Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Ley No. 100. RO/ 737 de 3 de enero de 2003. CONGRESO NACIONAL YANAPAK WASI Mamakamachiypi, wawa kamachiykunapi killkashkata paktachishpami kayta killkan:
SHUKNIKI KAMU
I KAPAKNIKI SHUTICHISHKAKUNA
1 niki.- Imata munashkamanta.- Kay Kamachiypika, Ecuador llaktapi wawakunata, maltakunata tukuypi wakaychishpa charinkapakmi, llakta pushakkunapash, llaktapi kawsakkunapash, ayllu ukupi kawsakkunapash imata ruranamanta killkashka. Shinami wawakunapash tukuypi alli wiarishka kanka, hayikunatapash paktachishka kakpi, kushikuytapash charinka, pakta kawsaypash tiyanka. 2 niki.- Wakaychi tukushkakuna.- Kay Kamachiypi ima shina kanapak killkashkakunaka tukuykunapakmi kan, wacharishkamanta, chunka pusak watata charinkakaman. Wakinkunataka, chay wata hipapashmi yanapan, Kamachiypi nishka shina. 3 niki.- Supletoriedad.- Kay Kamachiypi mana nishkakunataka, ordenamiento jurdico interno nihuk shinatami paktachina kan, shinapash kay codigopi nihushka ranti shukta ruraytaka mana ruray ushankachu, ashtawanpash kaykunaka wawakunapak, maltakunapak hayikunata yanapakmi kana. 4 niki.- Wawakuna, maltakuna ima shina shutichishka kashkamanta.- Wawakunaka mana chunka ishkay watakunata paktachikkunami kan. Maltakunaka, chunka ishkay watamanta chunka pusak watakaman charikkunami. 5 niki.- Mashna watata charik nina kashkamanta.- Pipakpash watata mana yachashpaka, wawa kanka ninami, mana malta kan ninachu. Shinallatak malta yuyanami mana ruku kak yuyanachu.
39
40
<
12 niki.- Imami kallaripipacha kan.- llaktapak kapakkamay yuyaykunata kilkaykunapipash, chay yuyaykunata paktachinapipash, chay yuyaykuna paktachun kulkita kunapipash, kallaripika wawakunata, maltakunatami churana. Shinallatak llaktapak servicios nishkakunata kunapipash, imapipash wawakunata, maltakunatami churana. Wawakunamantaka, sukta watata charik wawakunatami ashtawan rikushpa katina. Ima llaki tiyakpipash, wawakunapak shinallatak maltakunapak hayikunami kallaripi kanka. 13 niki.- Hayikunata asha asha paktachishpa katina.- wawakunapak, shinallatak maltakunapak hayikunataka, asha ashami paktachishpa katinka. Shinallatak kay hayikunata paktachichun pi rikuna kaktapash asha ashami mirachina kan. Wawakunapash shinallatak maltakunapash paktachinakunata charinmi, chaykunatapash asha, ashami paktachishpa katinkakuna. Kay hayikunata paktachinapi, pi paktachina kanapi rikunatapash pipash mana harkay ushankachu, kay Kamachiypi imamanta harkana nishkatallami paktachi ushanka. 14 niki.- Kamachikkunapi kilkashkatapash, wawakunapak, maltakunapak allita rikushpami paktachina kan.- Kamachikkunata rikukkunaka, maykan kamachikpi mana imamantapash kilkashka tiyanchu nishpalla, wawakunatapash maltakunatapash mana yapata llakichi ushankachu. Paykunaka wawakunapak, maltakunapakk hayikunatami alli riksina. Wawakunamanta maltakunamanta, ordenamiento jurdico kilkaypi norma nishkakunapash, kilkashkakunapash, wawakunapi, maltakunapak allita rikushpa killkashkami kana.
III KAPAKNIKI HAYIKUNA, HAYIKUNATA PAKTACHINATA RIKUKKUNA, PAKTACHINAKUNA I Umakillka Kallari minkashkakuna
15 niki.- Hayikunata charikkunamanta.- wawakunapash, maltakunapash, hayikunatami charin, shinallatak kaykunata pi paktachina kanatapashmi charin, chaymantami, hayikunata charik tukuylla kamachikkunapash paykunapakpashmi kan, chay watata charikkunapak kilkashkakunapash. Karu llaktamanta Ecuador llaktaman shamushka wawakunapash, maltakunapash, kay llaktapi kawsak wawakuna shinami hayikunata charinka. Shinallatak pi paktachichun rikunatapashmi charinka, shinapash Mama Kamachikpi shinallatak uchilla kamachikkunapimi imata mana ruray ushanamanta kilkashka tiyahun. 16 niki.- Hayikuna, kaykunata paktachichun rikukkuna ima shina kashkamanta.- wawakunapak shinallatak maltakunapak kamachikkunapash tukuykunapakmi kan, kayshuk chayshukmantaa tinkirikkuna, mana shikanyay ushakpak, mana washaman sakinalla, kamachikpi imamanta mana paktachina kak nihushkata rikushpallami, mana paktachina. 17 niki.- Huchachinaka, kamachikpi nihushka shina paktachinami kan.- Maykanpash, kamachikkunata rikukkunapash, wawakunapak hayikunata mana paktachinahukta yachashpaka, kaykunamanta rikuk- yachakpak awpakpimi huchachina manara chusku chunka pusak pacha tukukpillata. 18 niki.- Hayikunata paktachichun maana.- Wawakunapak hayikunatapash, kaykunata paktachichun rikukkunatapash, paktachishka kachun rikuriyashpa maanallami kan.
41
42
<
23 niki.- manara wacharikpillata wakaychishpa charina.- Ima llakita rurashka kakpipash, wiksayu mamataka mana wataywasipi wichay ushanachu. Paytaka, wachashka washa, iskun chunka punlla hipami llakichina kashpapash llakichina kan. Kaypika, Kishpichikmi14, ima shina kanataka willana. Mama, mana kashpaka, wawa, aychapi ima llakichita charikpika, pakta kanata rurak rikukmi, manara wataywasipi wichashpallata, punllakunataka mirachinata rikuna kan. Kaykunamanta rikuk Yanapak Wasipashmi ima shina kanata willana. Wawapak ima ministishkakunata rikushpami kaytaka rurana. Kaykunamanta rikukkuna, kashna nishkakunata mana paktachikpika, o pipash mana paktachichun sakikpika, kay Kamachiypi nishka shinami llakichi tukushka kanka. 24 niki.- Mamapak chuchuta chuchushpa wianamanta.- wawakunaka mamapak chuchuta chuchuspa wiana hayitami charin, shinami mamapak huyaywan watarishka shina wianka, alli mikushka wiaytapash ushanka, wianka, alli wianka. Llaktapak unkuy illak kawsanata rikuk ukukunapash, mana llaktapak unkuy illak kawsanata rikuk ukukunapashmi, mamakuna paykunapak wawakunaman, imamanta chuchuta kushpa wiachinamanta yachakuyta kuna kan. 25 niki.- Wiksayu kakpi ima shina alli charinamanta shinallatak wawata unkuy pacha ima shina yanapanamanta.- llaktapak yanapak wasikunapash, unkuy illak kawsanata rikuk yanapak wasikunapash, wawakunata, maltakunata yanapashpa llamkakkunapashmi, wiksayu mamatapash, unkuna pachapi ima shina yanapapipash alli yuyarishpa llamkana. Kaytaka mamapi yuyarishpa, shinallatak wawakunapi yuyarishpami rurana. Kaykunataka, ashtawanpash, malta wawakunapi yuyarishpami rurana, shinallatak mana ishkay waranka gramos pesota charik llullu wawakunapi yuyarishpami llamkana. 26 niki.- Alli, sumak kawsayta charina hayimanta.- wawakunapash, maltakunapash sumak kawsayta charina hayitami charin, ayllu ukupipash alli kawsashpa, kullkitapash charishpami, alli wiay ushanka. Kay hayipimi yaykun, alli mikunakunapak yanapaykuna, pakta mikuna tiyachun yanapaykuna, pukllana pachakunata kuna, unkuy illak kawsanata rikuk ukukunaman yaykuy ushana, alli yachakunata charina, alli churahunata charina, alli kawsana kuskata charina, kawsana kuskapash chuya kana, tukuylla serviciokunata charik wasita charina. Mana puri ushak, mana rikuy ushak, mana rimay ushak, mana imatapash ushak wawakunamanka, llakta shinallatak yanapak wasikunapashmi yanapana kan, paykunapash maymanpash ri ushashka kachun ankunatapash paykunapak ruranapi, shukkunawan rimashpa, willarishpa katichunpash. 27 niki.- Unkuy Illak kawsana hayita charishkamanta.- Wawakunapash, maltakunapash, paykunapak aychapipash, yuyaypipash alli, unkuy illak kana hayitai charin. Wawakunapak, maltakunapak unkuy illak kawsanaka kashnami kana: 1. Mana ima kulkita kushpa, llaktapi hampina ruray katichikunata15 chaskinalla, alli mikushka kana shinallatak mana mapayashka Pachamamata charina;
14 15
43
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Alli wasipi, alli ayllu llaktapi, huyashpa charikpimi, yuyaypipash, alli pukurik shina wiay ushanka. Wawakunawan, tayta, mamawanpash alli aparishka kachunmi ima ali ruraykunata kuk ukukunapash shayachishka kana;
10. Manara wawata unkushpapash, wawata unkushka washapash, chuya kawsayta charishka kachun hampishka kana hayikunatami charin; Wawakunamanka mana hatunachu, sayriyaytapash, akru yakutapash, industrial llutanakunatapash, tabacotapash, ninawan wauchik armakunatapash, ima tukyanakunatapash. 28 niki.- Unkuy illak kawsanapi, llaktaka imata ruranata charin.- Unkuy Illak Kawsanata rikuk Yanapak Wasiwan tantanakushpami, Llaktaka, kaykunata rurana: 1. Yalik nikita paktachinkapakmi, kapakkamay yuyaykunatapash, planes, ruray katichikunatapashmi kilkana, shinami chay nikipi kilkashka hayikunatapash paktachi ushanka; Llaktapi kawsakkunata alli hampinkapak, tukuykunata hampinkapakmi, mushuk yuyaykunata hapishpa llamkana; shinallatak wawakunapash, mamakunapash ama waushka kachunmi llamkana, llaktapi mana alli mikushka wawakunapash, unkuywan wawakunapash pishiyashka kachunmi sinchita llamkana; Yachaykunata ruraypipash, maykan wawa mana yuyaypi alli pukurishka kanata uchalla yachashka kachun llamkana, shinami uchalla imatapash ruray ushanka; Wawakunapash, maltakunapash, mana ima kulkita kushpa hampita chaskishka kachunmi rikuriyana; Tuksishpa vacunakunata churanapash tukuylla paktashka kachunmi rikuriyana; Tayta, mamakunapak, mana kashpaka, maykan wawakunata wiachik kashkakunamanmi yachakuykunata kuna, wawakunapash unkuy illak kawsachun ima shina charina kashkamanta yachakuchun, shinallatak alli mikuchishpa wiachishka kachunpash, alli chuya kawsayta charichunpash shinallatak kawsana kuskatapash chuyata charishka kachun; shinallatak, Aychapi kashpa, yuyaypi kashpa, shinallatak imapi kashpapash ima rurayta mana ushak wawakunatapash, maltakunatapash, ama washaman sakishpa, alli rikushka kachunmi llamkana.
2.
3. 4. 5. 6.
7.
44
<
29 niki.- Tayta, mamapash, imata ruranapacha kashkamanta.- tayta, mamapash, maykanpash wawakunata charikpash, unkuy illak kawsayta charichunmi, hampichishpa charina, hampikpak pankapi nishka shinata paktachishpa, hampikman rikuchiriyashpa, tukuyta alli chuyallata charishpapash. 30 niki.- Hampik wasikuna imata paktachinapacha kashkamanta.- kulkipak hampik wasikunapash, mana ima kulkita hapishpa hampik wasikunapash, kaykunataka ruranapachami: 1. Maykan wawatapash, maltakunatapash, paypak aychapi ninanta nanachihukpi, apakpika, kulkitapash mana maashpami hampina. Chay hampik wasita pushak illan nishpalla, kulki mana tiyanchu nishpalla, mana maypi sirichina illan nishpallaka mana wawataka mana hampishpa sakinallachu kan; Taytaman, mamamanmi, wawakuna kashpa, maltakuna kashpapash alli kak, mana alli kaktapash willana; Unkushka mamakunapak kilkashkakunatapash shuklla pankapi shikanyachishpami charina, chay pankapimi, wiksayu kashkamanta kilkashkapash, unkushkamanta kilkashkapash, unkushka washa ima shina kakmanta kilkashkapash tiyahuna; shinallatak paypak kawsaymantapash, maypi kawsakmantapash, mamapak ayllukunamantapash killkashka charina kan; Wawa wacharishka washaka uchami imatapash pipak wawa kakta yachankapak churana, kaypaka maki rukakunapimi rikunalla, chakipipash rikunallami kan; shinallatak shutikunapi, hipa shutikunapipash, watapipash, mamapak maki rukakunapipash rikushpa; chay washaka shuk certificado pankatami kuna, wawataka Registro Civil Yanapak Wasipi shutichishka kachun; Registro Civil Yanapak Wasipi shutichinkapak imatalla ministishkamantami, tayta, mamamanpash willana; Mama kashpa, wawa kashpapash, ima aycha nanaywan mana alli kakpipash, alli kankakamanmi pakta kana, ishkanti alli tukushpa pakta kankakamanmi yanapana; Maykanpash wawa, paypak aychapi ima llakiwan wacharikpika, hampikka, aychapi rikuriyanami kan; Tayta, mamamanpashmi, wawa ima shina wacharishkamanta willana kan, shinallatak ima shina yanapashpa kawsanamantapashmi willana, ashtawanpachaka, aychapi imapash illak, ima nanaywan wacharishka wawakunapak taytakunaman. Mamakunapash paykunapak wawakunaman, paypak chuchuta kuska kachunmi maana, kaytaka watakamanllapashmi mana sakishpa kuna;
2. 3.
4.
5. 6. 7. 8.
9.
10. Wawakunatapash, maltakunatapash alli, huyashpa charinami kan; 11. Maykan wawapash, maltakunatapash, paypak aychapi llakichishka shina kakpika, uchami chay llakikunamanta rikuk pushakkunaman willana; shinallatak maykan wawa kaktapash mana yachashpapash shinallatak maypi kawsakta mana yachashpapash uchami chay llakikunata rikukkunaman willana; 12. Paypak aychapi llakichishkata rikuchikkunataka allichishpami charina; shinallatak, 13. Wawakunapak pakta kanata rikukkunamanmi, maykan wawa ima nanaywan, mana kashpaka, ima illak wacharishka kakpipash willana. 31 niki.- Llaktapi mana ima llakita hapishpa kawsanamanta.- wawakunapash, maltakunapash, llaktapi ima llakita mana hapishpa kawsana hayitami charin. Kayka, llaktapi llika ukupipash, allikunata hapichun nishkapash paktachishka kachun nikunmi, uchilla kamachikpi nihushka shina.
45
16
Administrador.
46
<
Pueblo awpakpi riksichina, chaypimi wawa shutita shukman tikrachishkata riksishpa, shuk declaracion judicial nishkata rurankakuna. Chay shutita alli rikushka washami, Kishpichikka chay shutita shukman tikrachishka kachun nishpapash, mana chay shutitaka chaski ushanllu nishpapash sakinka. Chay washami, Registro Civilpi llamkakkunaka, tukuylla pankakunapi shuk shuti kachun pankakunata rurashpa sakinka. Kaymantaka mana ima kulkita kunachu kanka. Ayllu llaktakunamanta, shuk marka kawsaykunamanta wawakunapash, maltakunapash, paykunapak rimana shimipi shutikunatapash churari tukunallami. Registro Civilpi llamkakkunapash, kay shutikunataka mana harkashpa churanatami charin. 37 niki.- Yachakuyta charina hayi.- tukuylla wawakuna, maltakunami, alli yachakuyta chaskina hayita charin. Kay hayika, yachakuypak alli llikata charinami kan. 1. 2. 3. Tukuylla wawakuna yachakuna wasiman yaykushka kachun, shinallatak maltakunapash chawpi yachakuna wasiman yaykushpa, alli yachakuykunata chaskishka kachun. Ayllu kawsaykunatapash kuyashpami charina, shinallatak shuk shikan shikan laya kawsaykunatapash riksishpa huyanami kan. kuskakunamanta,
Yachachinapipash, mana shuklla laya yachakuykunata kunachu kan, ashtawanpash tukuylla wawakuna imata yachakunapi ministishkata rikushpami yachachina, mana tukuyta rurayta ushak wawakunapi rikushpa, llamkak wawakunapi rikushpa, shinallatak maykan wawakuna ashtawan yanapaykunata ministikkunapi rikushpami llamkana. Yachakuna wasikunapika, wawakunapash, maltakunapash, yachachikkunatamki charina, shinallatak yachakunkapak imaykunatapashmi charina, yachakuykunata rurana taripanawasi17 kuskakunatapash, maypi yachakunakunatapash, shinami alli yachakuytapash ushankakuna. Kay hayipimi manara watata charik wawakunapash, picha watata charik wawakunapash alli yachakuyman yaykuy tukushka kachun nikun, chaymantami, tukuykunapak proyectokunatapash, ruray katichikunatapash paskana kan, uchilla wawakuna imata minishtishkapi rikushpa. Chay yachakuykunapika, wawakunapak, maltakunapakk, ayllu llakta kawsaypi imapi kriskakunatapash valichishpami yachachina.
4.
5.
Llaktapi yachakuykunaka mana ima kriskata yachachinkachu. Tukuylla wawakunami chunka watakamanka, yachakuykunataka chaskinapacha kanka, shinallatak chawpi yachakuna wasita tukuchinkakamanka mana ima kulkita tikrachishpa yachakuykunata chaskinallami kanka. Llaktapash shinallatak shuk yanapak wasikunapashmi, tukuylla yachachik wasikunapi, alli yachakuyta kuska kachun rikuriyana kanka, wawa warmikunapash, hari wawakunapash, warmi maltakunapash, hari maltakunapash, pakta pakta yachakushka kachunpash rikuna kan, shinallatak tayta, mamapash, paykuna munashka yachakuna wasiman, paykunapak wawakunata churashka kachun sakinalla. 38 niki.- Yachachina ruray katichikuna imata maskak kashkamanta.- yachakuna wasikunapash shinallatak chawpi yachakuna wasikunapash, alli kawsanapak yuyaykunatapash kushpami yachachina kan, kaykunaka, kaypakmi ministishka kan:
a) Wawakuna, maltakuna ima shina kashkapash wiarishka kachun, imata ushashkapash, yuyaypi pukurishkakunapash wiarishka kachun, shinallatak paykunapak aychapipash wiarishka kachunmi kuyaywan, pukllachishpayman yachachina.
17
Taripanawasi: laboratorio
47
g) Yuyaypipash pukurishpa, shikan kuyaylla yuyaykunata charishka kachun, imata rikushpapash yuyaywan rikuk kashka kachun; h) Yachachina llamkaywan pukuchik kashka kachun shinallatak yachakuykunata rurak kachunpash; shinallatak, i)
Pachamamatapash kuyashpa charishka kachun yachachina.
39 niki.- Taytakuna, mamakuna, paykunapak wawakunapak yachakuypi imata rurana kashkamanta.- taytakunapash, mamakunapash, shinallatak wawakunata yanapashpa charikkunapash, kay hayikunata, kay paktachinakunatami charin: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Yachakuna wasikunapi shutita kilkashpa churana; Wawakuna yachakuchun, yachakuna wasikunata akllana, paykuna munashkapi; Yachachinakunapipash pakta kana, rikuriyana; Wawakunapash, yachakuna wasiman rik mana rik kashkatapash rikuriyana; Yachakuykunapash ashtawan alli tukushka kachun, yuyaykunata kushpa pakta kana; Llakta shinallatak llaktapi kawsakkuna, ima yachakuykunata kunkapak kallarikpipash, chay yachakuykunata hapishpa, shukkunatapash chaskichina; Yachakuna wasikunapipash, paykunapak wawakunapak hayikunata paktachishka kachunmi rikuriyana; shinallatak, Chay hayikunata mana paktachishka kakpika, alli yachashka washaka, riksichishpa huchachinallami.
40 niki.- Ima shina llakichina kashkamanta.- yachakuna wasipi yachachikkunapash, yachakuna wasipi mana kazzukpi piachinakunapash, wawakunapak, maltakunapa hayikunata rikushpami ima llakikunatapash churana; sinchi makaykunataka mana charinachu, shukta mana valichinapash mana tiyanachu.
48
<
41 niki.- Kashna shinaka mana llakichinachu.- yachakuna wasikunapika mana kashna llakichinachu: 1. 2. 3. 4. Aychapi astishpa llakichina; Wawakunapak, maltakunapa yuyaypi waktay shinaka mana llakichinachu; Tawkapurata llakichinatapash mana ushanachu; shinallatak, Yachakuk wawa imatapash mana ushan nishpalla chay wawata shikanyachishpa, mana washaman sakitaka ushanachu, shinallatak tayta, mamapash imatapash charik nishpallaka mana washaman saki ushanallachu. Malta wiksayu kakpipash mana llukchishpa kachanallachu. Maykan wawatapash, maltatapash, paykunapak tayta, mama, mana alli nishpallaka mana yachakuna wasimanta llukchishpa kachanallachu.
Yachakuna wasi ukupi, maykan wawapash, maltapash mana alita rurashkamanta rikuchinakunapika, yachakukpashmi, ninahushka shina kashka, mana shina kashkatapash rikuchinkapak huchachinahuk pacha chaypi kana, shinallatak paypak tayta, mamapash chaypimi kana. Yachakuna wasipi pitapash aychapi chayashpa llakichishka kakpipash, chashna llakichinkapak munakta yachashpapash uchami, Agente Fiscalman willana, uchilla kamachikpi nihushka shina llakichishka kachun, shinapash yachaykunata rurashka hipami llakichina kan. 42 niki.- Aychapi mana imatapash ruray ushak wawakunapash, maltakunapaksh yachakuyta chaskina hayimanta.- aychapi ima nanayta, llakita charik wawakunapash, maltakunapash yachakuna wasiman yaykuna hayitami charin. Tukuylla yachakuna wasikunapimi chaskina kan, shinallatak paykuna ministishkapipash yanapanami kan, aychapipash rikushpa, yuyaypi rikushpapash, yachakunahuk, mana yachakunahuktapash rikunami kan. 43 niki.- Ayllu llaktapi kawsana hayimanta.- wawakunapash, maltakunapaksh, paykunapak ayllu llaktapi ima ruraykuna, takikuna tiyakpipash, chaykunapika paktami kana. Kay hayita paktachishpami, paypak ayllu llaktapi ima rikuna tiyakpipash yaykuy ushanalla kanka, paypak watapak mana alli kakpillami mana maymanpash yaykuy ushanka. Llaktata pushakkunapash, ayllu llaktata pushakkunapashmi, ayllu llaktapak kushihuy pachakunapak tantanakuykunata rurana, sumak rikuna, uyanakunatapash, pukllanakunatapash rurana, chaykunamanka wawakunapash, maltakunapash yaykuy ushanallami. 44 niki.- Runakunapak, yanakunapak ayllu llakta hayikunamanta.- Wawakunata, maltakunata alli rikunkapak ima ruray katichita rurashpapash, paykunapak ayllu llakta ukupi ima shina yuyak kashkata riksishpami rurana, shinallatak paykuna imata ministishka kashkatapash rikushpami rurana, ima shinami Mama Kamachikpipash, uchilla kamachikkunapipash nihuk shina. Llaktapak yanapak wasikunapi wawakunawan, maltakunawan llamkakkunapash, mana llaktapak yanapak wasikunapi wawakunawan, maltakunawan, llamkakkunapashmi, imata rurashpapash, chay kawsay markapak yanapak wasikunawan tantanakushpa llamkana. 45 niki.- Willaykunata chaskina rurana hayimanta.- wawakunapash, maltakunapaksh, willaykunata maskana, akllana hayitapashmi charin; shinallatak maykan uyana anta, rikuna antapi rikunkapak munashpapash akllanalla, shinapash uchilla kamachikkunapi nihushka shinami wakinkunataka harkana kan.
49
2.
3.
Kay harkaykunataka, rikuchina, uyachina antakunamapash, kilkak ukupakpashmi kan, willak llikakunapakpash, publicidadta rurak empresakunapakpash shinallatak rikuna ruray katichikunapakpash. 47 niki.- Alli willaykunata chaskichun pi rikuna kashkamanta.-Alli willaykuna tiyachunka, Llaktaka kaytami rurana:
a) Rikuchik antakunatapash, uyachik antakunatapash, kilkakkunatapash, alli willaykunata yalichishka kachun, wawakuna, maltakuna ministishkata yalichishka kachun, paykunapak yachakuyta sinchichichun rurashka kachun. b) Llaktapi wawakunata, maltakunata rikuk tantanakuypak ruray katichikunatapash, mana ima kulkita maashpa yalichishka kachun. c) Wawakunapak, maltakunapak killkashkakunata rurashpa, mirachishka kachun llamkana. d) Willak antakunatapash maanami, wawakunapak, chaya wiakkunapak ruray katichikunapash paykunapak shimipi rurashka kachun, shikan shikan kawsay marka, ayllu kawsaymanta kashkamanta. e) Willaykunata yalichinkapakka, shikan shikan pachami tiyan, mana wawakunapak, maltakunapakk alli kana willaykunataka, franja familiar nishkapi ama yalichishka kachunmi maankakuna. Shinallatak wawakunapak rurashka rikuchinakunapipash ama yalichishka kachunmi maana. f)
Uchilla kamachikpi nihushka shinaka, maykanpash wawakunaman kashpa, maltakunaman kashpapash, mana alli kamukunata kukpi, mana alli kilkashkakunata kukpipash, mana alli rikunakunata kukpipash llakichishkami kanka. Chay nali willaykunaka, makanahuyta yachachik kashkamanta. Shinallatak wamikunata kashpa, harikunata kashpapash lluchullata rikuchik kamukunata kukkunataka, uchilla kamachikpi nihuk shinami llakichina; shinallatak.
g) Willaykunata rikuchikkunatami maana, imata kuna kashpapash riksichina, ima shina ruray katichi kaktapash willashpa, mashna watata charishpa rikuna kashkatapash yachay chayachina.
50
<
Maykan kilkashka, shuyu, ruray katichi kashpapash, makanahuyta rikuchik kakpika, wawakunapakpash, maltakunapakpash mana alichu kanka. Shinallatak manllachik kashpapash mana ali kankachu, shinallatak wawakunata, maltakunata mana aliman apak ruray katichikuna kashpapash mana alichu kanka, paykunapak aychapakpash, alli kawsaypakpash, yuyaypakpash mana alichu kanka. Ima shina kashpapash, kaykunata harkashpa paktachinakunataka, kay Kamachikanchapi18 nihushka shinami rurana, llaktata pushak maashkata, paktachinkapak. Llaktapi ima rikuchiskapash ali kachun rikuriyana. 48 Niki.- Pukllana, shinallatak samana hayimanta.- wawakunapash, maltakunapakpashmi, kushihuna, samana, pukllana, shukkunatapash ruray ushana hayikunata charin. Llaktata pushakkunapash shinallatak markakunata pushakkunapashmi, wawakunapash, maltakunapaksh, kallari pukllaykunata yachakushpa, pukllashka kachun llamkana; shinallatak alli, tukuykuna yaykunalla kuskakunatapash shayachina, tukuykunapak rikuchinakunapash, mana ima kulkita kushpa rikunalla kashka kachunmi rurana, shinami kay hayikunata paktachishka kachunpash ruranalla. Yachakuna wasikunapash pukllana kuskakunatami charina, chaypi ima rikunakunatapash churankapak, kulkitapashmi paktanata rikushpa churana, kaykunata rurashka kachun. Llaktapi wawakunata maltakunata rikuk tantanakuypi llamkakkunami ima ruray katichipash, ima rikuykunatapash ima shina ruranamanta willana kan, imata hatuy ushana kashkamantapash, ima pukllaykunata ruray ushana kashkamantapash, computadorapi pukllanakunatapash, shinami wawakunapakpash alli kashkata rikuna, paykunapak wiaypipash mana waklichishka kachun. 49 niki.- Llaktapak pampakunapi imatalla rikuchi ushana kashkamanta.- Wawakunapash, maltakunapaksh mana yaykunalla nishka rikuchinakunamanka mana yaykuy ushanallachu kan. Wawakunapash, maltakunapaksh yaykuy ushanalla ruray katichikunaka, kulki tantachishkapipash, kitiman, llaktaman kunapash mana yapata kunachu kanka, kaykunataka markata pushakkunami rikuchina kan. Chay rikuykunamanka, mana ima kulkita kushpami, yanapay tukushpa tiyak wawakunapash, maltakunapaksh yaykuy ushanka. Ima llaki tiyakpipash, chay rikuchiykunata rurak empresami, alli kashka kachun rikunata charin.
18
Kamachinachina: reglamento.
51
2. 3.
4.
5.
Uchilla kamachikpika rikuchichunlla nihukpipash, mana shina ruranachu. Chunka picha wata yalita charik maltapak shuyutapash, payta manara tapushpaka, mana rikuchinachu, uchilla wawakunapak shuyuta rikuchinkapakka, paypak tayta, mamatami tapuna, taytakunaka, wawapak alli kana kakpillami, shuyuta tukuykunaman rikichichunka sakina. 53 niki.- Wasi ukupika chaypi kawsakkunallami imatapash yachana, wasimanka pipash mana yaykuy ushanachu shinallatak ima shina willana kashkamanta.- tayta mamakunapash, yachachikkunapash wawakunataka rikuna hayita charinmi, shinapash, wawakunapash, maltakunapakshm paykunapak kawsaypi pakalla kana hayitapash charinmi; paykunapak wasimanpash mana maykanpash yaykuy ushanallachu, paykunapak kilkaymanpash, paykuna rimashkakunatapash mana yankata uyanallachu, uchilla kamachikpi nihushka shina. Nalita rurachun pipash satirichunka mana sakinachu. 54 niki.- awpa watakuna llakichik kashkamanta killkashka pankakunatapash mana shukkunaman riksichinalla hayitami charin.- maykan maltapash, yachaykunata ruray tukushka kakpipash, huchachi tukushka kashka kakpipash, chay llakichi tukushkamanta wichay tukushka kashka kakpipash, alli tukuchun yachakuykunaman churashka kakpipash, chay llakikunataka mana tukuykunaman riksichina hayitami charin, uchilla kamachikpipash shinami nikun. Kishpichik chay llakimantaka riksichina nikpillami riksichina kan. 55 niki.- Aychapi nanaykunata charishpa mana imatapash ruray ushak wawakunapash, maltakunapaksh, hayikunata charinmi.- Unchilla kamachikpi, tukuylla wawakuna, maltakunami hayikunata charin nishkatapash paktachinami. Chay hawami, aychapi
52
<
nanaykunata charishpa mana imatapash ruray ushak wawakunapash, maltakunapaksh, shuk hayikunata charin, paykuna ima shina kashpapash, ushashkapipash ashtawan sinchi tukushka kachun, alli kawsayta charishka kachun, payllata ima munashkata rikuy ushashka kachun, shinami wiarishpaka, llaktapi imata rurankapash munashpapash, ruray ushanka. Shinallatak imamanta shina kashkatapash yachay chayana hayita charinmi, ima hayikunata charishkatapash yachay chayanami. Kay hayikunataka, llaktata pushakkunami paktachina, yachakuna wasiman yaykuchun sakishpa, shinallatak shikan shikan yachakuykunata kushpapash, uchilla kakpillata kallari yachakuykunata kuna, imapi nali kakpipash allichinkapak hampina, llamkaykunapakpash yachachina, samana, pukllana pachakunatapash charishka kachun. Kaykunataka, aychapi llakikunata charik wawakunapak, maltakunapakk tayta, mamakuna mana kulkita charikpika, mana ima kulkita kushpa chaskinallami kanka. 56 niki.- Wataywasipi wichay tukushka tayta, mamakunapak wawakunapak, maltakunapakk hayikuna.- imamantapash wawakunapak, maltakunapakk, tayta, mamakuna wataywasipi wichay tukushka kakpika, Llaktami paykunataka wakaychishpa charinka, shinallatak imakunatapash kunka. Paykunataka mana wataywasi ukupi charinachu. Ayllu ukupi, ayllu llaktapi kawsachunmi ima shinapash yanapana, shina kachunka, paykunapak tayta, mamawanpash rimachunmi paykunapakman kimichina. 57 niki.- Makanahuykuna tiyakpipash, ima llakikuna tiyakpipash, wakaychishka kana hayimanta.- llakta ukupillata kashpapash, karu llaktakunawan makanahuykuna tiyakpipash, ima llakikuna tiyakpipash, wawakunata, maltakunatami wakaychina kan. Chay llaki tukushka kuskakunamanta llukchishpa, kawsana kuskata kuska, mikunata kushpa, hampichishpa, hampikunata kushpami yanapana. Karu llaktapak hayikuna ima nishkakunatapashmi paktachina, wawakunapak, maltakunapakk allipak; chaymantami, kulkikunatapash, alli kawsayman kutin ima shina kimirina kashkakunatapash rikunka. Shinami, paykunapak hayikunata charinaman, paktachinakunaman kutin kimirinka. Llakta ukupi makanahuykunapakllata, karu llaktapak makanahuykunapak, wawakunata, maltakunata tantachichunka mana sakinachu. 58 niki.- Shuk llaktamanta, kay llaktaman pakahushpak shamushka wawakunapak hayikunamanta.- shuk llaktamanta, kay llaktaman pakahushpa shamushka wawakunaka, kay llaktapika refugiados nishpa riksi tukushkakunami kanka. Chaymantami paykunataka yanapashpa wakaychinka shinallatak hayikunata paktachishka kachun llamkana. Tayta, mamakunapash, wawata, maltata charikkunapash, chay yanapaytallatami chaskinka.
53
5. 6. 7. 8.
54
<
65 niki.- Kamachikkunata paktachinakunapi imata rurana kashkamanta.- Kamachikkunata paktachishpa wawakunawan, maltakunawan imata pakta rurashka kashpapash, kay Kamachiypi nishka shinami rurashka kana. Kaykunapillami mana kay Kamachiypi nishka shina rurashka kana: 1. Mana chunka picha watata paktachishka maltakunawan ima yuyaykunaman chayashka kashpapash, chay pankaka mana imapak valichishkachu kanka. Shinapash uchilla kamachikpi imamanta valichishka kana nihukpipash chaytaka paktachinami kanka. Chunka picha watata paktachishka maltakunaka, llamkankapak ima pankatapash aspinallami, kay Kamachiypi nihushka shina; shinallatak, Yachakukkunapak tantanakuyta shayachinkapak rurashka kilkaykunapipash, ayllu llaktata riksichik tantanakuykunata shayachinkapak rurashka kilkaykunapipash, pukllaykunapak tantanakuykunapak rurashka kilkaykunapipash, llamkaykunapak tantanakuykunata rurashka kilkaykunapipash mana kay kamachikkaka rikunata charinchu. Kay tantanakuykunapimi maltakunapaksh pakta imatapash ruray ushanka. Kaykunata shayachinkapakka, ishkay waranka dolarkamanmi tantachina kan, mana ashtawanka.
2. 3.
Maltakunaka, kamachikkunapi nishkakunata mana paktachinahukpika, acciones judiciales nishkakunawan, sinchi shayarishpa paktachichun maanallami kan. Wawakunapak hayikunata, paykunata cuidakkuna mana paktachikpika, shukkunapak yanapayta maanallami kan, huchachikunata rurachun. 66 niki.- Wawakunapak, maltakunapak paktachinakuna.- Wawakuna ima llakita rurashkamantaka mana pay llakichi tukushka kankachu, ashtawanpash paykunapak tayta, mamakunami, ima nalita rurashkamantapash, Kamachiyka Civilpi nishka shinaka tikrachina kan. Maltakuna ima nalita rurashka kashpapash, paykunami Kamachiypi nishka shinaka tapuykunata tikrachina, llakichi tukushkapash kana. Kilkaykunata rurashka hawa ima nalita rurashpaka paymi tikrachina kan, paypak tantanakuy hawa ima nalita rurashka kashpapash, ima shinami awpa nikipi nihushka shina.
IV KAPAKNIKI MAMA MAKACHUN, MANA RURANAKUNATA AMA RURACHISHKA KACHUN, AYCHAPI AMA LLAKICHISHKA KACHUN, WAWAKUNATA, MALTAKUNATA SHUK KUSKAKUNAMAN APASHPA AMA CHINKACHISHKA KACHUN
67 niki.- Makanaka ima kashkamanta.- makanaka mana aychapi sinchi waktanallaka kanchu, ashtawanpash imata rurashpapash, mana rurashpapash makay shinami kan. Makanaka, wawakunapi, maltakunapi paypak kawsaypi ima shinapash llakichinami kan. Wakinpika, paypak aychapimi llakichin, wakinpika paypak yuyaypi, aychapi chayashpapashmi llakichin. Llakichikkunaka, wakinpika, paykunapak tayta mamakunallatami kan, karulla ayllukunapash, yachachikkunapash, wawakunata cuidashpa tiyakkunapashmi kan. Kay llakichishkamantami paykunaka sinchi kawsayta chaskin, chaytaka pachawanmi kutin alli tukun. Wawapash, maltapash ministishkata mana kuk kashpapash wawakunata makashpa charik shinami kan, mana alli wackaychishpa charishpapash. Wakinkunaka mana mikunata kushpami
55
56
<
71 niki.- Wawakunapash, maltakunapaksh chinkashka nishpaka imata nisha nin.- Kay makachinkapi nishka shinaka, Tayta, mamapash mana yachakpita, wawakuna, maltakuna chinkashka nisha ninmi. Wakinkunaka, paykunapak munaymi rin, shukkunaka mana munashpatami. Paykunaka wasipi kana kashpapash illanmi, yachakuna wasipi kana kashpapash illanmi, shuk kuskakunapipash illanmi, chaymantami chinkashka nin. 72 niki.- Chay llakikunata yachay chayachina.- Yachakushka kashpapash, maykan kashpapash, wawata, maltata makashka shina kakpi, aychapi takarishka shina kakpi, chinkashka, shway tukushka wawa shina kakpika uchami yachay chayachina. Ishkay chunka chusku pacha hipakamanmi willana, maykanpash fiscalpak awpakpi kamachikkunata paktachikkunapak awpakpi, pipash kaykunamanta rikukkunapak awpakpi, Defensoria del Pueblo Yanapak Wasipipash, paykuna, hayikunata paktachichun rikuk kashkamanta. 73 niki.- Makay tukushpa kawsak wawakunatapash, maltatapash, wakaychina, yanapana kashkamanta.- Tukuykunami, wawakunata, maltakunata makak kashkata yachashpaka uchami yanapana, makay tukuk wawakunata maltakunataka wakaychina, yanapanami kan. Paykunata makashpa kawsakta yachaspa, aychapi takarishpa kawsakta yachashpa, shuk kuskaman apay tukushka kawsakta yachashpaka, paykunapak hayikunatapash mana paktachishpa kawsakta yachashpapash, uchami yanapana, kamachikkunata riksikkunaman willashpa. 74 niki.- Kay kapaknikipi ima shina llakikunata harkanamanta kilkashkamanta.- Llaktata pushakkunami, kamachikkunapipash, yachachinakunapipash, llaktapak llamkaykunapipash wawakunata, maltakunatapash wakaychishka kachun, alli yuyaykunata kallarichina kan, shinapi kay kapakniki shutichishka llakikunapash mana ashtawan rurashka kanka. Kay rurashkakunawanmi kay kapakkamaykunata, ruray katichikunata ruranka: 1. 2. Wawakunatapash, maltakunatapash, wawakunata cuidakkunatapash paykunapak hayikunata paktachishpa, ama llakichishka kachun. yanapana,
Makay tukushka wawakunamanta, maltakunamanta yachaykunata rurana, maykan aychapi takari tukushpa llakichi tukushka wawakunamanta, maltakunamantapash yachaykunata rurana, shina rurashpa ama ashtawan llakichi tukushka kachun harkana. Shwashpa apay tukushka wawakunata, maltakunataka, maskana, kutin tarina, kutin ayllu wasiman tikrachina; shinallatak. Rukukunawan, taytakunawan, mamakunawan, wawakunawan, maltakunawan alli aparishka kachun yachachina.
3. 4.
Kay kilkashkapika, ruray katichikunapak kilkashka yuyaykunapash, kapakkamaykunata kilkashkakunapash, llaktapi kawsakkunanti rurashka kachun nikunmi shinallatak ayllukunawan pakta, wawakunanti, maltakunanti rurashka kachun nikunmi chaytami paktachina. 75 niki.- Yanapak Wasikunapipash ama llakichishka kachun llamkana.- Llaktata pushakkunami yuyarina shinallatak paktachina, kamachikkunapipash kilkashpa, yachakuna ukukunapipash yachachishpa, wakaychina ukukunapipash rikushpa, chay yanapak wasikunapipash ama makaykuna tiyashka kachun, shinallatak rukukunawan, wawakunawan, maltakunawan punllanti alli aparishka kachunpash. Tukuyta alli apanapi rikukkunapash, yachachikkunapipash, alli wiachikkunapipash, ayllu kawsaymanta yachachikkunapipash, wakaychinakunapipash, tukuypi rikuk yanapak wasikunapash, wawakunapak, maltakunapakk hayikunata riksishpa, alli paktachikkuna kashka kachun, makana yuyaykunatapash, aychapi llakichinakunatapash washaman sakishka kachun.
57
3.
4. 5.
79 niki.- Kay kapakniki shutichishka llakikuna ama ashtawan rurarishka kachun imata rurana kashkamanta.- Kay Kamachiypi kilkashkakunata paktachishpa, shinallatak uchilla kamachikkunapi kilkashkakunatapash paktachishpami, kay kapaknikipi shutichishka llakikuna ama ashtawan rurarishpa katichunka, Kishpichikkunapash kaykunatami rurachun mantanka: 1. Wawakuna, maltakunapaksh pakalla apay tukushka kuskakunamanta yachaykunata rurana, chay wawakunata tarishpa, ayllu wasiman tikrachinkapak. Chay wawa kacharishka kachunka, wawakunata, maltakunata rikuk Juezmi, wawata llukchishka kachun nina, mana ima hatun tantanakuyta rurashpallata. Ayllukunatapash wakaychina, Yanapak Wasipi chaskina kashpapash shina rurana. Wawakunatapash, maltakunatapash, paykunapak ayllukunatapashmi, wakaychik, yanapak ruray katichiman churana. Wawakunamanpash, maltakunamanpashmi boletas de auxilio shuti pankata kuna, makak imatapash ama ashtawan ruray ushashka kachun. Makakwanpash rimana, ama ashtawan makashpa katishka kachun. Makaktapash alli tukuchun, shuk ruray katichi ukupi churana.
2. 3. 4. 5. 6.
58
<
7.
Wawapak, maltapak kawsaypak llaki kakpika, makashpa chariktami wasimanta llukshishka kachun maana. Makakpash wasi ukupi kawsashpami, wawataka aychapipash makashpa sinchi shimikunata rimashpa, aychapipash llakichishpa charin, chaymantami llukshichun maana. Wawata wasi kanllapi charihuhska kashpapash, makak chay wasimanta llukshikpika, paypak wasiman kutin tikrachinallami. Makakka, mana kutinka makay tukushpa kawsashka wawapak, maltapak kuchumanka kimirita ushankachu. Makashpa kawsak kashkaka, wawata kashpa, maltata kashpa, ayllukunata kashpapash, mana imatapash nishpa manllachinata ushanchu.
8. 9.
10. Makakka a mana imata rurak kashpapash chaytaka mana rurashpa kati ushanachu. 11. Llakichik yanapak wasitapash a mana llamkashpa kati ushankachu. 12. Chay llakichik yanapak wasipi llamkakkunapashmi, yachakuna tantanakuykunaman rina; shinallatak. 13. Nali rurakkunamanta yachashpa llamkakkunaka, imapash alli tukushka mana alli tukushkata yachankapakmi rikuriyana kan. Wawakunapak, maltakunapakk aychapi, yuyaypi, sinchita llakichishami nishpa rimaykuna tiyakpika, uchashpa willaykunata rurana; chashna shina llakichishka kakpikarin, chaykunata rikushpa llamkakkunaka, uchami numerals 2manta 9kaman nihuskakunata paktachina; shinallatak 12, 13pi nihushkakunatapash, chay washaka chay llakikunata rikukpak awpakpimi yachay chayachina, manara kanchiks chunka ishkay pachakuna yalikpillata. Shina rurakpimi, Kishpichikka llakichitapacha llakichi ushanka. 80 niki.- Hampikpa awpapi yachaykunata rurana.- wawakunatapash, maltakunatapash, paykunapak aychapi ima rikunatapash mana yankata rikuy ushanachu, ashtawanpash wawapash, maltapash rikuchun sakikpimi rikunalla. Paypak aychapipash, yuyaypipash mana llakichishkachu kana. Wawata kashpapash, maltata kashpapash, ima shina llakichishka kakpipash, shuk hampikpak yachaytallami rurashka kana, imapakpash minishtishka kakpillami kutin shuk yachaytaka rurana. Kay yachaykunata rurashka, hampinata yachakkuna, ima rikunakunata tarishka kashpapash, ima shina llakichishkata tarishka kashpapash pakallami alichishpa charina, chay washami pay ima rikushkatapash willana kan. Hampik wasikunapi yachaykunata rurashkataka, hampikkuna rurashka kanka, chay willaykunataka, kamachikpak willay nishpami shutichishka kanka.
V KAPAKNIKI WAWAKUNAPA, MALTAKUNAPA LLAMKAYMANTA I Umakillka Kamachiypi imatalla willashkakuna 81 niki.- Wawakunata yapa llamkachinamanta harkana.- Kari wawa, warmi wawa malta wawakunapash hayikunata charinmi, Mama llaktapash, tukuykunapash, ayllukunapash wawakunata ama yapata llamkachichun nikunmi, paykunatak llamkachishpa kulkita hapishpa ama tiyachun nikunmi. Shinallatak ama llaki kawsachun, ama yanka llamkashpa kawsachun,
59
19 20
60
<
87 niki .- Llankanata harkashkamanta.- Maltakunaka kaykunapimi mana llankana kan: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Rumita llukchinapi, mapata maskanapi, hakakunapi shinallata allpa ukumanta llukchina llamkaykunapipash. Tukyanalla, uma chinkanalla, rupanalla, wianata alli yuyayta charinata, harkana kakpi. Waynayana ukukunapi na kashpaka mana alli kawsakkuna purik, shinallata pukllaykuna tiyak, machana yakuta hatuna huchukunapi paypa kawsayta mapayachina kakpi. Hatun llamkana antakunawan llamkanapi, rinrrita unkuchinalla wakaykuna tiyakpi. Waukuk maltakuna ashtawan unkuyta hapinalla kakpi. Ashtawan shuk kamachikkunapi harkashka tiyashkapi, shinallata Ecuador llakta chaskishka karu llakta kamachikkunapi harkashka kakpipash. Makashpa, mapa shimita rimashpa charik wasikunapipash.
Wawakunata, maltakunata rikuk wankurishkakunami, maltakuna maypilla llankanata kashkata, maykan mana all kashkamanta harkana kashkatapash rikuchinka, kikin kawsaypi, nanay illak kanapi, yachakunapi tukuy paypak kawsaypi all kanata rikunka.
61
21 22
Kikin kashkata rikuchik panka: carnt. Puede tambin significar cdula. Kishpichik: juez
62
<
3.
Wawakunata kashpa maltakunata kashpa llakichik runata kashpapash ayllumanta karuyachita ushanmi.
Shuk laya kamachikunatami churana tukunka, shinapash wawakunapak maltakunapak hayikunataka mana kichuy ushanachu kan, kaytaka wawakunapak maltakunapak punllanti kawsaypi all sumak kawsay tiyachunmi chashna ruranka. 95. niki.-Llamkaymanta kay kamachikpi nishkakunata mana kazukpika.- kay kamachikpi nishkakunata mana kazushpaka kay llakikunatami hapinka, shinapash shuk kamachikkunapi mantashkakunataka mana shikanyachita ushanachu kanka. 1. Llaki tiyashkata riksichinami kan, tayta mamaman, maykan chay wawata minkachishpa kawsakkunaman, shinallatak wawakunata llamkachishpa kullkita paykuna hapishpa kawsakkunamanpash. Chay wawakunapak maltakunapak yaya mama kashpa, wiachikkuna kashpapash kay kamachita pakishka kashpaka, pichka chunka dolarmanta kimsa patsak dolarkamanmi payllana kanka. Wawakunata maltakunata llamkachishpa kullkita paykuna hapishpa kawsashka kashpaka, ishkay patsakmanta waranka dolarkamanmi payllana kanka. Mana kasushpa kutin rurakpikarin, llamkana wasita wichashpami sakina kan.
2.
3. 4.
63
ISHKAYNIKI KAMU
I KAPAKNIKI KAMACHIPI WILLASHKAKUNA
96 niki.- Ayllu kawsaymanta.- aylluka wankurishka ayllukunapak kallarichik sapimi kan, shinamantami yaya mama wawakunawan kawsanaka ashtaka walishka kan. Chaymantami, mama llaktaka, tukuylla alli kawsachun hayikunatapash ruraykunatapash paktachishpa kawsachun yanapan. Paykuna ima shina watarishka kashpapash chayka paykunapak allipakmi kan, chaymantami, mana shitanalla, mana chimbachinalla, shinallatak mana washa washa yalichinalla. Shinapash Kayshuk kamachikkunapi churashka kamahcikunaka ashtaka minishtishkami kan. 97.niki.- Mama llakta yanapanamanta.- hawaman willashka nikipika, mama llakta ima shina kapaktukukamyta, llamkayanta, ruraykatichita kullki kamay mirachita ima shina rurana kashkatami willahun, wankurishkakuna, ayllukuna ima shina paykuna kulki kamayta alli kawsayta charichun paktachina kashkatami rikuchin, ashtawanka wawakunaman maltakunaman. 98. niki.- Aycha ayllumanta.- wachak aylluka yaya mama, yaya mamapa ayllukunapash chusku nikikaman washa washa ayllukunapashmi kan. Kari wawapak kashpa, warmi wawapak, malta wawa kashpapash wiachik yayakunaka, wachak yayakuna shinallatami kan. Imata rurana kakpipash paykunaka wachak yayakuna shinallatami kan. 99 niki.- Shuk shutiyuk ayllumanta.- tukuy wawakunami kamachipi rikukpika pakta kan, ayllukunapash wankurishka kawasakkunpash. Shinamantami mana shikan kashkata yarina kanchikk, kamachipi nishka shina paktachinami kanchikk. 100 niki.- Yaya, mama pakta pakta rikuna kashkata.- yayapash mamapash pakta pakta rikunami kan, paykunapak aylluta awpakman apankapak, yanapashpa, wiachinkapak, yachakuna wasiman churashpa, tukuy alli kanatapash kunkapak, shina rurashpami, warmi wawapak kari wawapak hayitaka paktachinka.
65
103 niki.- Wawakuna imatalla rurana kashkamanta.- wawakunaka kaykunatami rurana kan: 1. 2. 3. Wawakunaka hari kashpa warmi kashpapash, kasuk, alli shunkumi kana, shina kakpimi yaya mamapash ima kuna kashkataka kuy ushanka. Wawakunaka yaya mama rukuyashpa unkuywan nanaywan kakpi, ima ruranata mana ushakpi yanapanami kan; shinallata. Wasi ukupi imata ruranata yanapak, ima ruray ushashkatapash rurak, shinapash paypak yachakunata pay alli kanataka ama sakichun.
Yaya mamapak wasimantapash, wiachik mamapak wasimantapash, minkarik wasimantapash, mana llukshishpa rinachu. Wasimanta llukshishpa rishka kakpika kishpichik runami wawakunata kashpa maltakunata kashpapash tapuchishpa, tikrana kakpika tikrachinka mana chayta ushana kakpika yanapak kamaytami churanka.
66
<
105 niki.- Tantanakushka yuyaykuna imata nishkata.- Kamachipi churashkaka mana hayikunalla kanllu, ashtawampish nikunmi, yaya mamapash wawakunamanka kuna kashkataka kunami nikunmi, yanapanata, yachakuna wasipi churanata, tukuylla paypak yuyaypi wiarishka kachun, hayikunapi wawakunata yanapana tiyashkata yachak kachun. 106 niki.- Ima shina wawakunata yanapak kanata rikuchik yachay.- 325 nikipi nishka shinami wawakuntaka yanapak kachunka, kishpichik runami maltakunata wawakunata rimashkata uyashka, paykunapak kikin yuyayta rikushpami kay kamachikunata paktachichun sakinka: 1. 2. Yaya mamakuna nishkatami ari nina kan shinapash wawakunata hayikunata mana pakina kakpilla. yaya mama mana alli yuyayta charikpi, churipak ushipak mana alli kana kakpi, manara chunka ishkay watata paktachikpika, wachak mamapak makipimi sakina kan, shinapash chay churipak ushipak hayikunata mana pakina kakllapi. Chunka ishkay watata a paktachishka kakpika, yayamanmi kuna shinapash rikunami kan, paktana kashkata, alli yuyayta charik kashkata, churita ushita alli charina kakta alli wiachina kakta rikushpa. Ishkanti yaya mamakuna pakta pakta charishkata rikuchikpika, mamatami akllanka, shinapash churita ushita mana llakichina kakpilla. Shinapash 113 niki kamachikpi nihushkata mana paktachikpika ni mamaman ni yayaman mana kuyta ushankachu; shinallata. Ishkandi yaya mama illakpi na kashpaka mana wiachita ushana kakpika, kishpichikmi shuk yaya tukushpa rikuchun churanka kamahchipi nishka shina.
3.
4. 5. 6.
Manarak chunka ishkay watata charik wawakunataka Kishpichik runami wawakuna ima yuyayta charishkatapa uyashpa piman kunatapash rikunka. Malta wawakunataka Kishpichik runami uyanka, shina kipami maykanman kachana kakpipash rikunka shinapash maltakunapak mana alli kana kakpika mana kunkachu. 107 niki.- Hipaman riksirikpi, wawakunata tikrachinamanta.- Kari wawata kashpa warmi wawata kashpapash hipaman riksikpi piman kuna kashkamanta. 108 niki.- Imata hapina yuyayllawan wawakunata hapishka kakpika.- wawakunata paykuna ima hapina yuyaywan hapishka kakpika kichunami, kari wawata kashpa warmi wawata kashpapash shinallatak wawakunapak llaki tiyana kakpipash. Shinami yayaman kashpa mamaman kashpapash mana tikrachina kanka, ishkantillatak hapina yuyaywan kakpika, kishpichikmi shuk rikushpa yanapakta churanka. 109 niki.- Wawakunata llaktamanta ima shina llukchinamanta.- wawakuna, maltakuna Ecuador llaktamanta llukshishpa karu llaktaman pushankapakka kusa kashpa warmi kashpapash mana yuyarinakuy tiyakpika mana llukshinkachu. Paykunalla kashpapa, shukwan kashpapash, yaya mama ari nikpillami rita ushanka; na kashpaka mana pi yanapakpi kawsakushpallami llukshi ushanka; mana kashpaka maykan Kishpichik ari nikpilla. Paykunalla rinakukpi shukkunawan rinakukpipash, ari llukshinallami nikuk pankapika churashkami kanka imapak rikushkata, mashna pachata kanllapi kana kashkata shinallata maypi kawsana kashkatapash. Sukta killa yalita kanllapi kana kakpikarin. Maykan kay mantayka ari nikka Ministerio de Relaciones Exterioresman yachak chaychinami paykuna maypi kakta yachashpa punllanti rikuriachun, ima shina kashkata ima ruranakushkatapash tukuylla wawakuna maltakuna kaymanta llukshishikakunata.
67
a mana llakita rurashpa kawsakushpaka, yaya kashpa mama kashpapash kishpichik runata maay ushankami kutinllata wawakunata paykunaman tikrachichun. Yaya kashpa mama kashpa mana alli kakpi wawakunata kichushka kashpika; maykan alli yuyayta charikmanmi kunka. Ishkandillata mana alli kakpika, shuktami maskanka wawakunata rikuchun. 113 niki.- Kishpichik killkata rurashpami, ama ashtawan wawakunata rikuchun kichunka.kishpichik killkata rurashpami. Ishkanti yaya mama ama rikuchun kichunka shinapash, kay llakikunata charikpimi shina ruranka: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Kari wawata, warmi wawata kashpa paypak aychapi yuyaypi, llakichishpalla charikpi. Kari wawata kashpa, warmi wawata kashpapash, waynayashpa charikta yachashpa. Waynayana wasikunapi llankachishpa, kullkita hapishpa kawsakpi. Muspalla kakpilla yanka yanka llankachishpa kawsakpi. Sukta killakaman paypak wawakunata mana rikushpa shitashpa sakishka kakpi. Wawakunaman mana imata kushpa, kawsakpi; shinallatak. Wawakuna kullkita maashpa purichun sakishpa kawsakpi.
68
<
Maykanpash wawakunata rikunata, harkay tukushka kashpika, mana harkay tukushka kakmi wawakunataka hapinka. Ishkandillatak harkay tukushka kakpika, shuk rikuktami churanka. Kikin ayllumanta mana pi tiyakpika kamachipi nishka shina, shuktami maskana kan, kishpichik runami harkata churashpa sakinka, shinallatak wawakunata maltakunata rikuchunka shuktami churanka. Kay kamachipi nishkata mana chaskikpika, Kishpichik runami shuk killkata Rikurayak runaman kachanka, ima shina llakichinata kallarichun. 114 niki.- Wakcha kakpi wawakunata mana kichuna kashkamanta.- Mama kashpa yaya kashpa kullkita mana charik wakcha kakpilla mana kichunachu. Kikin aylluman na kashpaka karulla ayllukunaman minkashpa karu llaktaman rishka kakpipash mana kichuyta ushanachu. Maykan minkay tukushka ayllutami, kichuyta ushana, ama ashtawan rikuchun. 115 niki.- Kamachipi nishkata paktachinamanta.- harkayta, sakichita na kashpaka kichuyta ushankapaka kaykunatami rikuna kan: 1. 2. 3. 4. 5. Yaya kashpa mama kashpapash mana ima harkayta charikpi. Kikin aycha aylluman minkashpa sakishka kakpi. Runapak kamay killkawan maashka tiyakpi, maykanpash maashka kakpi. Kitimanta, yanapankapak wankurishka, killka hawa, na kashpaka maykanpash maakpi; shinallata. Kamayta rikukkuna shinallatak yanapak wasimanta pushakkuna, warmi wawata, kari wawata, malta wawata charinakukpi.
116 niki.- Ukllana kamaykuna.- Harkashka kamaykuna tiyashka hawami, kishpichik runaka ashtawan harkaykunata churanka, wawakunata maltakunata shinallata wachak yayakunatapash, alli ukllashka kamay tiyachun, hipaman yayakunaman tikrachinalla kachun. 117 niki.- Wawakunata yaya mamaman tikrachinamanta.- Kishpichik runami maykan wawata maakpika tikrachina ushayta charin. Shukman kashpapash ishkantiman kashpapash tikrachinkallami. Shinapash alli kashkata all yachashpami chashna ruraytaka ushan. Wawata yaya mamaman tikrachinkapakka, kishpichik runami maykan tikrachiway niktaka alli uyanka, shinallatak wawatapash paypak yuyay ima shina kakta rikushpa. Kishpichik runaka, imamanta kichushkata, harkashkatapash, ama rikuchun sakishkatapash, alli yachashpami, hawa ishkay nikipi nishka shina yaya mamaman tikrachinka wawakunata rikushpa kawsachun.
69
124 niki.- Suniyachinamanta.- Kishpichik runami wawapa huchulla ayllukuna chapakrichun harkata anchuchinka, kay kapaknikipi nishka shina. Shinallatak mana ayllu kakpipash, wawakunapak maltakunapak alli mashi kakpika, chapachun sakinkallami. 125 niki.- Churita kashpa ushita kashpa pakashpa charinahukpi.- Yaya kashpa mama kashpa, shukkuna kashpapash, churita ushita pakashpa charinakukpi, na kashpaka minkachikkuna rikuchun mana sakikpika, killkakunata rurashpami, maykanman kuna kakpipash uchashpami
70
<
tikrachina kanka, shinallatak yankata pakashpa chariskamantaka payllanami kanka, shinallatak kay llakita rurashkamantaka tukuytami payllina tukunka. Kayta mana paktachikpika, kishpichik runami huchachita churanka, mana ima huchachi tiyashka kakpipash, shinallatak wasi ukuman yaykushpa maskayta ushanmi kari wawa, warmi wawa chaypi kakta yachashpaka.
129 niki.- Mikunata charana kashkamanta.- hawaman nikipi rikushka shina, mana llamkayta ushakkunamanka mikunataka churanami kashka. 1. 2. 3. 4. Yaya mamaka, mikunata churanami kan, paykunapi mana kimirishka kawsanakukpipash. a chunka pusak watata paktachishka kashpapash, hawaman ishkay niki kimsa nikipipash nishka shina mana kakpi. Hatun yayaman ,hatun mamamanpash; shinallata. Hachikunaman23
Ishkay pura kakpi ashtawan kakpipash, Kishpichik runami, charishkapi rikushpa yanapachun mantanka. Ayllu purapi mana llamkay ushak na kashpaka yapa wakchakuna tiyakpika, karulla ayllukunatami kayanka paykunami rikushpa yanapanka kayshuk mana charikkunatapash, ima shinapash. 130 niki.- maykan kuk runawan hapik wawawan pakta kawsashpapash paypak hayita hapinata
23
71
2.
3.
4.
5.
6.
132 niki.- Ima shina kakpi yachaykunata rurana kashkamanta.- kamachipimi ima shina alli rikuriashpa tukuy yachayta rurachina kashkata shinallata ima rurayta ruranakukpi katishpa rikuna kashkatapash hawaman nikipi nishka shina all yachay llukshishka kachun rikuryana kanka. 133 niki.- Ima pachamanta mikunata kuna kashkamanta.- mikunata kunaka ima pachapi huchachishpa kallarishkamantami kanka. Ima pacha mirachita maashkamantami callarinka, shinapash ashata pishiyachichun maayta ushanmi a killkakuna llukshishka washamantaka. 134 niki.- Mikuyta ima shina kuna kashkamanta.- Ima shina huchachi katikushkata rikushpami, kishpichik runallata ima shina mikunata kuna kashkataka rikuchinka kay ukuman nishka shina:
a) killanti mashna kullkita yalichina kakpipash, manarak punlla chayakpillatami payllana, shinapash manarak pichka punlla yalikpillatakmi killan killan payllana
72
<
b) Mashna kullkita kashpapash, paktanata rikushpami kuna, mikunapak, kawsana wasipak tukuyta payllankapak paktanatami kuna kan maykan chayta hapikpa all kashka kachun; shinallata. c) Ima shina sakirishka kashpapash pakta paktatami payllana, kishpichik runa nishka shina.
Killan killan payllanata hawapi a) killkapi nishka shinaka, Kishpichik runami mantanka kullki hapik runata shuk pitipankakuta24 llukchichun, shinami payllak runaka mana pantashpa payllashpa katinka maykan hapina kashkaman na kashpaka maykanta hapichun churashkaman. Imamantapash payllashkata hapishpa wasita maachishkamanta ima shukmantapash hapishpa kawsakukpika Kishpichik runami rikunka chay hapinata ama kichushka kachun ama hatushka kachun, ama awpashpa kullkita hapishka kachun ima shukkunata rurashpa ama llakichichunmi rikunka. Chashna willashpa killkata rurashkataka allpakunata killkachi wasipimi killkachishkami kanka, maykan kitipi kawsakpipash. Churi kashpa ushi kashpapash imatalla charishkata rikuchik killkataka mana rurankachu, ima payllana tiyakpipash mana payllankankachu. Kari wawata, warmi wawata, maltakuna kashpapash, yayawan kashpa mamawan kawsakukpi, na kashpaka shukkunawan kawsakukpi, mana kullkita payllankapak munaymanta paypak wasipi kawsachun apankapak munashpaka mana ushankachu. 135 niki.- Mashna kullkita kuna kashkata yuyarinamanta.- mashnata kullkita payllanatapash kishpichik runami rikuchinka kaykunata rikushka washa: 1. 2. Imapaklla minishtishkata rikushpa; shinallata. Llamkashpa mashnata hapik kashkata rikushpa, shinallatak imamantalla hapinata rikushpami masnata kunataka churanka.
136 niki.- Yanapanamanta shinallatak shuk hapinamantapash.- Mikunata hapishka hawapash, churipash, ushipash kaykunatapashmi hapinami kan: 1. 2. Imatalla kunatapash, wawakuna imatalla hapinatapash, maykan huchachi tukukmi kuna kan. Kamachipi nishka shina, imatalla hapishkamanta llukchishpami, kuna kashkataka kunka, shinapash mana yapata kunachu kan, pay hapishkamanta yalitaka mana kunachu, mashnata hapishkata rikushpallami rurana kan. Hayllipi nishka shina ashawan shukkunatapash kunami kan, huchachi tukushka runaka, mana shukkunapi llamkakushpapash. Wakinpilla llamkakushpapash, shinallatak shukkunapak llamkakushpapash, kishpichik runa mashnata churashka, chaytami payllana kanka. Mashnata hapishpapash, kamachipi nishka shinami, mikunata kuk runaka churiman kashpa ushiman kashpapash kunka; shinallata. a mana llamkakukpi kushka kullkimantaka, patsakmanta, pichkatami kuna kan, churiman kashpa ushiman kashpapash.
3. 4.
137 niki.- Mikunamnata mashnata kuna kashkata rikuchina.- Chimpapurashpa alli yuyaykunata hapishpa rimarinakuypimi, kishpichik runaka mashnata mikuymanta payllana kashkataka rikuchinka, chaytaka ishkandipak yuyaykunata hapishpami ruranka, mana shina yuyarina tiyakpika, kamachipi nishkatami kunka.
24
Pitipankaku = tarjeta
73
74
<
144 niki.-Harkashkata sakichinamanta.- Huchachishka harkakuna tiyakpika, huchachi tukuk runaka, shuk runata paipak ranti sakita ushanmi, chaytaka Kishpichik runaman rikuchinami kan. Paypak ranti churashka runapash huchachi tukuk runa shinallatak tukuyta paktachinami tukunka, shinallatak paypash huchachi tukuk runa shina tukuy harkakunatami hapinka. 145 niki.- Kunata mana paktachik ima rurayta mana ushanamanta.- yaya, mikunamanta kuna kashkata mana paktachishka kashpaka, churita kashpa ushita kashpapash ukawan kawsachun apasha nitaka mana ushankachu. 146 niki.- Ashtawan all kashkamanta.- churiman kashpa ushiman kashpa mikunamanta kullkita kunaka, tukuymanta yalli ashtawan allimi kanka. 147 niki.- Hayllika tukurinalla kashkamanta.- Mikunamanta kullkita hapina hayllika tukurinallami kan, kay uraman killkakunapi nishka shinaka: 1. 2. 3. Maykan mikunapak kuk waukpi. Maykanlla mikunata kukkuna waukpi. Mikunamanta hapikuk, chunka pusak watata na kashpaka ishkay chunka shuk watata paktachishka kakpi, 128 niki shuk, ishkay yupaykunapi nishka shina kakpi, shinapash chay nikillapitak kimsa yupaypi nishka shina kakpika, mana. Aychapi, yuyaypi unkushka kashkamanta a alli tukushka kakpi; shinallata. Na, hayllita charishkata yachak chayashpa, ima kashpaka kayta hapikuk mana paypak aycha ayllu kashkata yachashpa.
4. 5.
75
3. 4. 5.
6.
7. 8. 9.
154 niki.- Mana imatak nina, mana tikrachinalla kashkamanta.- Wiachik wawata ruranaka mana turkarinallachu, a tukuyta paktachishka washaka a mana imata rurana tiyanllu. Imata rurankapak munashpapash killkata rurashpami kallarina, shinapash a rurashkataka mana paki ushankachu.
76
<
155 niki.- Kullkita mana kunalla kanamanta.- Wawata wiachishkamantaka mana kullkita kunachu. Maykanpash kullkita hapinamanta wawata wiachichun kushpa shinallatak maykanpash kullkita hapinamanta shinami all nishpa ari nichishpaka, kay kamachiypi nishka shinami llakita apanka. 156 niki.- Wawki pura wawakunata ama shikanchiknamanta.- Wiachik yayakunaman kushpa shikanyachina kakpillami shikanyachina, uchilla wawakunata malta wawakunatapash. Chashna tukukpika, all yuyarishpami, kamachita churana kan paykuna ama shikanyarishpa ashtawankarin paykunapura rimanakuyta charichunpash. Wawakuna paypak wawkikunawan paktalla kankapak munakpi, shinallatak paykunapura alli apanakukpika, kishpichik runami chaytaka alli rikushka ama shuk ayllukuna apachun sakinka. Shinallatak malta wawakuna mana munakpika mana ruranachu kan. 157 niki.- Mashna watata charikpi wiachik yayakuna hapita ushana kashkata.- chunka pusak wawatata manara paktachikpika wiachik yayakunaka hapita ushanmi. Rukukunata kikin ayllu tukuchun hapinkapak munashpaka kaykunatami rukuna kan:
a) Pichka niki yawar ayllu kakpilla; b) Ishka watata minkachishpa charishka kakpi; c) Wawamanta paykunawan kawsakpi, malta kashkamanta paykunawan kawsakpi, a chusku watata paykunawan kawsakukpi; shinallatak, d) Kusapak wawata na kashpaka warmipak wawa kakpilla.
a ishkay chunka shuk watata charikpika, pipash mana wiachinkapka tukuchun hapita ushankachu. 158 niki.- Wawakuna, maltakuna wiachik yayapakman rinalla kakta yachankapak.- Kishpichik runami ninka, wawakunata kashpa, maltakunata kashpapash wiachik yayakunaman kunalla kashkataka. Taripayta rurashpami ima shina kaktapash rikuchinka shinami kay ukuman nishka shina kakpika ruray ushanka: 1. 2. 3. 4. Ishkanti yaya mama waushka kakpi. Wawapak yayakuna kakta mana yachay ushashpa shinallata kimsa niki yawar ayllu kakta mana yachay ushashpapash. Ishkanti yaya maman mana kuna kakpi; shinallatak. Yaya kashpa mama kashpa shina rurachun ari nikpi, wawata rikunata mana harkay tukushka kashpa ishkantillatak ari nikpi.
Hawaman shuk, kimsa, chusku nikipi, nishka shinaka kakpika, Kishpichik runami ninka chay wawataka apanallami nishpa, wawakunapak maltakunapak karulla ayllunapash mana tiyakpi, na kashpaka wawata mana charita ushana kakpi. Kishpichik runami wawakunata, maltakunata shukkunaman kunalla kakpika willanka, wawakunatak wiachik yayakunaman kunata rikuk wankurishkakunaman, shinapash ima pachapi kay kamayta llukchishkamanta chunka punlla washapilla chaytaka ruray ushanka. 159 niki.- Wawakuta wiachinkapak munakkuna paktachinmata.- Maykan wawakunata hapinkapak munakkunaka kaykunatami paktachina kanka:
77
6.
7. 8. 9.
160 niki.- Wawata yanapak wiachik wawata rurayta ushanmi.- Yanapashpa llankanata tukuchishka kipaka, wiachik wawata hapita ushanmi, shinapash a payka kamachipi nishka shina llukshishkami kana. 161 niki.- Ari nina kashkamanta.- wawata kikin aylluta rurankapakka kaykunami minishtirinka: 1. 2. 3. 4. 5. Maykan malta kashpash ari nishka kana. Wawakunapak, maltakunapak wiachinkapak munakkunaka, wawakunata charinata ama harkashka kachun. Wawakunata, maltakunata wiachinkapak hapikpash ama harkashka kachun. Sawarishka kashpa, kimirishkalla kashpapash wawakunata hapinkapak kamachipi nishkakanata paktachikmi kana; shinallata. Malta wawapak yaya kashpa mama kashpapash, paypak wawata wiachichun kunkapak ari ninami kan.
Kishpichik runaka pay rishpami rikuna, chimpapurashpa ari ninakuypi, ama pi nikpilla ari nishka kachun, ashtawankarin paykunpak munaymanta ari nishka kachun; shinallata Ministerio de Bienestar Socialmanta, wawakunata wiachinkapak apakkunata rikukkuna ari nishkata rikuchun, ima shina kay kipa nikipi nishka shina. 162 niki.- Maykan ari niktaka yuyaykunawanmi yanapana.- Ministerio de Bienestar Social ukumanta wawakunata wiachik yayakuna apanta rikukmi,mana ima kullkita maashpa yanapanka, maykan kayta rurachun ari nikkunataka, ima shina tukuypi yanapana kashkata; shinallatak wiachichun kushka washa ima shina kanatapash. Paykunami shuk yachak chayachinata killkanka kishpichikaman ima shina sakirishkata yachak chayachinkapak. 163 niki.- Mana wiachichun kunalla kashkamanta.- wiachikman yayakunaman kunataka harkanami kan:
78
<
1. 2.
Manarak wacharikllapitak kunata; shinallata. Wawakunata maltkunatak wiachinkapak apankapakka chusku niki washa ayllu kashpami alli kanka, pakta kawsakuk warmipa churi kashpapash, shinapash tukuy imalla minishtirishkata paktachishpami alli kanka. Shina kakpipash, maykan wawakunata hapinkapak munakka tukuy imapipash alli nishkami kana.
164 niki.- Wiachinkapak apay tukuk wawakunatapash uyanami alli kanka.- Tukuy killkakunata ruranakuypika kari wawa warmi wawa rimashkatapash uyanami kanka, ashtawanka malta wawa rimashkata. Kishpichik runaka uyanami kan kari wawapak, warmi wawapak, malta wawapak ayllukuna rimashkatapash, tukuy kayta rurakkunapash uyanami kan shinallatak maykan kay ruraykunapi mana allita rurakushka kakpika willanallami kanka.
II Umakillka Pituykamachimanta
165 niki.- pituykamachi ima shina kanamanta.- wiachik wawata rurankapak pituykamachitaka allitami rurana, kay tukuyta rikushpami rurana kanka: 1. 2. 3. Yachak chayanami kan ima shina paypak aychapi, yuyaypi, ayllukunapipash, llakta kawsaypipash ima shina kashkata. Wawakunata wiachinkapak hapikkunaka all ni tukushkami kana; shinallatak. Shuk kari wawata na kashpaka shuk warmi wawatami kuna kanchikk shuk ayllumanka, shinami Pituykamachi ruraypika churana kanchikk, kaytaka shuktak ayllupi churak wankurishkakunami chashna rurana.
166 niki.- Imatalla harkana kashkamanta.- kaykunatami harkana kan: 1. Kari wawata kashpa, warmi wawata kashpa, malta wawata kashpapash shuk aylluman minkaytaka mana ushanchu, shinapash, umkushka kakpi, mana kuyuri ushak kakpi, chusku wata yalita charikpi, ima shukkuna tiyakpipash; shinallatak. Kari wawata kashpa, warmi wawata kashpa, na kashpaka malta wawata kashpapash, chay wawa aychapi, uma yuyaypi, ayllupi, wankurishka kawsaypipash ima shina kakta manartak yachashpata shuk aylluman kunata.
2.
Wawakunata wiachichun kuk wasimanta rikukkuna, shukkunata rikuk apukuna kashpa, Kishpichik runa kashpapash kay kamchipi nishkata mana paktachikpika, llakichinami kan kay nikipi nishka shina, shinapash kayshuk kamachipi nishkakunatapash mana yankata yalinachu kanka. 167 niki.- Pituykamay rikuk wankurishkakuna.- kayta rikukkunaka kaykunami kan: 1. 2. Alli kawsanata rikuk wankurishkamanta wawakunata wiachichun kunata yachakkuna wankurishkamanta rikukkuna; shinallatak; shinallata. Ayllukunaman wiachichun kuk wankurishkamanta rikukkuna.
168. Niki.- Wawakunata wiachichun yanapakkunamanta.- Kay yanapakkunaka kaykunatami rikuna kan:
79
2.
3. 4.
5.
Ima shina rurashkata yachana kilkakunapash tiyanami kan tukuykuna rikuchun yachachun, wiachik yayakunaman kunata rikukkunapash shinallatak maykan yanapakkunapash shutipash. Kay yachak chayana killkakunaka mana maykanpash yachanalla kanchu chaymantami alli alli wakaychina kan. Chay wakaychishkataka wiachi tukushka wawa a chunka pusak watata charishpallami rikuyta ushan, paypa wiachi yayakunapash shinallatak maykan kay ruraykunata yanapakkunapash. 169 niki.- Wiachinkapak maashkata mana ninamanta.- Wiachichun kunata rikukkuna mana nikpipash, maykan kayta maakka all kawsayta rikuk wankurishkakunaman maayta chayachita ushanmi. 170 niki.- Wawakuna mayman rina kashkata rikuk wankurishkakuna.- Paykunami wawakuna maykan wasiman rina kaktapash rikun. Kay ukupika pichkapurami kana kan, ishkaytaka all kawsayta rikushpa yanapak wasimantami churanka, kimsataka wawakunata rikuk wankurishkakunapak ukumanta. Chay wankurishkakunaka paykunapak ukumantami shuk punta pushakta akllanka. Ayllukunamanta wawakunata rikunkapak wankurishkakunataka paykunata punta pushakmi kayachinka. Chaytaka wawakunata rikuk wankurishkakuna maashkami kanka. Maykan chayta rikukkuna shinallatak wankurishpa rikukkunapashmi tantanakunka paykunapak yuyayta yachak chayachinkapak. Wawakunata rikukkuna maypi wankurishkakunami rikuna kan. tiyarinataka, mama llaktapi wawakunata rikuk
171 niki.- Wawakunata rikukkuna maykankuna kanamanta.- Wawakunata rikuk wankurishkakunaka kankapakka all yachakkuna, hampikkuna, wawakunawan llankashkakunami kanka, shinallata paykunaka chikashka wawakunata rikushpa llankakunami kana kan. Mana kankachu chay wankurishka ukupillatak llankakkuna, shinallatak paykunapak chusku niki yawar ayllukunapash, ishkay niki ayllukunapash mana yaykunkachu.
80
<
Wawakunata rikuk wankurishkakunaka, anchurinalla, imatapash yankata rurayta mana ushanami kanka kay kamachipi nishka shinaka. 172 niki.- Ima shina churanamanta.- maykanta churanatapash ayllupura wankurishkakunami rikunka, ima shina kamachi rikukkuna nishka shina, paykunami wawkunata all rikushpa all ayllukunaman kunka, kari wawata, warmi wawata, maltakunata kashpapash, Maykan wiachik wawata hapinkapak munakkunamanka paykunami willanka, maykan wawa kashkataka, shinallatak maykan chayta rikuk wankurishkakunamanpash. Wakin wiachikkuna mana kushikuywan chaskinkachu, mana paykuna munashka shina kakpika. Chay wawata mana alli munaywan chaskikpika, wawakunata wiachhichun kuk wankurishkakunaman willanami kan, wawa munak aylluta chaymanta llukchichun. 173 niki.- Ama piman kunamanta.- wawakunata kuk wankuriskakunaka kay ukupi nishka shina kakpika pimanpash mana kunkachu: 1. 2. Malta wawakuna mana rinayachikpi na kashpaka kari wawa kashpa warmi wawa kashpapash mana rishunllu nikpi; shinallata, Kari wawata kashpa warmi wawata kashpa shinallata malta wawa kashpapash apakkuna mana uchalla apakpi punllakuna yalishka kakpi.
174 niki.- Ima shina ayllu tukuna kashkata.- Wawata a rikuchishka hipaka, wawakunata shuk ayllukunamn kunkapak wankurishkakunami, kari wawata kashpapash warmi wawata kashpapash maykan wiachinkapak hapik aylluwan amaarichun yacharik na yacharik rikunka, shinami rikunka wawakunapak alli kashkata. Ayllu ukupi all amaarichunka maykan wiachinkapak munakkunaka, ima shina amaarinamanta yachakuyta hapinami kan. Ayllu ukupi amaarinaka mana ima hayllitapash ruranchu, maykan wiachik yaya tukunkapak munakkunataka.
81
178 niki.- Ima shina harkanamanta.- wiachik wawallami harkachun maaytaka ushan, hawamna paykuna mantashkata mana rurashkamanta, kallariman willashka 4 niki kati yupaypi nishka shina kakpi, shinallata Runapak Kamay maakpi. a ishkay wata yalishka kipami kashna ruraytaka ushana, chaypakka ima pachapi Runa killkapi killkashkamanta yupashpami rurana. Maykan kay harkayta rurakmi, tukuy killkakunaman yaykuyta ushanka, shinami tukuy ima shina rurashkata yachay ushanka. 179 niki.- Wiachik yayaman kushkata katishpa rikuna.- wiachik yayaman kushkamanta kallarishpa ishkay watakamanmi, kari wawata warmi wawata maltakunatapash, wiachik yayakunaman kuk wankurishkakunami, anta rikuchishpa kallarinka, shinami ashtawan ayllu wankurichun yanapanka shinallata wiachik wawa tukuy hayita charichunpash.
2.
3.
82
<
4.
Maymanta kakpipash maykan wiachinkapak maak wacharishka llaktami tukuyta rikushpa kay Ecuador llakta kamachikpi nishka shina, shinallatak wawakunapak kamachikunapi nishka shinapash paktachina kanka. Kay tukuytaka wawakunata rikuk wankurishkakunami yachak chayana pakta churashpa kachanka. Wiachinkapak maayta churakkuna karu llaktapi kawsak kakpi, kay Ecuador llaktapi manarak kimsa watata kawsakpi na kashpaka shuk llaktapi mana paypak wacharishka llaktapi manarak kimsa watata kawsashka kakpika. Maykan wiachik wawata hapinkapak munakkunaka 159 nikipi tukuy imatalla nishkata paktachinami kan, shinallata maykan llaktapi wacharishka kakpipash chay llaktapash yanapanami kan. Tukuy imatalla kay kamachikpi nishkatapash paktachinami kan.
5.
6.
7.
183 niki.- Ima shina wiachik wawata maashpa killkata churanamanta.- wawata maakkuna karu llakptapi kawsashpaka, kay maaytaka, chay llaktapi churashka, wawakunata wiachinamanta rikuk wankurishkakunaman, na kashpaka kikin ayllupuralla wankurishka wasikunapimi maashpa churana kan. Shinapash kay wankurishkakunaka kay llaktapi wawakunata, maltakunata rikuk wankurishkakuna ari nishkami kana, shinami tukuy ima yachak chayanata, imalla karu llaktawan ari nirishpa rurashkatapash tukuyta paktachinka. 184 niki.- Pituykamay ima shina katinata.- karu llaktamanta maashka chayamushkataka wawakunata wiachik yayakunaman kuk wankurishkakakunaman chayachinama kan, paykunaka kimsa chunka punllakuna manarak paktakpillatakmi rikunka, wawata maakkunapak wacharishka llaktamanta imatalla kachamushkata, karu llaktakunawan ari nishpa rurashka pankakunapi rurashkata paktachishkata mana paktachishkatapash rikushpami, kutin tikrashpa kachanka, shinami yachak chayachinka alli kashkata mana alli kashkatapash. Wawakunata, wiachik yayakunaman kuk wankurishkakakunaman imata mana paktachishkata rikushpa, shinallatak imapash mana alli kashkata rikushpaka, yachak chayachinkami maykan kachamukkunaman tikrachinkami paktachichun na kashpaka, allichichun, shinapash chaytaka manarak sukta chunka punllakuna yalikpimi rurana kan, chay punlla yalikpika wawakunata rikuk wankurishkakunami ari nishpapash mana nishpapash ninka. Mana nishka kakpika, all kawsayta rikuk yanapak Wasiman rishpa maanallami kan. Wawakunta ayllupi tantachiytaka, kay kamachikpi nishka shinami paktachina kan. 185 niki.- Wiachik wawata karu llaktaman kachanamanta.- kamachik katiyta tukuchishka washaka kishpichik runami llaktamanta llukshichun sakinka kay tukuyta paktachishka kakpika: 1. 2. Wiachik yayakunamanta maykan, kaypi kakpi; shinallata. Wiachinkapak hapinataka, la Haya kamachiy ari nishka shina 17 nikipi d)pi nishka shina tukuyta rikuchik killkata ari nishpa kachamukpi.
186 niki.- Karu llaktapi wiachik wawakunata rikunamanta.- Kay llaktaka maykan wiachinamanta rikuk apuwan, maypi kawsakuk wasita rikuna hayitami charin, shinallata tukuyta paktachishpa apashka kari wawa, warmi wawa, malta wawa ima shina kawsakuktapash; shinallata mana alli kakpika sinchi rimashpa maay ushanmi kay wawakunata alli rikushka kachun, ima shina karu llakta kamachipi nishka shina, alli paykunapak kawsay katishka kachunmi maana, mana alli kakta rikushpaka.
83
4. 5. 6. 7.
188 niki.- Karu llaktakunawan ari nirishpa pankakunata ruranamanta.- Ecuador llaktaka, karu llaktakunawan mana ima pankatapash ari nishpa aspi ushankachu, Chay pankakunapi, Mama Kamachipi nikushkata, wawakunapak hayikunata mana paktachikpik, Shinallatak karu llaktakunapak pankakunapi kilkashka hayikunata paktachina kakpillami chay pankakunataka ari nishpa aspinka. La Haya kuskapi aspishka pankakuna, karu llaktaman apay tukuk wawakunata kamana nihukta paktachina kakpillami ari nishpa aspina. Shinallatak ishkanti llaktakuna shukpak wawakunata wiachinapi yanaparina nihukpi, Llaktapi Wawakunapak, Maltakunapak wankurishka nikushkata paktachina kakpilla aspinka. Chay ari nirinapika kaykunatami churashka kana: 1. 2. 3. 4. Wawata wiachinkapak imatalla paktachina kashkata, mana kankachu kay llakta kamachipi nishkakunalla ashtawanppash yallitami rikuchiuna kanka. Ima shina chay ari nirita ruranata tukuylla rikushpami rurana. Kamakkuna ima shina apanakukta yachankapak munakpika tukuyta willanami kanchikk nishpa ari nishkat rikuchinami kan. Shinallata imata yachankapak munakpipash tukuyta yachak chayachinami kan.
26
84
Kay ari nirita ruranapika llaktapash kaytami churana kan, mana chay ari nishkata paktachikukpika pitichinalla kashkatami yachak chayachina. 189 niki.- Wiachinkapak hapinamanta.- Karu llaktamanta kari wawa kashpa, warmi wawa kashpa, malta wawa kashpapash, Ecuador llakta runakuna wiachinkapak hapishka kakpi, na kashpaka karu llakta runakuna kay llaktapi kawsakkuna wawata hapishka kakpika, tukuy hayitami kunka, imatalla hapinatapash, imatalla ruranatapash ima shina kay llakta kamachipi nishka shina, tukuytami paktachina kanka.
85
KIMSANIKI KAMU
I KAPAKNIKI KALLARI KAMAYKUNA
190 niki.- llika imapak kashkata rikcichina .- Wawakunata, maltakunata yanapanak mama lllaktapak llikaka shuk wankurishakkunawan all watarishkami, hatun wankurishka, tukuy kamachikunawan, tukuyllapak, shukllapak wankurishkakunawanpash rikushpa rurashkami; paykunami alli kaktapash mana alli kaktapash rikunka, llamkayanta ruraykatiyta ima shina ruranakushkatapash, shinami awpakman apanka, wawakunapak maltakunapak alli kachun. Ima shina katinatapash, llakichinatapash, kullkita kunatapash, shina rurakpimi alli sinchi katinata, alli ruranatapash ushanka, wawakunapak maltakunapak alli kachunmi chashna ruranka, kay kamachiypi nishka shina, shinallatak mama llakta kamachiypi nishka shina, karu llakta kamachiykkunapi nishka shinapash. 191 niki.- Kallari kamachiy.- Wawakunata, maltakunata tukuypi yanapana llikaka, mama llakta kamachiy yanapashkami, chaymantami mama kamachiypi nishkata paktachikun, shinallatak karu llakta kamachiykunapi nishkakunatapash kay kamachiypi nishkakunatapash paktachina kanchi. Ima shina llika shayarinata willakuk kamachiytapash kasunami; llaktapi kawsakkunapash kimirishpa rikunami kanchik, ama shuk suyupilla tantakushka wakinkunapaklla kachun; ima ruranapash paktashka kachun, kullkipash tukuykunapak tiyachun all pituykamaytami charina kanchik, kikin mama llaktawanpash, ayllukunawanpash, wankurishka kawsakkunawanpash all, tukuyta paktachishpa kawsanatami maskana kanchik. 192 niki.- Wankurishkakunapak llika.- Ama shuklla pushtupi kurparishka kachun rikuk llikami kan, shinallatak wawakunata maltakunata yanapankapak wankurishkakunaka, kimsa layapi kati kati churashkami kan: 1. All rurarichun rikuk llamkayanta, ima shina pituykamay kanata rikukkunaka kaykunamikan:
a) Mama llaktapi wawakunata, maltakunata, yanapankapak wankurishkakuna; shinallatak, b) Kitikunapi wawakunata, maltakunata yanapankapak wankurishkakunapash;
87
a) Kitikunapi hayikunata paktachichun rikuk pituykamay. b) Wawakunatak, maltakunatak paktakay pituykamay rikuk wankurishkakuna; shinallatak. c) Shukkunapash.
3. Llamkaya, ruraykatichiyta, kipapakchirurayta rikukkunaka kaykunami:
2.
3.
4. 5.
Llamkayanpash, tukuy kapaktukamayta paktachinkapak apanatami rikuchin, shinallatak kari wawakunata warmi wawakunata malta wawakunatapash alli apakkuna kachunka, alli kamaykunami tiyana, maykan kayta rikukkunaka, mama llakta ukupipash shinallata kikin llakta ukupipash, all sinchi all rurayta apachunmi rikuchina kanchik.
88
<
a) Imatalla paktachishkatapash all kaskatapash rikunami kan, shinami wawakunata maltakunata yanapak wankurishkakuna, ima shina llaktakunapi kapaktukukamay katinakuktapash rikunka, shinami mama llakta ukupi tukuy kayta rikukkuna paktachishka kachun mantanka. b) Paykunami imata ruranatapash rikuchinka shinallatak, wawakunata, maltakunata, pushakkuna paktachishkata na paktachishkatapash rikunkami, shinami paykunapak ukupi kakkuna paktachishka kachunpash mantanka. c) Paykunami mama llaktapi rikukkunatapash churanka, ama shuk suyupilla kurparichun, ashtawankarin kiti ukupi pushakkunawanmi kayta awpakman apanka. d) Kitikunapi ima shina pushanata rikuchik kamaykuna tiyachunmi wiachinka shinami all katichunpash sinchiyachinka tukuy kitikunapi. e) Kay llika tukuy llaktakunapi, paktashka kachunmi rikuryanka. f)
paktachishkata mana paktachishkata rikushpami, ima shina kay ruraykatichiyta ima shina apanatapash, wawakunata maltakunata rikuk shuk ahuk wankurishkakunawan rikunka.
g) Ima shina mama llaktapi kapaktukukamay katiyta shinallatak wiachik wawakunata chaskikkuna paktachishka kachunpash rikunka. h) Wawakunata wiachik yayakunaman kuk wankurishkakuna tiyachun wiachinka, shinallatak maypi kanata maykaman rikunatapash ruikuchinka kay kamachiykpi nishka shina. i)
Paykunami kamakkuna maykan kanatapash rikunka, shinallatak karu llakta kamachiykunapi nishka shina rikushpa katichun shinallatak tukuyta pakatachichunpash churanka, Ecuador mama llakta ari nishkakunata paktachishkata mana paktachishkatapash rikushpa yachak chayachinka. Paykunami Ecuador llakta pushakkunaman, rikuchinka, wawakunata maltakunata rikushpa karu llakta wankurishkakunapi maykan llankanataka rikuchinka chaypakka alli riksik kaykunatapash alli yachakmi kanka.
j)
k) Karu llaktamanta wawakunta matakunta rikukkunawan ari nishpa killkashka tiyachunmi rikuna shinallata kikin llakta kitikunapi tiyashka kachunpash rikunami.
89
m) Wawakunapa maltakunapak hayikuna tiyashkataka tukuykunaman yachak chayachinami. n) Wawakunata yanapankapak karu llaktapi tiyak wankurishkakunawan, shukpaklla kachun wankurishkakunawan, tukuypak kachun wankurishkakunawanpash all ari nirikunta ruranami kan. o) Wawakunata maltakunata rikuk wankurishkakuna, karu llaktapi kashpa kay llaktapi kashpapash ima shina katinakukta yachanami kan. p) Tukuy llamkakkunapash, kamachiy yachaykunapash, kamachiy rikukkunapash, pituykamakkunapash, wawakunapak maltakunapak hayikunata rikushpa yanapashka kachunmi rikuna. q) Rikunami mama llakta mashna kullkita kushkata karu llaktamanta mashna kullki yaykushkatapash, shinallatak rikunami wawakuta rikuk wankurishkakuna paktachishkata mana paktachihskatapash shinallatak all rurachun rimanami kan allita rurachun shinallatak kullkita uchalla kitikunapai llamkakkkunaman yalichishka kachun. r) Kitikunapi watanti mashna kulkita ministishka kakpipash, paktachik kanata, sinchi kanata shinallatak tukuy yachashka kanata rikuchik kamachiy nishka shina, chay tukuyta paktachinkapakmi kullkitapash, llamkakkunatapash maskana kan. s) Tukuy alli kachunmi rikuna kan, ima willashkakuna, yachak chayachinapi churashkakuna tukuy wawakunapak alli kanatami rikuna. t)
Ukukamachiytapash rikuchinami.
Kay pushakta akllankapakka, maykan kuskapi27 ashtawan kawsashkata rikushpa shinallatak, karikunatapash, warmikunatapash, ayllu llaktakunamantapash pakta pakta churana. Hawaman 7 nikipi rikuchishka pushkakunaka, kimsa watatami pushakkuna kanka, shinallatak shuk kutinllami akllay tukunka.
27
90
<
197 niki.- Ima shina akllanamanta.- hawaman 7 nikipi nishka chusku purata akllankapakka, wawakunata maltakunata yanapankapak rurashka kamachiypi nishkata paktachishpami rurana kan. Runakunapak llaktapi wankurishkakunapash, yana runakuna wankurishkakunapashmi kana kan. Kikin ayllu llaktapi ima shina akllan shinallatakmi rurana kan. 198 niki.- llamkaykatiy rikuchi kamay.- Wama llaktapi wawakunata, maltakunata yanapak wankurishkami ima shina katinataka rikuchinka; ima shina akllanata, ima shina tantanakunata, ima shina yuyaykunata hapinatapash, imamanta mana ushanallatapash, mana paktaypakunatapash, mikuymantapash, puriymantapash. Wiachiyta ushanmi uchilla wankurishkakunata shinallatak pakta pakta rikushpa richun shuk wankurishkatapash wiachinkami, paykunami ima, kapaktukukamay katinatapash, shinallatak llamkayantapash rikuchinka. Ashtawan alli kachun rikuchunka shuk wankuritapash wiachinkami, paykunaka chaytalla rikunkapak nishkami kanka. Kaypika alli yachakkunami yaykunka shinapash shuk wankurishka ukumantaka mana yaykuy ushankachu, llaktapak Llikapi kakkunapash mana yaykunkachu. Mama llaktapi, kitipi wankurishkakunami, wawakunata, wankurishkakunataka shayachinka may shayarinata rikushpa. maltakunata rikunkapak
a) Paykunaka tantanakuypak kapaktukukamay churashkapi nishka shina, maskankami yanapaykunata, kitikunapi wankurishkakunawan shuk llaktamanta wankurishkakunawan, ima shina llamkanakushkata rikuchishpa mama llakta wankurishkakunawan pakta pakta churankapak. b) Paykunaka maskankami kitikunapi wawakunata yanapak wankurishkakunawan shuk wankurishkakuwan, kapaktukukamaypi nishka shina rurachinakpak. c) Mana llakta wankurishkakunapak, watapak kullki paktanata rurashpa riksichinkapak. d) Mama llakta wankurishkakunaman imatalla rurashkata yachak chayachina. e) Imatalla rurashkata ima shina shamushkata rikunapika paktami kana, shinallatak wawakunata, maltakunata llaktapi yanapak llikata paktachishka mana paktachishkatapash. f)
Taripaykunapak kipa pakchiruraykunata rurarishka kachun tankana, shinami wawakunata, maltakunata tukuypi yanapak, llikatapash ashtawan sinchi tukuchun yanapanka.
g) Ima shina llamkayanta ruranapipash, tukuy llaktakunaman yachak chayachinapipash yanapanka. h) Yachak chayachinakami ima shina llamkayanta awpakman apanata shinallata ima shina awapakman apashkatapash, tukuylla kitikunapi wawakunata, maltakunata, yanapak wankurishkakunaman. i)
Mama llakta wankurishkakunapak kullkita all pituykamantaka paykunami rikunka.
91
a) Wawakunata maltakunata yanapankapak maykan kapaktukukamayta, maykan llankayanta ministirishkatapash shinallatak paktachichun rurachun rikunatapash maankakaunami. b) Kikin llaktapi kamakkunataka pituykamayta all paktachishka kachun, wawakunapak alli hayikunata rikushpa rurashka kachunmi tankanka. c) Hayikunata mana paktachikpi, imatapash pakashpa rurakpika kamakkunaman willanami kanka. d) Rurashpa rikuchinkami kan wawakunatapak maltakunapak hayikuna tiyashkata, ruraykuna tiyashkata ima shina runakunaman yachak chayachinata.
92
<
e) Wawakunapak malatakunapak hayikunata paktachishkata mana paktachishkatapash, killkakunata rikushpa yachak chayanami kan; paykuna rikuna kashkataka shinallatak Ecuador mama llakta maykan llaktakunawan ari nishpa killkata rurashka llaktakunaman kachana killkakunata rurashpa yanapanami kan. f)
karu llakta wankurishkakunawan kay llakta wankurishkakunawan ima shina watarishpa yanaparinata all rikushpa ruranami kan.
g) Mama llaktapi, kitikunapi wawakunata, maltakunata yanapankapak ima shina kapaktukukamayta apashkata all kashkata mana all kashkatapash rikunami kan. h) Kitikunapi ima shina ukukamachiyta katainata rurashpa rikuchinami; shinallatak. i)
Shuk kamachikkunatapash shuk mantashkakunatapash.
203 niki.- Wiachinatapash maykankuna kanatapash.- kitipi wawakunata, maltakunataka yanapak wankurishkakunataka, kiti kamachiypi nishka shinami rurana, chaytaka mama llaktapi rikuk wankurishkakuna paktachishka kachun rurashkami kan. 204 niki.- killkakamakmanta.- Kitipi wawakunata, maltakunata yanapak wankurishkakunapak ukupimi shuk killkakamak tiyanka, chaytaka chay llaktapi rikuk killkakamakmi rikunka, pituykamayta katishpami ruranka, shinami llaktapak wankurishkakuna imata rurachun nishkata paktachinka. Kay kilkakamak wasika, mama llakta killkakamakwan pakta paktami tukuyta ruranka. Chay killkakamaktaka kitipi wawakunata, maltakunata yanapak wankurishkakunami churanka.
IV KAPAKNIKI YANAPANA, SINCHICHINA, HAYIKUNATA MAAYPAYANA KAMACHIYKUNAMANTA I Umakillka Kitipi Hayikunata Yanapak Wankurishkakuna
205 niki.- Paktayuyaypash, kamachiy ima shina kanamanta.- Kitikunapi hayikunata yanapak ruraykunaka, kikinllatak pituykamaytapash ruray tukukmi, shinamantami kikinpak haykunatapash tukuy wawakunapak maltakunapak hayikunatapash yanapayta ushan, sapan kitikunapi. Sapan kitipimi kaykunata ruranka shinallatak sapan kitillipipashmi rurankakuna, ima shina ruraykatita rurashka shina. Kaytaka sapan llaktakamay wasikunami kikin kullkiwan ruranka kay kamachiypi nishka shina shinallatak shuk kamachiykunapi nishka shinapash. 206 niki .- Hayikunata yanapankapak Kitipi Wankurishkakuna imatalla rurana kashkamanta.kay Wankurishkakunaka kaykunatami rurana:
a) Killkawan willashka kakpipash, mana kashpaka pipash willashka kakpipash, kay wankurishka ukupi llamkakkunami yachak chayana paykunapak kiti ukupi, wawakunapak, maltakunapak hayikunata mana paktachishka kakpika; chay washaka imata rurana yuyaykunatami paktachichun maana, hayikunata kutin paktachishka kachun. b) Chay yuyaykunata paktachishka kachun rikuriyana. c) Chay yuyaykunata kushka hawa mana paktachikpika, kamachikkunata rurashpa paktachikkunapak awpakpimi, chay llakitaka riksichina.
93
g) Kamachiykunaka, wankurishkakuna imata rurshkapash, ama wawakunapak ruranata pakishka kachun alli allimi rikuna;shinallatak. h) kamachiykunapi imatalla nishkatapash.
Piarishkuna tiyashpaka , piarikpura yanapakkunaman kimirishpami alli Kanata maskana, ima shina kay kamachiypi nishka shina. 207 niki.- Hayikunata yanapak Kiti wankuripi pikunalla llamkana kashkamanta.- Hayikunata yanapak Kiti wankurimanka, kimsa punta llamkakkunami yaykunka, paykunapak ranti kimsa kati llamkakkunapash yaykunkami. Paykunataka, kitipi wawakunata, maltakunata rikuk wankurishkakunami akllanka. Akllankapak shutichishkakunaka, all yachakkunami kana, shina kashpami llamkachun minkashkataka paktachi ushanka. Kimsa watata llamkankapakmi akllay tukushka kanka, chay washaka shuklla kutinmi akllay tukuyta ushankakuna. Wawakunata maltakunata yanapankapak wankurishakuna maakpika, Llakta Pushakka, shuk Kamachikanchatami ruranka, chaypimi, wankurishkaman yaykunkapak imalla ministirishkataka willanka, shinalllatak, Imamanta yaykuyta mana ushana kashkatapash.
94
<
a) Wawakunawan, maltakunawan, paykunapak aylluwan alli aparishka kachun, ruraykunata ruranami, paykuna sinchi yuyayta hapichun, shinallatak maykanpash kutin ayllu ukuman tikrana kakpika ashalla pachapi tikrachunmi, ima shina kana kakpipash. b) Wawakunata, maltakunata yanapak ayllukunamanka ima shina kamanata yachachinami. c) Saman wawakunawan, maltakunawan tantanakushpami, yachakuykunata ka rurana, imapi ministishka kakpipash.
pukllaykunawan
d) Alli ruraykunataka paktachinami kan, all sumak kachun shinallatak tukuylla kuskakunapash chuya kachun, ima shina kamakkuna nishka shina. e) Maykan ruray katichiyta rurakkunaka, kulkitapash, llamkakkunatapash, imawan llamkanatapash charinami. f)
Maykan chay llamkay ukuta kallarichun sakishkamanmi, ima pachapi kashpapash, ima shina katikuktaka yachak chayachina kan.
g) Wawakunapash, maltakunapash paykunamanta kikinyarik pankata charichun rikunami. h) Tukuypak all kanataka ruranallami, wawakunapak, maltakunapak, ima illakta paktachina kakpi, yuyaykunapak allipak kakpi, kamachiyta paktachina kakpi, ayllukunapak, tukuykunapak allipak kakpika ruranallami. i) j)
Hampirina tiyachun rikunami, kiru hampirina, hayi yachay, almapi all kana, shinallatak wankurishkakunapakpash allipak kachun. Mikunatapash, churahunatapash, chuya kawsayta charichun imalla mutsurishkataka tukuytami.
k) Maykanpash wawakunapak, maltakunapak, hayikunata mana paktachinkapak munakpika, kaykunamanta alli yachakmanmi willana. l)
Wawakunapak, maltakunapak kawsaypi imapash mushukyakpika, paykunata rikuk kamakkunamanmi villana, paykuna wawakunata yanapanata maskachu.
95
o) Kay kamachikpi shuk kilkashkakunatapash paktachina, shuk uchilla kamachikkunapi kilkashkakunatapash, kamachikanchakuna, kay yanapak wasikunata kallarichishka kamakkuna nishkatapashmi paktachina.
212 niki.- Wawakunata, maltakunata rikuk yanapak wasikunata kilkashkamanta.Wawakunata yanapashpa llamkak yanapak wasikunaka, Kitipi Wawakunata, Maltakunata Rikuk Tantanakuypimi, paykunapak llamkay kallarichunka maakrina, chaypaka, ima shina wawakunata, maltakunatapash yanapanamanta killkashka ruray katichitami rikuchina, shinallatak ima kulkiwan llamkana kashkatapash, Kamachikanchapi ima maashkakunatapashmi rikuchina. Kay yanapak wasikunata ari nishpa chaskishkakunapash, killkashkakunapash, ishkay watakamanmi sakirinka, chay washaka kutinmi mushukyachina tukunka. Maykan tantanakuyta mana llamkachun sakikpipash, chay tantanakuyta pushakkunaka, Mama Llaktapi Wawakunata, Maltakunata Rikuk Tantanakuymanmi rina, chay ukupi llamkakkuna, llamkachun ari nikpika, pipash mana imatapash ni ushankachu. Chay washami imamanta mana ari nishkatapash riksichinka, chay maashkata paktachishpaka kutinmi, ari nichun shuk pankapi killkashpa kuna, shinallatak shuk ruraykatichiyta killkachinatapashmi kuna. Kitipi Wankurishkakunaka ima pachapi kashpapash, Mama Kamachiypi nihushkata mana paktachikpi, imapak ari nishkata mana paktachikpi shinallata wawakunata, maltakunata llakichina kakpi, paykunapak hayikunata mana paktachina kakpika, ari nishkataka pitinallami. 213 niki.- Harkanamantapash, llakichinamantapash.- wawakunata, maltakunata yanapak wankurishkakunatapash, ruraykatichiytapash, harkanalla, kamakuytapash ruranallami kanka. chaytaka watapi shuk kutinmi rurankakuna, maykan ari nishpa chaskishka wankurishkakuna. Kay Kamachiypi nishkakunata mana paktachinahukpi, shinallatak paykuna imapi llamkashun nishkatapash mana paktachinahukpika, paykunata rikushpa harkak wankurishkakunami, rikunka hawaman tiyakuk pakmapi nishka shinaka paykunami, imatalla mana paktachishkata rikushpami wakinkunataka ashallata llakichinka, shukkunataka ashtawan llakichinka: a) Shuk pachata churashpami shuk killkata kunka, llakita rurashkata sakishpa allita rurachun.
b) Pichka patsak dlar kulkita, mana kashpaka, pichka waranka dlar kulkitami payllana tukunka, kutinpash shinallatak rurakukpika chawpita mirachishpami payllachina tukunka. c) e) Kimsa killamanta kallarishpa, ishkay watakamanmi ama llamkachun shuyachinka. Ari nishkatapash wichankami, killkachishkatapash pitinkami. d) Wakin ruray katichiykunataka pitichinkami; shinallatak.
Kay llakichiytaka, alli yachashka washami kuna kan. Chaytaka alli pituykamayta katishpami rurana shina rurakpimi alli tukuyta paktachinaka tiyanka.
96
<
214 niki.- Yachakuna wasikunapash, chawpi yachakuna wasikunapash shinallatak hampina wasikunapash imata rurana kashkamanta.- Yachachishpa yanapak wasikunapash hampik wasikunapash, tukuyllapak kashpa shinallatak shukpaklla kashpapash, yanapankapak churashka pituymaytapash shinallatak kamachiykunatapash paktachinami kan.
2. 3. 4.
97
Kaykunami paktakay kan: wawakunata aylluman tikrachina, wankuriskakunaman kuna, shiallataka wiachik yayakunamanpash kunata. 218 niki.- Kamak shinallatak ari nishka wankurishkakunalla rikuna kashkamanta.- kay kapaknikipi nishka shinaka kaykunami ima kamayta churaytapash ushanka, Wawakunamanta, Maltakunamanta yachak Kishpichik runakuna, shinallatak kitipi wawakunata maltakunata yanapankapak wankurishkakuna kay mamachiypi nishka shina. Wawakunata, Maltakunata yanapak wankurishkamanta Kishpichik runakunami paktakay yanapanataka churay ushan. Kitikunapi wawakunata, maltakunata yanapankapak wankurishka ukumanta Kishpichik runakunami, kamachiytaka, ruray ushanka, shinapash kitikunapi hayikunata rikuk wankurishkakunawan paktami rurankakuna, ima shina harkashkata all yachashpami shina rurankakuna. Wawakunata yanapak wankurishkakunaka ama chashna llakikuna hapichun all pituykamayta charinatami charin, kay kamachiypi puntaman willashna shina. Wawakunapak hayikunata yanapak kitipi wankurishkakuna shinallatak wawakunata rikushpa yanapakkunapash, wawakunata maltakunata yanapak wankurishkakunawan llamkak Kishpichik runapawan rurashkataka pi mana ima ni ushankanchu. 219 niki.- Katishpa yachana, rikurayana, all mana all rikuna, kamaykunata pitichinatapash.Hayikunata yanapankapak Wankurishkakunapash shinallatak Wawakunata, Maltakunata yanapak Kishpichik runapash, kaykunami katishpa yachana kan, ima shina kamachiyta rurashka shinallatak, ima shina kay kamachiyta katinakukta, allita rurakukta mana allita rurakuktapash, kaytaka rikurayanami kan, ima yuyaywan rurashkata paktachishka kachun. Yanapana kamachiykunataka, shukkunawan turkanallami, mirachinallami, shinallatak mana alli kakpika pitichinallami.
98
<
221 niki.- kikin ayllu mana hapita ushakpi.- tayta mamakuna wakcha kakpi, kikin ayllukuna wakcha kakpipash, chaymantalla mana shuk wiachik yayakunaman minkanallachu kanka. 222 niki.- Wawakunata, maltakunata minkachik ayllu ima shina kanamanta.- Wawakunata, maltakunata minkachik aylluka kashnami kanka: 1. 2. Minkachikpa wasika kaytami paktachina, chaytaka pushakkunami rikuna kan. Wawakunata, maltakunata minkachik wasika, tukuypak kuchullapimi kana, shina kakpimi wawakunaka maymanpash pankalla rinka shinallatak llakta kawsaypi wankurishpa kawsaytapash ushanka. Wawakunapash, maltakunapash, tukuyta yachashpa all kawsanatami maskana shinallatak uma yuyaypipash all kachun kuyaytapash charichunmi maskana; shinallatak. Minkarik wawakunapash, maltakunapash ayllu ukupi all wiarishka kachun shinallatak all yachakushka payllatak pi kashkatapash yachachun, yuyaypipash all wiarishka kachun.
3.
4.
Kamachiypimi imatalla paktachinataka willakunka, shinapash minkachik ayllukunaka tukuyta ashtawan paktachinami kanka shinami allimi ni tukunka. 223 niki.- Kullkita hapinamanta.- ayllu ukupi minkarishka wawakunaman, maltakunamanka, kikin ayllumanta kashpa, mana kashpaka karulla ayllumanta kashpapash, paykuna wakcha kaymanta mana kuyta ushakpika Mama-llakta kashpa, llaktata pushakkuna kashpapash kullkitaka killanti killantimi kuna, paykuna imata minishtishkata charichun, minkarishka wasipi kawsana pachakaman. Mashnata sapan sukta killa kuna kashkataka Kishpichik runami rikuchinka. 224 niki.- Minkarina wasiman maykankuna churay ushana kashkamanta.- Minkachinkapakka, kayta rurankapak ruray katichiypi killkarishkakuna, shinallatak chaypak yachakuyta hapishkakunami ruray ushanka. Minkachinamanta ruray katichiyta rurakkunaka, tukuyta paktachishka washapash, all yachakuna ruray katichiyta maykan minkachik ayllukunaman yachachinakpak charinami kan. 225 niki.- Minkachik aylluta awpashpa riksinamanta.- Minkachinkapakka kaykunatami awpashpa paktachina: 1. 2. Yaya mama kashpa, mana kashpaka Yayalla, mamalla kashpapash maykan minkachikman aylluman, yanapashpa, wiachichun kushka kakpi; shinallata. Wawata kashpa maltakunata kashpapash all yanapana kakpi, ashtawanka paypak ayllu llaktamanta kashpaka allimi kanka.
Wawakunata, maltakunata yanapankapak minkachik ayllukunaka, killkarishkami kana, wiachik yayakunapak yachakuna ruray katichiypi, chaypimi yachachinka ima shina minkachishka wawakunata awapakman apanata, shinallata chayta paktachishka kachun chapakunkakunami. Hawapi, 1 kallaripi nishka shina chay ayllukunaka, killkarinami kan chay ruray katichiy yachakunapi ima pachapi wawata hapishka punllamanta kallarishpa. 226 niki.- Minkachik ayllukunaman kuk wankurishkakuna imatalla rurana kashkamanta.tukuy imatalla minkachik ayllukuna paktachina kashka hawapash, shuk paktachinakuna tiyanmi, chay paktachinaka kaykunami:
99
5. 6.
227 niki.- Wawakunapak, maltakunapak yayamama, hayikunatapash, paktachinatapash charishkamanta: wawakunapak, maltakunapak, yayamama kashpa mana kashpaka kikin ayllu kakpi shinallatak ayllukuna kimsa niki yawar wawki kashpaka, paykunapash kaykunatami paktachina kan: 1. 2. 3. Wawakuna kashpa, maltakuna kashpa ima yuyayta charikpika chaytami yanapana kan. Wawakunapak maltakunapak yayakuna all tukunkapak munakpi, shinallatak ayllukunawan all kankapak munakpika chay munay paktachun yanapanami kan. Imata ruranapipash paktami kana kanchik, yachakunapi, shunku kushikuypi, aychapi all kanata, uku yuyaypi, kuyaypipash, shinami ashtawan sinchi tukushpa katina wawakunapash, maltakunatapash alli wiayta charichun. Minkachiy tukushka wawakuna, maltakuna all kawsachunmi, asha kullkita kushpa yanapana kanchik; shinallatak. Mikachik yayakunawan all apanakuytami charina canchik shinami, kimirishpa chayashpa, kawsana canchik.
4. 5.
Kay nikipi nishka shina wawakunata, maltakunata, mana pi rikuna tiyakpika, ayllukunami yanapana maykan minkachik ayllukunata. 228 niki.- Minkarik wawakunapak, maltakunapak Hayikunamanta, imatalla ruranamantapash: wawakunapash, maltakunapash kay hayikunata, kay ruranakunatami charishka: 1. 2. 3. 4. Imatalla ruranatapash, yachanami kan, shinallatak kikin yuyashkatapash rimanami, all minkachichun shinallataka all wiankapakpash. Minkachik ayllukunapash all yanapashpa all wiachichun. Kikin kawsaypak kipa pakchiruraypipash paktami kana tukuy aychapak yuyaypak all kachun; shinallatak. Maykan ayllu minkachishka kakpipash alli yuyaywan casunami kan, shinallatak ayllukunaman minkankapak wankurishkakunatapash.
229 niki.- Minkachina tukurinamanta: Ayllu ukupi minkarinaka kaykunamantami tukuri ushan: 1. 2. Wawakuna, maltakuna kutinllata kikin yayamamawan kawsankapak tikrakpi. Maykan kashpapash wawakunata, maltakunata wiachinkapak hapikpi.
100
<
3. 4.
Maykan ayllu mana ashtawan minkachikpi, Ishkaynikipi, chuskunikipi, 328niki runakamachiypi nishka shina; shinallatak. Kamachik runa chashna mantashka kakpi.
230 niki.- Kullkita hapinata harkana.- Minkachishkamanta kullkita hapinaka harkashkami kan. 231 niki.- Minkarik wawata, wiachinkapak hapinamanta.- Maykan wawakunata, maltakunata minkachishpa charikkunami, hapita ushanka wiachik wawata rurankapak munashpaka, shinapash tukuy imatalla paktachina kashkataka paktachinami tukunka.
234 niki.- Imamantalla minkachik wankurishkakuna hapina kashkamanta.- ayllukuna hapinapak nishka shinallatak, wankurishkakunaka hapinkapakka kaykunatami rikushpami hapita ushanka, wakcha kaymanta mana ushana kakpi, ruraykunata mana paktachiy ushana kashpi, shinallatak wawakunapak maltakunapak hayikunata, imatalla paktachinata mana ushana kashpi, wawakunamanta kullkita hapishpa kawsana kakpipash.
a) Wawakunata maltakunata llakichishka kakpi, paykunapak hayikunata pakishka kakpika, harkana kamaykunatami churana kanka. b) Llakichishkata yachak chayana, paykunamanpash llakita rikuchinamanta; shinallatak.
101
237 niki.- Kamachiykatiy kallarinamanta.- Hayikunata yanapankapak pituykmay kamachiykatiyka kallarinkami, shuk killkata rurashpa, shinapash maykanpash kikin shimiwan mana kashpaka killkawan willashka tiyakpi imata chaypi nikushka shinami ruranka: 1. 2. 3. 4. 5. Maykan wankurishkakunapakman rina kashkata. Shutikunata, ayllu shutita, mashna watayuk kakta, maypi kawsakta tukuytami yachana maykan huchachik runapaktaka shinallatak ima shina kimirinatapash. Kari wawa kashpa, warmi wawa kashpa na kashpaka malta kashpa maykan llkichi tukukpaktaka all tapuchishpami riksina. Maykan huchachik runapak, mana kashpaka maykan wankurishkakuna huchachikukpika all allimi yachak chayana; shinallatak. Ima shina maypi llaki tukushkata, pi rikushkata, ima hayita pakishkata ima shukkunatapash yachanami.
Huchachiyta yachashkamanta mana kashpaka killkata chaskishkamanta manarak chusku chunka pusak pacha yallikpimi kayay kachanka, chaypakka ima punlla ima pachapi tantanakushpa tapuyta ruranatami all willana. Chay kayachiytaka, kikinllatak rishpapash, mana kashpaka killkashka pankata ima punllapi, ima pachapi kanata rikuchishpa, wasipi sakishpapash. 238 niki.- Tukuykunapak awpakpi rikurinamanta.- chaypimi paykunapura chimpapuranka chaytami uyana, puntaka huchachik runami kallarinka, chay tukurishka washaka, llakita apak malta rimashkatami uyanka, shinallatak wawakuna kashpapash a rimanata rimakkuna kakpika. Katipika, kayta rikuk wankurishkamanta rikukmi ishkantimanta alli kachun rikunka, shina rurakpi all kana kakpi shinallatak kamachiypi shina rurayta ushana tiyakpika. Mana kashpaka all tukuchik wankurishkakunaman kachanami tukunka. Ishkantimanta alli tukukpika, ishkantimanta alli katichunmi yanapanka shinallataka ima shina rikushpa katinatami yuyarishpa churanka. Mana alli tukukpi, ashawan yachana tiyakpika
102
<
allipak rikuk wankurishkakunami kutin tikrashpa kayanka kutinllatak chimpapurachun, chaytaka manarak pichka punlla yalikpimi rurana. Allipak rikuk wankurishkakunami imata ashtawan yachankapak taripaykunata rurachun mantanka. 239 niki.- Yachankapak chimapuray.- kayta rurana ukupillatami tukuyta rimarina, chay hipaka imatalla nina kashpapash rimanallami, chaypakka maykan huchachik runami kallarinka. Allipak rurak wankurishkakuna shinami alli kanka nishpaka kimsa punllakaman kutin tikramuchun kachankallami. 240 niki.- Ima shina sakirinamanta.- Allipak rurak runami chay ukupillatak ima shina sakirishkatapash rurashpa rikuchinka, mana kashpaka ishkay punllapimi rikuchinka. Yanapankapak ima kamaykunata churana kashpapash, uchashpa rurachun mana kashpaka pichka punllakaman rurashka kuna kan, chaytaka ima pachapi yachak chayashkata yupashpami yachana, shinapash chay ukupillatak ruranallami kan. Mana chayta paktachikpika maykan huchachik mana kashpaka yanapankapak kitipi wankurishkakunaka wawakunata maltakunata yanapak Kishpichik runapakman riyta ushanmi, ima llaki tiyashkata, hayita pakichishkata yachak chayachinkapak. Kayta rurankapakka mamakamachik yanapak rurashkatami llukchina kan. 241 niki.- Mana shinachu nishpa tikrachuina.- allita rurak wankurishkakuna rurashkata mana shinachu ninkapakka kaykunatami rurana kan: 1. Tikrachinkapakka, kimsa punlla manarak yallikpillatakmi, maykan huchachishka wankurishkakunapak ukupillatak rimana, paykunami chusku chunka pusak pachapimi rikushpa ari ninka; shinallatak. Maykan huchachishka kakpipash chaypimi, wawakunata, maltakunata yanapak Kishpichikpa awpakpimi mana shina kanchu nishpa rimana. Chashna rurankapakka kimsa punlla manarak yallikpimi ruray ushana, ima punlla mana chaskishkamanta yupashpa.
2.
Maypimi huchachishpa wakarishka chay ukupillatakmi chayta allichinataka rikunka kay kamachiypi nishka shinallatak, chaypika shimillawanmi rimana kanka. Ima shina sakirishkata yachak hayachik pankataka chusku chunka pusak pachapimi rikuchinka wawakumata maltakunata yanapak Kishpichik runamanka, chay washaka pituykamay katichiyta rurashpami kutin kayakachanka chaytaka sukta chunka ishkay pachapimi ruranka. Ima shina sakirinata rikuna tantanakuypika imata kashpapash rimayta ushanmi, shinapash awpak pituykamaypi mana rimashka mushuk yachana kakpilla. Wawakunata, maltakunata yanapak Kishpichik runami, pichka puncha manarak yallikpi huchachiyta rikuchinka, chaytaka a mana imata ruray ushanachu, chaymantami ucha paktachina kanka. Chay huchachiy awpakman katinataka mana pi harkay ushankachu. 242 niki.- Pitichinamanta.- Huchachiyta pitichishpa sakikpipash, pituykamay ruraykunaka mana sakiri ushnakachu, chashna rurakpi wawakunapak, maltakunapak hayikunata sinchiyachinkapak rurana kakpika. 243 niki.- Pituykamay katina mashna pachata paranamanta.- kay allita rurak pituykamay rurashka katiyka mana kimsa chunka punllataka yallinkachu.
103
104
<
2.
Yachakuna wasikunata pushakkuna shinallatak yachachikkuna, wawakuna, shinallatak malta rimashkakunata mana uyashun nikpi, paykunapak yuyayta mana chaskikpi, paykunapak aali Kanata mana rikukpi. Wawakuna, maltakuna unkushka kakpi, mana puriyta ushakpi, runa kakpi, chichu kakpi, wakcha ayllumanta kakpi, shuk crinata katikukpi, shuk kapaktukukamayta charikpi, shuk yuyayta charikpi, payapak yayamama kashpa yanapak yayakuna kakpi mana yachakuna wasiman yaykuchun sakikpi. Wawakunata, maltakunata yachakuna wasikunaman yaykunkapak killkarita harkakpi. Yachana wasikunamanta wawakunata, malatakunata yankamanta llukchishpa sakikpi, paykunapak hayikunata rikuchichunpash mana sakikpi. Yachakuna wasikunapi yankamanta wawakunata, maltakunata llakichishka kakpi, paykunapak hayikunata mana uyashun nikpi; shinallatak. Yachakuna wasikuna shinallatak mayKan pushakkunapash kikin kawsayta, hayikunata mana paktachikpi.
3.
4. 5. 6. 7.
Llakichik yachakuna wasikunaka, llakichishkamanta kulkita kushpapash, hayikunata mana paktachishkamantaka allichinami kanka. 250 niki.- Willay hayikunata pakishkamanta.- kay hayikunata pakishkamantaka yalik nikipi nishka shinami wanachinka: 1. Willachik antakuna, shuyukunata rikuchik uku, aranwawasi, tukuy rikunakunata rurakkuna, shinallatak rikuna ruraykatichiyta rurakkunapash, mana willashpa rikuykunata churakpi, imamanta rikuna kashkata mana uchalla willachikpi, shinallatak mashna watayukkuna rikuna kashkata mana willakpi. Willachik antakunata rikushpa pushakkuna, rikuykunata rurakkuna shinallatak shuyukunata rurashpa rikukkuna, wawakunapa, maltakunapak, rikuna antakunata rurakkuna, chay tukuy rurashkakuna niki 46pi nishkata mana paktachikukpi. Maykan paktachina kashkata rikukkuna tukuyllapa wasikunata, shukpalla wasikunata, shinallatak wawakunaman, maltakunamanpash rikuna watata mana charikpi yankata rikuchun churashka kakpi; shinallatak. MayKan kashpapash wawakunata, maltakunatapash yankata, yaykuchun sakikpi, tukuylla rikuykunaman, shukpaklla rikuykunaman, imatapash kullkipak ruraykunapi, imatapash rukukunalla rikunaman yaykuchun sakikkpi.
2.
3.
4.
251 niki.- kikin aychata rikuchishpa, hayikunata fakichishka kakpika.- Wanachishpa llakichi tukunkakunami, 248nikipi nishka shina: 1. Antakunapi willachikkuna, maykan ruraykatichiyta yalichikkuna, rikuykunata yallichikkuna, shinallatak killkashpa rikuchikkunapash, maykanpash malta llaki tukushka kakpi shutikunta yachak chayachishpa riksichishka kakpi, shinallatak maykan ayllu kashkata riksichikpipash. Antakuna Willachikkuna, shinallatak hawaman yupaykipi28 rikuchishka shina, maykanpash yachak chayachikpi na kashpaka rikunapi rikuchikpi, shimi rimashkata uyachikpi, ima shinapash wawakunata, maltakunata riksichikpi, pay ima shina llaki kawsashkata, paypak aychapi waklichishkata rikuchikpi.
2.
28
105
4.
5.
252 niki.- Wiachik wawakunata llakichikkunamanta.- 248nikipi nishka shinami wanachi tukushka kanka. 1. 2. Wiachichun kunkapak kullkita kuway chaymi wawata kusha nishpa maakpi; shinallatak. Maykanpash Kari wawata kashpa, warmi wawata kashpa, manarak ima pituykamayta rurashpa hapishka kakpi.
253 niki.- Shuk laya llakikunatapash wanachinamanta.- 248nikipi nishka shinami llakichishka kanka; 1. Hampi wasikunata rikushpa pushakkuna wawakunata, maltakunata chay wasipi hampirichun mana chaskikpi, shinallatak llulluwawata paypak mamawan kachun mana sakikpi, na kashpaka 30 nikipi nishkakunata mana paktachikpi, chay raykumanta wawa kashpa, malta kashpa na kashpaka mama kashpapash waukpi, shinallatak imapash unkuyta, nanayta wawakuna kashpa mama kashpapash, paypak kawsay tukurinkakaman hapishka kakpi. Llamkak wasikunapi payllakkuna na kashpaka maykan chay llamkayta rurakkuna, paykunapak llamkakkunaman, ashatalla llamkakkunaman, llamkayta sakishkakunaman, payllata llukshishkakunaman payllana kullkimanta, wawakunaman, maltakunaman mikunamanta kuna kullkita mana hapishka kakpi. Llamkak wasikunapi punta pushakkuna 211nikipi mantashkakunata mana paktachishka kakpi. Shinallatakmi rurana kanka maykan mana paktachikpika, maykan yanapankapak wankurishkakuna mana paktachikpipash. Tukuypak llamkakkuna, pituykamayta awpakman apakkuna, mama llaktapi kashpa suyukunapi kashpa, kitikunapi hayikunata yanapankapak wankurishkakuna, na kashpaka kiti mama wasipi llamkakkuna paykunapash imatalla rurashkata rikuchinkapak maakpi, mana uchalla chayachimushkamanta. Kamayukapu29 wankurishkamanta Kishpichikkuna, wawakunta, maltakunata yanapankapak wankurishkakuna, shinallatak hayikunata yanapankapak kiti ukupi wankurishkakuna, kishpichikkuna, tukuypak kak wasikunapi llamkakkunapash, wawakuna paykunapak alli kanata munashpa rimakpi mana uyankapak munakkuna kakpi. Mayhampash wawakunapak, maltakunapak hayikunata paktachinapi imatapash churashpa, paykuna tukuywan tantanakunapi harkakpi, kamachiypi nishkatapash mana kasushpa harkakpi.
2.
3.
4.
5.
6.
29
Kamayukapu = Ministro
106
<
7.
Tukuypak kamayuwasipi llamkakkuna, wawakuna, maltakunata mitsakkuna, killkakunawan mitsakkuna, kamachiyyachakkuna, imata rurakuyta yachashkakuna, killkakamakkuna, yanapashpa llamkakkuna taripakwasipi llamkakkuna, taripay ruraykatiyta mana uchalla yalichikpi, mana kay kamachiypi nishka shina rurakpi. Maykankunapash wawakuna, maltakuna manarak chunka sukta watata charikpillatak, ima ruraykatiykkunapi na kashpaka rikuchina ukukunapi kapaktukukamaykunapi, apunchikamaykunapi llamkachishpa charikpi. Hatun wasikunapi hatukkuna, shinallatak machana yakuta, shayrita manarak chunka pusak watata paktachik wawakunaman hatukpi.
8.
9.
10. Maykanpash wawakunapak, maltakunapak, hayita pakishpa paykuna tantanakunata rurachun, shinallatak wankuriyta rurachun mana sakikpi; shinallatak. 11. Llaktapak llamkakkuna maykanpash wawakunata, maltakunata paykuna pikuna kashkata riksirinata harkashka kakpi. 254 niki.- taripakwasipi llamkakkuna mana uchalla rurakpi llakichinamanta.- chashna rurakkunataka, paykunapak wankuriykunapash, pituykamaykunapash mana imata ruray ushankachu, shinami paykunataka wanachishka kanka, sapan punllamanta kimsa dolartami wanachinka shinapash ima pachapi kay huchachi kallarishkamantami yupana llamkana punllakunatalla, tukurina pachapi mana tukuchishkamantami chashna ruranka, chaytaka kay kamachiypi nishka shina, mama llaktapak kamayukapukunapash, kati kamayukapukunapash, wawakunata maltakunata yanapak kishpichikkunapash, kitikunapi hayikunata yanapakkunapash. Hatun kamayukapukuna, kapukuna, taripakwasipi llamkakkunatapash, ima llakita rurashkata yachak chayashpami, Hatun kamayukapukuna llakita rikuchinka. Kititpi wawakunata maltakunata yanapak wankurishkakunamanta, shinallatak hayikunata yanapankapak wankurishkakunatapash, wawakunata maltakunata rikuk kishpichikmi llakitaka rikuchinka.
107
30
108
<
262 inki.- Wawakunata, maltakunata yanapak kishpichikkunami rikunka.- wawakunata, maltakunata yanapak kishpichikkunaka paykuna llamakakuk muyuntitami rikuna kan, shinapash paykunaka maltakuna ima llakita charishkata rikuna kasdhkata chusku niki kamupi willakuna chaytami rikunkakuna. Wawakunata, maltakunata kishpichik mana tiyak kitikunapika, kay nikipi nishkakunataka, Ancha hucha rikuk kishpichik runami rikunka, paymi kay kamachiypi nishkataka paktachinka. 263 niki.- Kishpichi yaykunkapak imatalla paktachina kashkamanta.- Paktachay wankurishkakunapak kamachiy nishka hawapash, wawakunapa, maltakunapa Kishpichik tukunkapakka, imatalla yachashkata rikuchishpa mishanapimi yaykuna kan, chay mishaypimi imapaklla alli kashkata rikushpa akllanka, chaypimi kay kamachiypi nishkakunata, Mama kamachiypi nishkakunata, wawaknapak hayikunamanta ari nishpa killkashkatapas yachashka mana yachshkatapash rikunka, shinallatak wawakunapak maltakunapak hayikunata sinchi shayarina tiyashkakunata yachashkatapash rikunka.
a) Hayikunata yanapankapak wankurishkakuna, manllachinakukpi na kashpaka hayikunata pakihcishka kakpi paykunapak manyallapi kakpi; b) Runapak Kamak ; shinallatak, c) Maykan chunka pichka wata yallishpa charikpi shinallatak chay munayta charikpi.
C killka nishkata katinkapakka shuk kamachiy yachaktami tapushpa yachana. 266 niki.- Maykan rikuna kashkamanta.- Paktakay huchachishkata riksinatapash shinallatak allichinatapash, wawakunata, maltakunata yanapak Kishpichik runami rikunka, maykan kuskapi llakichishka hayikunata pakichishka llaktapillatak, maykan huchachikpa wasipi kashpapash na kashpaka huchachiy tukukpa wasipi kashpapashj chaytaka maykan huchachiy tukukmi akllanka. 267 niki.- Ima shina rurashpa katinata.- kay Kamachiykatiytaka uchami tukuchina, shina rurakpimi all rikurinka kay rurashkaka, shinallatak tukuy rurashka all rikurichunka, maykanpash yanapak.
109
2.
269 niki.- Maaykuna.- Killkata rurashpa maakpi, na kashpaka yanapak wasimanta maakpi, mama kashpa, yaya kashpa, na kashpaka wawakunapak, maltakunapak ayllukuna maakpipash ima shina kakpipash Kishpichikmi maayta churanka wawakunapak, maltakunapak, yayamamata, ayllukunata, taripayta rurashpa maskachun. Ima shina kakpipash. Taripay ruraypika tukuykunapak Kamayuwasi, DINAPEN shuti wankurishkakunapash shinallatak mama llaktapak alli yachashka chapakkuna, paykunami ima shina rurashkataka sapan killami yachak chayachina, imata yachak chayashka kashpapash. 270 niki.- Wawakunata, maltakunata ima shina kikin aylluman tikrachinamanta.- taripayta rurashka kipa wawakunata, maltakunata tarishpaka, shinallataka yayata, mamata, ayllukunata na kashpaka maykan mainkay tukukkunata, Kishpichik runami ima shina Kanata rikushpa paypak kikin aylluman tikrachinka, shinapash shuk kamachiykunapi nishkakunata paktachinami kanka. Taripayta rurashpa, maykan wawakunapa, maltakunapa kimsa niki yawar ayllu kakta yachashpaka, Kishpichik runami kayay kachanka chimpapurachun shina rurashka kipami maykan wawakunata maltakunata rikushpa yanapashpa charichun kunka. Kayta rurakukpi, kay kamachiypi nihka shina wawakunata maltakunata tikrachina pachakuna yalishka kakpi, na kashpaka, kay wawakunata, maltakunata shuk ayllukunaman wiachichun kuna pacha, iskun chunka punllakuna yalishka kakpi, kay kamachiypi 158 nikipi, shuk imarayku34, kimsa imarayku, chusku imaraykupi nishka shina, taripayta rurashka kipa mana, yayata, mamata, shinallatak ayllukunatapash mana tarishka kakpika, Kishpichik runami kay wawakunata, maltakunataka wiachik ayllukunaman kanallami nishpa sakinka. Mana pipash rikurishka kashkamanta, wawakunata, maltakunata tikrachinata harkashka kakpika, chapakkuna, llakta runakuna taripay rurashka pankakunatapash churanami kan, kunkashkamanta mana churakpika tukuy imatalla rurashkataka pakinallami kanka. Maykan Kishpichik, kay harkashkata yachashpa katikukmi, kay huchachiyta ima shina tukuchishkataka yachanka, chaymantami payka tukuy pankakunata paktachishkami nishpa killkata churanka.
31 32 33 34
110
<
Ishkayniki Pakma
35
Sinchiyuyay: Resolucin
111
112
<
Pakta Kanata rurak Corte Suprema Yanapak Wasi ukupimi chay pankakunataka rurashpa yanapana, huchachishkata mana chaskishpa kutin maanamanta killkashka Uchilla Kamachipi nihuk shinami rurana. 282 niki.- Rurashpa katinakuna mashna pachata apanamanta.- Kay pakmapi shutichishka ruranakunaka, kallari kayashka punchamantaka mana picha chunka punchakunata yalli ushankachu; shinallatak kay ruraykunata chashkishka punchamantapash mana ishkay chunka picha punchakunata yali ushankachu, kipa yanapak wasiman chayashpapash shinallatak mana chay huchachiykunata mana chaskinichu nishka washapash. Kay nishkakunata mana paktachikpika, Consejo Nacional de la Judicatura Yanapak Wasimi Kishpichiktapash llakichinka shinallatak llamkak ukukunamanta kishpichik ministrokunatapashmi llakichinka, cada punlla kipayashkatami ishkay chunka dlar kulkitami kichunka. Ashtakata kipayakpika, Consejo Nacional de la Judicatura Yanapak Wasimi sinchi llakikunata rikuchinka. 283 niki.- Shukkunapak ranti, rikuchinalla uchilla kamachiykuna.- Kay tukuyta rikuchishkapi mana paktakpimi, Kamachiyka civil ruraykunapi rikushpa ruranka shinallatak sakichina kamachikkunapipash. Kimsaniki Pakma
113
114
<
Wawakunata Wiachichun Kuk Ukupi llamkakkunapash, Wawakunata, Maltakunata Rikuk Chapakkunapash shinallatak Oficina Tecnica nishkapi llamkakkunapash chay wawapak, maltapak ayllukunata maskachun minkana, paykunapak chusku niki aylluta maskachun, paykunata tukuypi rikushpa, yanapashpa kawsachun. Yachaykunata rurashka kipa alli rikuykuna llukshikpi shinallatak paypak ayllupurallata yanapashami nikpika, ima shina kashkatami killkashpa, Runakunapak Kishpichikman yachay chayachina, ima shina wawata, maltata wakaychishpa charinamanta rikuchichun. Mana alli kana kakpika, kari wawata, warmi wawata, shinallatak maltatapash shukkuna hapishpa wiachichunmi sakina. Yachaykunata rurachunka Kishpichikmi sukta chunka punchakunata kuna shinapash yachaykunata ruranapika mana patsak ishkay chunka punllakunata yalinachu. Chuskuniki Pakma
115
Ruraykatichiykunapash, kipa pakchiruraykunapash, ima rurashkapash, ima yachashkapash, chay Llikapak tantanakuykunawanmi rurashka kana shinallatak Llaktapi Rikuk Wakurimi chaskishka kana, kay wankuripak kapaktukukkamaykunapi nishka shinami rurana. 301 niki.- Maymanta kullkita charik kashkamanta.- Llaktapi Wawakunata, Maltakunata Wakaychinkapak Rurashka Wankurika, llamkaykunata rurankapakka, kaykunamantami kullkitaka chaskin:
116
1.
Llaktamanta Yanapak Wasikunapash, Karu llaktamanta Yanapak Wasikunapashmi kulkita karashka, shinallatak llaktaman tikrachishka kullkikunamantapash ashata rakishpa karashka. Wawakunata shinallatak maltakunata yanapankapak, Wankurikuna killkarishkamanta shinallatak chay wankurikunapak shutikatichiykunata killkashkamantapashmi kullkita kushka. Fondo de Solidaridad ukumanta llukshishka kullkikunapash. Karu llaktakuna yanapashun nishpa kachamushka kullkikunapash. FODINFA wankurimanta 1%ta kushka kulkipash. Wawakunata wiachichun chaskik Wankurikunami watapi patente nishkamanta kullkita chaskin, shinallatak kullkita kukpi, wawakunata wakaychishpa llamkak ukukunamantapashmi kullkikunata rakishpa kun. Karu llaktapi Wawakunata, Maltakunata Yanapashpa llamkak Wankurikunami, 1% kullkita karan; shinallatak. Karashkamanta, yayakuna karashkata hapishkakunamanta. Karashka kullkikunamantaka mana llaktapak tikrachina impuesto a la renta nishkataka kunachu kanka.
2.
3. 4. 5. 6.
7. 8.
302 niki.- Kiti kamaypak kulkikunamanta.- Kitikunata kamakkunaka, wawakunapak, maltakunapak, ruraykatichikunata, kipa pakchiriyakunata, yachaykunata rurankapakmi kullkikunatapash kuna kan. Chaykunataka Llikapak wankurinkunami rurana, Kiti Kamay Wankurita pushak chaskishka washa, chay Wankurippak kapaktukukamaypi killkashka shinatami Katina kan. 303 niki.-Kullkikunata ima shina pituykamanamanta.- Kullkikunataka wakaychik ukutaka kamachikanchakunapi nishka shinami pituykamana, chaytaka Llaktapi Wawakunata, Maltakunata Rikuk Wankuripash shinallatak Kitikunapi Wawakunata, Maltakunata Rikukkunami, chay kullkitaka pituykamana. Chay Wankurikunami, Kullkita wakaychik ukumanta, maykan tantanakuypash mashna kullkita minishtikta rikushpa kunka, shinallatak, pakchiruraykuna mashna valikta rikushpa kunka. Chay ruranakunataka, watapi llamkanakunapi ari nishpa chaskishkami kana kan. Chay kullkikunata imapi churashka kakta yachankapakka, kullkita pituykamanamanta alli yachakkunami rikunka, shinapash Llaktapak Contralora General Yanapak Wasipashmi rikuy ushankalla. 304 niki.- Kiti kamaypak Kullkita Wakaychik Ukupak maymanta kullki shamuk kashkamanta.Kiti kamaykunaka, kaykunamantami kullkitaka hapin: 1. 2. 3. 4. Kitikunapak kamakkunami, kullkita karana, churana, Kitipak kulkita wakaychik Ukupak. Kiti kamaypak Kullkita Wakaychik Ukumanmi, karu llaktamanta tantanakuykuna kullkita kachamun. Karashkakunamanta, yayakuna karashkata hapishkakunamanta shinallatak maykanpash kullkita imamantapash kushkamanta. Mikunakunata kunkapak tantachishka kullkitaka, sukta killa kipakaman mana pipash apankapak rikpika tukuyllatami chay kullki wakaychik ukuman kachan.
117
6. 7.
118
CHUSKUNIKI KAMU
I KAPAKNIKI KALLARI MANTASHKAKUNA
305 niki.- Kamachikkunata pakikpi mana llakichinalla kashkamanta.- Maltakunamanka mana anchahuchata kunallachu, shina kashkamantami anchahuchata rikuk kishpichikkunaka mana huchachi ushan, shinallatak shukkunapash mana huchachishpa yapa hatun llakikunatapash kuy ushankachu. 306 niki.- Maltakuna imatalla rurana kashkamanta.- Maykan maltapash kamachiyta pakishpa anchahuchata rurashka kakpika, paykunata yanapana yachakuna wasipimi churanka, kay Wawakunapak Kamachiypi nishkata paktachinkapak. 307 niki.- Wawakunaka mana anchahuchata hapinachu, shinallatak paykunaka wakinkunataka mana paktachinapash kanllu.- Wawakunataka mana huchachi ushaypakchu shinallatak imata rurashpapash paykunaka mana alli rurakukta, mana alli rurakuktapash mana yuyaypi charinchu; chaymantami paykunaka mana huchachi tukushkapash kana shinallatak, Kay Kamachiypi nishka shina, yanapachun yachakuna wasimanpash mana churayta ushanachu. Kari wawa kashpa warmi wawa kashpapash mana allita rurakukpipacha hapitukushka kakpika, 326 nikipi nishka shinami, paykunapak yaya, mamapak makipimi sakina, mana pi rikuna tiyakpika, wawakunata rikuk wasimanmi kachana kanka. Paykunataka hapishpapash mana hapishpa wataywasiman kachay ushanallachu. Ima llakikuna tiyakpipash, paykunata wakaychina rikurikpika, shinami rurana, kay Kamachiypi nikushkakunata paktachishpa. 308 niki.- Uchilla kamachiykunapi nihushkatami paktachina.- Maltakunataka, ima nalita rurakushkata hapishpaka, Anchahucha Uchilla Kamachiypi imamanta llakichina kak nikukta rikushpami llakichina. Ima shinami kay Kamachiypi rikuchikuk shina. Anchahuchachipi nishka shina ashtawan sinchi llakikuna tiyakpipash mana imata ruray ushankachu. Yachakuna wasiman yaykunatapash, chay ukupi yachakuykunata chaskinatapash, kay Kamachiypi nikuk shinami rurana.
119
2.
Shuk shimita mana yuyay hapik kakpika, paypak shimipi rimashpa yuyay hapichiktami minishtinka. Chay huchachiy tukushka maltapak ayllukunapash, paypak riksikkunapashmi apash willay tukushka kanka. 313 niki.- Harkarina hayikuna tiyashkamanta.- Huchachi tukushka maltaka alli yachakushka kamachiyachakta charina hayitami charin. Mana pi payta yanapak tiyakpika, shukta maskashpami kuna, paymi yanapayta kallarinka manarak ishkay chunka chusku pachakuna yalikpillatak. Maltapak yanapak runa mana tiyakpika, tukuy ima rurashkapash yankami kanka.
120
<
314 niki.- Uyashka kana hayimanta shinallatak tapuykunata ruray ushanamanta hayi.Huchachi tukushka maltaka tukuylla pachami hayikunata charin kashka: 1. 2. 3. Huchachishpa killkashka pankakunatapash rikushpa yachay ushanallami kan. Pay imata rimankapak munakpipash uyay tukuna hayitami charin; shinallatak. Payllata kashpa na kashpaka paypak harkakpash tapuykunata ruranallami, chay llakikunata rurakushkata rikushkakunata, shinallatak imamantapash alli yahakkunatapash. Paykunaka Kishpichik kayakpi rishkakunami kanka, chaymantami paypak awpakpi imatapash ni ushanka.
Mana rimay ushak, mana uyak ushak malta kakpipash, payka makikunata kuyuchishpami imatapash ni ushanka. 315 niki.- Ruraykunata uchalla ruranamanta.- Kishpichikkuna, maltakuna kamachiyta pakishkata rikukkuna, kamachiyachakkuna, shinallatak Yanapak Wasipi kamachiykunata rikushpa pituykamakkuna, paykunami uchalla ruraykuna tiyachun rikunkakuna. Maykanpash mana uchalla ruraykunata rurashpa kipayachishpa kakkunaka llakichi tukunkami kay kamachiypi nishka shinami llakichi tukunka, kayshuk kamachikkkunapi nishkatapash rikushpami llakichinka. 316 niki.- Ima shina llakichinakunawan katina kakpipash chaytapash yachana hayimanta.Maltata harkashpa yanapak runami chay maltamanka alli yachak chayachina ima shina kay huchachiy apay awpakman rina kashkataka, shinallatak Yanapak Wasipi kamachiykunata rikukkuna, llamkakkunapash, ashtawanpash Kishpichikmi imamanta chay shina llakichina kashkatapash yuyay hapichina, chay rurashkakunawan imata munak kashkatapash yachay chayachina, imata rurashka kipapash imalla tiyanakunamantapashmi willana. 317 niki.- Maltapak kikin kawsayta kasunamanta.- Maltakunapak kikin kawsaytaka tukuykunami kasuna kan, huchachi ruray pacha tukurinkakaman. Imamanta huchachi tukushka kashkatapash pakallami ruray katina kan. Tantanakuyman kayakpika, Kishpichik maykantalla kayashkakunami rina, kamachiyta pakik maltata Yanapak Wasipi rikukkuna, huchachi tukuk maltata yanapak, huchachi tukuk malta, paypak yaya, mama, mana kashpaka chay malta maykanta chaypi kachun akllakpika, chay akllay tukushka rishka kachun. Rikukkunapash, alli yachakushka runakunapash, paykuna rikushkata, yachashkata, willankapakllami chayanka, ima tapuykunatapash tikrachinkapaklla. Chay malta maykan kashkata shinallatak paypak ayllukuna maykan kashkatapash manapacha shukkunaman yachak chayachinachu, chaytaka harkashkami kan. Maykanpash kay nikipi nishkakkunata mana paktachishpa, pakikpika, kay Kamachiypi nihushka shina, uchilla kamachikunapipash nihushka shinami llakichi tukunka. Maykan maltapash anchahuchata, llakikunata rurashka kakpika, kamachiykunata yachakkunapash, pituykamakkunapash, shinallatak chapakkunapash chay llakitaka mana shukkunaman willay ushanachu. Llakichik maltata ima huchamantapash kacharichishpa sakikpika, payta huchachishpa rurashka pankakunatapash tukuchishpa, likishpa saki ushanallami. Malta kashpara kamachiykunata na paktachishpa pakishkakunataka, chay llaki rurashkakunataka mana chapakkunapak pankakunapi, killkashpa rikuchinachu. Maykanpash kay nishkata mana paktachikpika, kamachiypi nishka shinami llakichi tukushka kanka.
121
3. 4.
122
<
5. 6.
Kishpichikllatami tantanakuy ukukunamanpash ama richun ninka, chaytapash paktachinami. Shinallatak Kishpichikllatami piwan mana rimay ushanatapash willanka, shinapash kaykunaka mana paypak ayllukunawan shikanyana nisha ninchu, shinallatak imamantapash harkari ushankallami; shinallatak. Imamanta wichay tukushka kanataka kay kati nikikunapi willanchi.
7.
325 niki.- Malta hapi tukushka kashpapash, payta yanapak yuyaykunatapashmi charin, chaykunata ima pachapi charinatami rikuchin.- Tukuy ima huchachishkakunapipash alli rurashka kachunka, payta hapishpa, asha punllapaklla wichay tukushka kashpapash, kaykunatami paktachina: 1. 2. Kay Kamachiypi, 328 niki shinallatak 329 nikipi, nihushka shina kakpillami, maltakunataka hapishpa wichay tukunka, chaytaka Kishpichikmi mantana kan. Hapi tukushka maltakunaka, kamachiykunata mana paktachikkunata wichak wasimanmi apay tukushka kanka. Shinapash chay ukupika paykunataka allimi charina, paykunapak kawsaypah mana llakikunata hapinachu shinallatak alli ruranakunata yachakushpami llukshina. Shinallatak wichak tukushka maltaka shukkunawan rimay ushanallami; shinallatak. Ima kashpapash, maykan maltata wichankapak hapishpapash paykunapak watakunatarami yachana, mana chay watata shina charikpika, kay Kamachiypa 5 nikipimi rikuna, chay washaka kay kamachiypi nikushkatami paktachina.
3. 4.
Maykanpash llaktapak llamkak, kay nikikunapi nishkakunata mana paktachikpika, kamachiyta rikukkunami, llamkanamanta anchuchishpa sakinka. 326 niki.- Imamantapash hapishpa wichanamanta.- Chapakkunapash shinallatak shuk ruranakunapashmi maltataka hapishpa wichay ushan, kaykunamanta:
a) Malta imapash nalita rurahushkata hapishpa. Paytapacha huchachinami kan, pitapash nalita rurahuktapacha rikushpa, shinallatak nalita rurashka kipa, armakunawan tarishpa, paykunapak maki takarishkakunata rikushpa. b) Maykanpash paykunapak kawsayta allichinkapak yanapak wasikunamanta upalla llukshishkamanta; shinallatak. c) Kishpichik hapi tukushpa, wichay tukushkami kana nikpi.
Maykan maltata hapishka kashpapash, imamanta huchachihushkata mana rikuchikpika, mana chunka chusku pachakunatapash wichashpa chari ushanachu. Chay pachakuna yalikpika, chay Hapishpa Wichana Wasita Pushakmi, maltataka kacharichishpa sakinalla. Maykan wawapash mana hapi tukushka kanachu, nallikunata rurahukta rikushka kashpapash. Chay wawataka paypak tayta, mamamanm kuna kan, tayta mamata mana charikpika, shuk paykunata rikuyta ushana wasikunamanmi kachana. Shinallatak wawataka mana Wawakunata Wichak Ukuman kachanachu, shina rurakpika, chay Wichana ukumanta pushaktami paypak llamkana kuskamanta llukchishpa kachanka. 327 niki.- Hapi tukushka kakpi ima shina ruranamanta.- ahani nikipi nikushka shinaka, llakichik maltata chapakkuna hapishka kakpika, uchami llakichik maltatakunata Yanapak
123
a) Maltakuna manarak chunka chusku watakunata paktachishka kakpi. Wauchishkamanta, pitapash aychapi takarishpa mana allita rurashkamanta, shinallatak pitapash shwakushka an wauchishpa sakishkamanta; shinallatak. b) a chunka chusku watakunata charik maltakuna. Anchahuchamanta killkashka kamachiypi nikushka shina llakikunata rurashka kakpi, chaymanta wataywasipi wichay tukushka kachun nishka kakpi.
Asha punllakamanlla wichay tukushka kanataka, ima pacha kakpipash apash anchuchinallami, chaytaka pankapi killkashkawan, mana kashpaka shimillawanpash maankallami. 331 niki.- Asha punllakamanlla wichay tukushka kana, mashna pachata parana kashkamanta.Asha punllakamanlla wichay tukushka kanaka mana iskun chunka punlla yalipak kanachu. Chay punllakuna yalishka washaka, maykan wataywasipi wichay tukushka kakpipash, chaypi rikushpa llamkakka, maltataka llukchinallami, kamachiykunamanta yachakkuna mana maakpillata.
36
124
<
Wataywasita rikuk runa, kay killkashkapi nishkata mana paktachikpika, llamkaymantapash anchuchishkami kanka, shinallatak huchachishkapashmi kanka.
paypak
332 niki.- Charishkakunata rikushpa wakaychinamanta.- Yachaykunata rurankapakka, Kishpichikmi, malta imata charishkatapash hapishka kachunpash maana, mana kashpaka pipash ama apashka kachun maanka. Kaytaka uchilla kamachiykunapipashmi shina rurashka kachun nikun. Chay charishkakunaka taytakunapakpash, mana kashpaka, payta rikukkunapakpashmi kanka, chaymantami, Runakunapak Kamachiykatikuypi, 2246, 2247 shinallatak 2248 nikikunapi nishka shinata paktachina. 333 niki.- Runakuna paktachinakuna.- Imakunatapash waklichishkamanta, nalikunata rurashkamantaka kullkitami kuna ima shinami Runakunapak Kamachiykatikuypi uchilla kamachiykunapi nikuk shina.
IV KAPAKNIKI IMATAPASH MANA PAKTACHIKPI HUCHACHINAMANTA I Umakillka Huchachi tukushka shinallatak huchachi tukushkata yanapak runakunamanta37. Paykuna ruray katinamantapash
334 niki.- Ima shina huchachinamanta.- Llakita rurashka maltataka kashnami huchachi ushan: kamachiykunata yachakkunapash shinallatak maykan llakichi tukukpash. Paykunaka Anchahucha Kamachiykatikuypi nikuk shinami huchachi ushan. Pakalla imatapash na alita rurashka kakpipash, tukuykunata llakichishka shinami rikuchinka. Chay llakichishkamanta kullkita tikrachinataka, pipash manara kutin huchachikpillatami kuna. Maltataka mana maykanpash shukllaka huchachi ushankachu. 335 niki.- Huchachi tukushka shinallatak huchachi tukushkata yanapak runakunamanta.Huchachi tukushka shinallatak huchachi tukushkata yanapak runakunaka kaykunami kan: Llakichik Maltakunata Yanapak38 shinallatak huchachi tukushka maltakunapash. Llakichi tukushkapash huchachinakunapi kay ushankami, kay Kamachiypi nishkakunata katishpa. 336 niki.- Ministerio Pblico Yanapak Wasimanta Llakichik Maltakunata Yanapakkuna.Llakichik Maltakunata Yanapakkunami huchachinakunapi ima shina kanata maltaman willana, chaypimi wakin maltakunaka huchayuk kashka rikurin. Llakichik Maltakunata Yanapakkunaka kaytami rurana: 1. 2. Malta chaypi kakpi, huchachinawan kallarina. Yachaykunata rurashka kipa, anchahucha ruraywan huchachinapacha kakta, mana huchachina kaktapash. Yachaykunatapash kay Kamachiypi, 309 nikipi nikushka shinami llukchina. Ishkantimanta alli tukunatami maskana, shinallatak kishpichichun maana mana kashpaka huchachishkapash uchalla tukurishka kachun rurana, maykan usharishkapika.
3.
37 38
Huchachi tukushka shinallatak huchachi tukushkata yanapak runakunamanta: sujetos procesales Llakichik Maltakunata Yanapak: Procurador (cf. Paktachik)
125
Llakichik Maltakunata Yanapakkunataka Ministerio Fiscal Yanapak Wasimi shutichina. Shinapash, puntaka, paykunapak kawsaymanta rikuchik pankakunat rikuchishpami mishana kashka. Paykunaka uchilla kamachiykunapi nihuk shinami Fiscal tukunkapakka tukuyta paktchina kashka. Shinallatak wawakunapak, maltakunapak hayikunamanta alli yachashkatapashmi rikuchina kashka. 337 niki.- Llakichi tukushka.- Llakichi tukukka tukuypi paktami kati ushanka. Shinallatak imapipash mana pakta kanata ruranakuk shina kakpika, ima pankatapash killkashpa mitsari ushanallami. Kaykunapika Llaki tukuk Maltakunata Yanapakmi tukuypi rikushpa yanapanka. Llakichi tukukkunaka imata kashpapash Maltata Yanapakman willanallami kan. Shinallatak ashtaka nalikunata rurashka kakpipash, llaki tukushkapak hayikunata paktachishpami, huchachikunata ruray ushanka. 338 niki.- Ofendido en delitos de accin pblica de instancia particular.- En el caso de los delitos pblicos de instancia particular sern perseguibles solo a instancias e inters del ofendido, se requerir la denuncia conforme a las reglas establecidas en la legislacin penal y procesal penal. 339 niki.- Tukuykunata harkashpa yanapak.- Wawakunata shinallatak maltakunata allipacha harkak ushakkunami tiyana, paykunami maltakunata tukuypi harkay ushanka. Tukuyta harkashpa yanapakkunata Defensora Pblica Nacional Yanapak Wasimanmi kimirishka kanka.
Shukniki Pakma
39
Paktachik = Procurador
126
<
342 niki.- awpashpa Tapuchina.- Manarak rurayta kallaripimi, Paktachik runaka tapuchiyta ushanka. Kay awpashpa tapuchinaka ima shina kashkata ima llakita chay huchachi tukuk malta rurashkata all yachankapakmi. Maykan malta llakita rurashkata yachashpaka, tapuchiytaka sakinkami. 343 niki.- Taripay ruray mashna pachapi tukurinamanta.- Ima llakita charishkata yachankapak taripay ruraykunaka ima llakita kunatapash rikuchinka, Pactachik runa taripanaka mana chusku chunka pichka punllakunata yallinkachu. Shukkunaka mana kimsa chunka punllakunata yallishpa kankachu. 344 niki.- Paktachik runapak yuyayta rikuchinamanta.- Taripay tukurishka washa. Paktachik runa mana ima llakipash tiyashkachu, kay maltaka ni ima llakita mana rurashkachu nikpika, tukuy pankakunatami wakaychinka kanka, ima harkata churashkapash chypimi pitirinka, kaya yuyayta rikuchishkataka killkashpa, tukuyman uyachishpami, chaytaka tapuchiyta kallarishka punllamanta yupashpa pichka punllapimi tukuchina. Chay huchachi tukushka malta llakita rurashka kakta yachashpaka, huchachishpami tikrachinka shianpash ama huchachi tukunkapak imatapash rimashka kapika chay rimashkatapash churashpami tikrachinka. Ima nishpa tikrachishkata pichka punlla washapimi rurashka kanka, ima pachapi wawakunata, maltakunata huchachi kallarishka punllamanta yupashpa, chay yachak chayachinataka kunka, kallaripi rurashka pankakuawan paktami kunka. Huchachishka killkaka ima llakita rurashkata, imamanta rurashkatapash, chay maltapak shutitapash ayllu shutitapash, maypi chashna tukushkatapash rikuchishka, tukuy ima tiyashkatapash tantachishkami kanka. Ishkayniki Pakma
127
a) Malta ari nishka kakpi. b) Mana tukuykunapak rinripi uyarishka kakpi; shinallatak. c) Llakikunata rurashkamanta yachaykunata chaskichun manara maashka kakpi, shinallatak awpallata mana shuk kishpichishkata charishka kakpi.
128
<
Llakikunata rurashkamanta kishpichinaka mana imatapash rurashpa shayachinapi kan, shinallatak ima llakita rurashka kashpapash, maltapash mana imata rikunata charinchu. Kishpichishkamantami, maltaka, paytapash, paypak ayllutapash yanapak wasimanmi kachay tukushka kana, shinallatak paypak ayllu llaktapakmi allikunata rurashpa llamkanka, shinallatak mana wichay tukushka kashpapash pipash paytaka rikuriyankami. Llakichi Tukuk Maltata Yanapakmi, Kishpichikpak awpakpi maana maltata kishpichishka kachun. Shinallatak alli tukushka kachun wichay tukushka kana maltapashmi kishpichichun maay ushan. Kallari tantanakuypimi kishpichichunka maana. Llakichi tukushka chay tantanakuyman rikpika, Kishpichikmi pay ima nishkata uyana. Kishpichichun nishpa killkashka kipami, maltataka yanapa wasiman kachana. Chay yanapak wasikunaka uchilla kamachiykunawan chaskishkami kana. Kishpichichun nishpa killkashkaka kaykunatami charina: imamanta kishpichishkatapash, shinallatak kishpichinamanta uchilla kamachiykunapi imata nihushkatapash; imamanta chay yanapana wasiman kachaska kashkatapash; shinallatak, kaykunata rurashkapash imamanta alli kashkatapasmi killkana. 352 niki.- Llakichi tukuk Maltata Yanapakmi, watapak wichay tukushka kana maltataka kishpichi ushan.- Llakichishkakunata yachashka kipa, chay llakikuna anchahuchamanta killkashka uchilla kamachiypi nikushka shina kakpi, chaymanta shuk watata wichay tukushka kana kakpi, chay hawa, chay na alita rurashkapash mana tukuykunata llakichishka kakpika, Maltata Yanapakmi kishpichichun maanka, shina rurashpami huchachinkapak killkashkakunatapash alchishpa sakinka. 353 niki.- Wawa kashpa, malta kashpapash, ima nalita rurashkamanta, shuk watapak wataywasiman wichachun kachana kakpika, Kishpichikmi rikuna kan.- 351 nikipi shinallatak 352 nikipi nihushka shina kullkikunapi paktachishka kakpika, shinallatak Maltata Yanapakpash mana kishpichinkapak munakpika, maltami kallari tantanakuypi tapuykunata ruray ushanka, imamanta chashna ruraktapash. Kishpichikmi killkashkata rikushpa, kishpichina kashpapash kishpichinka, mana kashpaka huchachinakunawan katichunpash chaskinka. Kishpichik imatapash nishka washaka mana pipash imata ni ushankachu. Kimsaniki Pakma
Kallari tantanakuy
354 niki.- Llakichi tukuk Maltata Yanapak ima nishkata chaskina.- Llakichi tukuk Maltata Yanapakmi, yachaykunata rurashka pankata Kishpichikman kunka, shina rurashka kipami, ima punlla, ima pacha kallari tantanakuyta charina kaktapash maanka. Chay tantanakuypimi, maltata llakichinapacha kaktapash rikuna. Chay tantanakuytaka, tantanakuy tiyachun maashka punllamanta, sukta killa kipami rurana, shinapash mana chunka killa yalichun sakinachu. Llakichi tukukpash chay tantanakuyman rinkapak munakpika, Maltata Yanapak killkashka pankapimi paypak shutita killkana, tantanakuypak shuk punlla illankakamanmi chaytaka ruray ushan. Paypak shutita killkashka kipaka tukuylla tantanakuymanmi chayay ushanka. Paypak shutita killkarik pachami kamachiyachakpak casillero judicial nishkatapash killkashpa sakina. Kishpichik Wasipi rikuchik antakunata charikpika, tukuyllami willaykunataka paykunapak rikuchik antakunaman kachachun maay ushanalla kan.
129
130
<
imapak chayta ushana kashkamanta; maykan killka willaykunata kachana, mana kashpaka, maana kashkamanta, imapak kachana kashkatapash. Minishtirishka killkashkakunatami kachana, Huchachina Tantanakuypi rikuchishka kachun. Chuskuniki Pakma
131
132
<
Kamachiykunata pakishkami ninkapak tantanakushka punchamantaka, chunka punlla kipakamanllami huchachita ushanka.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
40 41 42 43
Kaywanrik = finalidad (manta = morfema) Kunay = amonestar Intichakuna = orientar Kishpikay = libertad
133
10. Kamachiy wasipi wichay tukunamanta.- Kayka llaki tukushka maltakunata ama llukshichun wichanami, shinamantami huchahchiy tukushka maltakuna wichashka ukupi churashka kanka. Kay llakitaka chunka chusku watata yallishka maltakunaman, paykunaka anchahuchata rurashkamantami chay llakitaka apanka. Manarak chusku chunka watata paktachik matakunataka, wauchishka kakpi, wauchik kakpi, maykan runata shuwashpa apashpa wauchishka kakpimi kay llakitaka kunka. 370 niki.- kamachiykatiykunata44 paktachinamanta.- Maykan malta anchahuchata rurashkamanta killkapi huchachishpa churashka kakpika, yachakuy kamachiykatiytami churana hawaman nikipi nishka shina, shinapash ama yapata llakichishka kachun rikunami, shinallatak 319 nikipi rimakuk paktachiykunata rikushpami rurana, chaykunaka kaykunami kan: 1. Kamachiykunata pakikpika, kunana kamachiytami rurana shinallatka kay ukuman churashka kunanakunatapash:
a)
Kunanatapash shinallatak allita rikuchik kamachiykunata shuk killamanta kimsa killakaman yachachinatapash.
b) Inichakunatapash shinallatak ayllukunami yanapana, shuk killamanta kimsa killakaman. c) Paypak kikim llaktapi llamkachinami kanka shuk kanchisrimanta shuk killakaman; shinallataka. d) Wasi ukupillata wichamanta shuk kanchisrimanta kimsa killakaman.
2. Anchahucha llakita rurashka kakpi kay llaktapi kamachiykuna nishka shina, wichana llakita kuna kakpipash, kunan llakita kunallatakmi kanka, kay ukuman nishka shina kakpika.
a) Kunanami kan, shinallatak kamachiykunata churanami kan shuk killamanta sukta killakaman. b) Intichakunami hsinallataka ayllukunami yanapana, kimsa killamanta sukta killakaman. c) Paypak kikin llaktapimi llamkachina kan, shuk killamanta sukta killakaman. d) Kishpikaytami kuna shinapash rikushpa katinami kanka, kimsa killamanta shuk watakaman. e) Paypak wasipillatami wichay tukunka, kimsa killamanta shuk watakaman. f)
Wichanmi kan kanchisri tukuriy punllakunapi, shuk killamanta sukta killakaman, shinallatak.
44
134
<
3.
Anchahuchata rurashkamantaka kay llakta kamachiypika wichana llakitami kuna nikunmi, shinapash kay ukuman churashka kamachiykunatapash paktachinami kanka.
a) Kacharishka kakpipash rikunami kan chunka ishkay killakaman. b) Wichanami kan shinapash rikushpa katinami ishkay watakaman; shinallatak. c) Wichana ukupimi churana, chusku watata paktachinkakaman.
Huchachi tukushpa wichana wasikunapi wichay tukushka maltakunaka, ishkay chunka chusku killakunata yalishpaka, paykuna allita rurashpa rikuchishka kashpaka punchakunata pichiyachispa rita ushanmi, kay wasikunata rikukkuna paykunapak yachanakunapi alli kaskata rikushpa, llamkanakunapi alli yachakushpa rishkata rikushpami shuk punchataka ishkaypi yupashpa shuk allitawillay45 rikuchik pankata kunka. Kay allitawillaytaka maltakuna llakita rurashkakpi wichana Wasita rikushpa pushakmi kunka shinallatak all yachakushkakuna wankurishkakunapak killkakamakpasmi kunka, shinallatak killantimi Kishpichikman rikuchina. 371 niki.- Mushukyachina na kashpaka shuk mushuk wankuriyachaykunata churana.kishpichik runami, mushukyachiytapash shuk mushuk wankuriyachaytapash churay ushanka, shinapash wichashkakunata yanapak wasimanta alli yachakkunami allita willak pankata kachamunka, shinallatak kay ukuman nishkakunata paktachishka kakpipash:
a) Malta chunka pusak watata paktachikpi, shinallataka wichana ukupi mashna watakunata paktachina kashkamanta chawpita paktachishka kakpi. b) Llakita rurashka maltakunapak Wichana Wasita Pushak maashka kakpi ; shinallatak. c) Sapan sukta killa, malta na kashpaka payta yanapak maakpi.
372 niki.- Paktachina kashkata mana paktachishka kakpi.- Paktachina kashkata mana paktachishka yiyakpika 370 nikipi nishkakunamanta ashtawan llakita apanatami rikuchina, shinallatak chay malta paktachina kashkata mana paktachishka kakpika, Kishpichik runallatakmi shuk paktachinakunata rikuchinka, ima shina llaki kashkata rikushpa. Kay kamachiy 369 nikipi shuk, ishkay, kimsa, chusku shinallatak pichka yupaykunapi nishka shinaka, mana imata ruranachu kanka, pusak yupaipi, iskun yupaypi nishka shinaka, shinallatak kay kamachiypi sukta yupaypi, kanchis yupaypi shinallatak pusak yupaipi nishka shina mana paktachikpika, ashtawan sinchi kamachiytami churana tukunka, shinallatak wichana ukupi churanallami kanka. 373 niki.- Imata llakichishkata, imata apashkatapash tikrachinamanta.- mana allita rurashkamantaka yachay wankuriy kamachita kuna kan, maykan llakita apakmi huchachiyta ushan imatalla llakita rurashkatapash tikrachishka kachu, ima shina kamachiypi nishka shina. 374 niki.- Kamaypaktay.- Ashtaka llakita rurashkamanta huchahiyka, ishkay watapimi tukuy rurarinka.- kamachikta mana paktachishka kakpika shuk killapimi tukurinka. Yachay wankuriy kamachiyka tukurinkami Kishpichik churashka pacha tukurikpi. 375 niki.- Malta mashna watata chariskata rikuna.- Yachay wankuriy kamachiyta churankapakka, rikunami kan chay malta mashna watata charishpa chay llakita rurashkata.
45
Allitawillay = certificado
135
Kamachiykatiyta rurana
376 niki.- Kamachiykatiyta rurak wasikuna.- kay wasikunaka maltakuna llakita rurakpi wichana ukumi kan, chyapimi kamachiykatiy ruraykunataka rikuchinka, shinapash Mama llaktami rikunka chapakkuna ima shina chay kamachiyta apanataka. Llakita rurashka maltakunapak wichana wasitaka tukuypak rurakkunapash shinallataka paykunapaklla rurakkunapash pituymaayta ushanmi, shinapash kay kamachiypi nishka shina shinallatak Alli Rurayta Rikunkapak Wankurishkauna churashka kamachikpi nishka shinapash. 377 niki.- Ukupi wichashka kakpi yanapanamanta.- awpak nikipi kamachik nishka shinami rurana shinapash shuk kamachiykunata rikushpa all yanapanatami churana, ima pachata chay malta ukupi kankakaman, ima ruray ushana kashkatapash shinallatak maykan kay hayikunata mana paktachikpi ima pituykamayta katina kashkatapash. Ashtawanka kay hayikunatami paktachina kan: 1. 2. 3. 4. Paypak kikin kawsayta, kurakchayta46, paypak aychapi all kanata, shinallata kikin yuyaypi alli kanata. Kamachiypi pakta kanata, ama manyaman churashka kachun. Yaya mamapak, ayllukunapak, payta yanapakkunapak kuchullapi wichashka kachun. Mikunata hapina kashkata, all uksita charina kashkata, yachay wankuriy kawsayta paypak watata charikkunawan charina kashkata, paypak all kanata, shinallatak all yachakuyta hapishkakuna rikushka kanatapash yachachun. Kallarimanta ima shina shukkunawan kawsanamanta, imatalla rurana kashkata, shinallataka hayikunata charishkatapash yachak chayachinami, shinallatak imamanta llakita hapina kashkatapash. Maykan kamaktapash maaytapash ushanmi shinallatak kamakkunapash chay maashkataka tikrachinami kan. Kikin ayllukunawan rimayta ushanata, ima shina uku kamachiypi nishka shina, ima pachapi, ima punllapi, ima shina rinamantapash, shinallataka payta yanapak kamachiy yachakwan na kashpaka payta yanapakwan rimanata; shinallatak. Rimanata mana harkana kashkata, shinallatak manyaman mana churanata, mana llakita kunalla kashkatapash, shinapash payta kashpa shukkunata kashpapash yanapamanta kakpika manyaman churanalla kashkata, chashna rurana kashpaka Kishpichik runaman willanami kanka, rikushpa mushukyachinalla kakpika pay rikuchun.
5.
6. 7.
8.
378 niki.- Llakita rurashka maltakunata, wichana wasipi chaskinamanta.- Wichana wasipika, Kishpichik runa, mana ukupi wichanachu nishpa killkashka tiyakpillami chaskita ushanka, shinallatak llakita rurakukta hapishka maltakunata, kay kamachiypi nishka shina kakpi. Taripankapak hapishka maltakunataka, ashakamanlla tiyana ukupimi churana, chashna ukukunaka tukuy wichana wasikunapimi tiyana kan.
46
136
<
Kay wasikunapi llamkakkunaka, sapan malta ima llakitalla charishkataka killkashpami charina, kay kamachiypi nishka shina. 379 niki.- Maltakunata shikan shikan churanamanta.- maltakuna wichana wasikunaka chuskupi shikanyachishka kuskakunatami charina, kashna churankapak:
a) Llaki hapinamanta pakashpa churamushka maltakunata. b) Kanchisri tukuriy punllakunapi yachay wankuriy kawsayta paktachinkapak yaykukuna, ashalla kishpikayta charikkuna. c) Wichashpa sakina maltakuna. Shinallatak kay ukupika mana churanachu, manarak chunka pichka watata paktachihska maltakunawan, chay watata yalishka maltakunawanka. d) Chaypi wichashka kawsakushpa chunka pusak watata paktachishkakunata.
Kay wichana wasikunapika karikunatallami hapina. Maykan kitipipash mana shikan churana wasita charikpika, hapinallami kanka, warmikunanti harikunanti, shinapash mana chay ukupillatak pakta kanachu kan. 380 niki.- Ima shina Kamachiykatiyta rikuchinamanta.- Tukuypillatak, rikunkapaklla wichashkakunata, wasipi wichashkakunata, kanchisri tukuriy punllakunapilla wichashkakunata, chawpitalla wichashkakunata, shinallatak wichana wasipi wichashkakunata, paykunapak shuk llamkayan katiytami sapan kikinman rurana. 381 niki.- Llamkakkunata yachayllachinamanta.- kay wasikunapi llamkakkunaka alli yachayllachiytami hapina kan. Ishkayniki Pakma
a) Asha pachakunata wichana pakma, kay kamachiypi 328 nikimanta 330 nikikaman nishka shina. b) Kanchisri tukuriy punllakunapilla wichashkakuna, kamachiykatiyta paktachichun Intichakuy, yanapak pakma, ashalla kishpikayta charikkunapash; shinallatak.
137
2.
47 48
138
ASHAPAKLLA MANTASHKAKUNA
Shuk niki
Maykan wawakunapak kamayukapu kanata maskakkunaka Paktakay ukupi llamkakmi kana kan, paykuna maypi kawsanakuk kuchupimi llamkana wasika churanaka, chaytaka kimsa killapimi paktachina kanka, ima shina mama llakta kamayuk nishka shina.
Ishkay niki
Maykan wawakunapak, Pushka kashka payllatakmi, wawakuanpak, maltakunapak Kishpichik tukunka chaytaka kimsa killa manarak yallikpimi churana kan, kayta rurankapakka Mama llaktapak kishpichik wankurishkakunami, ima shina maypilla churana kashkapi churankakuna, shinallatak, wawakunata maltakunata yanapak mushuk kishpichik wankurishka wasikunatapash, ayllukuna wawakunata maltakunata rikuna wasitapash, na kashpaka kishpichik wasikunata wiachiyta ushanka, chay runami wawakunata maltakunata kishpichik tukunka.
Kimsa niki
Wawakunata yanapankapak kishpichik wankurishkakunamanta, kati pushakkuna, hampi yachakkuna, yachachishpa yanapakkunapash, yallinkami all yachakkuna wankurishka wasiman, paykunami kishpichik wankurishkakuna maypi churashkapi llamkanka. Kaykunaka, kishpichik wankurishkakuna hapin shinallatakmi hapinkakuna killapi payllaytaka, chaymanta ukuman hapitaka mana ushanchu.
Chusku niki
Chay wasikunapi llamkaypaktachikkuna49, llamkakkuana, yanapakkuna, pituykamaypi llamkakkuna, chay tukuylla wawakunata yanapashpa llamkakkunami yalinka, wawakunata maltakunata yanapak wankurishkakunaman shinallatak all yachakakuna rikuna ukumanpash sinallataka maypi llamkaypaktachikkuna churakpipash chaytaka sukta chunka punllakuna manarak yalikpimi rurana; chay punta llamkaypi hapishka shinallatakmi kaypipash hapinka.
Pichka niki
Shutichishka llamkakkunaka, Funcion Judicialpak kamachiypi ima nihushkatami paktachina kan, kayshuk uchilla kamachikkunapi imata nihuktapash. Llaktapi kamachikkunata paktachichun rikuk tantanakuyta pushakkunaka, gentekunapi llamkana kuskakunapi churashpaka, kay Kamachiyka Registro Oficial pankapi riksichishka kankakaman, maypi llamkanahushkata rikushpami chay kitipillata llamkashka kachun churana.
49
141
Sukta niki
llaktapak Corte de Menoresman, Cortes Distritales de Menores, shinallatak Tribunal de Menores kuskakunaman mashna kulkita kuna kashpapash, chay kulkitaka Ministerio de Bienestar Social wasimantami, Funcion Judicialpak kulkiman kachanka. Kay kulkikunawanmi llamkakkunaman kunka, ima ministishkakunatapash rantinkakuna. Iskun chunka punllapimi, Ministerio de Bienestar Social Yanapak Wasimantapash shinallatak Ministerio de Economa y Finanzas Yanapak Wasimantapash, Funcion Judicial ukumantapash kulkikunataka yalichishka kanka.
Kanchis niki
Kay mantashkakunata paktachichunka, Llaktapi kamachiykunata paktachichun rikuk tantanakuymi rikushka kanka. Paykunami Wawakunapak, Maltakunapak pakta kanata rurak ukukunapi pikunalla imapi llamkana kashkatapash rikushka kanka, shinallatak oficina tecnicakunapipash pikuna llamkana kashkata rikushka kanka. Kaytami rurana kan, kay Kamachiyta Registro Oficial pankapi riksichishka washa, sukta chunka punllakuna hipa.
Pusak niki
Funcion Judicialpi llamkankapak rikkunaka, kay Kamachiypi kilkashkakunata paktachinkapakka, alli yachaykunatami chaskina. Chaypakmi, llaktapi kamachiykunata paktachichun rikuk tantanakuykunawanpash, llaktapak tantanakuykunawanpash, mana llaktapak tantanakuykunawanpash, yanaparishpa llamkana.
Iskun niki
Llaktapi, wawakunapak, maltakunapak tantanakuyka kay Kamachiypi nishka shinami shayachishka kana. Kay llamkana ukuka, kay Kamachikta Registro Oficial pankapi riksichishka washa, iskun chunka punlla washami llamkaykunawan kallarina kan. Kaykuna paktashka kachun rikuk ukukunapashmi, kashna shina paktachishka kachun rikuna kan.
Chunka niki
Tukuylla tantanakuykunapash, Yanapak Wasikunapashmi, tukuy mashna rurana kashkapika, kay Kamachiypi nishka shina, imapi llamkana kashkatapash rikushpa, ima shina llamkana kashkatapash kilkana kan, kaytaka kay Kamachiyta Registro Civil pankapi riksichishka washamantaka, chunka pusak punllakunawanmi rurashka kana. Shinapash Wawakunapak, Maltakunapak tantanakuypash, Wawakunata, Maltakunata rikuk Justicia Especializada shuti ukupash, mashna pachapi kallarichun nishka pachapimi kallarina. Kay llika ukupi, wawakunawan, maltakunawan llamkakunaka, kay Kamachiyta riksinkapakmi yachaykunata chashkishka kana, mashna mushuyashka yuyaykunamantapash riksina, shinami kay Kamachiypi kilkashka kallari yuyaykunatapash, sapi yuyaykunatapash, imalla kilkashkakunatapash riksita ushanka.
142
<
143
Tukurik niki
Kay Kamachiyka, Registro Oficialpi riksichishka washa, patsak pusak chunka punlla hipami riksichishka kanka. Kay kilkaytaka, San Francisco de Quito kitipi kilkashkami kan, Congreso Nacional Yanapak Wasipak tantanakuna ukupi, ishkay waranka ishkay watapi, diciembre killa, chunka kanchis punlla. f) H. Jos Cordero Acosta, Congreso Nacional ukuta pushak. F) Andrs Aguilar Moscoso, kallari Kilkak CONGRESO NACIONAL YANAPAK WASI.- Kay pankaka, kallari kilkashkapi churashka shinami kan, kallari kilkashkaka, kay yanapak wasipi kallari kilkak ukupimi kan. Punlla 26-xii-2002. Pacha 15h30.- f) Ilegible, kallari Kilkashkakuna.
144