Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
AÁRARU:
Saant Marian Marco
Sanchim Wamputsrik Piedad
Nanki-Lanza: Significa valentía, guerra, fortaleza, independencia, libertad, autonomía, defensa, orgullo en la filosofía shuar. (Nanki Juamu).
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”. 2019
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
INIAKMAMU
2
AARU : Sanchim Wamputsrik Piedad
EJEMAKNUMANI UKUPTAI: piedad180@hotmail.com
PUJAMU : San Carlos Shamkaim, Chiguaza- Huamboya.
Km. 46 vía Macas-Puyo.
YAJACHAT : 0991682720
UWI : 2019.
SHUAR CHICHAMJAI AARARU: Saant Marian Marco nuya Sanchim Wamputsrik Piedad.
Nanki-Lanza: Significa valentía, guerra, fortaleza, independencia, libertad, autonomía, defensa, orgullo en la filosofía shuar. (Nanki Juamu).
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”. 2019
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
AÁRARU TIMIANTRI
Nanki-Lanza: Significa valentía, guerra, fortaleza, independencia, libertad, autonomía, defensa, orgullo en la filosofía shuar. (Nanki Juamu).
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”. 2019
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
SUTAMEK ETSERMA
Unuikiartin Saant Marian Marco nuya Sanchim Wamputsrik Piedad, mashi nunkanam,
penker aarma aujsatin, Shuarna Shiram Aujmatma iniakmainiawai, shuar aarma ainiawai. Aujtai
papi shuar chichamjai nuya apach chichamjai aarmaiti. Ju papikia shuar aarma awai, Arutma
enentaijiai, shuar najantairin penker iniakmawai, nii nunken penker pujustinian chikitjiai aujmatas
pujustinian iniakmawai. 4
Ju shiram aujtai papikia ii uuntri yaunchu mankartin armiania, nu enetaimsar najanamuiti.
Nu uuntka ii nunken tura Achuiminiam Perú-nunkanam pujusaruiti; y nunkénka Samurnum nuya
Morona Santiago pujusaruiti.
Ju aujtai papikia Shuarna Shiram Aujmatma “Misamúnua”. “Kakárma Nuwé”. Ecuador-
num Aujtainti.
Ju autai shiram papikia nawe akankamuiti: Meset juamu; Jintia aintma mankartuatsar;
Mankartuatsar nakamma; Misamúnua ajasu; Misamúnua juamu; Misamúnua tsantsa
ijiamtamunam pachiniu; Misamúnua mankartinian nuari; Misamúnua irunar pujamuri; Mankartin
jaamu nuya Misamú uchiri, nawantri nuya tiranki.
Shiram aujtai papi aarmaiti, ii uuntri yaunchu mankartin puju armiayi, uwi numapanti
yarush washi pujamunam, nankamasuiti ii nunken. Samurnum Ujúk1 nuya Intiansanam
Yawákajén2 nekamu amiayi.
Ii uuntri mankartin: yachi, saint, uchirin Charip wekas ipia, apari maamun yapajmiakmiayi.
Nii shuarin aintiuk nantu wekas ipiama, chichaman jurus, Achuim wearmiayi.
Pitiuk jeen tentakar, eweja tsawant nakakar, maawar muuken tsupirak jurukiarmiayi.
Iwiaku juakarun, Nantarnua nuya Arantnua, Misamúnua amajsar Ecuador nunkanam
itiarmiayi.
Jimiara nua surimkiamu, mankartinia nuari ajasarmiayi. Shiram armiayi, kajen, kakaram,
mitiaik, apatramuri kajerkamu armiayi.
Aishri jainiakui, nuari asar wainkiarmiayi. Penker nua armiayi, naakam nua armiayi.
Ju aujtai papikia, yaunchu ii uuntri itiur matsamin armiania, nuna penker jintiawai,
yaunchu nankamasun, shuarna shiram aujmatmaiti.
Jua aujtai papinium aujmatajnia, shuar Ecuador-num nuya Perú-nam pujajnia nunaiti tura
mashi nunkanam aentsnaiti.
1
Ujúk: Yajasma ujuké.
2
Yawákajén: Uuntyawá kajén.
Nanki-Lanza: Significa valentía, guerra, fortaleza, independencia, libertad, autonomía, defensa, orgullo en la filosofía shuar. (Nanki Juamu).
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”. 2019
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
WAINTIAI (CONTENIDO)
INIAKMAMU.............................................................................................................................2
AÁRARU TIMIANTRI......................................................................................................................3
UNUIKIARTIN MARCO SAANT MARIAN ........................................................................................3
UNUIKIARTIN PIEDAD SANCHIM WAMPUTSRIK ...........................................................................3
SUTAMEK ETSERMA .............................................................................................................4
WAINTIAI (CONTENIDO) ......................................................................................................0
AKANKAMU CHIKICHIK: MESET JUAMU .......................................................................1
Meset Juamu ............................................................................................................................4
Pakints.....................................................................................................................................7
Chumpias ...............................................................................................................................19
PUMPUIS .............................................................................................................................39
WAÁKIS ...............................................................................................................................45
KAAKAS...............................................................................................................................50
INTIANKAS.........................................................................................................................52
MENTE .................................................................................................................................55
PATUK NUYA SUKÚU .....................................................................................................55
MAKAT .................................................................................................................................56
KURI NUNKA.....................................................................................................................56
CHIWIÁS ..............................................................................................................................56
PAASTAS..............................................................................................................................57
SAMUR WÁKETU ..............................................................................................................57
NUMIWAA SHAIMINMAYA ............................................................................................58
AKANKAMU JIMIAR: MANKARTUATSAR JINTIA AINTMA .....................................60
AKANKAMU AINTIUK: MISAMÚNUA AJASU ................................................................72
AKANKAMU EWEJ: MISAMÚNUA JUAMU .....................................................................74
Tsantsa ijiamprartsar iwiareamu .............................................................................................77
Nukuach ujajá jintin tamiayi jintiatsa ....................................................................................78
Tsantsa ijiama ...........................................................................................................................78
Misamúnua nii shuar ajainia ....................................................................................................80
AKANKAMU TSENKEN: MISAMÚNUA KAKARMA NUARI ........................................82
AKANKAMU YARUSH: MISAMÚNUA IRUNAR PUJAMURIN ....................................89
AKANKAMU USUMTAI: KAKARAM JAAMU ..................................................................92
AKANKAMU NAWE: MISAMÚNUA UCHIRI, NAWANTRI NUYA TIRANKI ...........96
PAPÍ AUJSAMU....................................................................................................................101
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujuké nunkeka, chikit aents taar, nunkan achikiar pujusarmiayi: puju apach, nunka
wakerin ainia, suntar tura franciscanos. Penker nu aentsjai aujmatas pujuyayi. Ujukén
chichasar nunkansha Nankaisan achikiarmiayi nuya Samurnumsha achikiaruiti.
3
Nankais: Yurank yutai.
4
Arútam: Dios del Shuar. Es el ancestro antiguo que protege y orienta la vida espiritual del shuar, para el
logro de los objetivos y fines personales y sociales, en un estado de bienestar (taramak pujustin).
5
Wichinkiat: Shuar jaka apachur Wichi ajasuiti. Shuar eemkaka Perú nunkanam pujuawar nuya Samur
pujusuaruiti uwi nupanti aintiuk washim nuya nupanti ewej washim pujamunam, Jesús akiniamunam
nakaiki. Manikiar Wichinkiat uchiri, Samur pujuawaruiti, tura Shaim, Yantsats, Panki, Pakints tura Morona
Santiago nunkanam wear pujuawaruiti: Chumpias, Pumpuis, Waakis, Tiink, Kaakas, Intiankas,
Kamanchaim, Patuk, tura chikitkia Yaup, Sukúu, Macas pujuawaruiti. Chikitkia Kanusa katinki Yukias, Angel
Rouby, Sevilla Don Bosco, Mankukash, Kiamup nunkanam pujusaruiti. Chikit yachikia kanusa aintrar
Kiamupnum tura Wapunumsha pujusaruiti shuarka. Nunka paka wainkiar Wichinkiata uchiri Kuchants
nuya Chiwias wearuiti. Kuchants wearuka Makuma katinki nuisha pujuawar tura Taishnum pujuawaruiti.
Chikit yachikia Pupunas amainini wear pujuawaruiti. Apach kautrarmatai tura Apachi arutmarin etserin
ainiana, uwi pujamunam nupanti tseken washim nuya nupanti usumtai washim, shuara irur apachi
nekatairin jintiatan juarkiarmiayi. Shuarka mashi Perú-nmaya Samur kaunkar, nuya Morona Santiago tura
Pastas wearuiti. Mashi shuarka tsantsa ijiamin ainiawai. Tuke misamúnuanka ju armiayi kakaram asar,
pujutairi jurukiaru asar. Shuar waimiakuka kakaram, mankartin, apatra, iwishin arantukma, ishamtai
auyayi. Kakaram shuar waimiaku jakamtaikia nii wakanikia Arutam ajauyayi. Shuara enentaimtairinkia
Arutam ajastin auyayi, tuke yamaisha shuarka Arutam ajastasa wakerin ainiawai.
1
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Pauch, Atinia, Tsunkinua, Anchumir, Miik, Yaun, Sekuut, Jimianch, Shamich, Shuirpip,
Arak, Punu y Nantarnua.
Etsa6 uchiri nuya Nunkui7 nawantri anis, yamai Samurnum pujuiniawai, Yaguazongo-
nunken, Ujukma uchiri, nawantri nuya tiranki pujuiniawai. Antsank Yunkuankas
(Intiankas) mankartin Yawákajén nuwe tsenken nuan apatramun takumiayi. Tura
Arantnua, mistaknuan Perú-nmaya nuatak itiamiayi, nu shuarak pujuiniawai.
Ujúk nuarikia: Natsa, shiram, penker armiayi; makartua nua jukir nuatkamu
armiayi. Nuwaka: Shirman, penker pamparminian nuya shuar nua najantniun iis, juki
nuatniuyayi. Nuarinkia Perú-nmaya, Samuria, Morona Santiago nuya Pupuntsanmaya
armiayi.
Ujuké nuarikia ju armiayi: Atsut, Ipiak, Suwa, Pauch, Atinia, Tsunkinua, Anchumir,
Miik, Yaun, Sekuut, Jimianch, Shamich, Shuirpip, Arak, Punu y Nantarnua. Mashi shiram,
takakmau, Ujukén arantin, aishrin ishamin armiayi. Ujúk najantairin etsercha armiayi, tuma
asa Ujúknaka ananka surukcharuiti. Tumiatkiusa kai apatramurijia Ujukén akasmatin
armiayi, tsanink aishrijia pujustasa.
Ujúk nuarin mashi turatsaka warik tepenuyayi, nawe ujuk nuartiniuyayi, nukap
armiayi; tura peaknum nuarin tepan, tura, nankaiki; tura nankaiki, tsawakui nuarijiai tura
tsawainiuyayi.
Ujúk kanak, tuke nanki peaknum ayamas upujas kaniniuyayi nuya peaka
wakenmarin kuchin ateas kaniniuyayi aneram asa.
Ujúk nuarinkia matajme tusa awakniuyayi. Tura uwishin asa waweajtajme tusa
awakniuyayi. Nuni penker nuarinsha awakak takuyayi, untsuri asarmatai.
Ujúk jimiara uwi nankaiki nuarin mashi ajaprumtikniuyayi, uchiri nukuri anenak,
niinsha aneasarat tusa.
Ujúk nuarinkia ajam suyayi, yurumkan nuya nijiamchin tuke takusarat tusa, ajami
su armiayi.
6
Etsa: Shuarka Etsa uchiri aji, tiniu ainiawai. Etsa jintiamu nekau ainiawai shuarka.
7
Nunkui: Nua jintiniaiti. Nuwa nukuriti. Mashi ajanam takakmatairin jitiniaiti.
2
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujuké nuarinkia mashi irunar takakmau armiayi. Nii takakmarinsha mashi wainin
armiayi, ajansha, takunsah irunar wainin armiayi. Ajansha penker irunar nupansha takasar,
arakmawar, asaak ajasmatai, yamarman ajan Ujukam najatawar su armiayi.
Ujuké nuarikia uruchin arawar, jukar Ujukén su armiayi. Ujukam uruchin nasayar,
kutama, yamakaijiai yakauyayi: Kapakujai, kapantaku nuya kinkiajai. Iwiarmamtainkia,
jinkia ainiana nunaka nuak ju armiayi, tura tsunkaka najanatniunka chinkir urenka, Ujúk
itiauyayi, chinki shirmachin tuku.
Ujúk Etsa uchiri asa: kakaram, waimiakiuyai tura eamak nuarin, uchirin uyurin
armiayi.
Ujúk, Tsunki uchiriyayi, tuma asa iwishniuyayi, nui nii shuarin tsuar, wainkiniaiti.
Ujúk nii uuntri tuke kakarma takustusa muukan tsupikiar ijiamin asarmatai, niisha
nuna Najana, misatkanuan juyayi.
Ujúk, nawe ewejen nuwan nuatka amiayi tura nawantri, uchirisha núkap armiayi.
Kakaram shuar asa nanki juki nii shuarijiai Morona Santiago nuya Pastaza pujuiniajai
aujmatsamiayi. Perú-nmaya shuaran mankartua Misataknua, jukitsa mesatan
aujmatsamiayi.
8
Ayumpum: Mankartinia Arutmari, mashi mankartuatniun neka asa aishmankan jintiniuyayi. Tsantsa
najanatniun tura misamunuan jukitniun, tsantsa ijiampratniun mashi jintiniuyayi. Mankartin shuarka
muukan tura misamúnuan maniamunmaka wakeriniuyayi tuke, Ayumpum jintiamu asa.
3
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Meset Juamu
Irutkamu Nankais9, yamaikia, Zamora Chinchipe nunken. Tsawamunam, ankant
Jimiar enkemsamunam, Ujúk Peaknum10 Punujai nuya uchirijia tepena shintiar; tarimta
nuaruin Atsutan juni tawai:
Nuari Atsut, warik umik, nantaki, chinkia shiniamunam, aunts, jirum nuya ayump
shiniamunam, kaint juni tawai:
Ujúk16 nunkania iraki arak jea, nii shuarin ipiama, yachin, sain nuya uchirin ipia;
ataksha nunkanini we, nuish ipiama, nii jeen Nankais, Samurnum nijiamanch umartai tusa,
iraktiniuyayi ipiamak.
9
Nankais: Yurank yutainti. Ujúk nunkaiti, entsa uuntri Nankais awai, yamaikia Irutkamu Nankais,
Samurnum achitkiawai.
10
Peak: Shuar kanutai.
11
Atsut: Nayaimpiniam nua ainiawai. Ayumpumjai puju ainiawai. Miikian nunka itiaruiti. Week yu
ainiawai Atsutnaka. Nuwa nayaimpiniam waka aa pujan, weekan wenka yuamtai, jea itiawaruiti.
Ayumpum muukan sukuakui, Atsut ichinknan entsan ukú ainiawai.
12
Ayumpum: Samuria shuar mankartin, Patukmaijiai maniniuyayi, tura nuari misama nuatak juyayi nii
nunken.
13
Kaya: Apachur Chumpiasia, mankartin.
14
Achutaish: Apachur mankartin Pumpuisia.
15
Numiwaa: Numi waa tamaiti. Shaiminia pujuwiti. Patukmaijiai tuke mankartiniuyayi. Mankartua muuke
tsupik tura nua misamúnuan juki nuatniuyayi.
16
Ujúk: Yajasma ujukete. Kashi ikiamau wekainiaiti, Ujúk. Nakaisia mankartiniaiti, aparinkia Wichinkiat.
Nuwe Misamúnua Nantarnuan nuatkamiayi, aparin Mantua ijiamar. Samurnum nii uchirin núkap pampar
matsakniuiti.
4
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk nii shuarin iyaka jea waya aujmatniuyayi nii pujamurin nii shuarijiai pujamun.
Tura meseta, Kara atiak, yaja, aran, kampunniunam, numi uunt amanum, kampuin, nui
aujmatniuyayi. Ewejejai wenen epenak, karan atiniunayi. Tsawantnaka nantujai tesa, Samur
jeatritia tiniuyayi, tura wajasmarinkia nawejai japiniuyayi, paant juakai tusa. Nuyanka
ewejnum tsaankun upujsar, umarar, jea waketin armiayi. Jea jeawar nijiamchin umu puju
armiayi. Nuarinkia chincham juamunka penke nekachu armiayi. Ayetek mai mankartiniak,
nanki juamunka, Kara atirmanka nekau armiayi. Nuya numik Kara atirmanka nekauyayi.
Ujúk Chimpirin17 Ekemas, nankin makuin patas, ewej untsurjai nankinkia achis,
tawaspan etsenkraku, ipiakun nuya suwan usumpra, kakar nuarin timiayi:
Mashi nuarik, nawe ewej nuarik, penker tarachin entsaru, tsukankan, akiararu,
Nunkuinua anis. Tii shiram asar, arantukar, aneamujai nuya umirainiak. Amamuk uuntnum,
kapakunam nijiamchin Ujúk waintsarmiayi. Aishri mankartinkia mashiniu nuarin
nijiamchirin umutar, umutar iniaisamiayi penker karikiuiti tusa. Aishri sutsuk, emka mashi
nuari umararmiayi nijiamchirin.
Ujúk tarimtari Atsut, mashi kaint Atumi uchiri ishintiarum. Tura muntsuakuka
kanararti timiayi.
Ujúk chimpirin Ekemas kakaram asa nijiamchin umu ekemiayi, mashi nawe ewej
naurin takumiayi. Nuarinkia mashi umirin armiayi, tura chunkurmachu armiayi, nankijiai
makurui ijiutin tusa tura kuchijiai muukarui awati tsupirkai tusa, umirin armiayi mashi
nuarikia.
17
Chimpí: Uúnt wea ekemtai.
5
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Warik nuari paantma nuke nunka ainkiarmiayi, tura nui maman, inchin, paantman
matsasarmiayi. Nuya ween tura jimia ijiurmansha upujsarmiayi. Tura chankinium kunitnia
Namankrin ashikman upujsarmiayi. Nuari, uchiri, nawantri tente amajsar pujusarmiayi,
Ujúk paunam ekemanu ayam. Pauka Etsa iniakmawai, nui jea paurin, tuntupmas Ujúk
ekemiayi. Tura yurumak mashi ikiankamu akui, Ujúk sukartak timiayi:
Ujúk:- “Atsuta namank achikta aminiu nuya uchirna; Suwachi Namank achikta
aminiu nuya uchirirna; Paucha namank achikta aminiu nuya uchirna; Atinia namank achikta
aminiu nuya uchirna; Tsunkinua Namank achikta aminiu nuya uchirna; Achumra namank
aminiu juitia nuya uchirna; Nuar Miikia namank juitia nuya ii uchiriniu; wiinia nuar Yaun
Namank jurumaita nuya uchirna; wiinia nuar Sekut Namank jurumaitia nuya ii uchiriniusha;
Jimianch namank jurumaitia nuya ii uchiriniusha; nuar Shamicha Namank jurumaitiai nuya
ii uchiriniusha; nuar Shuirpip Namank jurumaitia nuya ii uchiriniusha; nuar Arak namank
jurumaitia nuya ii uchiriniusha; nuar Punu wijiai yurumaitia”. Ujúk nuarin, uchirin nuya
nawantrin penker uyurkamniuyayi.
Ujúk nuarijiai nuya uchirijiai waras yurumniuyayi. Yuruma amikmatai, nuari Punu,
tsapanam entsan itiarniuyayi, nijiamarat tusa.
Ujúk nuarikia kuntuts juakarmiayi nii aishri wematai. Aishri tatimpiash nunaka
nekacharmiayi, nui tarimtari nuari Atsut kain chicharkamiayi juni:
6
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Pakints
Charpikia apari chichareamunka penker atukmiayi tura niisha juní aikmiayi aparin:
Encuentros jeatsuk, jintia Charip mashun tukuyayi tura aparikia chuun tukuyayi.
Ampujen iniarkar nuya namankenka penkawarmiayi, nii shuarin juruktiasa.
7
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Entsa Nankaisanam nuya Samurnum, panki turu, turu ajarmiayi, ujukejai kuntinian
achiniak, entsa nankamianiak achiniak.
Tsawamunam Ujúk shintiarmiayi, jinia utsutak, kakar jinia umpuimiayi kekat tusa.
Jii Kekmatai, uchirin Charip shitia ishintiarmiayi tura uchirin nekas kampunniunam timiayi:
Ujúk: -“Uchiru uum, tunta entsakta, tura jintia yuatniusha entsakta, wiikia
namanken shikranam entsaktajai. Penker anearar wekasar wetatji, jeatemar kutin tukutaji,
wajer juruktin. Mitiatak wekasatniuitme, wii najanajna nu najanatniutme.
Charip uchiri penker anturu puja, waras, chicham kakarmajai aparin timiayi:
8
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk uchiri chichame antuk kakaram nekapramiayi. Ujúk uchirijiai wajas, takamat
Samur entsa weamunmani, arakani wearmiayi Entsa saa ajamunmani nuna ainkiar
wearmiayi. Kujuk kunkuan, sekuuta kunkuntrin ainkiar wearmiayi.
Naintniumia Samura kunarin iyam; kaya puju paka amanum, entsari kuna, saar
pujamunam; namaksha irunmanum. Tsunkinua, nua shiram panant jinki kayanam Ekemas
juakmiayi. Nui Ekemas aishmank aneakur anentrutain anetruamiayi:
Tsunkinua:-“Kampuniunmaya mankartinia”;
“Aishmank kakarmaitrume”;
“Entsa kunarin”;
“Shuar kakarmaitrume”;
9
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
“Piriprin usukrurmiayi”;
“Uunt juarkamiayi”;
Jintia achu núkap irunmiayi, tura panki naartinium nunka uunt tepakunam
kuchanam achu sakata irunmiayi. Nui pama jinkian yuiniak kakir amajiarmiayi, Pakisha
nuink tushar ajarmiayi. Kiarai ajasarmiayi, kashi ajastin ishichik amiayi. Aa ismaka etsaka
puwi ajamiayi, penke kintiamiarmiayi kampunniunam. Nui Ujúk chichakmiayi uchirin:
Ujúk:-“Uchiru mashu nuya waa tukutá, wiikia pakin tukutjai, nuku jurukiarmi”.
Apari Ujúk taman antuk, eamta juarkimiayi uunrijiai. Mashu mukusa uunt, nuji
kapaku, makairanam nanak ekemsamtai, tsentsakjai netsepnum ukutamiayi. Ukutam, titiu
juak, ijiatmar, sairit ajas nunka iniamiayi. Nuya apari timiayi:
Charip apari taman antuk, tsekenki, mashun achik, iis, juak, aimkiamiayi:
18
Shiki: Shuara Shiki, kuntinia uren shikiram, eamniuka shimpianiuiti. Tusar ewetainti shikirarai tusar.
19
Kamuyamu: Nukajai kutin ajiamu tura chinchipjiai jinkiamu.
10
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Mashu nuya waa, nanamtin tii wakerukma shuarnum auyayi, namanke tii kunturam
asamtai. Ju Chinki nanamtinkia, tuke wajerin, nukurin, umain su armiayi, eamin junaka
sukartiniuyayi.
Charip Natsa tii warik najaniuyayi aparin tamankam, tuma asa warik kamuya aparin
timiayi:
Paki teter ajaki winiarmiayi. Paki uchiri juyai ajarmiayi; uchiri nakurainiak
Nuamtak esanainiak ajarmiayi kampunniunam. Untsuri, nupanti paki waijiari, nai jintraru
naka, naka ajasar winiarmiayi.
Ujúk paki uuntan wainiak, paenam emamkes, kakar uumin umpui ukutamiayi. Paki
tsentsakjai ukutam, nantea, nantea ajaki, tsekenki, wajasmiayi murushinumi wajamunam,
20
Chuchuke: Uumi chuchuketa paki ukunchiti, pujuiti.
21
Tseas: Nupa tseasjai ukuirar najanamuiti, tura tsentsak painkiar, perear umpuntir tukutainti Kuntin.
22
Suwanapi: Napi mukusaiti, warik shuar esaikia mankartuatin jeawai tseasri. Esarmaiti, uumia aniuiti
tuntu, mukusa. Mukusa asamtai suwa tutainti, suwanka shuar intiashin imiau ainiawai mukusa ajasat tusa,
nuasha intiashi katsuarat tusa suwan yumirijiai mawiti. Napi suamunam, shuar napi esaimiuka mashi napi
amankejai atainti, napi suamu tutainti. Mankartuatsa wenak yapin suwan usumakar kampunniunam wu
ainiawai. Waimiakmarin, yawan, pankin, amaken usumin ainiawai. Mankartuawar muuken tsupikiar,
ijiamar misamúnuan jukiar nuatin armiayi.
23
Kaya muchink: Kaya erek.
24
Kisar: Etsa isitiupach aká. Nankuachsha tutainti. Urik ishitiupach kisar tutainti.
11
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Charip tii kakaram, enentaímin, warik najanin, itipin itiprua, senta jinkiama;
pujamurin iis, chinchipin wainiak, atsura nuya aparin timiayi:
Ujúk mankartin asasha tii eamniuyayi. Nuari nawe ewej nuya uchiri untsurin
uyurkamatsa tii penker eamniuyayi. Mai nawek chinchipjiai jinkiawar, entsatai aitkiawar,
numiniam awank entsakmiayi. Ewejnum uumin achik, tuntan nunkur. Wajaki uchirin
Charip timiayi:
Esaram shinki katitiai awamiayi nawe ewej esanti, tsuramta numiri anis awamiayi,
uunt panki esarmari aniuyayi. Nuninkir katitiaikia tamenkuyayi, nawek asar au núkap
tamenkuyayi, tamenkunmak unuimiatru armiayi; mukusa shinkinmak kuntinian entsakiar
katinkiarmiaiyi.
Churuwia nuya Ayumpum jeen jeatniunam, jintin weamunan sasa kenkujai awajamu
amiayi. Nui tsapa entsa shikitiai upujmsamu amiayi.
12
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Sasanmaya entsa iniaimiayi, ichinkian amiayi, nui entsa mete ajas amiayi nuya tsapa
uunt enkemiayi kanu anis.
Jea tijiuch ajaki wenakui, yawa takea, takea, jau, jau, jau ajarmiayi. Tura tuntui tuntuiyamu
tunk, tunk, tunk ajamiayi. Tura Ayumpum nuya Churuwia jeeya chicham kakaram jimiayi
juni tusa:
Ujúk yachi chichamen untsumainian anturak; yawa kajenan anturak nuya tuntui
tuntuiyamu antuk. Uchirin Charip timiayi:
Ujúk:- “Uchiru wiinia yatsurui jeaji, penker wekasata. Ame apa amikmawarta wii
amikmamtai, Nuyanka Kuntin apa susarta nuarin susarat, wii aitkiatajna anismek amesha
najanata”.
Charip, Ujuké uchiri Atsutnumia, emkari uchiri, tuma asa, iramunam aparin
atamprutniuyayi tuke, nii shuari nekatniuyayi, nii apari jakamtai. Tuma asamtai, apari
mashi nii shuarijiai najanmanka neka unuimiatratniuyayi.
Ujuké uchiri chirak iniais, pakin entsakmiayi, nuya ajanam wekasar nankaikiarmiayi,
ajanam yurumak núkap irunmiayi, mama, inchi nuya paantam. Naintchiniam jea uunt
tentetaku pujumiayi; mukuin jeaya jinmiayi, jeanam wishiarmiayi, yawaka itiatkiarmiayi.
Jea aari wankaram ampaimiu nakurutai timiau amiayi, jean tentak. Nui kuntintrin
upujsamiaryi. Ayatek umin entsaku nuya tuntan nunkuaru wajasar juakarmiayi. Nuya waiti
shimiutna uranmiai. Initia jimiara aishmank penker iwiarmampra, tawaspan upujsa, intiashi
mukusa esaram, jinkiarmai. Jinkiaruka, naya, nueram, kajemtin, ayashi pushutaku armiayi.
Muukenka yantsan jiniumia wincha ajas jiniainian takuarmiayi. Yapikia suwan nuya
ipiakun usumpra armiayi, pakin nuya uuntyawan amaken usumpra armiayi. Kuishinkia
karisun akiaru, tsukankajai najanamun akiaru armiayi. Itiprikia pushu, mukusa nuya
kapakujai ukuntiurman itiprua wajarmiayi. Netsepenka asantimian yawajniarun upujmama
wajarmiayi, shukema amanke anis netsepmarar wajarmiayi. Kunturinkia tayu ukunchin
awankeaku takuarmiayi nupijiai najanamun, wekainiak shak, shak ajarmiayi. Ewejenka
nankin mukusan uuntan achikiar wajarmiayi, nii Arutmari Ayumpum kakarmarin
ikiurkimiun takuarmiayi.
Uchikia jea arinkia penke atsumiayi, yawasha penke atsumiayi. Ayatek mitiat ajas,
nii yachi mankartin wainiaiyamun asamtai, penke wekaicharmiayi.
13
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Neachma Ayumpum nuya Churuwia nankijiai nant ajaki jinkiar Ujúk ijiutsa
amajarmiayi, saya, saya, pana, pana amajarmiayi. Anematan juariarmiayi, yachin
amikmainiak juaramiayi.
Ayumpum nuya Churuwia:-“¡Ja, ja, ja, ja!” ¿Penkerak pujarum? ¿Ausha yait? ¿Yait?
¿Yait?”
Ujúk:-“Juka wiinia uchir Charpiti, emkar uchiruiti. Atumi uchiriti yatsuru. Uchirun
nekamtikiakun wekajai”.
Nuna Charip antuk, apari wiinia uchiruitme taman antuk, niisha kakar anematan
juarkimiayi:
Ayumpum:-“Yatsur Ujúk jea wayata. Uchir Charpiaa amesha jea wayata. Nuarua
Wari, Wari, kutank upujsata, yatsur, uchir ekemsarat. Warik, warik nijiamanch susarta.
Apatuk iniarkam surutsarta. Pimpikiaruiti”.
14
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ayumpum:-“Nuaru, yatsur pakin maa itiayi, ekenum jukim, iwiaram yatsur nuya
uchir uyurtuawarta.
Shamich:-“Wii shuar, wii numpa asarum nijiamanch umartarum; wii, wiiki nawamjai
wiinia usukrujai; nijiamanch umakrum ii numpe tuke achiniair atatui. Iikia tuke jakachtatji,
Tuntaimi tunarin wetatji, ii apachri pujuiniamunam. Wiikia ame nawantrumetjiai, ameka
wiinia umaruitme Samuria. Tii núkap aneajrume, ju nampetan nampereajrume: “Apachir”.
Ayumpuma:-“Yatsur, yatsurua;
15
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Wakeramur yatsur;
Ujúk:-“Wajerchiruta, wajerchiruta;
Penke anankawaip;
Yatsur jakamtainkia;
Juitsan winitiajme;
Uchirun wainkiartasan;
Wajerchiru, warjerchiruta;
16
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Nuari amamkunam nijiamchin sawen itia aishir susa, nuya wajerin Ujukén susa,
uchirin Charpin waintsamiayi. Nampekar nuya jantsemawar ajampek ajasarmiayi. Nui jeenti
nuarin chichareak paantam nuka aitkiarta ayamprarat. Nuari shiripkijiai aa we, paantman
nuke tsupik, jinium anar, aitkiarmiayi. Tura ainiak aishrin timiayi:
Ayumpum:-“Nuaru shintiartarta, yau yatsur Ujúk tamai, uchir Charpisha yau tamai.
Apatuk iniarkata, entsa susata wenen yukunmararat, ewejen nijiamararat. Nijiamchi saweri
susarta. Waitneasam ishintiarta”.
17
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ayumpum nuari warik nijiamchin itia aishir armiayi, nuya aishri chichamkamtai
wajerin Ujukén nuya uchirin Charpin susamiayi. Ekentnum waketki, patakun namankjai
piniknum enker itiamiayi. Yurumawarmatai entsa susarmiayi nijiamararat tusa Nuyanka
nijiamchin wainmasmiayi.
Ayumpum yachi Ujúk seama anturak timiayi, yaitias timiayi, wene ewejejai epenak
timiayi, chikit ewejai nanki achik timiayi juni:
18
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
mankartuataji. Ju nantu pujajnia, nuya ewej anantu amukam wiinia jearui Samurnum
jeatritia nijiamanch umarmi. Nukete”.
Wajeri nijiamchin nuya apatkun susamiayi. Nuya ajia, anuja susarmiayi jintia yuatin
nuya umartin. Ayumpum, yachi weachmanumak timiayi:
Chumpias
Etsa jinmiayi, tsapnin ajaki weak paant amajsarmiayi. Chinki shiniainia weer
ajarmiayi. Warik, warik wear kampunniunam wearmiayi.
Chumpias jeatin armiayi, yachi Kaya nuya Uwi jeatin armiayi. Yachikia Chumpias
amainini pujuarmiayi. Chumpiaska entsa uuntriti, kakarmaiti, entsarikia sawiti, Saar namak
núkap iruniuyayi.
19
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:-“Wiiki tuke yatsurun Kayan nuya Uwin iistasan tawitjiai, nawe irastasan
tawitjiai”.
Ujúk:-“Warik uchiru wekasata, Wajer Masuinknua ajarin jeaji, aja tsukintri wetai.
Uwinin ajinkiari ana nui wajasta, yatsurun Kayan untsuktatjai, yawan jinkiat tusan
untsuktatjai. ¡Tuuuuu, jai! ¡Tuuuuu, jai¡ ¡Tuuuuuu, jai¡ ¡Yawa achirtukta yatsur Shikiya,
wiitjiai Ujuketjai, ame yatsumetjai!¡Samuria Ujuketjai, uchir Charpijiai winiajai!”.
Aran yawa kajeamu paant antunamiayi tura chicham kakaram arakani jinmiayi,
wampu uunt wajamunam nuni, japa jinkiain yuwana. Nu chichamka juni timiayi:
Ujúk:-“¡Tuuuu, tuuu, jai! ¡Tuuuu, tuuu, jai! ¡Tuuuu, tuuu, jai! ¡Yatsur Kaya wiitjiai,
Ujuketjai, Wichinkiata uchiri Ujuketjai, Samuria Ujuketjai! ¡Ame yatsum Ujuketjiai!”.
Ujúk yachin penker jintiamai, nui Kaya antuk nekamiaiyi, tura wiinitia, yawankan
jinkiajai timiayi.
Aran uwi tsamakaru, wampa tankaku, yaas nuya kai tsamakaru wajarmiayi. Chikit
yantanum chiu nuya wapai tsamakaru wajátjat armiayi.
Yaasnum natem napi nunisak penunairu wajamiayi, nuink nakarin maikiua nuya
tsank aramu wajatar ajarmiayi.
Tijiuch ajasar jea aanini uunt, wankaram amaiyi, jeaka ajapen pujumiayi. Jea terin
mukuin puju jinmiayi.
20
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Yapi shirinki ijiumaru, panki aamanken nuya ipiakjai usumpra uuntyawan amaken
amiayi.
Makuinkia uunt armiayi nuya naweka wankaram armiayi, tuup nuya tuupruku,
kunkuimianu aniun takumiayi.
Weneka uuntauyayi, suwan nuya ipiakun yua tuma asa, kiankia, mukusa kiatsun
takumiayi.
Kaya naka wajasmiayi, jii iras wajasmiayi, nankirin umuch, umuch amajmiayi,
Ujukman emamkema, emamkema amajmiayi nankirijiai, ukunmanini we nuya emak we
ajamiayi. Tura mai25 anematramiayi juni:
Kaya:-“¡Yauncha jaa!”
Kaya:-“¡Yauncha jaa!”
Kaya:-“¡Winiamek, winiamek!”
Ujúk:-“¡Ee, ee!”
25
Mai anemartin: Shuar mai anemau armiayi, Maemtek chichau aarmiayi.
21
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:-“¡Ee, ee”!
Ujúk:- “¡Ayu!
Anematan amukar, Kaya yachin Ujúk nuyan uchirin Charip jea awayamiayi
tankamashnum, aishmank nuya irakar pujutainiam.
Jea paurikia jimiar naya ukurma wajarmiayi, uwi nereku wajana timiau naya ukurma
wajamiayi. Jea netunkri núkap neturma armiayi nui turuji jeamu, pipis jeamu penker naka
jeamu amiayi. Pau awajamuka teerin achitkia amiayi, tankamashia pauri nuya enkentnumia
paurisha teerin achitkia amiayi.
Tanishnumka kuntinia muuke ukunch netar ajarmiayi: Paki muuke, kayuka muuke,
shushui muuke, pama muuke, chuu muuke, yakuma muuke, tsere muuke, sema muuke,
ayatek ukunch netar amiayi tanishnum.
22
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Nuna Ujúk, yachi Kaya jeen irunun iis, mankartiniaiti, tura tii eamniuiti,
iwishiniusha iwishniuiti timiayi. Nui shiir nekapramiayi waimiaku asamtai, Arutma
kakarmarin takumiayi.
Nati natik wekaimiayi aishrin anenkan suak. Warik wekaimiayi, shakapan shak,
shak, shak amajki wekaimiayi. Wishitrikia nuya iimkiarikia ayatek aishri Shikiniuyayi tura
wishitsuk wajerinkia Ujukén nuya uchiri Charpin iischatniuyayi. Etsa akasmatairin Kaya
jukin asa tii akasmauyayi nuarin.
Masuinknua aishri chichaman antuk, warik entsa yuminiam itia irainian susarmiayi
nijiamararat tusa.
Aishri Kaya, amamkun mete nijiamchin aan achik, chimpirin wincha ajamunam
Ekemas, perek, perek, perek umar, ajapen amajsamiayi. Nuya nijiamchin umar Kaya
chichamkamiayi juni:
23
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Kaya timiayi, Apatuk itiata yatsurna nuya uchirna. Nuya nijiamanch namukam
itiata, Yatsurjai aujmatsatajai.
24
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Masuinknua aishri taman antuk, amamkunam nijiamchin mete itia, aishri susatsa
timiayi:
Samuria Ujukechikia;
Nijiamchichir umutrusakia;
Umutruskia, umutruskia.
Chumpiasa nuawachitjiasha;
Kaya nuawachiritjiai;
Sawech umutrusta;
“/Chumpiasa Tsunkaka/;
Wii /tamatainkia/;
25
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ajampek ajasmatai, aja tsukin, kampunniunam jirum ji, ji, ji, ji ajamiayi, kashi
ajampek ajasmatai. Tii tsetsek ajamiayi, kashi tii tee ajasuyayi; shirikip ishichik tsapninian
amajmiayi. Kaya kakar nuarin Masuinknuan timiayi:
Masuinknua26 nuna antuk, wajerin entsan yuminiam susamiyi yukunmit tusa tura
eweje nijiarat tusa, uchirinsha nijiamarat tusa susamiayi.
26
Masuinknua: Masu, namak nijiatai. Nuwa naari. Namak masujai nijiamuka waurak jau ainiawai.
26
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Kaya:-“Nuarua wari nijiamanch yatsur surutsata, tura uchir Charip apatuk susata.
Nuya tsaank kupikiam shikranam chumpirtuata. Tsawartasar Yatsurjai weajai”.
Kampuntin amunamunam senta esaram nuya wankaram yurankin anis puju amiayi,
nuka Chumpiasa27 kaanmatkari amiayi.
Kashi amanum, Chumpias entsari puju amiayi, nui jimiara mankartin misu
kaantmatak wekainiarmiayi nuya katinkiarmiayi.
27
Chumpias: Entsa naariti. Entsa washimiam núkap namak washimnium chumpimniuiti. Núkap namak,
tsarur, kunankit, kumpa, kuwink, kantash iruniuiti. Warik namak jukchamka washimian kupik juwiti. Nui
chikit entsasha tunim entsa naakam, washimiam núkap chumpimin ainiawai, nui humpias naartin juakuiti,
ii uuntri anaikiaruiti.
27
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Tsapnin ajaki winiakui, chinki kakantar núkap shiniarmiayi. Ampush, Auju nuya
ikiamau umiarmiayi numi nukeen.
Naka jimiara kaya uunt entsayanupa amuamu pujuarmiayi. Nui Kaya yachin Ujúk
tsaankun ejempratjai timiayi. )
Kaya natipnium tsaankun ajampar ikusmiayi kayanam jamperat tusa. Tsawa ajai
nii pujamurin yachijiai aumatu pujuarmiayi.
Nii uuntri ya armia, nii shuar ya armia, nuya nii numasri ya armia nuna
aujmatiarmiayi.
Kaya yachin Ujúk timiayi ewejem iniakmasta, nui ewejen tsaanku ijiura
upujtusmiayi, nuya umarmiayi. Tura Ujúk yachin Kaya ewejnum tsankur ijiurtuamiayi,
nuya umarmiayi.
Ujúk:-“Yatsur Kaya takat yainkia tusan tarijme, Perú nuan nuatkatsan wakerajai”.
Kaya timiayi:
Kaya nuya Ujukjai tsaankun namapekar, yaitias numi uunt entsa kisarnum tsukin
wajamunmani wearmiayi. Tsaankun nampekaruyayi, kampuniun patak iyarmiayi, tura
Kuntin ishamainiak tsekenan nunasha wainiarmiayi. Numi uunt wajamunam, nui
wajasarmiayi, kara atirtasa. Kaya wene epenak, nankin takus, tura uumniasha entsaku,
tuntan nunkuarun wajas timiayi yachi iis:
28
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:-“Yatsur Kaya, ju nantu amukar, ewej nantunam wiinia jearui Samur jeatritia
nijiamanch umarmi. Nukete”.
Nanki juamun chichaman najanawar jea waketkiarmiayi. Jintia Kaya chuun nuya
awachan tucumiayi.
Jea aarikia penker japimkiamu amiayi. Atash nuya patu untsuri shaana yuarmiayi.
Untsuri yawa aishmank nuya yawa nua iruniarmiayi. Juni naartin armiayi:
Wampikiat, Shuach, Makanch, Mukash, chikitsha naartin yawa armiayi. Chikitkimas
jakachin takuarmiayi.
29
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ataksha ekenum waketki, pinink kapaku panki arempramujai, paki ymuirin ajaimiun
ijiujai nuya unkuchjai itia upujtusarmiayi. Apatatuk enker upujtusmanum ayam
upujtusmiayi paki yumiriamunka.
Ujúk: “Yatsur Kaya weajai. Yatsur Uwin iistasan weajai. Penker pujusta. Tajana nui
nijiamanch umarmi jearui jeata”.
Kaya:-“Ayu”.
30
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Jintianmaka nuka, numi nuya napisha tepetar ajarmiayi. Kaya uuntnum titin
enkenmiayi tura ajinkianam takarsa yumnkrin nakak ekemiayi.
Nashipnium paki amanari naampin yuak uukmak pujumiayi. Ujúk wainiak uumjai
iniaktus makunam tsentsakajai tukumiayi. Pakikia tukum, tsekenki, naant ajaki, kuraki
nunka iniamaiyi. Pakikia shitiamki, shitiamki we, nui tepes jakamiayi.
Chikit naamp kakekan paki yuak pujumiayi, nuna Ujúk iis, tsentsakan tuntanmaya
ukuiniak, wampuishin upujtus, wenejai penker paink, uumnum upujsamiayi. Pakin paenam
tukumiayi tsentsakjai. Pakikia tukum, wajas juak, nunka iniarmiarmiayi tseas achikiam.
Ujúk paki uchirin achiktasa wakerimiayi. Uuntyawa nuke juru, juru ajas, pakin
uchirin awakamiayi tura muni nuken umuchtur nuyasha awakamiayi paki uchichirinkia.
Charip apari paki uchiri achiakui iya waja asa, achikmatai warik chinchipin utsura
jinkiamiayi mai pakin, achikma utiarmiayi nuya asakratiarmiayi.
Tura Ujúk tuntanmaya kuchin ukuiniak paki28 makuin mai akanmiayi, tseasan29
aneantar tsekenkiairai tusa.
28
Paki: Arutma aujmatairinkia yaunchu ii uuntri pakinnuan nuatka.
29
Tseas: Kuntin tukutai.
31
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk jimiara pakin entsak, nuya tuntan nunkur, uumrinsha mukusan, chuchuken
winchan juki wemiayi.
Kampuniun shiaram irunum Charip iiki winimiayi, tura aparin waras timiayi:
Charip:-“Ayu aparu”.
Nuka kaaku asar wekam tsarir, tsarik ajamunam wearmiayi. Kuntinian pakin nuya
nanamtinian entsaki wearmiayi yachi nuya apari susartasa.
Shimiut entsanam jeawearmiayi, nui numi shimiut tuntui najantai wajatar ajarmiayi.
Entsanam tsarur, tsutsum, kunankit nuya kumpa núkap iruniarmiayi, juyai ajamiayi namak.
Entsaka sawi amiayi tura kunarinkia initkia mukusa pushutaku kayajai nuya numi
iniararu pujuarmiayi. Entsa katitiai shimpiniu najanamu amiayi, kenkunu anis shimpi
awasma amiayi.
Ujúk:-“¡Tuuu jai, Tuuu jai, tuuu jai! Yatsur Uwi wiitjiai. Samuria Ujuketjai.
Yatsumetjai. Yawa achirtukta”.
Untsuma antuk Uwi yawai jau, jau, jau ajarmiayi. Ayumsha shiniarmiayi.
Kashikiyayi. Kashik tsenken etsa ekemsania, nuiyayi. Yurankim tee ajasu asa, etsaka
jinchamiayi, yutukmin kiriar amiayi nayaimpikia. Tii núkap nasenmiayi; numikia mai we,
mai we uchi nakura anis ajarmiayi, tura murushi nukeka papar ajarmiayi manchi aet iniainia
nuke. Chiachiaka weer ajarmiayi nuya puachsha krua, krua, krua, krua ajarmiayi. Tura
kampuniunmani chicham untsuma antunamiayi:
Uwi:-“Tuuu, jai. Tuuu, jai. Winitia, winitia yatsur Ujukea, yawanka wajeram Ipiak
jinkiayi. Wiinitia, winitia, ishamtsuk winitia yatsuru”.
Ujúk:- “Uchirua, apaka pujawai. Yatsurka jea pujawai. Yawanka nuku Ipiak
jinkiayi. Warik juikta”.
32
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Uwi untsurnumaní nankin achik jeya, itipin entsaru nuya tawaspan etsenkraku jinki
wajasmiayi. Itiashin esarman mukusan takumiayi. Sutartakuyayi. Nueram, kakarmauyayi.
Itiprikia pushutaku, mukjusa nuya kapakujai arempramuyayi, uruchjai najanamu, nuya
suwajai tura yamakaijia enkeamuyayi.
Uwi: -“¡Taa!
Ujúk:-“¡Taa!
Uwi:-“Yauncha ja”.
33
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:- “Ayatek, apach Samura atuniní, nukap kaunkar nunkan nukap achinia
tuiniawai.
Ujúk: - “Nuar, Jimianch aparin iutsa tukama, apach nukap wenan wainiak, ishamak
wakitkiniaiti”.
Uwi: - “Nuar Ipiaknuwa, wari, wari niajiamanch yatsuchir Ujúk surutsata. Ujúk
Samuria tainia, nijiamanch sawe namukam, uchir Charip surutsata. Niisha pimpikiar
yajaya kaunkarai anentainiak. Apatkusha surutsarta. Yatsurjai aujmatsan, urum kashi
nampesar jantsemataji, warastatji. Nawantur Chiki, iwiarnasti titia, ekenum pujatsuash.
Uchikia titiu pujusarti, yatsurjai aujmatkun pujajai.”
Aishri Uwi taman Ipiaknua antuk, warik tankamashnum warás jeamiayi. Wajerin
amikma tura uchirinsha amikmá, ekenumaní weak, shakaprin, shak, shak amajki
wemiayi. Ipiaka shiram nuayuyayi, itiash ajakniuyayi. Sutarchiyayi. Tsunkanka akiaru,
ipiaku usumpra.
Uwi:- “Maj, nuarua nijiamanch surusta, penker sawe surusta umartaj. Papai umarjai
Ipiaknua, yatsur nuya uchirsha surutsata”.
34
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Uwi: - “Yatsur Ujukea apatuk yuata. Uchir Charip apatuk yuata. Nuar Ipiaknuwa,
amesha wijiai yuitia”.
Nuna antuk, Ipiaknua kutankan itia, pujus aishrijiai yumiayi. Tura Ujuksha
apatkun aishirijiai yuarmiayi.
Uwi:- “Yatsurua, naampin kautun, shimiutnumani nuni, yau kashik yawajai awajran
tukumjai. Jimiaran mamjai. Juink utsuri pakinsha maan wajermensha uyurniuitjiai.
Chuunsha kashik char, char ajainiawai. Waasha yamaikia juruiniawai, urum kiarai
shinikiartatui. Atuminsha yatsurua kuntin irunchashit”.
Ujúk yachi aujmatma antuk, nii nunken Samurnum kuntin iruniun aujmatsamiayi.
Ujúk: -“Yatsur Uwiya wiinia nuakaruinkia tii nukap kuntin iruniuiti, ju kuntin
iruniuiti: Ikiamau, nanamtin, pamá, paki, kashai, kayuk. Tura chikit kuntinsha awai
unkumia nuya suntai”.
Uwi: -“Nuar Ipiaknuwaya, pinink jusam, etsa susarta yuminiam ikijmiararat, nuya
nijiamanch waintsarta, yatsurjai aujmatsatajai”.
Ipiaknuwa warikmas wajaki, pininkian achik ekennum jukimiayi. Tura Chiki jimiara
yumin itia, aparin Unkuchan susamiayi tura chikitniaka apari Ujuken susamiayi.
Yumijiai ewejen nuya wenen nijiamararmiayi. Nijiarmararmatai yumin achik Chiki
ekenum jukimiayi. Ekenumia amamkunam sawen namuk Ipiak aishrin waintsamiayi.
Aishrin wainias wajerin Ujuken susamiayi tura uchirin Charpin susamiayi. Nuyanka
ashri yachijiai aujmatkui nijiamchin wainiu pujumiayi.
35
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Uwi:- “Nuar Ipiakua, iwiarnaram tata, tura nawantrusha itiata. Pinkiui, tampur,
kaer itiartitia, warasmi”.
Chiki:-“Samuria umachiruka.
Ame winiakum.
Nijiamchichir umutrusta.
Samuria japachikia;
Chumpiasa japachikia;
Chumpiasa awarmachikia;
36
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Iniakun yuak;
Samuria kawachikia;
Wampachin kauteaku;
Ukam ikiumka;
Uutu pujuyapi.
Uutu pujurmauyapi.
Nuna antuk Uwi pinkiuin umpu waja yachin Ujukén nampersamiayi tsukankan.
Wara warajai.
Uwi:-“Ayu timiayi”.
37
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk: “Wiikia panki yuruatsa kajertan, wenen achikian, jarkan mamiajai, tura
nawantrin tsunkinuan kasarkan nuatrukmiajai”.
Ujúk:-“Yatsur Uwiya, ju nantu amukar, ewej nantunam wiinia jearui Samur jeatritia
nijiamanch umarmi. Nukete”.
Uwi:- “Ayu”.
Uwi:-“Nuar Ipiaknua, wari apatuk nuya nijiamanch yatsur tura uchir surutsarta,
kashikmatajai timiayi. Yatsur Ujukea uchirmijiai nantakim ekemsata apatuk yuar
nijiamanch umarmi”.
Ujúk: -“Ayu yatsuru, wiisha penker kanarjai. Mesekranam yawachin takajai. Wii
shuar tii anentainiawai. ¿Amesha itiur kanarum?”
Uwi:- “Wiisha yatsuru penker kanarjai. Mesekranam uchi apu mankarun wenkuajai.
Wiikia kuntuknarjai, kashain kanutrajai. Yawajai urum wekasatajai”.
38
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk: -“Ee, yatsur Uwi, wiisha waketjai. Irakun wekajai. Wiinia uchirun Charip nii
shuaran nekamtikiakun ira wekajai”.
Ujúk:- “Yatsuru wiisha iimsan weajai, penker pujame. Ame jeartitia, Aajmatsajnia
anik juaktai”.
Charip: - “Ee apar Uwisha wiisha nekampran, waketjai. Apar Ujúk iraktai turutkui,
Wiisha wekajai”.
Uwi: - “Penkeraiti uchiru, wii ame apan pujajai, ataksha iraitia, nankamakrum
nijiamanch umarum nankamaktiarum”.
Ujúk:- “Ayu”.
Charip: “Ayu”.
PUMPUIS
Tsawant tsawaki weakui, Ujúk nuya uchiri Charip, jeaya jinkiar arakanini,
kampuniunmani wearmiayi Pumpuisnum jeawartasa.
39
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Jintia Weamunam, numinmaya tsenkutsukyawa: Aa, aa, jurur, jurur, jurur ajaki
numiniam pak, pemak; pak, pak, pemak winimiayi.
Kunanam kenkenta pujuinia, yawa wematai, jiniainiakui, entsa init panki puja
nekapamar uutmiayi ushumak yuawartasa: Chuwiwiwi, chuwiwiwi, turu, turu ajamiayi.
Tura wainchi entsa peper, peper amajki, pankikia muuken jikmiayi. Nuyanka wene
uruai nai iniakmamiayi.
Ataksha panki wenen urai iniain mukusan iniakmakui, Ujukén uumin iniaktus,
tsentsak tseas painkmajai iniainium ukutamiayi.
Pankikia, tseasjai ukutamka entsa waya peper ajamiayi. Tseas najamin asamtai, jaak
tuninkia, tuninkia ajaki, kaantmatak jinki jakamiayi.
Jintia wesar, numi uunt shaik nuya kunchai wajamunam chuu, chaar, chaar ajaki
nankamainian wainkiar tukutsuk nankamakiarmiayi warik wena asar.
Ujúk: -“Juinkia uchiru yajasam kajen irunin ainiawai. Uuntyawa nunkaya kajen
yukakratin ainiawai. Anearar wekasatniuiti. Entsasha panki iruniuiti, shuara yuu
ainiawai. Napisha núkap irunin ainiawai. Entsaya napi, nunkaya napi tura yakiya
napikia numiniam nukeen patamin ainiawai. Uuntyawaka núkap ainiawai naarikia ju
ainiawai: Tsenkutsukyawa, shiashiayawa, japayawa, yampinkiayawa, suachyawa tura
entsaya yawasha irunui. Mashi shuaran yuu ainiawai tura kuntiniasha yuu ainiawai.
Pankisha núkap awai: entsayapanki, kukariapanki, kuchapanki, yakiyapanki,
yakumapanki. Mashi shuara yuu ainiawai tura kuntiniasha yuu ainiawai.
40
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Nunka chikintiu, kampa tasa amanum tsek jeawarmiayi. Nui untsuri paki pujuinian
jintrarmiayi. Iniakun majukan yuiniak pujuinian wainkiarmiayi. Kakir, kakir
amajiarmiayi Jinkiain ijiakainiak.
Tura uunt paki aishmank wajan, Ujukén paenam pisut tukumiayi tsentsakjai.
Pakikia tsekea, tsekea kuranki, nunka iniar, kutsum, kutsum ajaki jakamiayi.
Ujúk tsekentsak, kuchijiai mai kujapen yapen serea, serea tsupirkamiayi tsekenki
tusa. Nuyanka chinchipi utsura, mai nawenam jinkia entsakmiayi.
Ujúk: - “Ee, yatsur Achutaisha jeen jeatemaji. Nuink yatsur Keruasha ayamach
pujuwemiayi. Yatsur Achutaishai jeataji uchiru”.
Charip: - “Ayu”.
Ujúk:-“Tuuuu, jai; tuuuu, jai. Yatsur Achutaisha wiitjiai. Ame yatsum Ujuketjai.
Samuria Ujuketjai. Nakaishia Ujuketjai. Shaimnumia Ujuketjai”.
Yawa jau, jau ajarmiaja. Yawa takea, takea ajarmiayi. Yawa kajeamunam, uunt
Achutaish timiayi:
41
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujuka pakinkia aja tsukin ikiukmiayi nuya uumin yanas, jea wayamiayi. Jea
wayamunam yachi Achutaish, chichame tantamtin, nanki achik anemartasa
wajatsamiayi. Achutaish nayauyayi watsamtakuyayi.
Ujúk:-“Irakun wekajai”.
Achutaish:-“Ee, ee”.
Achutaish:-“Ayu”.
42
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:-“Yatsur Achutaisha, aja tsukin, jintia ayamach uunt pakin entsaki itian
aepsan ikiukjai, achikiam itiam wajer surutsata”.
Achutaish:-“Tseej nusha yatsuru, ameka tii eamniuiti. Tuimpiait yatsuru ijiai ititiai”.
Jeentin wajaki weakui Ujúksha wemiayi. Jeawar, nunkanam uunt paki jaka
tempemiayi. Nuna Achutaish wainiak, waras nuarin timiayi.
Pakin jii ikiutainiam aepsar, jeentin chichamkamiayi, nuari apatkun nuya nijiamchin
waitmasat tusa.
Nawantri Nunkuich pumpun ainiak aparin nuya umain amikma ekenumani wemiayi.
Tura tankamashnumia Achutaisha uchiri Shakai ekemsamiayi kutanknum, tura aparin
nuya yachin amikmamiayi.
Achutaish:- “Ee, ii yachi yamai kiarai uchirijai irsatsa tayi. Arum aujmatmi yatsuru.
Nuarua, wari nijiamanch nuya Apatuk wajeram Kerua surutsata”.
Nuari Yampaniak warik wajaki ekenum we, nijiamchin itia, aishri susa nuya wajerin
susamiayi; tura yunkurkan apatkujai susamiayi yuat tusa. Tura nijiamchinsha
susamiayi.
43
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Achutaish: - “Yatsur Kerua, ame paki wenkaram akarai, wajeram iniarkat. Ii yachi
Ujúk tuku itiayi. Ii yachikia tii tukurniuiti, tii eamniuiti. Ii yachi tii kakarmaiti.
Mashunsha tuku wajerin itia susayi”.
Kerua warik jinia utsutak, shinkin aa irunum nakar, utsutak, suu, suu, umpuar,
keekmatai, pakinkia wenkar, nijiar akaar wajerin susamiayi.
Kashi ajasmatai aujmatu pujuarmiayi yachi Ujúkjai. Tura nijiamchin nukap umarar,
ajampek ajasmatai, Ujúk yachin timiayi.
Ujúk: - “Yatsur Nantipia kashin kashik ame nunkem iniaktursai tusan wakerajai”.
Nuari entsa yuminiam itia, aishrin tura wajerinsha susamiayi yukumiarat tusa. Tura
nijiamchin namuk itia aishrin wainias nuya wajerinsha susamiayi. Tsawamunam
asamtai, shiripkin ekemak, tsapin amajas nijiamchin umuiniak pujuarmiayi.
Ujea, jeee; Ujea, jeee ajamiayi, ujea anis ajas, ishamkamnia chichamiayi
kampunniunam nanki takus.
Ujúk: -“Wiikia yatsuru kashi Nankaisa kanusrin wena, kaanmatak panki turu, turu
ajaki winian, tsenkin kayan uuntan achikian, wenenam enketan, akujran nuya ewejrujai
wenen japirkin jarkan mamiajai. Tura numpe umutramiajai. Nunaku waimiakmiaja.
Mesemakchamjai, yatsuru.
44
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Chuwiwiwi, turu; teteer, teteer ajas chichamiayi pakis anis, nankiri achik mai we, mai
we ajamiayi.
WAÁKIS
Tura kaanmatak jeawar, Pumpuis kuyus awanmanum, itiprin ukuinkiar misu, numin
ushukruawar katinkiarmiayi.
Numi uunt iniarmanum, katurak ajasmanum, chai ijiun achir yuu wajamiayi, jii tenté
ajas imia pujumiayi.
Kampunniunam numi uunt wajatar ajarmiayi: kunchai, setur, tsaik, wampu, Samik,
titinumi, kampaartin wajátjat amanum, nunkak, nunkak ajasarmiayi.
45
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:-“Uchiru yamaikia Waakis weaji, wiinia sair Kunkukin. Nui jear kanartatji.
Wiinia umarun Yampauchin nuatkaiti. Ameka uchiru nawantrikia nuatkakniaitme”.
Charip:-“Jaja”.
Jintia naint tserer weamunam, nuke, nuke wearmiayi. Waaksan katinkiar, anuk,
anuk ajasar wearmiayi. Jintia waa kantsan kautun tukumiayi. Tura kawa kunchain
kautunsha menaintiun tukumiayi. Nunaka mash uchiri ewer kamuya shikranam
enkeamiayi.
Entsa supichik sampi tankaku irunun washi mukunainiak wantar amajiarmiayi, nuna
uumjai Ujúk jimiaran tukumiayi. Washi tukuarma iniararmatai, achikiar, chinchipin
utsurawar, jinkiak, anai entsakmiayi Ujúk.
Ujúk: - “Tuuu, jai; tuuu, jai. Sair Kunkukia wii winiajai, Ujuketjia ame saimitjiai.
Yampauchi umaitjiai”.
Untsuma antuk, yawa jau, jau ajarmiayi. Tura jea puja, sai niisha untsumkamiayi.
Kunkukia sain wiinia wainiak, jea waya, tawaspan etsenkruk, asintimian upujas tura
nanki achik aa jinkimiayi.
Ujúka aja tsukin, uwi wajamunam ayamach aepsamiayi washinkia. Tura uumin
yanaki uchirijiai mai jea aarin wajasarmiayi. Tura sai Kunkuk anematratsa,
wajatsamiayi, penker yapi suwajai usumpra.
46
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Kunkuk, nuna taku, nankin sain iniaktua, iniaktua amajmiayi. Tura Ujúk nankin
awemu anis ajamiayi. Mai tsek; main nant, ajamiayi.
Ujúk wenen epenak uumin entsaku, mai we, mai we ajaki chichamiayi, jii sain iiras.
Kunkuk:-“Jaa, jaa; nuchukai, nuchukai; nekaskai, nekaskai; ee, ee; eeta, eeta”.
Charip eketu, chinki ajiamun tsatsarin susamiayi. Nuya Ujúk washin sain susamiayi.
Ujúka nateman yajijiai ekenak, ukuir tsapanam ikiusmiayi. Natema ukuir, machitian
achik, shishinkiun tsupik, jinkia aa ikiusmiayi. Sain tsaankun seami núkap
ajampramiayi. Tura shiripkin uuntan penuar najana ikiusmiayi. Nuyanka entsa Waakis
we, itiprin jusa misu maimiayi. Mai pujus, Kaya uunt iruneakui, nayumpin iniua núkap
achikmiayi. Nayumnaka nukajai ajia jea jukimiayi. Nayumnaka jea eje, umain
susamiayi.
47
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:-“Wii, wii, wii, wii, wii. Panki tsetsaknaka takaku asan, winchar, winchar ajaja.
Uwi jankiri tsentsaknaka takaku asan, mashi take ajasan ekemsan pujaja. Wii, wii, wii,
wii, wii. Ujea tsentsaknaka takaku asan, mashi muunchin takakja. Wii, wii, wii, wii, wii.
Charpi tsentsaka takaku asan, chara, chara ajasan ekemja. Wii, wii, wii, wii, wii. Kusui,
Kusui, kusui. Tuit, tuit, tuit”.
Penker nampeku asa, kuranki wajaki, umain muuken achik, mukuta, mukuta
ukuitiak, suuu, suuu, suuu ajapmiayi mayainiam.
Tura jea waya, jeansha upui, Kusui, Kusui usukar, nuya aa jinki umpui, umpui.
Ataksha kutankrin ekemas Ujúk chichakmai.
Ujúk:- “Sairu shuar kajertama pujawai, nu umarunka aitkiaiti. Pee tukus, namurjai
maatsa tukama, umar tii ayashi kakaram asamtai tujinkiaiti. Tunchinkia mukutjiai,
ukuinkiajai. Umarka penker ajastatui. Umachi yamaikia etsampraip; wenkan yuawaip,
jimia, wee yuawaip. Tura sairjai tsaninkiaip. Tsuer yuawaip. Chikichik nantu ijiarmata.
Kuuka uwi ijiarmata. Nuinchuka yucha ata, tsentsakan menaintiun umpua ikiureajme,
tunchin awemprat tusa amasan ikiuajme. Nu ijiarmachmeka, tunamartatme, tura
wiiniasha awainkim itiurchat amastustatme”.
48
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:-“Sairu, wikia maikiuan umaran tsenkutsuk yawan etser irun, maan numpen
umutramiajai. Tura uunt Tsenkush najanar taruti chichartukmiayi:-“Awakachma ata,
mankartin ata, tusa Kusui, Kusui usukrur ikiurkimiayi, tuma asan tii mankartiniaitji
sairu. Ewej tsantsanka ijiampraitjiai. ¿Amesha sairu wari imiaruitiam, titia?”.
Kunkuk:-“Wiikia sairu nateman umaran, tuna main tepesan pujai, chai taruti
chichartukmiayi:-“Wiinia kakarmarun amajme, yaki mantamat. Kajertamainiakuinkia,
esaim numpe umutrata, tusa Kusui, Kusui usukrur, majur ikiurkimiayi. Tuma asamtai
saichi, shuar kajertanka, wiikia numpen umutratin jeajai, nankijiai ijiun tura ijiampratin
jeajai, kakarmarin atankitsan”.
Chichainiaka wene ewejejai epenak, pitiukan iis karanka atiarmiayi. Nawejai mai
najatnia, najatnia ajaki, usukmi, usukmi, chichatnaka amukarmiayi.
Ujúk:-“Sairu jea jeanka Kaakas wetatjai, sair Tintiukin iistasan weajai, tura umarun
Nusinkiuran irmastiniaitjiai”.
49
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
KAAKAS
Arakaniní wearmiayi, muran wakar, wakar yaja wearmiayi. Sai Tintiukin jeatsa
wearmiayi, umai Nusinkiur pujamunam wearmiayi, Kaakas wearmiayi.
Ujúk:-“Uchir Charipia, yamaikia Kaakas jeatsar weaji. Kiarai jeataji, wiinia sairui
Tintiukin jeataji. Wiinia umarun Nusinkiuran nuatkaiti, nui kanartatji. Nawantrikia
nuatrukminiaitme”.
Kaakas nunkaka naint, paka tepetriniaiti. Tura entsa Kaakas tamaka uuntriti,
namaksha iruniuiti, panki tura entsaya yawasha núkap iruniuiti. Kampuniuiti.
Kayawanam ujea iruniuiti, uuntyawasha kajen matsamin ainiawai. Iwianchsha
matsamin ainiawai nu nunkanmaka, Jurijri30 matsamin ainiawai.
Weamunan yurankim tee ajas, kakirkasa ajas, chaarpijiai nuya nasejai tii núkap
yutukmiayi.
Jintia wear, chirumin tsamak aan, kuyu yuiniak patar ajainian jeariar, Ujúk
pisurkasa tukumiayi. Ewej kuyun tukumiayi, mashiniun ewerar, chikitkimsar ajiawar,
shikranam enkea Charip entsak jukimiayi.
Amainini Tintiuk pujumiayi. Jee paant amiayi. Tura entsanam, tsukin kanu jinkiamu
entsa inianasma amiayi. Entsaka nujankrua mete ajas awamiayi.
30
Jurijri: Iwianch shuar yuu. Jimiara wenen takaku. Yapinmanikia chichaktinian wenen takaku. Tura
wenmani weneka shuar yuatin takaku.
50
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:-“Tuuu, jai; tuuu, jai; tuuu, jai. Wiitjiai sairu Tintiuk. Samuria Ujukjai.
Juruitia, kanurmejai juruitia”.
Tintiuk, warik kanunam tatarat enkema, seret katinki sain enker ataksha katinmiayi.
Kaanmatak kanurinkia jinkia, sain amikma tura awensha amikma, kiarai asamtai
sain jeen awayamiayi. Tura nuarin untsuk tankamashnum itiamiayi.
Tintiuk:-“Nuar Nusinkiurua ame umaim Ujúk, wiinia sair tayi. Warik tame
amikmata. Awerjai tayi nusha amikmata. Nijiamanch itiam wainmasta. Apatkusha
surutsarta, Samuria, yajaya tarai. Ameka nekame pimpitiainti”.
Nusinkiur nuna antuk, waras taa, umain miniaksamiayi, tura awen Charpin miniakas
uutmiayi. Tura tsekenki ekenum we punun amamkunan yara itia, aishrin susa nuya
umain Ujukén takuras armiayi, nuink wajas punun ukai awen Charpin susamiayi. Tura
ataksha ukai, ukai umai waintsamiayi. Nuyanka nukan ainiak, piniknium inchi
pakarman enker upujtusarmiayi. Ekenum we, jimiara pininknum kashai yumiriamun
upujtusarmiayi. Nawantri Inchinkiur jimian tsapanam Najana upujtusarmiayi.
51
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:-“Sair Tintiuk, ju nantu amukar, ewej nantunam wiinia jearui Samur jeatritia
nijiamanch umarmi. Nukete”.
Jea jeawar, Tintiuk chichamkamiayi, nui nuari nijiamchin itia wainmasmiayi, nuna
umarar, yurumawarmiayi.
INTIANKAS
52
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Jimiar jea pujuarmiayi, aja Yamaram takasmanum. Nui Nanki yachi Yawákajén ayamas
pujuarmiayi.
Ujúk: -“Tuuu, jai; tuu, jai. Wiitjiai yatsur Nanki. Wiitjiai yatsur Yawákajén.
Samuria Ujuketjai. Uchir Charip winiajai”.
Jeaya Nanki jinkimiayi tura chikit jeanmaya yachi Yawákajén niisha nankijiai
jinkimiayi. Tura nuarisha untsuri jintrar wajatar ajarmiayi.
Yachi Nankisha neka, niisha Yawákajén jeen wayamiayi. Waya yachin Ujúken
amikmamiayi.
Ujúk:-“Ee, wii irakun wekajai, uchir Charip wekajai, nii shuarin nekamtikiakun”.
53
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Mashi nantakiar pujusarmatai, Nanki tamiayi jeeya. Yachin Yawákajén nuya Ujúk
amikma ekemsamiayi tii penker iwiarmamra. Tawaspan muuknum etsenkraku,
asantimian upujra, tayu ukunchnasha nunkuaru, karaira yua tamiayi.
Mashi nuari nijiamchin takumum ajasar aishrin suiniak ajarmiayi. Nui Kajekai
yachin Ujúken aujmatmiayi antsak Nankijaish aujmatmiayi.
Yawákajén nunkeka paka tepretrinian aja takasma irunmiayi, tura naint núkap
amiayi. Aya murakeyi. Naintnium wenak, sunka, pitsa, awacha nanamainian
wainiairmiayi.
54
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
MENTE
55
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Makaknum wenak. Yachi Chauka pausnum nuwejai namaká epeneak wearuyi, awetar
ikiukmiayi.
MAKAT
KURI NUNKA
Yachin Kirikiui jea aujmatas, kara atir, ipiama ikiukmiayi. Tura Yachi Wankain
wemiayi uchiri Charip. Mankukash naintnium waka, akaiki Wanka jeenka amiayi nui
jeamiayi. Wanka aujmatas, Kara atirar, tsawantan tesawar ikiukmiayi. Nuyanka
Chiwiasanini uchirijiai wemiayi yachi: Chiwia, Ujúk nuya Ampush pujamunam.
CHIWIÁS
Kanusa ayamach, jintia uchich ipikmasar wekatainiam, nunink warik wekasar etsa
Wapunum jeawar, katinkiar tseke wearmiayi. Pakak, pakak, kampunniunam Kuchants,
jintiansha nankarakta wearmiayi. Chiwias entsanam jeawar, nijiamchin umarar,
kakarar; chinki shiniuinian anturkuta nankamakiarmiayi. Ataksha chiwiasa naintrin
wakar, pakanan jeawar, yawá kajeamunan tsek jeawearmiayi. Nuink wajas
untsumkamiayi. Yachi Ampush puja asa warik aikmiayi. Tura jintia winian yachi
wainiak, jean jukimiayi.
31
Ujúk: Chiwiasia Ujukéte. Samuria Ujúka yachiti.
56
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
PAASTAS
Yachin jeen waketki uchirin Charip iiti, Paastas wearmiayi. Yachi Kupat nuya
Kupatas pujuinian iistasa. Kakar wekasar, tutupin ajasmatai Paastas kanmatkarin
jeawearmiayi. Untsumkar, amainini shuar puja, ikiatimin, Sharup kanujai amain
jumkiar miayi uchirijia.
Paastasa entsarinkia tii núkap namak irunmiayi: Tunka, akiam, penke namak.
Pankisha utiarmiayi shuaran nekapar antsan entsaya yawasha kanmatak wekakaru
nawesha tepetar ajarmiayi.
SAMUR WÁKETU
Jea menaintiu tsawant jeatin ajasmatai. Kuntinian núkap tuku, penkak chankiniun
ikiusarmiayi, kampunniunam ayamainiak.
Ujúk jéenka: nuari, uchiri, nawantri, awe, tiranki penker pujuarmiayi. Ukunam
Atsut, tarimtari, kainsha matsas pujumiayi. Menaintiu tsawant tatin ajasmatai kain
chicharkarmiayi.
Atsut:-“Kairua ii aishri Ujúk jea tatin menaintiu tsawant ajasay, ii uchirijiai Charip
wearmania nu. ¿Ii uchirisha Penker wainkiamuk pujuinia, jainiatsuak? Yamai, ju
tsawantin nijiamanch ii aishri nautataji, nakaktasar. Mashi ii ajarin wetatji. Tura
yurumak itiataji”.
Ujúk nuarikia mashi yurumkan penker nawawar, inchi yumitkian ajuntawar, penker
yumikmatai, muitsnum ekeawarmiay. Tura pununsha ukarmiayi.
57
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
NUMIWAA SHAIMINMAYA
Ujúk Samur jea, entsan kanujai katinkmiayi. Nuyanka jinki naintian waruk
Nankaisan jearmaiyi. Nuisha kanujai arak wakamiayi. Akaiki, anuk, anuk ajas; murá
wakamiayi tura akaiki, kanu tepan achik, enkemar wakamiayi Shaiminiam. Numiwaa
tuke mankartiniuyayi Achuim we, Perú-nunkanam. Aents pisar wemataisha, ai aintkiu,
numiniam waka, jinia mukuintiurin iis werí mankartua ikiuyayi. Aparí Numiwaa
pujamunam jeamiayi. Tuke irau asa, untsumak, aparin, kanmatak taa, jeen juki
awayamiayi.
32
Mamínk: Aishmank peakri, waimiaktasar kanutai.
58
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Tsawamunam aparí Numiwaajai, tuke murá, pitiuk wajamunam tuke karan atitiairin
nui jeawearmiayi. Pitiuknum karán atirarmiayi.
59
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk yachikia nuya sainkia, ipiamu asar, tsawant jeatemantai, jeeya jinkiar jintia
kanarar, núkap tsawant kanarar winiarmiayi. Shuar pujmamunka jintian menankiar Ujúk
jeen nanki takau jeawearmiayi.
Kashin Kashik, yachi Kaya nuya Uwi, nanki achiaku jea tarmiayi. Nuyanka Ujúkjai
aujmatsarmiayi, tura niisha nankin najanainiak matsamiarmiayi. Ujuké nuarikia nijiamchin
tura apatkun suarmiayi aishri chichamkamtai.
Ujúk:-“Ju nantu amukar, ewej nantunam wiinia jearui Samur jeatritia nijiamanch
umarmi. Nukete”.
60
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
iras nii shuarinkia nekampramiayi, nekampra asa, niinki ipia ikiukmia tariarmiayi, mesetan
pachinkiatsa, Achuiminiam, Perú nunkanam.
Ujúk waimiaku asa, apari Wichinkiat mantuamu asa, Achuiminiam, Pérú nunkanak
jea, mankartua, yapajmiak, nuwan misama, itia nuatak, uchi susa pujustiniuyayi. Nuni
Arutam iwiaikiuyayi. Tuma asa, aparin ayampruktasa nii shuarin núkap ipiama nii jeen
nijiamchin umararmiayi, nanki masenak.
Ujúk Samuría mesetan jua, aparín Numiwaa Shaiminmaya, nii jeen nijiamchin
umartin aarmiayi. Yachi Churuwia nuya Ayumpum Pakintsanmaya niisha mesetnum
pachiniainia niisha nijiamchin umartin armiayi. Pakints tamaka, paki tii núkap irunin
asamtai nuni anaikiamuyayi nu nunkaka. Pakintsanmayaka Chumpias kanmatkarin ajanka
taku armiayi. Chumpias juinini, yachi Kaya nuya Uwi, niisha mesetan pachinkiartasa
Samurnum jeawearmiayi niisha nijiamchin umararmiayi apari Numiwaanam. Chumpias
tamaka entsa naariti, tii núkap namak washimian chumpimin asamtai nuni anaikiamuyayi.
Pumpuiska entsa uuntri naariti. Pumpu tii núkap irunin asamtai nuní anaikiaruiti nii
uuntri. Nu nunkanmaka, achu nuya shimpi núkap iruniuyayi. Tura kuntinsha iruniuyayi:
paki, pama, chuu, washi, kayuk, kashai. Yajasmash iruniuyayi: uuntyawa, entsaya yawa,
panki, makanch, yamunk, takarsa, chikit yajasmasha núkap irunin armiayi.
33
Atsut: Nayaimpinmaya nuwa. Ayumpuman wainin. Miikian nunka aratniun nuwan jitiawiti.
34
Ipiak: Ipiaknuwaiti. Usumtai.
35
Suwa: Suwa usumtai tura itiash mukusa amajtainti. Napimiu suwajai suatainti.
36
Pauch: Jea paurinti, aishri penker wainin nuwaiti.
37
Atinia: Nua atimiau. Nuwa itiurchatan iwiarin. Nuwa tii núkap nekau.
38
Tsunkinua: Entsaya nuwa. Aishmankjai nijirmartinian jintia. Iwishniun jintia. Namaká nuya panki
nereniuri. Nua shiram Tsunki nawantri.
39
Anchumir: Achunua. Nua nueram, núkap uchin takaku.
40
Miik: Miiknua. Ayumpuma yurumke. Mankartinia yurumke.
41
Yaun: Ijiunua kunkuin. Yanuauunt. Nijiamchin kunkuinian najanin. Aishri nijiamchirin wakerin.
42
Sekuut: Nuwa kunkuin. Aishmankan nii kunkuntijiai itiau.
43
Jimianch: Nuwa jimia. Aishmanka yutairi.
44
Shamich: Nuwa Kuir nuka kunkuin. Kunkuin nuwa aishmanka itiau.
45
Shuirpip: Nuwa Shuirpip. Nuwa enentaimiarijiai nanamin.
46
Arak: Arak Nuwa. Araka nereniuri.
47
Punu: Punu Nuwa. Kitiaka aishrin imikin.
61
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Waaksaka, waak tii núkap irunin asamtai, entsa nuní upujmasaruiti uunt tuke
matsamin. Nunka paka, mura tepetriniaiti, nuní entsa Waakis naartin nankamawai.
Sai Tintiuk, Kaakasia niisha Samur jemiayi mesetan pachintiuktasa Ujúk nanki
juamun. Niisha nijiamchim pachintiukmiayi. Kaakaska entsaiti. Entsa uuntriti, namak
núkap iruniuyayi. Nunkeka naint tii núkap iruniuyayi, ayantatunam aja irunmiayi, tura
pakanam jeaka pujumiayi.
Kamanchá nunkénka tii nukam mente irunmiayi. Nui numi naarin anaikiaruiti uunt
pujuinia. Nekas Kamanchá pujamunmaka ijiu kamancha, uwi anin, jankirtin núkap antura,
antura irunniuyayi, nui nuní apujsaruiti nii uuntri. Menteska, Itiansa nunka aniuiti, tii naint,
chauna, waa, kaya, muchink, ujea matsamtai, Jurijri Iwianch pujuarmiayi kayawanam.
Paka amanum nui ajan takas, jeansha tukumiayi Tunkikia. Menaintiu nuan nuatar tarimiat
ajas pujumiayi.
Sukuunumka tii núkap sukuu iruniayi, nui, nii uuntri nuni anaikiarmiayi. Sukuu
nunkeka pakauyayi. Núkap tintiuk iruniuyayi. Namaká achiniaka kanusa akaikar nijiau
armiayi.
48
Nijiamanch: Mankartuatsa wenak jeen nijiamchin umin armiayi.
62
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Kanusa amainini, Kiamupin nankaiki, nunka tii pakaiti. Entsa Wapuun nankaiki;
Chiwias pujawai, entsa uuntriti. Nu nunkanam chiwia tii núkap iruniunam yachi Chiwia,
Ujúk nuya Ampush pujuinia, mesata pachinkiatsa, nanki jukiar Samur jeawearmiayi. Niisha
nijiamchin umararmiayi.
Chiwiasa nunkeka, pakaiti. Kuntin tii núkap irunmiayi; tura numisha núkap
irunmiayi: kunchai, tsaik, tinchi. Penker chikintiu, tasa ampakai amiayi. Kawasha nuya
tsukankasha kunchai kauteniak núkap irunmiayi.
Kupatsa nuya Kupat, Ujúk yachi, Paastasia, niisha Samur jeawearmiayi mesetan
pachinkiatsar. Jeawar nijiamchin umararmiayi.
Mashi yachi tura saisha, Samuria ainiawai. Ayatek nuan nuatak yaja, yaja wearu
armiayi. Shuarka Samuria kaunkaru ainiawai muraninikia.
Nii shuar mesetan pachinkiatsar Ujúk jeen Samurnum jimiara nawe aintiuk
iruntrarmiayi. Iruntraruka nueram, kakaram, itipin itiprua, jimiara nankin takaku
iruntrarmiayi. Nui nijiamchim umararmiayi chikichik tsawant. Kanarar, tsawamunam
tsaankun mushutkar, nii mesekrampramun chikitkimias etserearmiayi. Ujukam penker antu
ekemiayi, jukiartasa. Mesekramraruka waketkiarmiayi nii jeen.
Ujúk:-“Amesha mankartuatame”.
63
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Achutaish:-“Wiikia yatsuru shuar nankijiai ijiutratsa winian, wia, wia nankijiai ijiun
maan, muuken tsupirkan jurukjiai”.
64
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk chichakmiayi:
49
Ujúk: Chiwias Ujukete, Samuria Ujukchaiti.
65
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:-“Wiinia jearuiya Kashik jinkir, entsa Samur katinkir, naint wakar, akaikir Nankais
entsa jeataji. Anuk, anuk ajastatji. Kanujai katinkir ataksha amainini anuk, anuk wetatji.
Nui jintia kanartatji kintiamkur. Kashik nainumani wakar, akaikir, anuk, anuk ajasastatji.
Entsa Shaim jear, arakani wakataji. Amainini yatsur Numiwaa pujawai. Nui untsumkar, nii
kanurijiai katinkir, nii jeen jeataji. Nui nijiamanch najantramu awai. Nijiamanch umara tura
kashi tsaank umarar, aujmatsar kanartatji. Ya Yajauch mesekrampra nuyan waketki,
apatkun wejerijiai iniaru pujutniuiti. Penker Wakani maaka, Achuim wetiniaiti. Yatsur
Numiwaa jeyanka, entsa Numpamnumani, anuk, anuk ajasar, Shaimi naitri waruktatji.
Nekas mura jeataji. Nuyanka akamunam Perú nunkaiti, Achuim nuka, Patukmai aents
matsamin ainiawai. Wiinia apar jurukmiayi Natsa pujakui tuma asan nekajai. Nui ii
aparinkia Patukmai shuar maawar sukuraruiti. Wiikia aparun “Wichinkiat” nankijiai ijiu
jachunak muuken kuchijiai tsupirkamtai, nanki achikian atamakin, tsekea tsekeakun Shaim
jean yatsur Numiwaa uumkamiajai. Aparnaka uwishin asamtai, anaka nuan susar,
nijiamchin umu pujan, nii wearik Shimpiu maiti tura ijiampraiti. “Pitiuk” shuar ii aparinkia
yuaiti, numpenka umutrainti. Nii wakaninkia jukiniaiti. Yamai ii uchiriti, ii apari
ayampruktatji. Nuya wii misatkan nu tumashnum jukiatajai tura yatsur Kajekaisha jukitiui.
Nii shuarikia mashi amukar ikiuktatji. Jeesha ekemakar ikiuktiatji. Pitiuk muuke tsupikiar
jukitiaji. Samur wiinia jearui, wiinia nunkarui ijiamprataji. Nii nawantri Misamúnua
najanamu iimia pujamunam ijiamprataji aparinkia. Nui ii apari ayampruktatji yatsuru,
sairu. Tura Achuim jeatniuka arantaiti, paka sakata nunkanini kinkiajar weawai. Yaja
nunkaiti. Kanaram weakrikia nantu ajapen tsawan wekatainti. Tura mesetnum wea asar
Iikia kanarchataji, kashi, kashi wekasataji jeatsar. Wii Nekajai tui jeataj. Nui tsaank umarar,
kara atirak, nakakar mashi jea utsanamtai, chikichik waiti uraimtai, utsantuataji. Mashi
maar, jimiara nua mistak, Patukmai nua jukitiaji. Tura Pitiuka muuke, tsupikiar jukitiaji.
Nunaka Charip tsupik entsak jukitiui, wiinia uchir tsupiktatui. Apachrin ayamprak, tsupik
jukitiui. Waketeakrikia, mashi utsankar ikiuktiatji. Ayatek nankik jukitiaji. Itiprisha
utsankar ikiuktiajtji. Nukajai ejamakar, akachumawar wakitkitiaji. Emesak jukij tusar nuni
wakitkitiaji. Tseke kanutsuk waketkitiaji. Ishichik ayamprar, ayamprar wakitkitiaji. Shaimi
naintri wakar, Numiwaa nunken akaikirkia, nui mair, itip Yamaram itipruataji. Jintiaka
tsaankuk umartatji. Numiwaa jeen nijiamanch umarar nuyank wiinia jearui Samurnum
jeataji. Nui tsantsa ijiamprar penker Atumsha waketkitiarme, aatumin jeen. Nukete”.
Ujúk chichak amuk, aa we, tantaran yamarman susarmiayi. Tura, nanki esaram nuya
sutamken najantramun takusar wajasarmiayi mankartinkia weartasa.
66
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Jeaya tsawamunam jinkiarmiayi Achuim wenak. Jintia Numiwaa jeen wayawar, nijiamchin
umarar, nuyasha wearmiayi. Jimiara nawe mankartin nanki jukiar Achuim wearmiayi.
67
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ajanmaya ajapen jea uunt pujumiayi. Nui init Pitiuk chichamiayi, nuarijiai. Nawe
nuarin takumiayi, núkap nawantri, uchiri, awe, najatisha nui pujuarmiayi. Jea tanishrikia
shinkijiai najanamuyayi, jimiara shikijiai apatrar tanishmarmauyayi. Yawan kajenan jean
jinkiarman núkap takaku asa, tii núkap kajearmiayi.
50
Tantamtin: Tantamtin aents chichaká wakaní achirkamuiti.
68
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk:-“Yamaikia Pitiuk jeeya jinkitiui, aa ijiatmartasa weakui, wii nankijiai ijiutajai. Waiti
uraimiu jaukmatai, wayarum mashi matarme, ayatek ya wakeram nu nua Misamúnua
jukitiame yatsur Yawákajén tura wiisha jea wayan nuan misamúnuan amajsan jukitiajai.
Tura uchir Charip, Pitiukan muuken kuchijiai tsupik shikranam enkea tsupkapkatui.
Nuyanka Jimiar nua achikiar, surimkiar, ii yachi ewejnum achimtikiataji aa awajsarat tusa.
Nuyanka Pitiuka ayashi jea jukir, mashi nii shuar jakarujai, peakjai patarar aesataji, tura
aa jinkir jeesha aesataji. Yawasha mashi matarme nuya atashi jeesha aesatarme. Kuuksha
penknum werum ijiurum maatarme. Mashi esakmatai Misamúnuaka jukitiaji. Weakur
Pitiuka Wakani untsukar ikiuktiatji, nu umiktarum. Uutainiakuisha anetsuk maatarme”.
Nakakar tepamunam, waintin kua Pitiuk arai, chichas, chichas jiinki aja tsukin wean
Ujúk nakak pujuru asa, nanki esarmajai kaput awajtuamiayi enentainiam, tura nanki
sutamjainkia tuntupnum awajtuamiayi nuyanka tantarjai mishanam awati nunka
ajuamiayi.
Nuna Pitiuk takui jea pujuiniaka chara ajakiarmiayi, nui Yawákajén jea wayamiayi
yachijiai nankijiai nuya tantarjai impimiakar.
Ujúk nankijiai Pitiuk ijiu, nunka antumar apujas, Kakar chichakmiayi Ujúk:
69
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
wenamunam; nui Ujúk tseke wayamiayi ekennum, nuwa pujuinian, uutainianak, nankijiai
pana, pana jiir mamiayi. Tura nuwa Natsa Pitiuka nawantri, kuchin achik tantané tsupik
mamatsa pujan wainiak, atanki, ewejnum achik, yachin Kamanchán susamiayi surimiak
wainkiat tusa.
Atuni yachi Yawákajén puja, niisha nuanka ijiuki, ijiuki, nankijiai wemiayi. Tura
nua Natsa chinchipin jea winiankuitnum jinkia, nema kajempratsa pujan, tsekenki, kuchijiai
chinchipri tsupirak ajua, mantuata, mantuata tusa uutun achikmiayi. Ewejnum achik japiki
jukimiayi. Aa jikmiayi, tura sain Tintiukin susamiayi achik pujusat tusa.
Charip, nuna antuk, tseke wee, Pitiuk jaka tepamunam jeari, nuapen tentak, muuken
chiik ukunchin akarak, tsupikmiayi kuchijia. Shikranam enkea, Kusui, Kusui umpua
ikiukmiayi.
Charip, Pitiuk muuken shikranam enkea, entsaki ejee, aparin Ujúken timiayi:
70
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Pitiuk jeeka yunkunmik ajas juakmiayi. Pitiuk shuarisha mashi esákar yunkunmik
ajas juakmiayi. Ayatek mukuintiuk aja ikiukiarmiayi
71
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Achuiminmaya nuwa, Ujúk nuari atin, nii shuar maantam, niinki kuchijiai tantanen
ijiumatsa pujan, atantiki yachin susamiayi takurtusta tusa. Ujúk nuatkatsa ayamrukmiayi
mashi nii shuarin mantua tura jukimiayi. “Misamúnua” amajas, “Nantarnua” anaikiamiayi
Ujúk nuarinkia.
Patukmai nuaka, apari, nukuri nii shuarin mantamka, ninki mamau ainiawai,
nuatrukarai tusa. Misama jurukiar nuatrukarai tusa mamau ainiawai.
Misamunua tamaka, nii shuari mashi mantuamu, tura aishmank apari, nukuri
Mantua, nawantrin nuatak juawai nii nunken. Tura uchin suawai. Apatkamuri kajerainiawai,
nii shuari mantuamu asa. Aishri wakeraka maamniaiti. Kaje kajerayat, aishrinkia aneastin
awai uchirin takursa asa. Neachma pisar weakuinkia amaiyank maatniuiti aishrink.
Ujúk nuya Yawákajén, Misamúnuan jukiarmiayi nii nunken. Nii aparin maawar
nawantrin nuatak jukiarmiayi. Yachi tura sai Misamúnuwan kajeriarmiayi, maatsa
wakeriarmiayi, yama Misamúnua amajsamun tura aishri surimiarmiayi.
Tura, pasukri, yajauchiri ajapa ikiukiarat tusa naari, nii aishri atin
yapajtuawarmiayi. Nantarnua nuya Arantnua. Nantarnua, Ujuké nuari amiayi tura
Arantnuaka Yawákajéna nuari juakmiayi.
72
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
73
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk, yachijiai nuya saijiai, Misamúnuan juinia asa, nuya muukensha juinia asa, tura
mashi iwiaku waketainia asar, kakaram enentaimprar wearmiayi.
Ayatek nuka tsarit, tsarik ajarmiayi wekam; numich kak, kak ajarmiayi kupiniak
wekam. Chinki kuntus shiniarmiayi. Kuntinkia núkap pisainiak tushar ajarmiayi. Numisha
uunt wajat, wajat pujuarmiayi kuntuts ajasar. Kampuntniu mayairikia michan, tii penkeran
mayatiarmiayi. Misamúnuanka kakaram wekeiniarmiayi. Nakimiainiayat aishri nankijiai
makunam, saya, saya awajir upujsamu asar, utainiayat, misu asar, ayatek nukajai ajimiakar
wena asar niisha warik, warik tsekeniarmiayi.
Achuim nunka tii paka asamtai, kakar tseke, tseke, wearmiayi. Entsa jeawar,
nijiamchin ukman achikiar, entsa ujuntawar mashi umiarmiayi. Amukarka ajapawar
ikiuarmiayi. Tura tsaankun mushutak, aishmanka ataksha tseke pujuarmiayi. Charip,
Pitiuka muukenka entsa pujumiayi. Kakaram asa, kijin asamtaisha entsaku nanki achiaku
tsekemiayi.
74
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Numiwaa, yukuak we, kanu itiamtai, Misamúnua nuya aishmank mashi enkeawar
katiniak untsumkarmiayi jea nuwa nijiamchin namukarat tusa.
Shaimi kantinkiar, kanusa wakar, ajanam jeawar, Numiwaa jeen waiti uraimiunam
misatkanuan awayawarmiayi. Mashi mesetan wekatainia, wayawarmiayi.
Numiwaa chichamkamiayi.
75
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
76
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Tuntui yamarman shimiutan ajakar iniurarmiayi. Tura aesawar jea paunam jinkia
upujsarmiayi. Shikitian tura pumputan najana upujsarmaiyi. Tuntui awatin.
77
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Charip Natsa asa, Ujaj ajasmiayi, nui iichri Tintiuk penker anentan, ujajmatniun
jintimiayi.
Ujúk: -“Yamaikia, yatsuru, sairu, nuaru, nawantru, Wajeru, aweru. Wiinia nuar
Nantarnua nuya wiinia wajer Arantnua pachinkiartatui, tsantsa ijiamanum. Pitiuk muuke,
naakma muuke sukurma ana nu; tsantsa najanamu ana nu wasursataji. Tsantsa ijiamprataji,
Wakani juruktiatjai. Waimiakmarun ejeakun, Pitiuk wakanin juruktiatjai, atankitiajai,
emesak tain tusan. Kashi juarkitiaji ijiamtaka. Wiinia nuartiram, mashi pachimkiatarme,
ujaj ajasrum metek ijiamprataji. Wiinia yatsurtiram, sairsha atumsha pachinkiarum
ijiampratarme”.
Tsantsa ijiama
Kashi ajasmatai, uunt wea juakmaru Ujúk, tsantsa takuki, ujajmaki aya jea
wayamiayi.
Nu ukunam uunt wea juakmaru Yawákajén nanki achiaru nii yachijiai nuya saijiai,
nankijiai tura tantaran achiaru wayawarmiayi. Tura Yawákajén tuntuin, tuunk, tuunk
amajmiaiyi. Ayumpum nekat tusa tuntuimiayi. Tsantsa ijiamtamu penker Wakani
achirkatsa, emesak taink tusa, tuntuinkia tuntuimiayi.
78
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ewejnum Achiniairar tenté ajasar mashi tiarmiayi: Jeste, jeste, jeste. Au, Au, Au, Au,
Au.
Tura Natsa pujuinia, nankirin tuk, tuk, tuk, nawejai wet, wet, wet amajiarmiayi.
Ijiamtam juarainiak.
Ujúk tsantsa ijiamu, ataksha tsantsan achik nuya ewejai nankin takui, au, au, au
ajamiayi.
Punu:-“Au, au, au, au; Pitiuk wakaninia; Ayumpum asana; nii shuar asana;
kajinmatraja, mayaik ajasana; wakan ajasana; pemat ajasana; tunanam weaja, tunanam
pujajai. Au, au, au, au, au”.
Punu:-“Au, au, au, au; Ayumpuma pujutairin; Atsuta pujutairinkia; miikian iniaru pujaja;
Ujúk mantuachai; miikian yuu pujajai; Ujúk wakantrunka jukiya; kakaram asa
wakantrunka jurutkiya; Ujúk matuachia; Ayumpum miikia yuat tusa jurikiya; Au, au, au,
au, au”.
Mashi tente ajarmiayi. Nanki takakainiaka, yaki iniakmasar, tura tantaran awatsar
ajarmiayi. Nanki yaki takusar tente ajarmiayi. Tura tantaran awatsar, awatsar, wainchin
amajiarmiayi. Misamúnuasha nui pachinkiar apari muuke ijiamtamunam, ujaj jintiamun,
ujajmarmiayi. Ujajmainiachkuinkia, Ujúk nankijiai, nuink matniuiti, emeskan itian tusa.
Misamúnua ijiamtamunam pachinkiar penker najantratin armiayi apari jintintiamu asar.
79
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk nuarikia mukap asar nijiamchin mashi aishrin emka susar, Nuyanka wajerin,
umain, uchirin susarmiayi. Apatkun nuya namanknasha enketar surarmiayi. Misamúnuaka
enkenum mai pujuarmiayi, nunasha Apatuk tura nijiamchin surarmiayi, nii shuar
ajasarmatai.
80
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Pitiukan ijiamar amuk, Ujúk Tsantsanka nankiniam ijiu, aa awajas etsa sukua,
penker ujujramtai, Yamaram pitiak najanamunam nui enkea, tanishnum nená ikusmaiyi. Nu
pitiaka takashtai, surimkiamu pujumiayi. Jea tanishri iyamka, pitiak netar ajarmiayi, nui
tsantsa sukurma enketar ajarmiayi.
81
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Pitiuk Achuiminiam nankijiai maa, muuke tsupirak entsak Samur itia ijiampramiayi.
Pitiuk muukenka pitiaknum, tsantsa najanamun enkea takumiayi.
Nantarnua, Pitiuk nawantrin, misama Samur itiamiayi. Ujúk nawe ewejen nuan
apatar takumiayi. Nantarnuajai nawe ujúk nua apatramu juakmiayi.
Apari Pitiuk muuken ijiamanum pachiniak, niisha amukmiayi, nui Ujúk, Nantarnua
Nuatkamiayi.
Nuni enetaimiun Ujukén neka, jimiaran nuarin netukmiayi: Punu nuya Atsut, yama
nuari nuya tarimtari, nii wainiarmiayi.
Punu chikakmiayi.
82
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Naintian warukar, nujin jeawearmiayi. Washi wiinian tuku, tuku ajuimiayi. Jimiara
washin chankintrin enketa entsamtikmiayi. Tura chinchipi utsura menaitiun washi entsaki,
Nankaisa pakarin jeawearmiayi. Entsa amanum, ayam aakan najanawarmiayi. Shinkin
kukarun shitia ajau, iniar kupiniarmatai, juuk jinia ikiamkamiayi. Jinia ikiampak nuarin
timiayi.
Nuna Ujúk antuk, ijiu sankanach irunun, kuchin atenta núkap achir nuarin, ampakai
nukajai ajia susamiayi.
Nuna Nantarnua antuk, nijiamchin umar aishrin Ujukén susamiayi. Ujúk umarmiayi
nijiamchin.
83
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Mashu nanamki tinchi kanawenam tak ekemsamiayi, tura Ujúk uumin ayaitiuk,
umpunti, netsepnum pisut ukutamiayi. Mashuka tukum, ijiatmar, ijiatmar iniarmiarmiayi.
Iniarmatai Nantarnua yaitias we, mashu kuntujnum achik, itia ewermiayi. Nanapenka nuya
ujukenka ikiusmiayi awajin wearar najantratin.
Nuya pitsa núkap kautkarmiayi numin jinkiain yuatsar. Tinchiniam ekemsar yuiniak
ajainiakui, tsentsakjai, ukuta, ukuta, upujmiayi pitsanka Ujúk. Tseas achiam papar
ajarmiayi inianiak. Nuna Sutank we, achik, irumkar, irumkar amajmiayi urum ewertasa.
Nuya kuyu, aentsan, ayachuisha, tsukankasha, yuiniak wantar amajiarmiayi.
84
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk kaapin utsura, chankinian najanar; kaka achink, pakar chankinian anaimiayi,
tura pumpujai pasura, nayumpin chumpiamiayi. Nuyanka nukajai nukuk, chinchipjiai
jinkiakmiayi penker. Jinia tentak, mumin ajapen awajtua, nui chankinian nena ikiukmiayi.
Ujúk:-“Yamaikia nuaru achu kupiniak ana nui mukin Nerea awai, chaur ajawai,
ashitiai”.
Ujúk nuarijiai achunam jeawearmiayi. Achu kupiniakun jaeri, numin kupik, awajtua,
kuat uraimiayi achun. Mukin nerekun nukap ashiniarmiayi. Enenak yuawarmiayi.
Nantarnua núkap yuamiayi, tura nukajai ajia jukimiayi.
Entsa amainini, kayawa amiayi, nui entsakiar jukiar, matsakiarmiyi nuya jinia
ikiamtukar ikiukiarmiayi tura Ujúk shikir, tentak ikiukiarmiayi.
85
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Mashi nuari, punun takaku asar, tsapan nijiakar, aishrin susarmiayi, eemka niania
umarar. Tura chankintrin entsakar jea jeatsa wearmiayi. Tura Charip, chinki urman kutsar
chankinian ukuiniak entsakmiayi, nu arakach, washi urman, Ujúk kutsar washi penkamun
ukuiniak entsakmiayi.
Nunasha Ujúk pisurkasa tukur papar amajmiayi. Nunaka nuwe jimiaran, jimiaran
chankiniun patakar jukiarmiayi. Samura pakarin jeawar, katinkiar, jeaka kiarai
jeawearmiayi.
Kashi ajasmatai Ujúk nuarikia Peaknum tepetar ajasar uchirijiai, nawantrijiai kanin
armiayi, aishri tepestinian ankantan ikiurin armiayi. Jinia ikiamkar patachnum nawenka
patasar kanin armiayi. Tarachrin atiawar esekamarar kanin armiayi. Shikitmainiaksha mashi
wear shikitmau armiayi, tura ijiatmainiaksha mashi ijiatmau aarmiayi, Ujúk tii
akasmauyayi.
86
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Tamarin nunka nakumak, nakumak, nawejai japir, japir ikiu wemiayi entsa
naikmirin.
Ainkiamtai Ujúk tuke ayas wekaimiayi. Tura tuke niijiai tsawainiuyayi, uchiri
wekaramtai, nui ataksha ajamtin amajsamiayi. Nunaka nuwan takusmiayi, Jankichak
anaikiamiayi. Jimiaran uchin takumtiksamiayi. Nantarnua nuni unuimiak Ujúk juakmiayi
tuke Samurnum. Ujúk nuarijiai shir aujmatsar pujusarmiayi. Nantarnua misamúnua,
kakarma nuari, yajaya nii shuari amutkat itiamunua, Ujúk nuari, naakamnua, patukmainua,
Achuiminmayanua, Samurnum pampar pujusmiayi.
87
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
88
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Misamúnuaka nii apari, nii nukuri, nii shuari mashi mamu, amukma amiayi
Achuiminiam, Perú-nam. Shaim amainini. Aishri Ujúk, aishri Yawákajén, nii wajerijiai
mashi nii shuarinkia amukarmiayi, nankijiai maawar. Tura Samur Ujúk jukimiu Nantarnua
pujumiayi. Tura Arantnua Intiansanam Yawákajén jukimiu niisha pujumiayi. Nii shuarikia
penke atsumiayi. Ayatek Perú-nam, kana shuar, Patukmai shuar, ayapke núkap
pujuarmiayi. Ukunam maamun tariar, aesamun iisar, uutiar ikiukiarmiayi. Patukmai
shuarka, mura shuarnaka penke ishamkar yapajmiacha juakarmiayi.
Maniamuka uwi pujamunam Nupanti Yarush Washim (1800 d.c), nui misamúnuanka
Ecuador-num itiaruiti Ujúk nuya Yawákajén Achuiminmaya. Pitiuk mawar, muuke
tsupirkar, itiar ijiamrarmiayi. Nui nii nawantri Nantarnua nuya Arantnua pachinkiarmiayi
tsantsa ijiamtamunam.
Nantarnua jimiara uchin takus, nui Ujúk shuar ajasmiayi. Tura Ujúk nuarikia penke
nii shuarcha aarmiayi. Ujúk nuari asar kairu tunain armiayi.
Ujúk yachi, Wajeru tiniu armiayi. Yachi iiniak Nantarnua kajerak, jiakar ikiu
armiayi. Neachma yatsur jakamtainkia, matajme tusar tuke ikiu armiayi. Uchi penker
wainkiata, atsakrata tiniu armiayi. Yatsur jakamtaikia iikia nuatsuk amin maar penker
pujustatji tiniu armiayi. Nuni jiakar ikiu aarmiayi.
89
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujukén uuntach ajaki weak tuke Nantarnuaka anenuyayi, nuari shiram, naya, chiar,
tii nuermachu, shakapa akachuma, tsukanka akiaru asamtai. Nekas nua suritiak,
shirmauyayi. Patukmai nua asa. Ujúk yachikia, shiram asamtaisha kajerin armiayi, nii apari
mankartua nawantri asamtai.
Yawákajén uchirikia tii núkap ajasarmiayi. Tii núkap nunkan achikiar, akan, ankan
pujusarmiayi.
Ujúk Uuntach ajaki wemiayi, jaa ajasmiayi. Ujúk nawantri, uchiri, tirankri, nekas
naarisha iniurtukar, iniurtukar ajaki wearmiayi. Ayatek Nantarnua Ujukjainkia juakmiayi.
90
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk uuntach ajas, emear jakamiayi Samurnum, misamúnua, nii nuari Nantarnua
wainkiamu jakamiayi.
91
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúk nuarikia nawe ujúk iniurtukar Samur nunkanam wearmiayi uchirin jukiar.
Awetmak, najatimiak peker yurumu pujuarmiayi. Ujúk ayatek Nantarnua juakmaiyi.
Nantarnua jimiara uchin tamiayi: Nankitra wekara, tura Shamich, muntsuakuyayi.
Kiarai, yumi ipiamanum, Ujúk jamiayi. Ujúk Arutam ajasmiayi, tura Samurnum
pujusmiayi ni tirankin iwiaiktasa. Nui Arutam ajas pujusmiayi Samura tunarin. Nase ajas
wemiayi wakanikia. Wakan ajas Arutam ajasmiayi.
Ukunam yachi jea taar, Ujúk jaka wainkiar, nanki achikiar, suntaran etsertukar.
Aintrarmiayi kashi, kashi.
Amainini ajas Nuyanka Shaim jintia achik, tseke pujumiayi kashi. Kashi tuke wekain
asa. Tsawamunam Numiwaan jeen jea temá, tentaki nankaiki. Entsa jea, kanun achik,
enkema nankamakmiayi. Nunasha ajekar ikiukmiayi. Anuk tsekea, tsekea, numpatkaim jea.
Nijiamchin umar, apatkun yua. Nuyasha tsekenmiayi. Naintian waruk, waruk. Mashi waruk
Achuimi pakarin, sakaskamat kinkiajar nii nunken wainkiamiayi. Nui warasmiayi
Nantarnuaka.
92
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Tsawamunam, Achuimi nujin tsek jeamiayi. Nui mai, ayamar. Nijiamchin uuta
umar. Apatkun, atash penkamujai yua. Entsan ayamach ainki, ainki wemiayi. Kashi
ajasmatai. Achuim kanmatkarini wemiayi. Kashi weka wekakua, tsawarmiayi. Ataksha
entsa mai, nijiamchin entsa uuta umar, kukain yua, atashi namanken yua amukmiayi.
Nuinkia mashi entsa ajapa. Yaunchu nii parajiai eamtainiam tsek jeamiayi, nuna wainiak,
jintia ipikmasman ainki, ainki. Tutupin ajasmatai nii jeen yaunchu amiania nui jeamiayi.
Jeaka asaka ajasu. Uutar, uutar, nii shuarin jakamun, mamun enentaimias, kana aparin jeen
wemiayi. Kiarai, penke kiarai ajasmatai. Ajanam jeamiayi. Tsekenki jea, apari jeen waya
uutmiayi.
Nantarnua:-“Uchir”.
“Samuria uchir;
Samuria nawantur;
93
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Waitiasrumeash?
Kakartarum;
Kintia jeakui;
Tuke uteajai;
Etsa jinkiui;
Warasan shintiajai;
Uuntyawá uchiritrume;
Nunkui nawantritme;
Penker pujustarum;
Ukunmai wainkiatniuitrume;
94
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúke uchiri Nankitra ikiukmia, tsakar, suntarnum we, amuk ta. Nii apari nuarin
pujuinian anintrus, nukuri pujan, neka. We, jea, Samurnum ataksha itiamiayi. Nawantri
mutsuakunka utsurak, anea, aneayat ikiukmiayi.
Uchiri jeen pujusmiayi núkap uwi, Uuntach ajas, jakamiayi Achuimi, pachia,
pachiakua jakamiayi Nantarnuaka. Nantarnua Arutam ajasmiayi.
95
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Ujúke uchiri, nawantri, awe, najati, tiranki tii núkap pampar, Samur nunkanam
enetkaruiti.
Nantarnua jintikia, entsa, naint, paka kampuntin tuke awai. Kuntin yajasmash tuke
irunin ainiawai.
96
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Nantarnua tiranki, Achuiminmaya Nankais ta, wearin nuan sumak nuatak Achuim
nawek jumiai. Nuasha penker unuimiak, pampar pujawai.
Nantarnua tiusa jeakui, kuntus ajas, Achuimin pachis, nii nunken aneak juna
nempenuyayi.
Nantarnua:-“Achuminmaya Tsunkanka”
Kashik tsawakui,
Matutan yuiniak,
Achuiminmaya tsukanka;
Achuimi pakarinia;
97
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Achuiminmaya tsukankachikia;
Shirmach tsukankachikia;
Matutrun kujasnakeya;
Nekashtai jurakuinkia;
Shiram tsukankaitjia;
Aparu pujutairinkia;
Nukuru pujutairinkia;
Wake mesemprana;
Shirmanch tsukachia;
Kajertus irakuinkia;
Ujukchirun takursanak;
98
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Arantnua:-“Tsunkinuach”
Achuimi kunarini;
Kayanam ekemsanake;
Aishmank kajertanka;
Shirmarjainkia;
Atsankniuitjia;
Wishis iras;
Nakamsata, Tsunkinuachi;
Anentak Tsukinuachi;
Sawechiram surusia;
Kitiamaja Tsunkinuachia;
99
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Kajerchatai Tsunkinuachitjia;
Tuke Tsunkinuachinmaka;
Nankais Kunachinmaka;
Jenkiaskesha anturmachuitia;
Anentak Tsunkinuachitjia;
Misamúnua, jui taru, nii uchiri, nawantrish, tiranki ijiai tuke pujuiniawai.
100
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
PAPÍ AUJSAMU
Alioni, M. (1978). La vida del Pueblo Shuar. Mundo Shuar. Serie F N° 6. Sucúa: SERBISH.
Antún, D., & Bolla, L. (1982). Jesusa Yusa Uchirí. Sevilla Don Bosco: Don Bosco.
Bianchi, C. (1978). La casa shuar. Mundo Shuar. Serie C N°1. Sucúa: Centro de
documentación e investigación shuar, CEDISH.
Bianchi, C. (1980). Hombre y Mujer en la sociedad Shuar. Mundo Shuar. Serie B N° 16. Sucúa:
Centro de Documentación e Investigación Shuar CEDISH.
Bottasso, J. (1978). La familia y la vida Social. Mundo Shuar. Serie A. N° 3. Sucúa: Centro
de Documentación e investigación Shuar CEDISH.
Broseghini, S. (1983). Cuatro Siglo de Misiones entre los Shuar. Los métodos. Mundo Shuar.
Sucúa: Centro de Documentación e Investigación Shuar CEDISH.
Bustamente, T. (1988). Larga lucha del kakaram contra Sucre. . Quito: Abya-yala.
Cabrera, C. &. (1996). Estadísitica Inferencial. Loja: Universidad Técnica Particular de Loja.
101
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
CARE ECUADOR: Pandam, Mery; Ariel, Ruíz & Segundo, Fuentes. (2008). Sistematización
del Proyecto Rescatando conocimientos de la agricultura indígena en la Amazonía
Ecuatoriana- Aja Shuar. Macas: CARE-ECUADOR.
Carrillo, N. (2001). Teoría de las Seis Lecturas. Convenio entre la Universidad Técnica Particular
de Loja y la Pontíficia Universidad Católica del Ecuador sede en Ibarra. Diplomado en
Pedagogías Innovadoras. Guia Didáctica 2001-2002. Loja: Universidad Técnica
Particular de Loja.
Catter, V. (1993). Didáctica del Quichua como Lengua Materna- MEC-GTZ. Quito: Abya-Yala.
Chinkim, L., & Petsain, R. &. (1987). El Tigre y la Anaconda. Quito: Abya-Yala.
Conde, T. (1988). Los Yaguarzongos. Historia de los Shuar de Zamora. Quito: Abya-Yala.
Costales, A. &. (1995). Amazonía. Ecuador-Perú y Bolivia. Mundo Shuar. Sucúa: Centro de
Documentación e Investigación Shuar CEDISH.
Flores, M. (2005). Nuestro medio ambiente. Serie los Tayos. . Quito: Abya-Yala.
FUNDACIÓN GUIA -CEREC. (1992). Derechos territoriales indígenas y Ecología, en las selvas
tropicales de América. Bogotá: Fundación Guia -CEREC.
Garcés, A. &. (1987). Culturas Ecuatorianas. Ayer y hoy. Segunda Edición. Quito: Abya -Yala.
Harner, M. (1978). Shuar. Pueblo de las cascadas sagradas. Edición mundo shuar. Quito: Centro
de documentación e investigación shuar.
102
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Morales, P. (2007). Los Hijos del Sol. Reflexiones sobre el pensamiento politico de los pueblos
indígenas del Ecuador. Edición CODENPE. Quito: CODENPE.
Munzel, M. &. (1981). El Pueblo SHUAR. De la leyenda al Drama. Mundo Shuar. Sucúa:
Centro de Documentación e Investigación Shuar CEDISH.
Pellizaro, S. (1977). Cantos de amor de la mujer Achuar. Mundo Shuar. Serie F. N° 3. Sucúa:
Centro de documentación e investigación shuar CEDISH.
Pellizzaro, S. (1980). AYUMPUM Mitos de cabeza cortada. Mundo shuar. Serie F. Sucúa:
Centro de documentación e investigación shuar CEDISH.
Piedad, C. &. (1983). Amazonia. Ecuador-Perú y Bolivia. Mundo Shuar. Sucúa: Centro de
Documentación e Investigación Shuar CEDISH.
103
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Saant, M. (1998). Factores que dificultan el desarrollo normal del bilinguismo perfecto (shuar-
español) en los niños de 4to, 5to y 6to nivel de los centros educativos comunitarios
interculturales bilingue shuar Ciudad de Macas y Atillo Ampam, de la parroquia Sevilla
97/98. Loja: NAVIRA.
Saant, M. (2007). Desarrollo de las lenguas: Shuar y castellano, y su relación con los bilinguismos
que se originan en los niños y niñas de los octavos niveles de los centros educativos
interculturales bilingues de la parroquia Sevilla Don Bosco. Tesis de Mestría, U. Cuenc.
Cuenca: Universidad Estatal de Cuenca.
Ujukam, Y., & Antún, F. &. (1991). Mujer y Poesía en el pueblo shuar. Bomboiza: Abya-Yala.
Utitiaj, S. (1999). Desarrollo de los conceptos verbales y nominales de la lengua shuar. Cuenca:
Universidad de Cuenca.
Vries, l. (1992). Educación Bilingue. Una introduccion al Manual de capacitación para maestros
indígenas bilingues. DINEIB-CEDIME. Quito: CEDIME.
104
“MISAMÚNUA, LA PRISIONERA DE GUERRA”.
“Kakarma Nuwé, la Esposa del Guerrero Shuar”.
Aáraru: Saant Marian Marco y Sanchim Wamputsrik Piedad.
Whitten, B., & Salzar, T. D. (1981). Amazonía Ecuatoriana. La otra cara del progreso. Mundo
Shuar. Sucúa: Centro de documentación e investigacipon shuar CEDISH.
Yánez, C. (2005). Modelo de educción intercultural bilingue para los pueblos indígenas. Quito:
Corporación educativa MACAC.
Zllez, J. &. (1978). Organizarse o Sucumbir- La Federación Shuar. Mundo Shuar. Serie B. N°
14. Sucúa: Cendto de documentación e investigación shuar. CEDISH.
Zubiría, M. (1996). Teoría de las seis lecturas. como ensear a leer y escribir ensayo. Tomo II.
Bachillerato y Universidad. Bogotá: Fundación Alberto Merani, Bernardo Herrera
Merino.
105