata-pxa-


tana näni

VERBO THUQHUÑA (bailar)

Personas Tiempo pasado no Tiempo pasado Tiempo Tiempo futuro


gramaticale experimentado experimentado presente
s
Marcador de Marcador de Marcador de Marcador de
tiempo y de tiempo y tiempo y tiempo y
persona persona persona persona

Naya thuqhu-tay.tha thuqhu.yä-tha thuqh-tha thuq-ü / -ja

Juma Thuqhu-tay-ta Thuqhu-yä-ta thuqh-ta thuqhü -ta

Jupa thuqhu-tay-na Thuqhü-na Thuqh-u Thuqhu-ni

Jiwasa thuqhu-tay-tana thuqhu-ya-tana thuqh-tana thuqhu-näni

19
Nanaka thuqhu-pxa-tay-tha thuqhu-pxa-yä-tha thuqhu-px-tha thuqhu-pxä /-ja

Jumanaka thuqhu-pxa-tay-ta thuqhu-pxa-yä-ta thuqhu-px-ta thuqhu.pxä -ta

Jupanaka thuqhu-pxa-tay-na thuqhu-pxä-na thuqhu-px-i thuqhu-pxä -ni

Jiwasanaka thuqhu-pxa-tay-tana thuqhu-pxa-ya- thuqhu-px-tana thuqhu-pxa -


tana näni

VERBO IKIÑA (Dormir) en este caso el verbo ikiña tiene vocal (i) por tano en la tercera
persona se expresa en siguiente forma:

Personas Tiempo pasado Tiempo pasado Tiempo Tiempo


gramaticales no experimentado presente futuro
experimentado

Marcador de Marcador y Marcador Marcador


tiempo y de persona de tiempo de tiempo y
persona y persona persona

Naya iki-tay-tha iki-yä-tha ik-tha Ik-ï / -ja

Juma Iki-tay-ta iki-yä-ta ik-ta -ï –ü / -ta

Jupa iki-tay-na ikï-na ik-i -ni

Jiwasa iki-tay-tana iki-yä-tana ik-tana -näni

Nanaka iki-pxa-tay-tha iki-pxa-yä-tha iki-px-tha iki-pxä / -ja

Jumanaka iki-pxa-tay-ta iki-pxa-yä-ta iki-px-ta Iki-pxä-ta

Jupanaka iki-pxa-tay-na iki-pxä-na iki-px-i iki-pxä-ni

Jiwasanaka iki-pxa-tay-tana iki-pxa-yä-tana iki-px-tana -pxa-näni

Conjugación del verbo MANQ’AÑA THAQAÑA PASADO NO EXPERIMENTADO O REMOTO

Naya MANQ’ATAYTHA THAQATAYTHA T’IJUTAYTHA ALXATAYTHA

Juma MANQ’ATAYTA THAQATAYTA T’IJUTAYTA ALXATAYTA

20
Jupa MANQ’ATAYNA THAQATAYNA T’IJUTAYNA ALXATAYNA

Jiwasa MANQ’ATAYTANA THAQATAYTANA T’IJUTAYTANA ALXATAYTANA

Nanaka MANQ’APXATAYTHA THAQAPXATAYTHA T’IJUPXATAYTHA ALXAPXATAYTHA

Jumanaka MANQ’APXATAYTA THAQAPXATAYTA T’IJUPXATAYTA ALXAPXATAYTA

Jupanaka MANQ’APXATAYNA THAQAPXATAYNA T’IJUPXATAYNA ALXAPXATAYNA

Jiwasanaka MANQ’APXATAYTANA THAQAPXATAYTANA T’IJUPXATAYTANA ALXAPXATAYTANA

NAYAXA TAY-THA LURATAYTHA

JUMAXA TAY-TA LURATAYTA

JUPAXA TAY-NA LURATAYNA

JIWASAXA TAY-TANA LURATAYNA

NÄNAKAXA PXA-TAY-THA LURAPXATAYTHA

JUMANAKAXA PXA-TAY-TA LURAPXATAYTA

JUPANAKAXA PXA-TAY-NA LURAPXATAYNA

JIWASANAKAXA PXA-TAY-TANA LURAPXATAYTANA

NAYAXA PHISITAKI MARKANA ALATAYTHA UKATA JUPAXA SUMA ISI THAQATAYNA

UKAÑKAMA JUMANAKAXA UTANA PHAYAPXATAYTA.

Conjugar el verbo APAÑA ALAÑA T’IJUÑA TAKIÑA en tiempo PASADO EXPERIMENTADO O CERCANO
Naya APAYÄTHA ALAYÄTHA T’IJUYÄTHA TAKIYÄTHA PHUYAYÄTHA
Juma APAYÄTA ALAYÄTA T’IJUYÄTA TAKIYÄTA PHUYAYÄTA
Jupa APÄNA ALÄNA T’IJÜNA TAKÏNA PHUYÄNA
Jiwasa . APAYÄTANA ALAYÄTANA T’IJUYÄTANA TAKIYÄTANA PHUYAYÄTANA
Nanaka APAPXAYÄTHA ALAPXAYÄTHA T’IJUPXAYÄTHA TAKIPXAYÄTHA PHUYAPXAYÄTHA
Jumanaka APAPXAYÄTA ALAPXAYÄTA T’IJUPXAYÄTA TAKIPXAYÄTA PHUYAPXAYÄTA
Jupanaka APAPXÄNA ALAPXÄNA T’IJUPXÄNA TAKIPXÄNA PHUYAPXÄNA
Jiwasanaka APAPXAYÄTANA ALAPXAYÄTANA T’IJUPXAYÄTANA TAKIPXAYÄTANA PHUYAPXAYÄTANA

NAYAXA YÄ-THA T’IJUYÄTHA

JUMAXA YÄ-TA T’IJUYÄTA


21
JUPAXA ¨-NA T’IJÜNA

JIWASAXA YÄ-TANA T’IJUYÄTANA

NÄNAKAXA PXA-YÄ-THA T’IJU PXAYÄTHA

JUMANAKAXA PXA-YÄ-TA T’IJUPXAYÄTA

JUPANAKAXA PXÄ-NA T’IJUPXÄNA

JIWASANAKAXA PXA-YÄ-TANA T’IJUPXAYÄTANA

K’UCHI WAYNANAKAXA LLAKITA WAWANAKARU YANAPIPXÄNA UKATA MALLKUNAKAXA MARKANA


ARUSKIPAPXÄNA UKAÑKAMA ACHACHILANAKA AWICHANAKAXA MANQ’ATA JACHAPXÄNA

Conjugación del verbo ARUSKIPAÑA. SAMICHAÑA en tiempo PRESENTE

A=I , I=I , U=U

Naya ARUSKIPTHA SAMICHTHA IST’THA ULLTHA

Juma ARUSKIPTA SAMICHTA IST’TA ULLTA YATIQTA

Jupa I/U ARUSKIPI SAMICHI IST’I ULLI YATIQI

Jiwasa ARUSKIPTANA SAMICHTANA IST’TANA ULLTANA YATIQTANA

Nanaka ARUSKIPAPXTHA SAMICHAPXTHA IST’APXTHA ULLAPXTHA YATIQAPXTHA

Jumanaka ARUSKIPAPXTA SAMICHAPXTA IST’APXTA ULLAPXTA YATIQAPXTA

Jupanaka ARUSKIPAPXI SAMICHAPXI IST’APXI ULLAPXI YATIQAPXI

Jiwasanaka ARUSKIPAPXTANA SAMICHAPXTANA IST’APXTANA ULLAPXTANA YATIQAPXTANA

NAYAXA SARTTHA

JUMAXA SARTTA

JUPAXA SARTI

JIWASAXA SARTTANA

NÄNAKAXA SARTAPXTHA

JUMANAKAXA SARTAPXTA

JUPANAKAXA SARTAPXI

22
JIWASANAKAXA SARTAPXTANA

Conjugar EN TIEMPO FUTURO

ULLAÑA, LLAKISIÑA

Naya ¨/ ¨JA ULLÄ / ULLÄJA LLAKISÏ/ LLAKISÏJA UMÄ/ UMÄJA APÄJA

Juma ¨TA ULLÄTA LLAKISÏTA UMÄTA APÁTA

Jupa ¨NI ULLÄNI LLAKISÏNI UMÄNI APÄNI

Jiwasa ÑÄNI ULLAÑÄNI LLAKISIÑÄNI UMAÑÄNI APAÑÄNI

Nanaka PXA ¨/ ¨JA ULLAPXÄ/ULLAPXÄJA LLAKISIPXÄ/LLAKISIPXÄJA UMAPXÄ APAPXÄJA

Jumanaka PXA ¨TA ULLAPXÄTA LLAKISIPXÄTA UMAPXÄTA APAPXÄTA

Jupanaka PXA ¨NI ULLAPXÄNI LLAKISIPXÄNI UMAPXÄNI APAPXÄNI

Jiwasanaka PXA ÑÄNI ULLAPXAÑÄNI LLAKISIPXAÑÄNI UMAPXAÑÄNI APAPXAÑANI

Manq'aña
COMER

Arsuña
HABLAR

Arsu

NAYAXA ¨/ ¨JA MANQ’Ä/ MANQ’ÄJA Arsu JA


JUMAXA ¨TA MANQ’ÄTA Arsu TA
JUPAXA ¨NI MANQ’ÄNI Arsu NI
JIWASAXA ÑÄNI MANQ’AÑÄNI Arsu ÑÄNI

NÄNAKAXA PXA- ¨/ PXA¨JA MANQ’APXÄ / MANQ’APXÄJA Arsu PXA¨JA


JUMANAKAXA PXA ¨TA MANQ’APXÄTA Arsu PXA ¨TA
JUPANAKAXA PXA ¨NI MANQ’APXÄNI Arsu PXA ¨NI
JIWASANAKAXA PXA ÑÄNI MANQ’APXAÑÄNI Arsu PXA ÑÄNI

23
NAYAXA UTANA ULLÄJA UKAÑKAMA JUMANAKAXA
ACHACHILARU JISKT’APXÄTA UKHAMARAKI JIWASANAKAXA
AYLLUNA YANAPIPXAÑÄNI.

Asi también todos nosotros ayudaremos en la comunidad

Tiempo futuro

Marcador de tiempo y persona

-ä –ï -ü / -ja

-ï –ü -ä/ -ta

-ni

-ñäni

-pxä / -ja

.pxä / -ta

-pxä / -ni

-pxa / -ñäni

JIWASANAKAXA T'ant'a ALAPXA ÑÄNI UKAÑKAMA JUMAXA ThuquTA UKATA JUMANAKAXA

MANQ’APXÄTA

NOSOTROS COMPRAMOS PAN, MIENTRAS TANTO tu bailas en eso ustedes comen

NAYAXA MUXSA ACHU TAYKAJATAKI ALÄJA UKATA TATAJAXA KAWALLUTA MARKARU SARÄNI QHIPARU
TAYKAJAXA QUQU UTANA PHAYÄNI.

NAYAXA MARKANA THUQHUTAYTHA UKATA TAYKAJAXA UTANA WALI THITHÏNA UKHAMARAKI KULLKAJAXA
MASINAKAPAMPI WALI ANATI QHIPARU AWKIJAXA WALI SUMA MANQ’A MANQ’ÄNI.

NAYAXA T¨ANT¨A MANQ¨TWA UKATA Jiwasaxa anatataytana PISHINAWA UKHAMARAKI jupaxa


Huancane sarjapxañani

Nosotros jugamos

24
UNIDAD III
Actividad 1
LOGROS DE APRENDIZAJE DE LA UNIDAD.

 Identifica por sus nombres en aimara a los miembros de la familia

LA FAMILIA

Podemos iniciar con una interrogante: ¿Cómo es la familia en el mundo andino? ¿Quiénes conforman los miembros
de una familia?

En el mundo andino la vida es más afectivo, se vive todo en familia, todos son hijos (wawa) madre y padre (tayka y
awki). No hay persona extraña, todos son hermanos, hermanas, tíos, tías, hijos, hijas.

Sin embargo, por ahora conoceremos a los miembros de la familia de un hogar, como en castellano se dice la
familia extendida. Pues iniciamos desde las raíces.

Actividad 1

AIMARA CASTELLANO AIMARA CASTELLANO

Tunu awicha Bisabuela Jilata Hermano


Tunu achachila Bisabuelo Kullaka Hermana

Awicha Abuela Lulu Hermana entre


mujeres
Achachila Abuelo Jiliri jilata, jiliri Hermano mayor, el
mayor
Tata, awki Padre Sullka jilata Hermano menor

Mama, tayka Madre Yuqch’a / yuxch’a Nuera

Chacha Esposo, varón Tullqa Yerno

Yuqa Hijo Wawa Hijo pequeño

Phuchha Hija Allchhi Nieto (a)

Taykch’i suegra Awkch’i suegro

warmi Esposa - mujer Asu wawa Bebe recién nacido

Actividad 2

Con cada miembro de la familia, formular oraciones de manera adecuada.

25
De manera escrita narrar sobre nuestra familia, de acuerdo al siguiente ejemplo.

Akhama.asi

Nayaxa awkijampi, taykajampiwa utjastha, ukhamaraki maya kullakajampi, awkijaxa Tomás satawa, taykajaraki
María, kullakajana sutipaxa Dorotea satawa, nayana sutijaraki, Pablo, ukanakawa utana utjasipxtha..

Yo vivo con mi papá y con mi mamá, así también con una de mis hermanas mi papá se llama Tomas y mi mamá
María, el nombre de mi hermana es Dorotea, mi nombre el Pablo todos ellos vivimos en la casa.

Nayaxa akhama ujtastha.

Yo vivo así

Chita phisi

Mascota gato

Nayaxa awkijampi, taykajampiwa utjastha, ukhamaraki paya kullakajampi, awkijaxa Constantino satawa.
Taykajaraki Yolanda, kullakajana sutipaxa Carolina satawa, nayana sutijaraki, Melissa, ukanakawa utana
utjasipxtha..

………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………

Práctica 1

Identifica y relaciona según que corresponda los miembros de la familia

En Castellano En aimara

Mi Hermano mayor JILIRI JILATAJA

Tu Hermana menor SULLKA KULLAKAMA

Su hija menor SULLKA PHUCHHAPA

Nuestra bisabuela TUNU AWICHASA

Yerno mayor JILIRI TULLQA

Hermano de mi papá AWKIJANA JILATAPA

hija menor SULLKA PHUCHHA

Hermano de mi mamá MAMAJANA JILATAPA

Hermana mayor JILIRI KULLAKA

Hermano de mi abuelo ACHACHILAJANA JILATAPA

26
De su hermano JILATAPANA

De su abuela AWICHAPANA

Con su hermano JILATAPAMPI

Hermano de tu papá AWKIMANA JILATAPA

bisabuelo TUNU ACHACHILA

para sus hermanos JILATANAKAPATAKI

su enamorado WAYLLURIPA

Hermano de ella JUPANA JILATAPA

Hijo mayor JILIRI YUQA

Hija menor SULLKA PHUCHHA

De sus padres AWKINAKAPANA

para mi papá AWKIJATAKI

Mamá grande JACH’A MAMA

Hermano de mi abuelo ACHACHILAJANA JILATAPA

Señora enferma USUTA MAMA

Es para tu papá AWKIMATAKIWA

Formar oraciones con miembros de la familia de manera libre, relacionando con diversas actividades

ACHACHILAJANA JILATAPAXA UTANA ARUSKIPATAYNA UKATA TUNU ACHACHILAXA WALI KUSISÏNA UKAÑKAMA USUTA
MAMAXA MARKARU SARI QHIPARU NAYAXA WALI SUMA PHAYÄJA

El hermano de mi abuelo había conversado en la casa, luego por eso el bisabuelo se alegraba mucho, mientras tanto la señora
enferma va al pueblo finalmente yo cocinare muy rico

JILIRI KULLAKAMA T¨AN¨TA ALAÑATAYNA, UKATA NAYAXA AWKIJATAKI PHAYAJA, UKAÑKAMA SULLKA
anatapxatayta anukampi

PrASADO Mi hermana mayor compró pan, luego yo cocina para mi papá, mientras tanto mi hermano menor juega con el
perro
………………………………………………………. ………..…………..………………………………….
………………………………………………………. ……………………..…………………………………

Práctica 2

Preparan recortes o fotos y pegan en los recuadros donde corresponda, debe aparecer personas de diferentes
edades, y si es posible escriban los nombres y la relación familiar con su persona.

27
ACHACHILAJA mi abuelo

- MARTIN SATAWA se llama Martin


- LLATUNKA TUNKA MARANIWA tiene 90 años
- K’UCHI SAWKASIRI JAQIWA es una persona alebgre y bromista
ACHACHILAJAXA UTARU SARATAYNA pasado no exp mi abuelo
había ido a la casa
UKATA JUPAXA TAYKAJAMPI SUMA MANQ’A ALI luego el
compra rica comida con mi mamá
UKHAMARAKI ACHACHILAJAXA MARKANA SUMA T’ANT’A
ALÄNA asi también mi abuelo compro rico pan en el pueblo
( pasado experimentado)
QHIPARU JUPAXA ANUPARU SUMA UÑJÄNI finalmente el
cuidara bien a su perro

ALIQA, THUTHURI, LLAKITA, MUNASIRI, SAWKASIRI, KHURKHU. YÄQASIRI , MAYNICHASIRI, Q’ILLISIRI.


THANQA, JANI SIST’ASIRI

Manq’aña . COMER Thuqhuña - BAILLAR machaña


T’ijuña - CORRER Waruriña - CANTAR thithiña
Takiña – PISAR, PATEAR Phusaña- SOPLAR jakhuña
Arsuña - HABLAR Nuwasiña- PELEARSE achjaña
Aruskipaña - DIALOGAR Nuwaña - PEGAR alaña
Ist’aña - ESCUCHAR Qillqaña - ESCRIBIR alxaña
Qullaña - CURAR Ullaña - LEER apaña
Art’aña – GRITAR , LLAMAR anataña apnaqaña
Jachaña - LLORAR jiskhiña samichaña
Llakisiña - PREOCUPARSE irnaqaña yatiyaña
Ikiña DORMIR umaña Uñch’ukiña
Yatichaña - ENSEÑAR yatiqaña Luraña
P’itaña - TEJER sawuña thaqaña
NAYAXA

JUANA SATATHWA

PUSI TUNKA MARANITHWA

SAWKASIRI, K’UCHI ALIQA JAQITHWA

NAYAXA UTANA JARITAYTHA UKATA NAYAXA TAYKATAKI SUMA


MANQ’A PHAYTHA UKHAMARAKI NAYAXA AWKIJATAKI ISIPA
T’AXSUYÄTHA QHIPARU NAYAXA TAYKAJAMPI QHATURU SARÄJA

PÄ WILA MASIJA

PAYA WILA MASIJATA ARSÜJA

28
AWKIMANA JILATAPAXA WAWAMPI LARUTAYNA / LARUPXATAYNA

NAYANA ANUJAXA PHISIMPI ANATÄNI / ANTAPXATAYNA

JUMAXA ACHACHILAMPI ARUSKIPATAYTA

JILATAMANA ANUPAXA AYCHA MANQ’I

JUMAXA ACHACHILAMPI ARUSKIPAPXATAYTA

Lectura oral y comprensión crítico.

YATIYASIÑANI

Isakuna awkipa taykapaxa, Chucuito markana utjasipxatayna, ukata Moisés jilapaxa Tacna
markaruwa Jacinta sullka kullakapampi sarxatayna, ukata Isakuna tunu awichapa tunu
achachilapaxa jiwataxaPXAtaynawa,

Tatapana sullkapaxa Arequipa markaru, arusa yapuchiri sarxasina utapa alasxatayna, ukata
jupaxa ukana wawanakapampiwa utjasiski, Mamapana sullka kullakapaxa, utatuqina
uywanaka wali uywaski, ukata sapa kutiwa alxasi, ukanakampi marka sarasina kunaymana
manq’anaka alasini, utana suma phayasipxi, ukhamarakiwa, yuxch’apasa yapu lurañana, wali
yanaparakiritayna, ukhamaraki uywa uywañansa wali khusa yanaparakitayna.

29
Trabajo grupal.

Extraiga las palabras relacionadas a personas y escriba en aimara en la primera columna,


mientras en la segunda la traducción respectiva en castellano.

Ej. Tataja, awkija .

………………………………………… ………….…………………………………
………………………………………… ……………………….……………………
………………………………............. ….…………………….……………………
……………………………………….. ….…………………………………………
………………………………............ …………………….………………………
USANDO ALGUNOS SUFIJOS AIMARAS FORMEMOS PALABRAS, FRASES Y ORACIONES.

SUFIJOS: -KAMA, -MPI, -NAKA, -TAKI, -RAKI, -PX, -PUNI, -WA, -RU. –ÑANI, -TA, -CHA, -
JA, -MA, -PA, -SA. –TAY, -TI.

ARUNAKA

Aimara castellano aimara castellano


-KAMA YATICHIRITHWA
JAYP’UKAMA UTANITHWA
UTAKAMA MANQ’THWA
WARMIKAMA RU= A, AL, A LA UTARU ,JUMARU, TAYKARU
KUNARUSA IMILLA SARI? ANATIRIWA
KAWKIRUSA IMILLAXA SARI? UTARUWA
PHISIMPI UTACHA, SUMA PHISICHA, IKICHA , PUSICHA
ANATAÑANAKA UTAJA, QULLQIMA, KULLAKAPA, WAWASA, KUNASA,
TAYKATAKI TI=
PHISIRAKI UTATI, SUMA WARMITI, NAYAXA UTANA ULLTHTI
KUNARAKI
NAYAPUNI
PHAYAPUNI

WA: ser, tener, estar


RU: a quien, a la, direccionar a quien
30
CHA: marca una expresión en duda, estará, o será, o es?
SA: porque, para quien, también ayuda a enumerar, hasta el perro durmió, marca la palabra HASTA
TAY: Marcador de tiempo no experimentado, había comido, había llorado
TI: es un sufijo final de la palabra, marca pregunta, suma warmiti, es la bonita mujer?

Personas Tiempo pasado Tiempo pasado Tiempo Tiempo futuro


gramaticale no experimentado presente
s experimentado

Marcador de Marcador y Marcador de Marcador de


tiempo y de persona tiempo y tiempo y
persona persona persona

NayaXA iki-tay-th-wa (ti) iki-yä-th-wa / ik-thwa/ Ik-ï / -ja- wa /


iki-tay-th-ti ikiyäthti=? ikth ti? Ikïjati?

JumaXA iki-tay-ta-wa iki-yä-ta-wa ik-ta-wa iki -ta-wa


iki-tay-ta-TI? iki-yä-taTI? ik-ta-TI? iki -taTI?

Jupa iki-tay-nawa Ikï-na-wa ik-i-wa iki-ni-wa


iki-tay-naTI? Ikï-naTI? ik-Iti? iki-niti

Jiwasa iki-tay-tanwa iki-yä-tanwa ik-tan-wa iki-näni-wa


iki-tay-tanti iki-yä-tanti ik-tanti iki-näniti?

Nanaka iki-pxa-tay-thwa iki-pxa-yä-thwa iki-px-thwa iki-pxä / -ja-wa


iki-pxa-tay-thti iki-pxa-yä-thti iki-px-thti? iki-pxäti?

Jumanaka iki-pxa-tay-tawa iki-pxa-yä-tawa iki-px-ta-wa Iki-pxä-ta-wa

31
jupanakaxa Iki-pxa-tay-nawa Iki-pxä- na-wa Iki-px-i-wa Iki-pxa-ni-wa

jiwasanakax Iki-pxa-tay-tanwa Iki-pxa-yä-tanwa Iki-px-tan-wa Iki-pxa-ñani-wa


a

NAYAXA ALTATHI
JISA NAYAXA ALATAYTHWA

Personas Tiempo pasado Tiempo pasado Tiempo presente Tiempo futuro


gramaticales no experimentado
experimentado

Marcador de Marcador y Marcador de Marcador de


tiempo y de persona tiempo y tiempo y persona
persona persona

Nayaxa Uta-ni-tay-th-wa Phisi-ni-yä-th-wa Qullqi-ni-th-wa Qullqi-nï-ja-wa


Uta-ni-tay-th ti=?) Phisi-ni-yä-thti Qullqi-ni-thti? Qullqi-nï-jati?

Jumaxa Uta-ni-tay-ta-wa Phisi-ni-yä-ta-wa Qullqi-ni-ta-wa Qullqi-ni-tä-wa


Uta-ni-tay-tati Phisi-ni-yä-tati Qullqi-ni-tati? Qullqi-ni-täti

Jupa Uta-ni-tay-na-wa Phisi-nï-na-wa Qullqi-ni-wa Qullqi-ni-ni-wa


(ti=?)

Jiwasa Uta-ni-tay- tan-wa Phisi-ni-yä tan-wa Qullqi-ni-tan-wa Qullqi-ni-ñani-wa


UTANITAYTANTI PHISINIYÄTANTI QULLQINITANTI QULLQINIÑANITI

Nanaka Uta-ni-pxa-tay-th-wa Phisi-ni-pxa-yä-th- Qullqi-ni-px-th-wa Qullqi-ni-pxä-wa


UTANIPXATAYTHTI wa QULLQINIPXTHTI QULLQINIPXÄTI
PHISINIPXAYÄTHTI

32
Jumanaka Uta-ni-pxa-tay-ta-wa Phisi-ni-pxa-yä-ta- Qullqi-ni-px-ta-wa Qullqi-ni-pxa-ta-wa
Uta-ni-pxa-tay-ta-TI wa Qullqi-ni-px-ta-TI Qullqi-ni-pxa-ta-TI
Phisi-ni-pxa-yä-ta-TI

jupanakaxa Uta-ni-pxa-tay-na- Phisi-ni-pxä-na-wa Qullqi-ni-px-i-wa Qullqi-ni-pxa-nï-wa


wa

jiwasanakaxa Uta-ni-pxa-tay-tan- Phisi-ni-pxa-yä-tan- Qullqi-ni-px-tan-wa Qullqi-ni-pxa-ñanï-


wa wa wa

1.- JUMAXA SUMA PHISINITATI


Tu tienes bonito gato?
JISA, JUMAXA SUMA PHISINITAWA
Si, yo tengo bonito gato
2.- JUPAXA UTANA JACHITI
El llora en la casa?
JISA, JUPAXA UTANA JACHIWA
So, el llora en la casa

Personas Tiempo pasado no Tiempo pasado Tiempo Tiempo


gramatical experimentado experimentado presente futuro
es
Marcador de Marcador y Marcador de Marcador de
tiempo y de persona tiempo y tiempo y
persona persona persona

Nayaxa Yatiqiri-tay-th-wa Yatiqiri-yä-th-wa Yatiqiri-th-wa Yatiqiri-jä-wa

XA: es Yo había sido Yo he sido Yo soy Yo sere


tópico, estudiante estudiante estudiante estudiante
también
articulo Yatiqiri-tay-th ti=?) Yatiqiri-yä-thTI? Yatiqiri-thTI? Yatiqiri-jäTI
acompaña Yo había sido Yo he sido Yo soy Yo sere
a los estudiante? estudiante? estudiante? estudiante?
pronombre
33
s

Por ej: la
señora

Juma Yatiqiri-tay-ta-wa Yatiqiri-yä-ta-wa Yatiqiri-ta-wa Yatiqiri-tä-wa

Jupa Yatiqiri-tay-na-wa Yatiqirï-na-wa Yatiqiri-wa Yatiqiri-nï-wa

Jiwasa Yatiqiri-tay-tan-wa Yatiqiri-yä-tan-wa Yatiqiri-tan- Yatiqiri-ñanï-


wa wa
Yatiqiri-tay-tan-ti

Nanaka Yatiqiri-pxa-tay-th - Yatiqiri-pxa-yä-th-wa Yatiqiri-px-th- Yatiqiri-pxä-


wa wa ja-wa

Jumanaka Yatiqiri-pxa-tay-ta- Yatiqiri-pxa-yä-ta- Yatiqiri-px-ta- Yatiqiri-pxa-


wa wa wa tä-wa

Jupanaka Yatiqiri-pxa-tay-na- Yatiqiri-pxä-na-wa Yatiqiri-px-i- Yatiqiri-pxa-


wa wa nï-wa

Jiwasanak Yatiqiri-pxa-tay-tan- Yatiqiri-pxa-yä-tan- Yatiqiri-px- Yatiqiri-pxa-


a wa wa tan-wa ñanï-wa

- JIWASANAKAXA YATIQIRI-PXA-TAY-TAN-TI
JISA, ................. YATIQIRI-PXA-TAY-TAN-WA
Si habíamos sido estudiantes
-JUPANAKAXA UTA-NI-PXA-TAY-NA-TI
Ellos habían tenido casa?
Jisa, JUPANAKAXA UTA-NI-PXA-TAY-NA-wa
Si, habían tenido casa
- JUPAXA IKI-TAY-NA-TI
- El había dormido?
- JISA, JUPAXA IKI-TAY-NA-WA
- Si, el había dormido

JANIWA, JUPAXA PHAYATAYNAWA


No, ella había cocinado

1.- WAYNAXA UTANA IKITAYNATI?

El joven había dormido en la casa?

JISA, WAYNAXA UTANA IKITAYNAWA

34
Si, el joven había dormido en la casa

JANIWA, WAYNAXA UTANA PHAYATAYNAWA

No, el joven había cocinado

2.- NAYAXA YATICHIRITHTI?

Yo soy el profesor?

JISA, NAYAXA YATICHIRITHWA

Si, yo soy profesor

JANIWA, NAYAXA MEDICOTHWA

No, yo soy medico

3.- WAYNAXA SUMA UTANITI

El joven tiene bonita casa?

JISA, WAYNAXA SUMA UTANIWA

Si, el joven tiene bonita casa

JANIWA , WAYNAXA SUMA AWTUNIWA

No, el joven tiene bonito carro

4.- MASINAKAJAXA AWICHARU YANAPIPXANAWA

Mis amigos han ayudado a la vuela?

JISA, MASINAKAJAXA AWICHARU YANAPIPXANAWA

Si, mis amigos han ayudado a la abuela

JANIWA, MASINAKAXA AWICHARU UÑCH¨UKIPXANAWA

No, mis amigos han mirado a la abuela

5.-JUMANAKAXA WALI KHUSA MEDICOPXATATI

Ustedes serán buenos médicos

JISA, NANAKAXA WALI KHUSA MEDICOPXAWA

Si, nosotros seremos buenos médicos

JANIWA, NANAKAXA WALI KHUSA ARXATIRIPXAWA

No, nosotros seremos buenos abogados

6.- JIWASANAKAXA Mä JANQ¨U UTANIPXTANTI

35
Todos nosotros tenemos una casa blanca?

JISA, JIWASANAKAXA Mä JANQ¨U UTANIPXTANWA

SI, todos nosotros tenemos una casa blanca

JANIWA, JIWASANAKAXA Mä Q¨ILLUTANIPXTANWA

No, todos nosotros tenemos una casa amarilla

PRÁCTICA

SER, TENER Y ESTAR

1. NAYAXA YATIQIRITHTI
Yo soy estudiante?

JISA, Yatiqirithwa
Si, yo soy estudiante

Janiwa, sociologathwa
No, yo soy sociologa

2. JIWASANAKAXA MA CHITA UTANIPXTANTI


Todos nosotros tenemos una mascota?

JISA, JIWASANAKAXA MA CHITANAKA UTANIPXTANWA


SI, todos nosotros tenemos una mascota

JANIWA, JIWASANAKAXA MA PHISI UTANIPXTANWA


No, todos nosotros tenemos un gato

3. NAYAXA IKITAYNATI
Yo, había dormido?

JISA, NAYAXA IKITAYWA


Si, yo había dormido

JANIWA, NAYAXA PHAYATAYNAWA


No, yo había cocinado

36
SER TENER = NI ESTAR

NAYAXA ARXATIRITHWA THWA UTANITHWA JISKHTHWA

Yo pregunto

JUMAXA ARXATIRITAWA TAWA UTANITAWA JISKHTAWA

JUPAXA ARXITIRIWA …WA UTANIWA JISKHIWA

JIWASAXA ARXATIRITANWA TANWA UTANITANWA JISKHTANWA

NÄNAKAXA ARXATIRIPXTHWA PX THWA UTANIPXTHWA


JISKHIPXTHWA/
SIKT’APXTHWA

JUMANAKA ARXATIRIPXTAWA PX TAWA UTANIPXTAWA JISKHIPXTAWA

JUPANAKAXA ARXATIRI PX IWA PX IWA UTANIPXIWA JISKHIPXIWA

JIWASANAKAXA ARXATIRI PXTANWA PX UTANIPXTANW JISKHIPXTANWA


TANWA A

AMUYUNAKA

………………………………………… ……………………………………………………….

……………………………………….... ……………………………….………………………

………………………………………... ………………………………. ……………………

………………………………………... ………………………………………………………

………………………………………... ……………………………….……………………

………………………………………… ……………………………………………………….

37
………………………………………… ……………………………………………………….

38

También podría gustarte