Está en la página 1de 106

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

Ley No. 100. RO/ 737 de 3 de enero de 2003. CONGRESO NACIONAL YANAPAK WASI Mamakamachiypi, wawa kamachiykunapi killkashkata paktachishpami kayta killkan:

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

SHUKNIKI KAMU
I KAPAKNIKI SHUTICHISHKAKUNA

WAWAKUNAPASH, MALTAKUNAPASH HAYIKUNATA CHARIK KASHKAMANTA

1 niki.- Imata munashkamanta.- Kay Kamachiypika, Ecuador llaktapi wawakunata, maltakunata tukuypi wakaychishpa charinkapakmi, llakta pushakkunapash, llaktapi kawsakkunapash, ayllu ukupi kawsakkunapash imata ruranamanta killkashka. Shinami wawakunapash tukuypi alli wiarishka kanka, hayikunatapash paktachishka kakpi, kushikuytapash charinka, pakta kawsaypash tiyanka. 2 niki.- Wakaychi tukushkakuna.- Kay Kamachiypi ima shina kanapak killkashkakunaka tukuykunapakmi kan, wacharishkamanta, chunka pusak watata charinkakaman. Wakinkunataka, chay wata hipapashmi yanapan, Kamachiypi nishka shina. 3 niki.- Supletoriedad.- Kay Kamachiypi mana nishkakunataka, ordenamiento jurdico interno nihuk shinatami paktachina kan, shinapash kay codigopi nihushka ranti shukta ruraytaka mana ruray ushankachu, ashtawanpash kaykunaka wawakunapak, maltakunapak hayikunata yanapakmi kana. 4 niki.- Wawakuna, maltakuna ima shina shutichishka kashkamanta.- Wawakunaka mana chunka ishkay watakunata paktachikkunami kan. Maltakunaka, chunka ishkay watamanta chunka pusak watakaman charikkunami. 5 niki.- Mashna watata charik nina kashkamanta.- Pipakpash watata mana yachashpaka, wawa kanka ninami, mana malta kan ninachu. Shinallatak malta yuyanami mana ruku kak yuyanachu.

II KAPAKNIKI KALLARI YUYAYKUNA


6 niki.- Pakta kana, mana pitapash washaman sakina.- tukuylla wawakunapash, maltakunapashmi, kamachikpak awpakpika, pakta, pakta kana. Maypi wacharishka kashpapash mana washaman saki tukushka kanachu, maykan llaktamanta kashpapash, mashna watata charishpapash, hari, warmi kashpapash, maykan ayllu llaktamanta kashpapash; ima tullpu

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

39

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


kashpapash, maykan ayllumanta kashpapash, ima rimita rimakpipash, imapi krik kakpipash, mayman tantanakushka kakpipash, kapakkamaypi imata yuyak kakpipash, kulkita charik mana charik kakpipash, kariwarmi kakpipash, unkywan mana unkuywan kakpipash, mana purik ushak, mana rimay ushak, mana rikuy ushak, mana uyay ushak kakpipash, imamantapash mana shikanyachishka kanachu, shinallatak paypak ayllu kawsay ima shina kakpipash mana washaman sakishka kanachu. Shinallatak paykunapak taytakuna, mamakuna, yanapakkuna, ayllukuna ima shina kakpipash mana washaman saki tukushka kanachu. Llaktami, pipash mana washaman sakirishka kachun, tawkakunata rurana kan. 7 niki.- Wawakuna shinallatak maltakuna, runakuna shinallatak yana runakuna.kamachikpiyka, runa wawakunapash maltakunapash, yana wawakunapash, maltakunapash, paykunapak ayllu llakta kawsaypimi wiana hayita charin, shinallatak kayshuk chayshuk runakunapash alli aparik pachapimi kawsana hayita charin, ima shinami Mama Kamachikpi nihushka shina. Shinapash, paykunapak ayllu kawsayta mana hayikunata llakichishkachu kana. 8 niki.- Llakta, llakta kawsay shinallatak ayllupash ima shina yanaparishpa kawsanamanta.llaktapash, llayta ukupi kawsakkunapash shinallatak ayllukunapashmi, wawakunapak, maltakunapakk hayikunapash paktachishka kachunmi llamkana, chaymantami kapakkamaypipash, imata apanapipash, kulkipipash, kamachikkunata ruranapipash, llakta kawsaypipash shinallatak paktata ruranapipash, hayikunata paktachinata yuyashpami llamkana. Chay hayikunapash allipacha paktachishka kachun, shukkunapash paktachichun rikushka kachun, wakaychishka kachun shinallatak tukuylla hayikunata paktachishka kachun. Llaktapash shinallatak llaktapi kawsakkunapashmi llaktapi mama yuyaykunata shayachina, kaykunatami llaktapak kapakkamay nishpami riksin, kawkunaka llakta kawsaypakpash shinallatak kulkipakpashmi kana; shinallatak kulkikunatapash llashakllata kuna, wawakunapash, maltakunapash alli wiarishka kachun. 9 niki.- Ayllukuna imata rurana kashkamanta.- kamachikka, ayllu valishka kakpimi wakaychin, chay ukupi, wawakunapash, maltakunapash wiachik kashkamanta. Taytakuna, mamakunami, paykunapak wawakunataka kuyashpa, wakaychishpa, yanapashpa charina, shinallatak paykunapak hayikunatapash riksichina, paktachina, paktachichun maanapash kan. 10 niki.- Ayllukunapak allipak, llaktakuna imata rurana kashkamanta.- llaktaka kallaripika, ayllukunata yanapankapakmi, ima kapakkamay, ima yuyaykunata, imaykunata rurana kashpapash rikunata charin, shinami awpa nikipi nishkataka paktachi ushanka. 11 niki.- Wawakuna kallaripi imata munak kashkamanta.- Wawakunapak shinallatak maltakunapak kamachikkuna, hayikuna paktachishka kachunmi munana; shinallatak paktata kanata rurak pushakkunapash, wakaychikkunata pushakkunapash, shinallatak llaktapak yanapak wasikunapash, mana llaktapak yanapak wasikunapashmi, paykunapak rurashkakunawan, wawakunapak, maltakunapakk hayikunata paktachina. Kaykunata paktachishka kachunka, wawakunapash, maltakunapash, hayikunatapash, ruranakunatapashmi paktachina, ima shina ashtawan alli kana kakpipash. Kay hayika, tawka marka kawsay tiyashka nihuk hayitapash yali hayimi kan. Kay kamachiyta alli yuyay hapishka kachunmi munan. Kay kilkashkapak contraka mana pipash rinachu, wawa, malta, imata nishkatami uyana, paykuna rimay ushaykamanka.

40

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

12 niki.- Imami kallaripipacha kan.- llaktapak kapakkamay yuyaykunata kilkaykunapipash, chay yuyaykunata paktachinapipash, chay yuyaykuna paktachun kulkita kunapipash, kallaripika wawakunata, maltakunatami churana. Shinallatak llaktapak servicios nishkakunata kunapipash, imapipash wawakunata, maltakunatami churana. Wawakunamantaka, sukta watata charik wawakunatami ashtawan rikushpa katina. Ima llaki tiyakpipash, wawakunapak shinallatak maltakunapak hayikunami kallaripi kanka. 13 niki.- Hayikunata asha asha paktachishpa katina.- wawakunapak, shinallatak maltakunapak hayikunataka, asha ashami paktachishpa katinka. Shinallatak kay hayikunata paktachichun pi rikuna kaktapash asha ashami mirachina kan. Wawakunapash shinallatak maltakunapash paktachinakunata charinmi, chaykunatapash asha, ashami paktachishpa katinkakuna. Kay hayikunata paktachinapi, pi paktachina kanapi rikunatapash pipash mana harkay ushankachu, kay Kamachiypi imamanta harkana nishkatallami paktachi ushanka. 14 niki.- Kamachikkunapi kilkashkatapash, wawakunapak, maltakunapak allita rikushpami paktachina kan.- Kamachikkunata rikukkunaka, maykan kamachikpi mana imamantapash kilkashka tiyanchu nishpalla, wawakunatapash maltakunatapash mana yapata llakichi ushankachu. Paykunaka wawakunapak, maltakunapakk hayikunatami alli riksina. Wawakunamanta maltakunamanta, ordenamiento jurdico kilkaypi norma nishkakunapash, kilkashkakunapash, wawakunapi, maltakunapak allita rikushpa killkashkami kana.

III KAPAKNIKI HAYIKUNA, HAYIKUNATA PAKTACHINATA RIKUKKUNA, PAKTACHINAKUNA I Umakillka Kallari minkashkakuna
15 niki.- Hayikunata charikkunamanta.- wawakunapash, maltakunapash, hayikunatami charin, shinallatak kaykunata pi paktachina kanatapashmi charin, chaymantami, hayikunata charik tukuylla kamachikkunapash paykunapakpashmi kan, chay watata charikkunapak kilkashkakunapash. Karu llaktamanta Ecuador llaktaman shamushka wawakunapash, maltakunapash, kay llaktapi kawsak wawakuna shinami hayikunata charinka. Shinallatak pi paktachichun rikunatapashmi charinka, shinapash Mama Kamachikpi shinallatak uchilla kamachikkunapimi imata mana ruray ushanamanta kilkashka tiyahun. 16 niki.- Hayikuna, kaykunata paktachichun rikukkuna ima shina kashkamanta.- wawakunapak shinallatak maltakunapak kamachikkunapash tukuykunapakmi kan, kayshuk chayshukmantaa tinkirikkuna, mana shikanyay ushakpak, mana washaman sakinalla, kamachikpi imamanta mana paktachina kak nihushkata rikushpallami, mana paktachina. 17 niki.- Huchachinaka, kamachikpi nihushka shina paktachinami kan.- Maykanpash, kamachikkunata rikukkunapash, wawakunapak hayikunata mana paktachinahukta yachashpaka, kaykunamanta rikuk- yachakpak awpakpimi huchachina manara chusku chunka pusak pacha tukukpillata. 18 niki.- Hayikunata paktachichun maana.- Wawakunapak hayikunatapash, kaykunata paktachichun rikukkunatapash, paktachishka kachun rikuriyashpa maanallami kan.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

41

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


Maanallami gentekunatapash, shinallatak kaykunata paktachik yanapak wasikunatapash, kay Kamachiypi shinallatak uchilla kamachikkunapi nihushka shina. 19 niki.- Hayikunata mana paktachikpi llakichina kashkamanta.- wawakunapak, maltakunapak hayikunata mana paktachikpika, kay Kamachiypi nishka shina, shinallatak uchilla kamachikkunapi nishka shinami llakichina, chay washaka, llakichishkamantapash allichinami kan.

II Umakillka Kawsankapak hayikuna


20 niki.- Kawsayta charinamanta hayi.- wawakunapash, maltakunapash, wiksapi wiay kallarishkamantami, kawsayta charina hayitaka charin. Llaktapash, llaktapi kawsakkunapash shinallatak ayllukunapashmi, ima shinapash kawsayta charichun, kawsashpa katichun, wiachunpash rikunata charin. Hampikkuna imata yachankapak munashpa experimentokunata ruraytaka mana ushanachu, shinallatak wawakuna uchilla lulun laya kashkamanta wawachinkakamanpash mana shukman tikrachinkapak ima yachaykunata ruray ushankachu. Shinallatak paypak kawsaypi waklichina, paypak wiaypi llakichinatapash, pipash mana ima tecnicatapash ruranachu. 21 niki.- Tayta, mamatapash riksishpa kawsana hayita charishkamanta, paykunawan pakta, rimashpa kawsana hayitapash charishkamanta.- Wawakunapash, maltakunapash, paykunapak tayta, mamatapash riksishpa kawsana hayitami charin, paykuna yanapashpa charina hayitapashmi charin, paykunawan alli aparishpa, ishkantipak huyayta chaskishpa kawsana hayitapashmi charin. Kayshuk ayllukunapak huyaytapash chaskishpa kawsana hayitapashmi charin. Taytakuna shikanyashka kakpipash, imamanta shikanyashka kakpipash, huyaytaka ishkantimantami chaskishpa katina. Paykunapak hayita lakichina kakpillami mana maykantapash rikushpa katina kan. Rikushpa, rimashpa, huyarishpa kawsanataka, tayta, mama mana kulkita charin nishpallaka mana harkanachu. Tayta, mana kashpaka mamapash maypi kakta mana yachashpaka, llaktapash, ayllukunapash, shinallatak shukkunapashmi, tarinapi yanapana, ima willayta charishpapash tukuykunaman yachay chayachishpa, maskanapi yanapana. 22 niki.- Aylluta charina hayimanta shinallatak ayllu ukupi kawsanamanta.- wawakunapash, maltakunapash, wacharishka ayllu ukupi, kawsana, wiana hayukunatami charin. Llaktapash, llaktapi kawsakkunapash, ayllupashmi, chay ayllu ukupi alli wiashka kachun allikunata rurana. Mana shina kay ushakpika, wawakunapash, maltakunapash, shuk wasita charina hayitapash charinmi, uchilla kamachikpi hinushka shina. Tukuylla wawakunamanmi, ayllukunaka huyaytapash kuna, uyashpa, yuyay hapishpa charina kan, shinami paykunapak hayikunapash paktachishka kanka, paykunapak wiaypash alli kanka. Maykan yanapak wasiman apashpapash, maykan wakaychik ukuman apashpapash, wichashpa charinapash, ayllupak ranti mayman apana kashpapash, a imata mana ruray ushashka washami rurana.

42

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

23 niki.- manara wacharikpillata wakaychishpa charina.- Ima llakita rurashka kakpipash, wiksayu mamataka mana wataywasipi wichay ushanachu. Paytaka, wachashka washa, iskun chunka punlla hipami llakichina kashpapash llakichina kan. Kaypika, Kishpichikmi14, ima shina kanataka willana. Mama, mana kashpaka, wawa, aychapi ima llakichita charikpika, pakta kanata rurak rikukmi, manara wataywasipi wichashpallata, punllakunataka mirachinata rikuna kan. Kaykunamanta rikuk Yanapak Wasipashmi ima shina kanata willana. Wawapak ima ministishkakunata rikushpami kaytaka rurana. Kaykunamanta rikukkuna, kashna nishkakunata mana paktachikpika, o pipash mana paktachichun sakikpika, kay Kamachiypi nishka shinami llakichi tukushka kanka. 24 niki.- Mamapak chuchuta chuchushpa wianamanta.- wawakunaka mamapak chuchuta chuchuspa wiana hayitami charin, shinami mamapak huyaywan watarishka shina wianka, alli mikushka wiaytapash ushanka, wianka, alli wianka. Llaktapak unkuy illak kawsanata rikuk ukukunapash, mana llaktapak unkuy illak kawsanata rikuk ukukunapashmi, mamakuna paykunapak wawakunaman, imamanta chuchuta kushpa wiachinamanta yachakuyta kuna kan. 25 niki.- Wiksayu kakpi ima shina alli charinamanta shinallatak wawata unkuy pacha ima shina yanapanamanta.- llaktapak yanapak wasikunapash, unkuy illak kawsanata rikuk yanapak wasikunapash, wawakunata, maltakunata yanapashpa llamkakkunapashmi, wiksayu mamatapash, unkuna pachapi ima shina yanapapipash alli yuyarishpa llamkana. Kaytaka mamapi yuyarishpa, shinallatak wawakunapi yuyarishpami rurana. Kaykunataka, ashtawanpash, malta wawakunapi yuyarishpami rurana, shinallatak mana ishkay waranka gramos pesota charik llullu wawakunapi yuyarishpami llamkana. 26 niki.- Alli, sumak kawsayta charina hayimanta.- wawakunapash, maltakunapash sumak kawsayta charina hayitami charin, ayllu ukupipash alli kawsashpa, kullkitapash charishpami, alli wiay ushanka. Kay hayipimi yaykun, alli mikunakunapak yanapaykuna, pakta mikuna tiyachun yanapaykuna, pukllana pachakunata kuna, unkuy illak kawsanata rikuk ukukunaman yaykuy ushana, alli yachakunata charina, alli churahunata charina, alli kawsana kuskata charina, kawsana kuskapash chuya kana, tukuylla serviciokunata charik wasita charina. Mana puri ushak, mana rikuy ushak, mana rimay ushak, mana imatapash ushak wawakunamanka, llakta shinallatak yanapak wasikunapashmi yanapana kan, paykunapash maymanpash ri ushashka kachun ankunatapash paykunapak ruranapi, shukkunawan rimashpa, willarishpa katichunpash. 27 niki.- Unkuy Illak kawsana hayita charishkamanta.- Wawakunapash, maltakunapash, paykunapak aychapipash, yuyaypipash alli, unkuy illak kana hayitai charin. Wawakunapak, maltakunapak unkuy illak kawsanaka kashnami kana: 1. Mana ima kulkita kushpa, llaktapi hampina ruray katichikunata15 chaskinalla, alli mikushka kana shinallatak mana mapayashka Pachamamata charina;

14 15

Kishpichik: Juez. Ruray katichi: programa.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

43

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


2. Ima unkuypash ama hapishka kachun, ima unkuyta charikpipash hampishka kachun, unkuy illak kawsayta kutin charichun, Hampik ukukunaman punllanti yaykuy ushana kamachiytami wawakunapash, maltakunapaksh charin. Hampirinata ministik wawakuna, maltakunaka, mana ima kulkita kushpa hampirinallami kan; Hampikunata ministik wawakuna, maltakunaka, mana ima kulkita kushpa hampikunataka chaskinallami; Kulkita kukpi llamkak hampik wasikunapash, llaktapak hampik wasikunapash, ucha hampinata ministikpika, uchami hampinata charin; Hampirinahuk wawakunapash, maltakunapash ima shina alli tukushpa katinahukmanta willanami kan; Unkuy illak kawsaymanta, Pachamamata unkuy illak charinamanta, hampinakunamantapash yuyaykunatapash, yachakuykunatapash chaskina; awpa tayta, mamakuna ima shina hampikunawanpash hampirinamanta; hampik kashkamanta yachana, wakin chay

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Alli wasipi, alli ayllu llaktapi, huyashpa charikpimi, yuyaypipash, alli pukurik shina wiay ushanka. Wawakunawan, tayta, mamawanpash alli aparishka kachunmi ima ali ruraykunata kuk ukukunapash shayachishka kana;

10. Manara wawata unkushpapash, wawata unkushka washapash, chuya kawsayta charishka kachun hampishka kana hayikunatami charin; Wawakunamanka mana hatunachu, sayriyaytapash, akru yakutapash, industrial llutanakunatapash, tabacotapash, ninawan wauchik armakunatapash, ima tukyanakunatapash. 28 niki.- Unkuy illak kawsanapi, llaktaka imata ruranata charin.- Unkuy Illak Kawsanata rikuk Yanapak Wasiwan tantanakushpami, Llaktaka, kaykunata rurana: 1. Yalik nikita paktachinkapakmi, kapakkamay yuyaykunatapash, planes, ruray katichikunatapashmi kilkana, shinami chay nikipi kilkashka hayikunatapash paktachi ushanka; Llaktapi kawsakkunata alli hampinkapak, tukuykunata hampinkapakmi, mushuk yuyaykunata hapishpa llamkana; shinallatak wawakunapash, mamakunapash ama waushka kachunmi llamkana, llaktapi mana alli mikushka wawakunapash, unkuywan wawakunapash pishiyashka kachunmi sinchita llamkana; Yachaykunata ruraypipash, maykan wawa mana yuyaypi alli pukurishka kanata uchalla yachashka kachun llamkana, shinami uchalla imatapash ruray ushanka; Wawakunapash, maltakunapash, mana ima kulkita kushpa hampita chaskishka kachunmi rikuriyana; Tuksishpa vacunakunata churanapash tukuylla paktashka kachunmi rikuriyana; Tayta, mamakunapak, mana kashpaka, maykan wawakunata wiachik kashkakunamanmi yachakuykunata kuna, wawakunapash unkuy illak kawsachun ima shina charina kashkamanta yachakuchun, shinallatak alli mikuchishpa wiachishka kachunpash, alli chuya kawsayta charichunpash shinallatak kawsana kuskatapash chuyata charishka kachun; shinallatak, Aychapi kashpa, yuyaypi kashpa, shinallatak imapi kashpapash ima rurayta mana ushak wawakunatapash, maltakunatapash, ama washaman sakishpa, alli rikushka kachunmi llamkana.

2.

3. 4. 5. 6.

7.

44

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

29 niki.- Tayta, mamapash, imata ruranapacha kashkamanta.- tayta, mamapash, maykanpash wawakunata charikpash, unkuy illak kawsayta charichunmi, hampichishpa charina, hampikpak pankapi nishka shinata paktachishpa, hampikman rikuchiriyashpa, tukuyta alli chuyallata charishpapash. 30 niki.- Hampik wasikuna imata paktachinapacha kashkamanta.- kulkipak hampik wasikunapash, mana ima kulkita hapishpa hampik wasikunapash, kaykunataka ruranapachami: 1. Maykan wawatapash, maltakunatapash, paypak aychapi ninanta nanachihukpi, apakpika, kulkitapash mana maashpami hampina. Chay hampik wasita pushak illan nishpalla, kulki mana tiyanchu nishpalla, mana maypi sirichina illan nishpallaka mana wawataka mana hampishpa sakinallachu kan; Taytaman, mamamanmi, wawakuna kashpa, maltakuna kashpapash alli kak, mana alli kaktapash willana; Unkushka mamakunapak kilkashkakunatapash shuklla pankapi shikanyachishpami charina, chay pankapimi, wiksayu kashkamanta kilkashkapash, unkushkamanta kilkashkapash, unkushka washa ima shina kakmanta kilkashkapash tiyahuna; shinallatak paypak kawsaymantapash, maypi kawsakmantapash, mamapak ayllukunamantapash killkashka charina kan; Wawa wacharishka washaka uchami imatapash pipak wawa kakta yachankapak churana, kaypaka maki rukakunapimi rikunalla, chakipipash rikunallami kan; shinallatak shutikunapi, hipa shutikunapipash, watapipash, mamapak maki rukakunapipash rikushpa; chay washaka shuk certificado pankatami kuna, wawataka Registro Civil Yanapak Wasipi shutichishka kachun; Registro Civil Yanapak Wasipi shutichinkapak imatalla ministishkamantami, tayta, mamamanpash willana; Mama kashpa, wawa kashpapash, ima aycha nanaywan mana alli kakpipash, alli kankakamanmi pakta kana, ishkanti alli tukushpa pakta kankakamanmi yanapana; Maykanpash wawa, paypak aychapi ima llakiwan wacharikpika, hampikka, aychapi rikuriyanami kan; Tayta, mamamanpashmi, wawa ima shina wacharishkamanta willana kan, shinallatak ima shina yanapashpa kawsanamantapashmi willana, ashtawanpachaka, aychapi imapash illak, ima nanaywan wacharishka wawakunapak taytakunaman. Mamakunapash paykunapak wawakunaman, paypak chuchuta kuska kachunmi maana, kaytaka watakamanllapashmi mana sakishpa kuna;

2. 3.

4.

5. 6. 7. 8.

9.

10. Wawakunatapash, maltakunatapash alli, huyashpa charinami kan; 11. Maykan wawapash, maltakunatapash, paypak aychapi llakichishka shina kakpika, uchami chay llakikunamanta rikuk pushakkunaman willana; shinallatak maykan wawa kaktapash mana yachashpapash shinallatak maypi kawsakta mana yachashpapash uchami chay llakikunata rikukkunaman willana; 12. Paypak aychapi llakichishkata rikuchikkunataka allichishpami charina; shinallatak, 13. Wawakunapak pakta kanata rikukkunamanmi, maykan wawa ima nanaywan, mana kashpaka, ima illak wacharishka kakpipash willana. 31 niki.- Llaktapi mana ima llakita hapishpa kawsanamanta.- wawakunapash, maltakunapash, llaktapi ima llakita mana hapishpa kawsana hayitami charin. Kayka, llaktapi llika ukupipash, allikunata hapichun nishkapash paktachishka kachun nikunmi, uchilla kamachikpi nihushka shina.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

45

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


32 niki.- Mana unkushka pachamata charina hayimanta.- tukuylla wawakuna, maltakunami, mana mapayashka Pachamamata charina hayita charin, mana pakayashka kachun, shinami unkuy illak kawsanka, alli mikushka, tukuypi alli wiay ushanka. Llaktata pushakpash shinallatak markakunata pushakkunapashmi, kapakkamaykunata kilkankakuna, Pachamama mapa illak kachun, alli kachun.

III Umakillka Wiarichun yanapak hayikuna


33 niki.- Pi kashkata yachashpa wiana hayi.- wawakunapash, maltakunapaksh pi kashkata yachashpa kawsana hayitami charin, kallaripika paypak shutita yachana, maykan kawsay markamanta kashkata yachana, paypak ayllukunawan ima kashkatapash yachana, uchilla kamachikpi nihushka shina. Llaktapash wawakuna, maltakuna pi kashkata yachachishpa wiachinatami charin, pipash kay hayita pakashpa, mana shina yachachinkapak munaktaka, shukman tikrachishpa willakkunataka llakichinami. 34 niki.- Maykan ayllu kawsaypak kanata yachana hayi.- wawakunapash, maltakunapaksh paykunapak ayllu kawsaymanta riksishpa, wiachishpa, sinchichishpa kawsana hayitapashmi charin. Shinallatak samay kawsaytapash, ayllu kawsaytapash, krishkakunatapash, paypak rimaykunatapash sinchichishpa kawsana hayitami charin. Shinallatak pipash kaykunata shukman tikrachishpa yachachinkapak munakpipash, manapi sakinkapak munakpipash mana sakinachu. 35 niki.- Shutita hapina hayi.- wawakunaka, wacharishka washami, paykunapak shutiwan shutichishka kana, shinallatak taytapak hipa shutitapash, mamapak hipa shutitapash chaskina hayitapashmi charin. Llaktami pi kashkata yachanapash, Registro Civil Yanapak Wasipi shutita churashka kachunpash rikuna. Kaykunata paktachichunpash, mana ima kulkita tikra hapishpa, uchalla pankakunata rurachina, chay pankakunata llukchinapash mana sinchi kachunpash rikuna. 36 niki.- shutita charichun ima shina paktachinamanta.- kawsakmi wacharishka nihuk pankataka, maypi wacharishka hampina wasipimi kuna, chaypika, mamapak maki rukakunapi rikushpa kilkashkakunami tiyana, chayra wacharishka wawapak chakipi riushkakunapashmi kilkashka kana. Mana uchalla wawata kilkachishka kashpaka, ficha nishkapimi, wawapak, maltapak maki ruka kilkashkata rikuchina. Maykan tayta kakta mana yachashpaka, wawa kashpapash, malta kashpapash, mamapak hipa shutipi kilkarinallami, chay washa tayta riksirinkapak munakpika, riksichun sakinallami, uchilla kamachikpi nihushka shina. Taytatapash, mamatapash mana riksishpa, maypi kawsaktapash mana yachashpaka, orden judicialpi nishka shinami, llaktapi riksirishka ishkay shutiwan, ishkay hipa shutiwanpash shutichinalla. Chay shutiwanmi tukuykunapak awpakpi riki tukunka, hipaman, hatunlla kakpimi, willashpa, paypak yuyaytapash maana. Shuk shutita churachinkapak munashpaka, chay wawata minkay tukushkami maana, Hayikunata wakaychik Wawakunata kamak16 Wankuri ukupi. Shutichishka washaka, Registro Civilta chay kitipi pushakmi, Defensoria del

16

Administrador.

46

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Pueblo awpakpi riksichina, chaypimi wawa shutita shukman tikrachishkata riksishpa, shuk declaracion judicial nishkata rurankakuna. Chay shutita alli rikushka washami, Kishpichikka chay shutita shukman tikrachishka kachun nishpapash, mana chay shutitaka chaski ushanllu nishpapash sakinka. Chay washami, Registro Civilpi llamkakkunaka, tukuylla pankakunapi shuk shuti kachun pankakunata rurashpa sakinka. Kaymantaka mana ima kulkita kunachu kanka. Ayllu llaktakunamanta, shuk marka kawsaykunamanta wawakunapash, maltakunapash, paykunapak rimana shimipi shutikunatapash churari tukunallami. Registro Civilpi llamkakkunapash, kay shutikunataka mana harkashpa churanatami charin. 37 niki.- Yachakuyta charina hayi.- tukuylla wawakuna, maltakunami, alli yachakuyta chaskina hayita charin. Kay hayika, yachakuypak alli llikata charinami kan. 1. 2. 3. Tukuylla wawakuna yachakuna wasiman yaykushka kachun, shinallatak maltakunapash chawpi yachakuna wasiman yaykushpa, alli yachakuykunata chaskishka kachun. Ayllu kawsaykunatapash kuyashpami charina, shinallatak shuk shikan shikan laya kawsaykunatapash riksishpa huyanami kan. kuskakunamanta,

Yachachinapipash, mana shuklla laya yachakuykunata kunachu kan, ashtawanpash tukuylla wawakuna imata yachakunapi ministishkata rikushpami yachachina, mana tukuyta rurayta ushak wawakunapi rikushpa, llamkak wawakunapi rikushpa, shinallatak maykan wawakuna ashtawan yanapaykunata ministikkunapi rikushpami llamkana. Yachakuna wasikunapika, wawakunapash, maltakunapash, yachachikkunatamki charina, shinallatak yachakunkapak imaykunatapashmi charina, yachakuykunata rurana taripanawasi17 kuskakunatapash, maypi yachakunakunatapash, shinami alli yachakuytapash ushankakuna. Kay hayipimi manara watata charik wawakunapash, picha watata charik wawakunapash alli yachakuyman yaykuy tukushka kachun nikun, chaymantami, tukuykunapak proyectokunatapash, ruray katichikunatapash paskana kan, uchilla wawakuna imata minishtishkapi rikushpa. Chay yachakuykunapika, wawakunapak, maltakunapakk, ayllu llakta kawsaypi imapi kriskakunatapash valichishpami yachachina.

4.

5.

Llaktapi yachakuykunaka mana ima kriskata yachachinkachu. Tukuylla wawakunami chunka watakamanka, yachakuykunataka chaskinapacha kanka, shinallatak chawpi yachakuna wasita tukuchinkakamanka mana ima kulkita tikrachishpa yachakuykunata chaskinallami kanka. Llaktapash shinallatak shuk yanapak wasikunapashmi, tukuylla yachachik wasikunapi, alli yachakuyta kuska kachun rikuriyana kanka, wawa warmikunapash, hari wawakunapash, warmi maltakunapash, hari maltakunapash, pakta pakta yachakushka kachunpash rikuna kan, shinallatak tayta, mamapash, paykuna munashka yachakuna wasiman, paykunapak wawakunata churashka kachun sakinalla. 38 niki.- Yachachina ruray katichikuna imata maskak kashkamanta.- yachakuna wasikunapash shinallatak chawpi yachakuna wasikunapash, alli kawsanapak yuyaykunatapash kushpami yachachina kan, kaykunaka, kaypakmi ministishka kan:

a) Wawakuna, maltakuna ima shina kashkapash wiarishka kachun, imata ushashkapash, yuyaypi pukurishkakunapash wiarishka kachun, shinallatak paykunapak aychapipash wiarishka kachunmi kuyaywan, pukllachishpayman yachachina.

17

Taripanawasi: laboratorio

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

47

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


b) Makanahuy illak, alli kawsayta charichun yachachina, runakunapak hayikunatapash kuyashka kachunmi yachachina, shinallatak mana pipash harkakpi imatapash ruray ushana kashkata rikuchina, pitapash mana washaman ruranatapash yachachina, shukkunata huyashpa mana imamantapash apash piarina, llaktapi shikan shikan layatapash riksishpa kuyanata yachachina, shukkunapak rimayta, yuyaytapash uyanatapash yachachina, tukuymanta yanaparinatapash; c) Wawakunapak, maltakunapakk hayikunatapash riksichina, sinchichina, paktachina, tukuykunaman riksichina; d) Yachachina, llaktapak alli runa, alli warmi kachun. Kay llaktapika tukuykuna rimay ushak kashka kachun, tukuykunamanta yanaparik kashka kachun. e) Ayllukuna ima shina kana kashkamantapash, imata rurana kashkamantapash yachachina, ayllu ukupipash, tukuykuna pakta pakta rurak kashka kachun, taytapash, mamapash wawakunata kuyashpa, alli charik kashka kachun, unkuy illak kawsachun alli charin kashka kachun; f)
Taytakunatapash, mamakunapatash, yachachikkunatapash, kazzushpa kawsashka kachun yachachina, paykunapak ayllu kawsaytapash, rimaytapash, allikunapatash valichishpa, sinchichishpa kawsashka kachun, kayshuk ayllu llaktakunapak kawsaykunatapash kuyashpa kawsak kashka kachun;

g) Yuyaypipash pukurishpa, shikan kuyaylla yuyaykunata charishka kachun, imata rikushpapash yuyaywan rikuk kashka kachun; h) Yachachina llamkaywan pukuchik kashka kachun shinallatak yachakuykunata rurak kachunpash; shinallatak, i)
Pachamamatapash kuyashpa charishka kachun yachachina.

39 niki.- Taytakuna, mamakuna, paykunapak wawakunapak yachakuypi imata rurana kashkamanta.- taytakunapash, mamakunapash, shinallatak wawakunata yanapashpa charikkunapash, kay hayikunata, kay paktachinakunatami charin: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Yachakuna wasikunapi shutita kilkashpa churana; Wawakuna yachakuchun, yachakuna wasikunata akllana, paykuna munashkapi; Yachachinakunapipash pakta kana, rikuriyana; Wawakunapash, yachakuna wasiman rik mana rik kashkatapash rikuriyana; Yachakuykunapash ashtawan alli tukushka kachun, yuyaykunata kushpa pakta kana; Llakta shinallatak llaktapi kawsakkuna, ima yachakuykunata kunkapak kallarikpipash, chay yachakuykunata hapishpa, shukkunatapash chaskichina; Yachakuna wasikunapipash, paykunapak wawakunapak hayikunata paktachishka kachunmi rikuriyana; shinallatak, Chay hayikunata mana paktachishka kakpika, alli yachashka washaka, riksichishpa huchachinallami.

40 niki.- Ima shina llakichina kashkamanta.- yachakuna wasipi yachachikkunapash, yachakuna wasipi mana kazzukpi piachinakunapash, wawakunapak, maltakunapa hayikunata rikushpami ima llakikunatapash churana; sinchi makaykunataka mana charinachu, shukta mana valichinapash mana tiyanachu.

48

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

41 niki.- Kashna shinaka mana llakichinachu.- yachakuna wasikunapika mana kashna llakichinachu: 1. 2. 3. 4. Aychapi astishpa llakichina; Wawakunapak, maltakunapa yuyaypi waktay shinaka mana llakichinachu; Tawkapurata llakichinatapash mana ushanachu; shinallatak, Yachakuk wawa imatapash mana ushan nishpalla chay wawata shikanyachishpa, mana washaman sakitaka ushanachu, shinallatak tayta, mamapash imatapash charik nishpallaka mana washaman saki ushanallachu. Malta wiksayu kakpipash mana llukchishpa kachanallachu. Maykan wawatapash, maltatapash, paykunapak tayta, mama, mana alli nishpallaka mana yachakuna wasimanta llukchishpa kachanallachu.

Yachakuna wasi ukupi, maykan wawapash, maltapash mana alita rurashkamanta rikuchinakunapika, yachakukpashmi, ninahushka shina kashka, mana shina kashkatapash rikuchinkapak huchachinahuk pacha chaypi kana, shinallatak paypak tayta, mamapash chaypimi kana. Yachakuna wasipi pitapash aychapi chayashpa llakichishka kakpipash, chashna llakichinkapak munakta yachashpapash uchami, Agente Fiscalman willana, uchilla kamachikpi nihushka shina llakichishka kachun, shinapash yachaykunata rurashka hipami llakichina kan. 42 niki.- Aychapi mana imatapash ruray ushak wawakunapash, maltakunapaksh yachakuyta chaskina hayimanta.- aychapi ima nanayta, llakita charik wawakunapash, maltakunapash yachakuna wasiman yaykuna hayitami charin. Tukuylla yachakuna wasikunapimi chaskina kan, shinallatak paykuna ministishkapipash yanapanami kan, aychapipash rikushpa, yuyaypi rikushpapash, yachakunahuk, mana yachakunahuktapash rikunami kan. 43 niki.- Ayllu llaktapi kawsana hayimanta.- wawakunapash, maltakunapaksh, paykunapak ayllu llaktapi ima ruraykuna, takikuna tiyakpipash, chaykunapika paktami kana. Kay hayita paktachishpami, paypak ayllu llaktapi ima rikuna tiyakpipash yaykuy ushanalla kanka, paypak watapak mana alli kakpillami mana maymanpash yaykuy ushanka. Llaktata pushakkunapash, ayllu llaktata pushakkunapashmi, ayllu llaktapak kushihuy pachakunapak tantanakuykunata rurana, sumak rikuna, uyanakunatapash, pukllanakunatapash rurana, chaykunamanka wawakunapash, maltakunapash yaykuy ushanallami. 44 niki.- Runakunapak, yanakunapak ayllu llakta hayikunamanta.- Wawakunata, maltakunata alli rikunkapak ima ruray katichita rurashpapash, paykunapak ayllu llakta ukupi ima shina yuyak kashkata riksishpami rurana, shinallatak paykuna imata ministishka kashkatapash rikushpami rurana, ima shinami Mama Kamachikpipash, uchilla kamachikkunapipash nihuk shina. Llaktapak yanapak wasikunapi wawakunawan, maltakunawan llamkakkunapash, mana llaktapak yanapak wasikunapi wawakunawan, maltakunawan, llamkakkunapashmi, imata rurashpapash, chay kawsay markapak yanapak wasikunawan tantanakushpa llamkana. 45 niki.- Willaykunata chaskina rurana hayimanta.- wawakunapash, maltakunapaksh, willaykunata maskana, akllana hayitapashmi charin; shinallatak maykan uyana anta, rikuna antapi rikunkapak munashpapash akllanalla, shinapash uchilla kamachikkunapi nihushka shinami wakinkunataka harkana kan.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

49

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


Llaktapash, llaktapi kawsakkunapash shinallatak ayllupashmi, wawakunapash, maltakunapaksh, alli, cabal, tawka yuyaykunawan willayta chaskishka kachun rikuna kan; shinallatak maykan willaywan imata ninkapak munaktapash yuyay hapichina, shinami paykunapak hayikunatapash paktachi ushanka, awpa mirka kilkapi killkashka shina. 46 niki.- Willanakunapi imata harkak kashkamanta.- harkanmi: 1. Wawakunapak, maltakunapakk, rurashka imapash kilkashkakuna, rikuchikuna, uyachikuna mana paykuna wiarichun rurashka kaktapash harkahunmi; chaykunamanka, wawakunapash mana chayanallachu kanka. Wawakunamanpash, maltakunamanpash, mana rikuchinalla willaykunataka, ayllu rikuy ushana pachapi llukchichunka mana sakinachu, shinallatak ima kilkashkakunapash, wawakunapakpash, maltakunapakpash, ayllupakpash mana alli kakpika mana sakinachu; shinallatak. Imapash wawakunapak, maltakunapakk wianapi mana yanapak kakpika, mana paykunapak makiman chayachun sakinachu, nali kilkashkakunata charishkamanta, nali shuyukunata charishkamantapash, mana sakinachu.

2.

3.

Kay harkaykunataka, rikuchina, uyachina antakunamapash, kilkak ukupakpashmi kan, willak llikakunapakpash, publicidadta rurak empresakunapakpash shinallatak rikuna ruray katichikunapakpash. 47 niki.- Alli willaykunata chaskichun pi rikuna kashkamanta.-Alli willaykuna tiyachunka, Llaktaka kaytami rurana:

a) Rikuchik antakunatapash, uyachik antakunatapash, kilkakkunatapash, alli willaykunata yalichishka kachun, wawakuna, maltakuna ministishkata yalichishka kachun, paykunapak yachakuyta sinchichichun rurashka kachun. b) Llaktapi wawakunata, maltakunata rikuk tantanakuypak ruray katichikunatapash, mana ima kulkita maashpa yalichishka kachun. c) Wawakunapak, maltakunapak killkashkakunata rurashpa, mirachishka kachun llamkana. d) Willak antakunatapash maanami, wawakunapak, chaya wiakkunapak ruray katichikunapash paykunapak shimipi rurashka kachun, shikan shikan kawsay marka, ayllu kawsaymanta kashkamanta. e) Willaykunata yalichinkapakka, shikan shikan pachami tiyan, mana wawakunapak, maltakunapakk alli kana willaykunataka, franja familiar nishkapi ama yalichishka kachunmi maankakuna. Shinallatak wawakunapak rurashka rikuchinakunapipash ama yalichishka kachunmi maana. f)
Uchilla kamachikpi nihushka shinaka, maykanpash wawakunaman kashpa, maltakunaman kashpapash, mana alli kamukunata kukpi, mana alli kilkashkakunata kukpipash, mana alli rikunakunata kukpipash llakichishkami kanka. Chay nali willaykunaka, makanahuyta yachachik kashkamanta. Shinallatak wamikunata kashpa, harikunata kashpapash lluchullata rikuchik kamukunata kukkunataka, uchilla kamachikpi nihuk shinami llakichina; shinallatak.

g) Willaykunata rikuchikkunatami maana, imata kuna kashpapash riksichina, ima shina ruray katichi kaktapash willashpa, mashna watata charishpa rikuna kashkatapash yachay chayachina.

50

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Maykan kilkashka, shuyu, ruray katichi kashpapash, makanahuyta rikuchik kakpika, wawakunapakpash, maltakunapakpash mana alichu kanka. Shinallatak manllachik kashpapash mana ali kankachu, shinallatak wawakunata, maltakunata mana aliman apak ruray katichikuna kashpapash mana alichu kanka, paykunapak aychapakpash, alli kawsaypakpash, yuyaypakpash mana alichu kanka. Ima shina kashpapash, kaykunata harkashpa paktachinakunataka, kay Kamachikanchapi18 nihushka shinami rurana, llaktata pushak maashkata, paktachinkapak. Llaktapi ima rikuchiskapash ali kachun rikuriyana. 48 Niki.- Pukllana, shinallatak samana hayimanta.- wawakunapash, maltakunapakpashmi, kushihuna, samana, pukllana, shukkunatapash ruray ushana hayikunata charin. Llaktata pushakkunapash shinallatak markakunata pushakkunapashmi, wawakunapash, maltakunapaksh, kallari pukllaykunata yachakushpa, pukllashka kachun llamkana; shinallatak alli, tukuykuna yaykunalla kuskakunatapash shayachina, tukuykunapak rikuchinakunapash, mana ima kulkita kushpa rikunalla kashka kachunmi rurana, shinami kay hayikunata paktachishka kachunpash ruranalla. Yachakuna wasikunapash pukllana kuskakunatami charina, chaypi ima rikunakunatapash churankapak, kulkitapashmi paktanata rikushpa churana, kaykunata rurashka kachun. Llaktapi wawakunata maltakunata rikuk tantanakuypi llamkakkunami ima ruray katichipash, ima rikuykunatapash ima shina ruranamanta willana kan, imata hatuy ushana kashkamantapash, ima pukllaykunata ruray ushana kashkamantapash, computadorapi pukllanakunatapash, shinami wawakunapakpash alli kashkata rikuna, paykunapak wiaypipash mana waklichishka kachun. 49 niki.- Llaktapak pampakunapi imatalla rikuchi ushana kashkamanta.- Wawakunapash, maltakunapaksh mana yaykunalla nishka rikuchinakunamanka mana yaykuy ushanallachu kan. Wawakunapash, maltakunapaksh yaykuy ushanalla ruray katichikunaka, kulki tantachishkapipash, kitiman, llaktaman kunapash mana yapata kunachu kanka, kaykunataka markata pushakkunami rikuchina kan. Chay rikuykunamanka, mana ima kulkita kushpami, yanapay tukushpa tiyak wawakunapash, maltakunapaksh yaykuy ushanka. Ima llaki tiyakpipash, chay rikuchiykunata rurak empresami, alli kashka kachun rikunata charin.

IV Umakillka Wakaychi tukushpa kawsana hayi


50 niki.- Tukuypi alli kana hayi.- wawakunapash, maltakunapash, paypak tukuylla kawsaypi alli charishka kana hayitami charin, aychapipash, yuyaypipash, ayllu kawsaypipash. Paykunataka mana sinchita makashpa charitaka ushanachu, waktashpa, mana chukrichishpa charinachu. 51 niki.- Imata yuyankapak munashpapash yuyashka kachun, imata ninkapak munashpapash nishka kana hayikunatami charin, paymantapash alli yuyayta charishka kachun, paytaka alli rikushka kachun.- Wawakunapash, maltakunapaksh kaykunapi alli rikushka kachunmi munan:

18

Kamachinachina: reglamento.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

51

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


a) Ama wichay tukushka shina kana, paykunapak yuyaypash uyarishka kachun. Uchilla kamachikpi nishka harkaykunallami tiyana. Taytakunapash, mamakunapash, maykan chay wawakunata charikkunapashmi, kay hayikuna paktachun rikuriyana kan; shinallatak, b) Paypak alli shuti, payllata kuyarina, mana mapayashka kana, payllata ima shina rikurinapash. Taytawan, mamawan kawsaypash kuyarishpa kawsaymi kana, paypurapash alli shutita charishkamanta, shikan, shikan yuyaykunata charishpapash kuyarishpa kawsashka kachun.
52 niki.- Wawakunapak, maltakunapa alli shuti, shinallatak paykunapash ima shina rikurina hayipi wakin harkaykuna. Kaykunatami harkana: 1. Wawakunatapash, maltakunatapash mana ima ruray katichikunapi, imatapash hatuna publicidadkunapi churanachu, shinallatak paykunataka lluchullakunata rikuchik rurashkakunapipash mana rikuchinachu, rukukunapaklla rurashka tantanakuykunapipash paykunataka mana chaypi kachun sakinachu. Politicokuna rurankapak rurashka ruray katichikunapipash, wawakunatapash, maltakunatapash mana churanachu, shinallatak iiyuyaymanta willaykunapipash; Willaykunapipash, tapuykunawan rurashka willaykunapipash, llakilla kawsayta rikuchikkunapipash, makay tukushka wawapak, maltapak shutitaka mana ima willaykunapi rikuchina, willanachu. Maykan makay tukushka, aychapi llakichi tukushka wawapak, maltapak shutitaka mana kilkashkapipash, shuyupipash rikuchinachu, shinallatak uyachinakunatapash mana uyachinachu; shinallatak. Shinallatak, maykan wawa, maltapash ima llakita rurashka kakpipash, paypak shutitapash, paypak shuyutapash mana rikuchinachu.

2. 3.

4.

5.

Uchilla kamachikpika rikuchichunlla nihukpipash, mana shina ruranachu. Chunka picha wata yalita charik maltapak shuyutapash, payta manara tapushpaka, mana rikuchinachu, uchilla wawakunapak shuyuta rikuchinkapakka, paypak tayta, mamatami tapuna, taytakunaka, wawapak alli kana kakpillami, shuyuta tukuykunaman rikichichunka sakina. 53 niki.- Wasi ukupika chaypi kawsakkunallami imatapash yachana, wasimanka pipash mana yaykuy ushanachu shinallatak ima shina willana kashkamanta.- tayta mamakunapash, yachachikkunapash wawakunataka rikuna hayita charinmi, shinapash, wawakunapash, maltakunapakshm paykunapak kawsaypi pakalla kana hayitapash charinmi; paykunapak wasimanpash mana maykanpash yaykuy ushanallachu, paykunapak kilkaymanpash, paykuna rimashkakunatapash mana yankata uyanallachu, uchilla kamachikpi nihushka shina. Nalita rurachun pipash satirichunka mana sakinachu. 54 niki.- awpa watakuna llakichik kashkamanta killkashka pankakunatapash mana shukkunaman riksichinalla hayitami charin.- maykan maltapash, yachaykunata ruray tukushka kakpipash, huchachi tukushka kashka kakpipash, chay llakichi tukushkamanta wichay tukushka kashka kakpipash, alli tukuchun yachakuykunaman churashka kakpipash, chay llakikunataka mana tukuykunaman riksichina hayitami charin, uchilla kamachikpipash shinami nikun. Kishpichik chay llakimantaka riksichina nikpillami riksichina kan. 55 niki.- Aychapi nanaykunata charishpa mana imatapash ruray ushak wawakunapash, maltakunapaksh, hayikunata charinmi.- Unchilla kamachikpi, tukuylla wawakuna, maltakunami hayikunata charin nishkatapash paktachinami. Chay hawami, aychapi

52

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

nanaykunata charishpa mana imatapash ruray ushak wawakunapash, maltakunapaksh, shuk hayikunata charin, paykuna ima shina kashpapash, ushashkapipash ashtawan sinchi tukushka kachun, alli kawsayta charishka kachun, payllata ima munashkata rikuy ushashka kachun, shinami wiarishpaka, llaktapi imata rurankapash munashpapash, ruray ushanka. Shinallatak imamanta shina kashkatapash yachay chayana hayita charinmi, ima hayikunata charishkatapash yachay chayanami. Kay hayikunataka, llaktata pushakkunami paktachina, yachakuna wasiman yaykuchun sakishpa, shinallatak shikan shikan yachakuykunata kushpapash, uchilla kakpillata kallari yachakuykunata kuna, imapi nali kakpipash allichinkapak hampina, llamkaykunapakpash yachachina, samana, pukllana pachakunatapash charishka kachun. Kaykunataka, aychapi llakikunata charik wawakunapak, maltakunapakk tayta, mamakuna mana kulkita charikpika, mana ima kulkita kushpa chaskinallami kanka. 56 niki.- Wataywasipi wichay tukushka tayta, mamakunapak wawakunapak, maltakunapakk hayikuna.- imamantapash wawakunapak, maltakunapakk, tayta, mamakuna wataywasipi wichay tukushka kakpika, Llaktami paykunataka wakaychishpa charinka, shinallatak imakunatapash kunka. Paykunataka mana wataywasi ukupi charinachu. Ayllu ukupi, ayllu llaktapi kawsachunmi ima shinapash yanapana, shina kachunka, paykunapak tayta, mamawanpash rimachunmi paykunapakman kimichina. 57 niki.- Makanahuykuna tiyakpipash, ima llakikuna tiyakpipash, wakaychishka kana hayimanta.- llakta ukupillata kashpapash, karu llaktakunawan makanahuykuna tiyakpipash, ima llakikuna tiyakpipash, wawakunata, maltakunatami wakaychina kan. Chay llaki tukushka kuskakunamanta llukchishpa, kawsana kuskata kuska, mikunata kushpa, hampichishpa, hampikunata kushpami yanapana. Karu llaktapak hayikuna ima nishkakunatapashmi paktachina, wawakunapak, maltakunapakk allipak; chaymantami, kulkikunatapash, alli kawsayman kutin ima shina kimirina kashkakunatapash rikunka. Shinami, paykunapak hayikunata charinaman, paktachinakunaman kutin kimirinka. Llakta ukupi makanahuykunapakllata, karu llaktapak makanahuykunapak, wawakunata, maltakunata tantachichunka mana sakinachu. 58 niki.- Shuk llaktamanta, kay llaktaman pakahushpak shamushka wawakunapak hayikunamanta.- shuk llaktamanta, kay llaktaman pakahushpa shamushka wawakunaka, kay llaktapika refugiados nishpa riksi tukushkakunami kanka. Chaymantami paykunataka yanapashpa wakaychinka shinallatak hayikunata paktachishka kachun llamkana. Tayta, mamakunapash, wawata, maltata charikkunapash, chay yanapaytallatami chaskinka.

V Umakillka Rimana, yuyana hayikunamanta


59 niki.- Imata yuyashkatapash rimay ushanamanta hayi.- wawakunapash, maltakunapaksh, imata yuyashkatapash rimay ushana hayitami charin, shinallatak imata yachankapak munashpapash mascana, chaskina hayitami charin, shinallatak willaykunata shukkunaman riksichina hayitapashmi charin. Kaykunata rimashpapash, kilkashpapash riksichinalla. Uchilla kamachikpi harkashkakunatallami paktachina. Shukkunapak hayikunata llakichina kakpipash mana willanachu.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

53

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


60 niki.- Tapuy tukushka kana hayi.- wawakunapash, maltakunapaksh, paykunapak imapash kakpika, tapuy tukushkami kana. Paykunapak yuyaytaka, paykunapak watakunapi rikushpa, shinallatak yuyaykunapi rikushpami chaskina. Maykan wawapash, maltapash mana ima yuyayta kunkapak munakpika, mana ushayta churashpa rimachinachu. 61 niki.- Imapi krinatapash, ima shina yuyanatapash akllana hayita charishkamanta.- Llaktata pushakkunami, wawakuna, maltakuna, imapi krinatapash, ima shina yuyanatapash akllana hayita paktachishka kachun yanapana, shinapash uchilla kamachikpi harkashkakunataka paktachinami. Wakinkunataka, alli kachun, shukkunapak hayikunatapash paktachishka kachunmi harkan. 62 niki.- Tantanakunkapak munashpapash tantanakunallami nishka hayimanta.- Wawakunapash, maltakunapaksh, paykunapak hayikunata riksinkapak, hayikunata paktachinkapakka, tantanakuykunata charinalllami. 63 niki.- Tantanakuykunata kallarichinkapak charishka hayita charishkamanta.Wawakunapash, maltakunapaksh allikunata rurankapakka shukkunawan tantanakuyta ushanallami. Kay hayi hawami, maltakunaka, mana ima kulkita tantachinkapak munak tantanakuykunataka ruray ushanka, uchilla kamachikpi nihushkata katishpa. Llaktata pushakkunami kay hayi paktachishka kachunka rikunka, ashtawanpash, yachakukkunapak tantanakukuykunata kallarichinapi, ayllu llaktata riksichik tantanakuykunata shayachinapi, pukllaykunata rurankapak tantanakuykunata shayachinapi, llamkaykunapak tantanakuyta shayachinapi, ayllu llakta tantanakuykunata shayachinapipash. Kay hayitaka mana harkay ushanachu, uchilla kamachikpi imamanta harkana nihushkata rikushpallami harkay ushanka.

VI Umakillka Wawakunapak, maltakunapakk, paktachinakuna, paykunapak ushaykunamanta shinallatak paykunapak ruraykunapash


64 niki.- Paktachinakuna.- Wawakunapash, maltakunapaksh Mama Kamachikpi killkashka hayikunatami charin, chay hayikunapash wawakunapakpashmi kan, paykunapak watapi rikushpa. Kaykunatami kallaripika paktachina: 1. 2. 3. 4. Mama Llaktata kuyana, llaktapak rikuchinakunatapash. Llaktatapi ima tukuhukta riksina, ukanchik kawsaytapash riksishpa sinchichina, tawka kawsay marka tiyashkatapash riksishpa kuyana, hayikunata riksishpa, paktachina; Shukkunapak hayikunatapash riksishpa paktachina. Shukkunata kuyana yuyayta, ranti ranti yanaparishpa kawsanata, mana makanahushpa alli kawsanata, tukuylla pakta kanata, tukuylla rimay ushashka kana yuyaykunatami shunkupi tarpuk shina, yachakuna. Yachakunakunapipash, tukuy ruranakunata paktachina. Wasi ukupipash pakta kanata rurashpa, tukuy rurana kashkata rurana shinallatak tukuylla yachakunakunapipash. Tayta, mamatapash kuyana, yachachikkunatapash, piwan kawsashpapash paytapash kuyanawanmi paktachina. Pachama ali kachunpash kuyashpa, yanapashpa charina.

5. 6. 7. 8.

54

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

65 niki.- Kamachikkunata paktachinakunapi imata rurana kashkamanta.- Kamachikkunata paktachishpa wawakunawan, maltakunawan imata pakta rurashka kashpapash, kay Kamachiypi nishka shinami rurashka kana. Kaykunapillami mana kay Kamachiypi nishka shina rurashka kana: 1. Mana chunka picha watata paktachishka maltakunawan ima yuyaykunaman chayashka kashpapash, chay pankaka mana imapak valichishkachu kanka. Shinapash uchilla kamachikpi imamanta valichishka kana nihukpipash chaytaka paktachinami kanka. Chunka picha watata paktachishka maltakunaka, llamkankapak ima pankatapash aspinallami, kay Kamachiypi nihushka shina; shinallatak, Yachakukkunapak tantanakuyta shayachinkapak rurashka kilkaykunapipash, ayllu llaktata riksichik tantanakuykunata shayachinkapak rurashka kilkaykunapipash, pukllaykunapak tantanakuykunapak rurashka kilkaykunapipash, llamkaykunapak tantanakuykunata rurashka kilkaykunapipash mana kay kamachikkaka rikunata charinchu. Kay tantanakuykunapimi maltakunapaksh pakta imatapash ruray ushanka. Kaykunata shayachinkapakka, ishkay waranka dolarkamanmi tantachina kan, mana ashtawanka.

2. 3.

Maltakunaka, kamachikkunapi nishkakunata mana paktachinahukpika, acciones judiciales nishkakunawan, sinchi shayarishpa paktachichun maanallami kan. Wawakunapak hayikunata, paykunata cuidakkuna mana paktachikpika, shukkunapak yanapayta maanallami kan, huchachikunata rurachun. 66 niki.- Wawakunapak, maltakunapak paktachinakuna.- Wawakuna ima llakita rurashkamantaka mana pay llakichi tukushka kankachu, ashtawanpash paykunapak tayta, mamakunami, ima nalita rurashkamantapash, Kamachiyka Civilpi nishka shinaka tikrachina kan. Maltakuna ima nalita rurashka kashpapash, paykunami Kamachiypi nishka shinaka tapuykunata tikrachina, llakichi tukushkapash kana. Kilkaykunata rurashka hawa ima nalita rurashpaka paymi tikrachina kan, paypak tantanakuy hawa ima nalita rurashka kashpapash, ima shinami awpa nikipi nihushka shina.

IV KAPAKNIKI MAMA MAKACHUN, MANA RURANAKUNATA AMA RURACHISHKA KACHUN, AYCHAPI AMA LLAKICHISHKA KACHUN, WAWAKUNATA, MALTAKUNATA SHUK KUSKAKUNAMAN APASHPA AMA CHINKACHISHKA KACHUN
67 niki.- Makanaka ima kashkamanta.- makanaka mana aychapi sinchi waktanallaka kanchu, ashtawanpash imata rurashpapash, mana rurashpapash makay shinami kan. Makanaka, wawakunapi, maltakunapi paypak kawsaypi ima shinapash llakichinami kan. Wakinpika, paypak aychapimi llakichin, wakinpika paypak yuyaypi, aychapi chayashpapashmi llakichin. Llakichikkunaka, wakinpika, paykunapak tayta mamakunallatami kan, karulla ayllukunapash, yachachikkunapash, wawakunata cuidashpa tiyakkunapashmi kan. Kay llakichishkamantami paykunaka sinchi kawsayta chaskin, chaytaka pachawanmi kutin alli tukun. Wawapash, maltapash ministishkata mana kuk kashpapash wawakunata makashpa charik shinami kan, mana alli wackaychishpa charishpapash. Wakinkunaka mana mikunata kushpami

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

55

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


llakichin, mana hampikman apashpapash, yachakuyta mana kushpapash, punllanti mana wakaychishpapashmi llakichin; wakinkunakarin ankunapi maashpa kawsachunmi kachan, shinami llakichin. Sinchi shimikunata rimashpami wakin wawakunataka manllay sikita ruran, wakin wawakunapash, maltakunapash mana valishka shinata yuyan. Taytakunapak, mamakunapak, maykanpash wawakunata wakaychikpak ima charishkakunata waklichishpapashmi, wawatapash llakichinahun. Wakin Yanapak Wasikunapashmi llakichin, wakinkunapika mana alli kamachikanchakunapi nishkakunata charishkamanta, mana alli yachachik kashkamantapash. Kay Yanapak Wasikunata pushakkunapash yachashpatami, chay nalikunata allichinkapakka, imatapash mana ruran, chaykunapash wawakunata llakichikmi kan. Yanapak Wasimanta llakichishkamantaka, chay yanapak wasita pushaktami llakichina, mana kashpaka llakichiktapashmi llakichina. Chay yanapak wasikuta pushaktaka, Ecuador llaktapak Mama Kamachikpi nihushka shinami llakichina, shinallatak Kamachiy Civil pankapi nihushka shinapash, uchilla kamachikkunapi nihushka shinapashmi llakichina. 68 niki.- Imata aychapi takarishpa llakichina.- Kamachiy Penalpi nishka shinataka mana washaman sakishpami, kaytaka kilkanchik. Kay kilkanahunchi Kamachiypika, wawakunata, maltakunata aychapi takarishpa llakichinaka, aychapi takarishpa nalita rurankapak munaymi kan, wawapash, maltapash harkarinkapak mana imata rurashka kakpipash, shinapash maykan nalita rurankapak munakmi wawayashpa asha asha takarin, wakinkunataka ama willankichu kayta o chayshuktami kusha nishpa, shukkunaka umashpami nalita ruran, wakinkunataka makashami nishpa. Pipash shina nalita rurashkata yachashpaka, Agente Fiscalpak awpakpimi riksichina, uchilla kamachikpi nihushka shina llakichichun, shinapash yachaykunatapash ruranarami kanka, chay washa llakichishka kachunpash. 69 niki.- Aychapi chayashpa ninanta llakichinaka imata kan.- wawata kashpa, maltata kashpapash, shukwan shukwan siririchun apanami, aychapi chayashpa ninanta llakichinaka kan, shinallatak wakin wawakunataka lluchullatakmi rikunakunapi, kilka katina pankakunapi churan chaykunapashmi aychapi chayashpa ninanta llakichina kan. Wawata kashpa, maltata kashpa, lluchullata rikunakunaka, wakinpika chay pacha shukkunawan kaktami rikuchin, wakinkunataka lluchullatallami rikuchin shinapash ishkantimi aychapi sinchita llakichik kan. 70 niki.- Wawakunata shuk kuskamanta shuk kuskaman apanaka imata kan.- Wawakunatapash, maltakunatapashmi, shwashpa, mana kashpaka llakta ukupillata, o karu llaktapipash hapishpa charin, shukkuna aychapi takarishpa puushka kachun, wakinkunataka aychapi llakichishpa charinkapakmi apan, ninanta llamkachishpa charinkapakpash, paykunata lluchullata shayachishpa shuyukunapi, rikunakunapi llukchinkapak, wakinkunataka sayriyaykunata hatuchun apan, wakin wawakunataka, paykunapak shunku, yana shunkuta, awikunata, shukkunatapash llukchinkapakmi shwan. Wakinkunataka mana ima kulkita kushpa llamkachinkapakmi apan, shukkunataka ima nalikunata rurankapakpash. Imapash cosa kakpi shina apan nishpaka, umashpa apaymi kan, shuk shutiman rikrachishpapashmi apan, wakinpika, taytakunamanpash, mamakunamanpash ashtaka kulkitami kushun nishpallami wawataka apakkuna kan, shinami wawakunataka mana allikunata rurachun apan.

56

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

71 niki.- Wawakunapash, maltakunapaksh chinkashka nishpaka imata nisha nin.- Kay makachinkapi nishka shinaka, Tayta, mamapash mana yachakpita, wawakuna, maltakuna chinkashka nisha ninmi. Wakinkunaka, paykunapak munaymi rin, shukkunaka mana munashpatami. Paykunaka wasipi kana kashpapash illanmi, yachakuna wasipi kana kashpapash illanmi, shuk kuskakunapipash illanmi, chaymantami chinkashka nin. 72 niki.- Chay llakikunata yachay chayachina.- Yachakushka kashpapash, maykan kashpapash, wawata, maltata makashka shina kakpi, aychapi takarishka shina kakpi, chinkashka, shway tukushka wawa shina kakpika uchami yachay chayachina. Ishkay chunka chusku pacha hipakamanmi willana, maykanpash fiscalpak awpakpi kamachikkunata paktachikkunapak awpakpi, pipash kaykunamanta rikukkunapak awpakpi, Defensoria del Pueblo Yanapak Wasipipash, paykuna, hayikunata paktachichun rikuk kashkamanta. 73 niki.- Makay tukushpa kawsak wawakunatapash, maltatapash, wakaychina, yanapana kashkamanta.- Tukuykunami, wawakunata, maltakunata makak kashkata yachashpaka uchami yanapana, makay tukuk wawakunata maltakunataka wakaychina, yanapanami kan. Paykunata makashpa kawsakta yachaspa, aychapi takarishpa kawsakta yachashpa, shuk kuskaman apay tukushka kawsakta yachashpaka, paykunapak hayikunatapash mana paktachishpa kawsakta yachashpapash, uchami yanapana, kamachikkunata riksikkunaman willashpa. 74 niki.- Kay kapaknikipi ima shina llakikunata harkanamanta kilkashkamanta.- Llaktata pushakkunami, kamachikkunapipash, yachachinakunapipash, llaktapak llamkaykunapipash wawakunata, maltakunatapash wakaychishka kachun, alli yuyaykunata kallarichina kan, shinapi kay kapakniki shutichishka llakikunapash mana ashtawan rurashka kanka. Kay rurashkakunawanmi kay kapakkamaykunata, ruray katichikunata ruranka: 1. 2. Wawakunatapash, maltakunatapash, wawakunata cuidakkunatapash paykunapak hayikunata paktachishpa, ama llakichishka kachun. yanapana,

Makay tukushka wawakunamanta, maltakunamanta yachaykunata rurana, maykan aychapi takari tukushpa llakichi tukushka wawakunamanta, maltakunamantapash yachaykunata rurana, shina rurashpa ama ashtawan llakichi tukushka kachun harkana. Shwashpa apay tukushka wawakunata, maltakunataka, maskana, kutin tarina, kutin ayllu wasiman tikrachina; shinallatak. Rukukunawan, taytakunawan, mamakunawan, wawakunawan, maltakunawan alli aparishka kachun yachachina.

3. 4.

Kay kilkashkapika, ruray katichikunapak kilkashka yuyaykunapash, kapakkamaykunata kilkashkakunapash, llaktapi kawsakkunanti rurashka kachun nikunmi shinallatak ayllukunawan pakta, wawakunanti, maltakunanti rurashka kachun nikunmi chaytami paktachina. 75 niki.- Yanapak Wasikunapipash ama llakichishka kachun llamkana.- Llaktata pushakkunami yuyarina shinallatak paktachina, kamachikkunapipash kilkashpa, yachakuna ukukunapipash yachachishpa, wakaychina ukukunapipash rikushpa, chay yanapak wasikunapipash ama makaykuna tiyashka kachun, shinallatak rukukunawan, wawakunawan, maltakunawan punllanti alli aparishka kachunpash. Tukuyta alli apanapi rikukkunapash, yachachikkunapipash, alli wiachikkunapipash, ayllu kawsaymanta yachachikkunapipash, wakaychinakunapipash, tukuypi rikuk yanapak wasikunapash, wawakunapak, maltakunapakk hayikunata riksishpa, alli paktachikkuna kashka kachun, makana yuyaykunatapash, aychapi llakichinakunatapash washaman sakishka kachun.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

57

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


76 niki.- Ayllu kawsaypi shina kashkamanta makakkuna.- Ayllu llakta kawsay ukupika, wawakunapash, maltakunapaksh, alli wiashka kachunmi makashpa charinchi ninaka mana allichu kan. Chaymantami chashna nishkakunataka mana valichishka kanka. 77 niki.- Wawakunata shuk kuskamanta, shuk kuskaman apachun mana sakinamanta, shinallatak pakalla charikkunamanta.- Wawapak tayta, mamakuna, maykan paykunata charikpash mana yachakpita shuk llaktaman, shuk kuskaman apanaka mana alichu, chaymantami kaykunataka ama rurashka kachun ninchi. Shinallatak kay llaktamanta llukshinapak mana maashpata llukchinapash mana allichu kan. Mana pipash yachakpita apay tukushka wawakunapash, maltakunapaksh, paykunapak ayllu wasiman tikrachishkami kana, paykunapak tayta, mamapash rikunkapak rishkami kana, kay kamachikpi kilkashka shina. Llaktapi llamkakkunapash, kashn llaki kawsak wawakunapash, maltakunapaksh paykunapak wasiman tikrashka kachunmi, tukuyta rurana kan. 78 niki.- Shuk llakichinakunamanta pakashka kawsanamanta hayi.- Wawakunapash, maltakunapaksh, kaykunapi wakaychishka kana hayitami charin: 1. 2. Wakaychishkami kana ama drograkunata chupashka kachun, ama akru yakuta upiyashka kachunpash, ama tabaco, shuk nali sinkata aysanakunatapash chupashka kachun. Wawakunapash, maltakunapaksh chay sayriyaykunata rinsichinkapak rurashka rikuchinakunapi kachunka mana sakinachu, kaytami 1 shinallatak 3 numeralespipash nikun. Shinallatak ninawan wauchik armas nishkakunatapash, ima tukyachinakunatapash, maykan shuk, kawsaykunata llakichikkunataka mana paypak makipi charichunka sakina kanchikchu. Paykunapak aychapi llakita charishkamanta, ima unkuyta charishkamantapash, tukuykunaman willashpa, rantika kulkita hapichunka mana sakinachu; shinallatak. Shamuk punllakunata yachankapak rurashka pukllaykunaman yaykuchunpash mana sakinachu.

3.

4. 5.

79 niki.- Kay kapakniki shutichishka llakikuna ama ashtawan rurarishka kachun imata rurana kashkamanta.- Kay Kamachiypi kilkashkakunata paktachishpa, shinallatak uchilla kamachikkunapi kilkashkakunatapash paktachishpami, kay kapaknikipi shutichishka llakikuna ama ashtawan rurarishpa katichunka, Kishpichikkunapash kaykunatami rurachun mantanka: 1. Wawakuna, maltakunapaksh pakalla apay tukushka kuskakunamanta yachaykunata rurana, chay wawakunata tarishpa, ayllu wasiman tikrachinkapak. Chay wawa kacharishka kachunka, wawakunata, maltakunata rikuk Juezmi, wawata llukchishka kachun nina, mana ima hatun tantanakuyta rurashpallata. Ayllukunatapash wakaychina, Yanapak Wasipi chaskina kashpapash shina rurana. Wawakunatapash, maltakunatapash, paykunapak ayllukunatapashmi, wakaychik, yanapak ruray katichiman churana. Wawakunamanpash, maltakunamanpashmi boletas de auxilio shuti pankata kuna, makak imatapash ama ashtawan ruray ushashka kachun. Makakwanpash rimana, ama ashtawan makashpa katishka kachun. Makaktapash alli tukuchun, shuk ruray katichi ukupi churana.

2. 3. 4. 5. 6.

58

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

7.

Wawapak, maltapak kawsaypak llaki kakpika, makashpa chariktami wasimanta llukshishka kachun maana. Makakpash wasi ukupi kawsashpami, wawataka aychapipash makashpa sinchi shimikunata rimashpa, aychapipash llakichishpa charin, chaymantami llukshichun maana. Wawata wasi kanllapi charihuhska kashpapash, makak chay wasimanta llukshikpika, paypak wasiman kutin tikrachinallami. Makakka, mana kutinka makay tukushpa kawsashka wawapak, maltapak kuchumanka kimirita ushankachu. Makashpa kawsak kashkaka, wawata kashpa, maltata kashpa, ayllukunata kashpapash, mana imatapash nishpa manllachinata ushanchu.

8. 9.

10. Makakka a mana imata rurak kashpapash chaytaka mana rurashpa kati ushanachu. 11. Llakichik yanapak wasitapash a mana llamkashpa kati ushankachu. 12. Chay llakichik yanapak wasipi llamkakkunapashmi, yachakuna tantanakuykunaman rina; shinallatak. 13. Nali rurakkunamanta yachashpa llamkakkunaka, imapash alli tukushka mana alli tukushkata yachankapakmi rikuriyana kan. Wawakunapak, maltakunapakk aychapi, yuyaypi, sinchita llakichishami nishpa rimaykuna tiyakpika, uchashpa willaykunata rurana; chashna shina llakichishka kakpikarin, chaykunata rikushpa llamkakkunaka, uchami numerals 2manta 9kaman nihuskakunata paktachina; shinallatak 12, 13pi nihushkakunatapash, chay washaka chay llakikunata rikukpak awpakpimi yachay chayachina, manara kanchiks chunka ishkay pachakuna yalikpillata. Shina rurakpimi, Kishpichikka llakichitapacha llakichi ushanka. 80 niki.- Hampikpa awpapi yachaykunata rurana.- wawakunatapash, maltakunatapash, paykunapak aychapi ima rikunatapash mana yankata rikuy ushanachu, ashtawanpash wawapash, maltapash rikuchun sakikpimi rikunalla. Paypak aychapipash, yuyaypipash mana llakichishkachu kana. Wawata kashpapash, maltata kashpapash, ima shina llakichishka kakpipash, shuk hampikpak yachaytallami rurashka kana, imapakpash minishtishka kakpillami kutin shuk yachaytaka rurana. Kay yachaykunata rurashka, hampinata yachakkuna, ima rikunakunata tarishka kashpapash, ima shina llakichishkata tarishka kashpapash pakallami alichishpa charina, chay washami pay ima rikushkatapash willana kan. Hampik wasikunapi yachaykunata rurashkataka, hampikkuna rurashka kanka, chay willaykunataka, kamachikpak willay nishpami shutichishka kanka.

V KAPAKNIKI WAWAKUNAPA, MALTAKUNAPA LLAMKAYMANTA I Umakillka Kamachiypi imatalla willashkakuna 81 niki.- Wawakunata yapa llamkachinamanta harkana.- Kari wawa, warmi wawa malta wawakunapash hayikunata charinmi, Mama llaktapash, tukuykunapash, ayllukunapash wawakunata ama yapata llamkachichun nikunmi, paykunatak llamkachishpa kulkita hapishpa ama tiyachun nikunmi. Shinallatak ama llaki kawsachun, ama yanka llamkashpa kawsachun,

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

59

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


ama sinchi llamkaykunata rurachun, pay wianata harkana llamkaykunata ama rurachun nikunmi, pay alli wianapipash, yuyaypi wianapipash, samaypi wianapipash, shukkunawan sinchi shunku kanapipash, yachakuna wasiman rinatapash ama harkashka kachun nikunmi. 82. niki.- kay watayuk kashpami llamkay ushanka.- chunka picha watata charishpaka imapipash llamkanallami, wasipipash yanapanata ushanmi, shinapash kamachiykpi nishkata paktachinami kan; kay llaktapi chaskishka, karu llakta kamachiykpi nishkatapash paktachishka kachun. Hawaman kamachiykpi nishka patachishka hawapash, apukunaka19 tukuy imatalla llamkana kamachiykpi nishkakunataka paktachinami kan. Llaktapi wawakunata, maltakunata yanapankapak wankurishkakunami kilkawan kashpa, shimillawan kashpapash maakpika, hawaman nishka shinami ari ni ushanka, kay kamachiykpi nishka shina, shinallatak karu llaktamanta wankurishkakuna Ecuador llaktapi llankakkunapak kamachiykpi nishka shinapash. 83 niki.- Wawara kakpi mana llamkachinamanta.- Mama llaktapash, wankurishka kawsakkunapash, kapaktukukamayta, llamkayanta, ruraykatichiytapash20 shinallata alli harkaytami churana wawakunapak maltakunapak chunka picha watata manara paktachikkuna ama llamkachunka. Ayllukunapash kay kamachiy paktachun yanapanami kan. 84. niki.- Mashna pachata llamkanamanta, yachakunamantapash.- maltakunaka sukta pachamanta yallitaka mana llamkankachu, shinallatak pichka punllatallami llamkana kan; yachakuna wasiman rinatapash, hayikunatapash mana pi harkay ushanchu. Llamkak maltapak tayta, mamakunapash, llamkachikkunapash, chay malta yachakuna wasiman richun, ima ruraykunata paktachishka kachunpash chapanami kan. 85. niki.- Llankak maltakunapak shutita killkashpa charinamanta.- Llamkakkunata rikuk yanapak Wasimi, shuk kilkata charinka, kitikunapi mashna maltakuna llamkakta yachankapak, chay willaykunataka yachakchayachinami kan wawakunata maltakunata rikuk wasikunaman. Kamachiykpimi willanka ima shina chay killkata apanatapash shinallatak imatalla killkanatapash. 86 niki.- awpak yayakunamanta yachakuna llamkay kakpika mana harkanachu.82 nikipi rikuchishka watakunata charikpipash mana harkayta ushanachu yayakunamanta awapak yayakunamanta yachak chayana llamkay kakpika, shinapash kaykunataka paktachinami kan: 1. 2. 3. 4. Alli wianata, alli umayuk kanata mana harkana llamkay kachun, ima kashpaka pay ushana llamkana kachun. Chay malta alli yachakushca, sumak yuyayta charik kachunmi yanapana. Tukuyta kasuk all yuyayta charik malta kachunmi yachachina kan; shinapash. Ima ruranapash paypak llaktapak allipak, shinallata paypak ayllukunapakpash allipak kachun.

19 20

Apuk: amo, patrn, autoridad. Ruraykatichiy: programa

60

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

87 niki .- Llankanata harkashkamanta.- Maltakunaka kaykunapimi mana llankana kan: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Rumita llukchinapi, mapata maskanapi, hakakunapi shinallata allpa ukumanta llukchina llamkaykunapipash. Tukyanalla, uma chinkanalla, rupanalla, wianata alli yuyayta charinata, harkana kakpi. Waynayana ukukunapi na kashpaka mana alli kawsakkuna purik, shinallata pukllaykuna tiyak, machana yakuta hatuna huchukunapi paypa kawsayta mapayachina kakpi. Hatun llamkana antakunawan llamkanapi, rinrrita unkuchinalla wakaykuna tiyakpi. Waukuk maltakuna ashtawan unkuyta hapinalla kakpi. Ashtawan shuk kamachikkunapi harkashka tiyashkapi, shinallata Ecuador llakta chaskishka karu llakta kamachikkunapi harkashka kakpipash. Makashpa, mapa shimita rimashpa charik wasikunapipash.

Wawakunata, maltakunata rikuk wankurishkakunami, maltakuna maypilla llankanata kashkata, maykan mana all kashkamanta harkana kashkatapash rikuchinka, kikin kawsaypi, nanay illak kanapi, yachakunapi tukuy paypak kawsaypi all kanata rikunka.

II Umakillka Mana Kikinpakta llamkana kaymanta


88 niki.- Llamkanapak killkata ruranamanta.- Maltakuna llamkachunka shuk killkata ruranami kan, chay killkataka kiti kamay ukupipash, llamkayta chapakkunamanpash yachak chayachinami. Llankachik amukunami manarak killa yalikpillatak chay killkataka rurana kan, shinapash, maltakunapak mana allitaka kanataka mana ruranachu kan. Killkata mana rurashka kakpipash, chay maltaka ima shinapash rikuchita ushanmi, chashnami kan nishpa paypak kimsa rukata rikuchishpa rurankallami. Maltakunata llankakpi kullkita hapishpa kawsahukpika; killkashka pankakuna tiyachun killkata ruranami kan. 89 niki.- Llankakkunapak hayimanta.- Shukkunapak llamkak kashpaka, tukuy hayikunatami charin, kikinpakpash ayllukunapakpash, imatalla kamachikunapi nikushka shina, kawsaykamayta, yachakuna wasiman rinatapash; shinallata tukuy kay kamachikpi nishka shinapash. 90 niki.- Chayra yachakukkunamanta.- chayra yachakuk llankakta yanapankapak killkata rurshkapika shuk rimashka tiyanami kan, ima shina kikin yachashkata maltakunaman yachachinamanta, shinallatak maki ruraymanta ima shina llanakanamantapash. Kay ari nishka killkakunaka, maki ruray llamkay kakpika mana ishkay watata yalli kankachu, shuklaya sinchi llamkay kakpika mana sukta killata yallinkachu. Llamkachik runaka yachanami kan maltakunapak hayikuna tiyashkataka, yachakuna wasiman rinamanta, mana unkushka kanata shinallatak samanata charishkatapash. Chayra yachakuk maltakunamanka, ruku runakunaman laya mana payllashpapash pusak chunka patsakritami payllana kan, maki llamkaypi kashpapash, shuk llamkaykunapipash.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

61

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


91 niki.- Wasi ukupi llankanamanta.- wasi ukupi llankak maltakunapash, shuk laya llankaykunapi llamkak maltakuna shinallata hayikunatami charin. Llankachik runami rikunka chay maltapa kikin aycha, yuyakuna alli kanataka, shinallatak rikunami kan, mikuna tiyachun, yachakuna wasiman rina tiyachun, alli kana tiyachun, samanapash, pukllanapash tiyachun. 92 niki.- kikin kawsaypak all kana llamkaymanta.- wawakunapash maltakunapash paypak kikin kawsaypak all kana llamkaytaka ruranallami kan. Wata charishkata rikushpa, ushanata rikushpa, wiashkata rikushpami ima ruranatapash rurachun sakina, pay yachashkata munashkata ruranataka mana harkanachu shinallata samana, pukllana tiyachun rikunami kan. Kay nikipi nishka shinaka ima llankaykunapash wawakuna maltakuna yachakunapi wianapi all kanatami rikuna kan.

III Umakillka Kikinpakta llamkana kakpi


93. niki.- Kikinpakta llamkanamanta.- kikinpakta llamkana kakpika, kikin llakta kitikunami huchulla llaktakunapi llankachun rikuchinka, chunka pichka watata charik maltakunamanka, shinapash yapa sinchi llankana kakpi, paypak aychata llakichina kakpi, shinallatak kamachikkunapi harkashka tiyakpika mana llankachun sakinkachu. Kikin llakta kitikunaka killkapi apanami kan, mashna maltakuna, maypilla llankanakukta yachankapakka, shina rurashpami, ima shina kakta yachay ushankami. Hawaman nikikunapi nishka shina llankachun chaskishka maltakunamanka, kiti pushakkunami, kikinta kakta riksichik uchilla pankata kunka. Chayta hapishpaka kay allikunatapashmi hapinkuna: ima sumak rikuna wasikunan, mana ima kulkita payllishpa yaykunata, shinallatak chay pankata rikuchishpaka, yakuyta ushnakami mikunata karak wasikunaman, hampirina wasikunaman, minkachik wasikunaman, yachay wasimankunapi kilkarinkapak shinallata yachakuna wasikunapi imamantapash kulkita kuna kakpipash yanapayta charinkami. Mana llaktapi wawakunata, maltakunata rikuk wankurishkakunami shuk kamachita ruranka, shina rurashpami kikin kashkata rikuchik pankakunata21 rurashpa kunka chaywanmi imatalla hapina kashkatapash hapi ushanka.

IV Umakillka Llamkanapi yanapanamanta, shinallatak llakichinamantapash


94. niki.- Yanapana kamachikunamanta.- kay kamachishkata mana kazushpa wawakunata maltakunata llakichinahukta rikushpaka, kishpichikkuna22, kayta rikuk kamakkunapash, mantakkunapash sinchichina kamachikunata churay ushanmi wawakunata maltakunata sinchichinkapak, shinapash kay kamachikpi churashkakunataka mana washaman churay tukunkachu: 1. 2. Wawakunata kashpa, maltakunata kashpapash llankakushkamanta shikanyachita ushanmi. Wawakunata, maltakunata, ayllukunatapash, ruray katichi ukuman churay tukunmi; shinallata.

21 22

Kikin kashkata rikuchik panka: carnt. Puede tambin significar cdula. Kishpichik: juez

62

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

3.

Wawakunata kashpa maltakunata kashpa llakichik runata kashpapash ayllumanta karuyachita ushanmi.

Shuk laya kamachikunatami churana tukunka, shinapash wawakunapak maltakunapak hayikunataka mana kichuy ushanachu kan, kaytaka wawakunapak maltakunapak punllanti kawsaypi all sumak kawsay tiyachunmi chashna ruranka. 95. niki.-Llamkaymanta kay kamachikpi nishkakunata mana kazukpika.- kay kamachikpi nishkakunata mana kazushpaka kay llakikunatami hapinka, shinapash shuk kamachikkunapi mantashkakunataka mana shikanyachita ushanachu kanka. 1. Llaki tiyashkata riksichinami kan, tayta mamaman, maykan chay wawata minkachishpa kawsakkunaman, shinallatak wawakunata llamkachishpa kullkita paykuna hapishpa kawsakkunamanpash. Chay wawakunapak maltakunapak yaya mama kashpa, wiachikkuna kashpapash kay kamachita pakishka kashpaka, pichka chunka dolarmanta kimsa patsak dolarkamanmi payllana kanka. Wawakunata maltakunata llamkachishpa kullkita paykuna hapishpa kawsashka kashpaka, ishkay patsakmanta waranka dolarkamanmi payllana kanka. Mana kasushpa kutin rurakpikarin, llamkana wasita wichashpami sakina kan.

2.

3. 4.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

63

ISHKAYNIKI KAMU
I KAPAKNIKI KAMACHIPI WILLASHKAKUNA

WAWAKUNA MALTAKUNA IMA SHINA AYLLUWAN KAWSAYMANTA

96 niki.- Ayllu kawsaymanta.- aylluka wankurishka ayllukunapak kallarichik sapimi kan, shinamantami yaya mama wawakunawan kawsanaka ashtaka walishka kan. Chaymantami, mama llaktaka, tukuylla alli kawsachun hayikunatapash ruraykunatapash paktachishpa kawsachun yanapan. Paykuna ima shina watarishka kashpapash chayka paykunapak allipakmi kan, chaymantami, mana shitanalla, mana chimbachinalla, shinallatak mana washa washa yalichinalla. Shinapash Kayshuk kamachikkunapi churashka kamahcikunaka ashtaka minishtishkami kan. 97.niki.- Mama llakta yanapanamanta.- hawaman willashka nikipika, mama llakta ima shina kapaktukukamyta, llamkayanta, ruraykatichita kullki kamay mirachita ima shina rurana kashkatami willahun, wankurishkakuna, ayllukuna ima shina paykuna kulki kamayta alli kawsayta charichun paktachina kashkatami rikuchin, ashtawanka wawakunaman maltakunaman. 98. niki.- Aycha ayllumanta.- wachak aylluka yaya mama, yaya mamapa ayllukunapash chusku nikikaman washa washa ayllukunapashmi kan. Kari wawapak kashpa, warmi wawapak, malta wawa kashpapash wiachik yayakunaka, wachak yayakuna shinallatami kan. Imata rurana kakpipash paykunaka wachak yayakuna shinallatami kan. 99 niki.- Shuk shutiyuk ayllumanta.- tukuy wawakunami kamachipi rikukpika pakta kan, ayllukunapash wankurishka kawasakkunpash. Shinamantami mana shikan kashkata yarina kanchikk, kamachipi nishka shina paktachinami kanchikk. 100 niki.- Yaya, mama pakta pakta rikuna kashkata.- yayapash mamapash pakta pakta rikunami kan, paykunapak aylluta awpakman apankapak, yanapashpa, wiachinkapak, yachakuna wasiman churashpa, tukuy alli kanatapash kunkapak, shina rurashpami, warmi wawapak kari wawapak hayitaka paktachinka.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

65

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


101 niki.- Yaya mamapak hayipash ruranapash pakta paktami kana.- yaya mamapash wawakunapash ranti ranti huyarinami, pakta kawsanami, yanapanami, ima ruranatapash pakta pakta ruranami, shina, tukuyta rurashpa paktachishpami kawsana, ayllukunapak, wankurishka kawsakkunapak awpakpipash. 102 niki.- Wachak yaya mamakunaka ruranatakmi kan.- Wachak yaya mamakunaka manllaywan, yanapana sinchichinami kan, shinallatak wawakunata yanapana hayikunatapash wiachinami kan. Kayta paktachinkapakmi imashinapash, makiwan kashpa, yuyaywan kashpa, kuyaywan, shunkuwan, ushaykunawan rurankapak mutsurishkataka kuna kanchikk, kay kamachikpi nishka shina. Chaymantami wachak yaya mamakunaka kaykunata rurana: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Wawakuna imata munakpipash kunami kan, ima charinata kashpapash, yachakunapak kashpapash, aylluka sapiyashka shinami, huyarishpa kazurishpa kawsana. Yachakuna wasipi churanami kan chawpi yachakuytallapash tukuchishka kachun. Yachachinami alli shunku alli yuyayuk alli rurayta mirachik shinallata sumak llaktushay kawsayta charichun, ama piarik, ama mitsa ucha yanapak kachun. Alli yachayta, yuyay sapa kanata, shinallatak paypak hayikunata all yachak paktachikpash kachun. anta rikuchina alli yuyayta wiachinata yayakunapak yachaytapash fukuchik kachun. Ayllu kawsaypipash yuyayta kuk, shinallatak ashtawan yachakushpa katik kachun. Allaykunata rurashpa ayllu kawsaypi wankurishka kachun, paypak aychapash yuyaypash uksi kachun. Wawakunapak maltakunapak hayikunata yachashka kachun shinallatak yuyay hapichik kahcun; shinallata. Kay kamachikpi imatalla nishkatapash, shukkunatapash paktachik kachun.

103 niki.- Wawakuna imatalla rurana kashkamanta.- wawakunaka kaykunatami rurana kan: 1. 2. 3. Wawakunaka hari kashpa warmi kashpapash, kasuk, alli shunkumi kana, shina kakpimi yaya mamapash ima kuna kashkataka kuy ushanka. Wawakunaka yaya mama rukuyashpa unkuywan nanaywan kakpi, ima ruranata mana ushakpi yanapanami kan; shinallata. Wasi ukupi imata ruranata yanapak, ima ruray ushashkatapash rurak, shinapash paypak yachakunata pay alli kanataka ama sakichun.

Yaya mamapak wasimantapash, wiachik mamapak wasimantapash, minkarik wasimantapash, mana llukshishpa rinachu. Wasimanta llukshishpa rishka kakpika kishpichik runami wawakunata kashpa maltakunata kashpapash tapuchishpa, tikrana kakpika tikrachinka mana chayta ushana kakpika yanapak kamaytami churanka.

II KAPAKNIKI IMA HAWAPIPASH TUKUY USHAYTA CHARISHKAMANTA


104. niki.- Kashkata kamachiy.- maykan yanapayta charina kashkataka runakamachiypi nishka shinami rurana kanka, shinapash chaytaka kay katimuy nikikunapi nishka shinami rurana kanka.

66

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

105 niki.- Tantanakushka yuyaykuna imata nishkata.- Kamachipi churashkaka mana hayikunalla kanllu, ashtawampish nikunmi, yaya mamapash wawakunamanka kuna kashkataka kunami nikunmi, yanapanata, yachakuna wasipi churanata, tukuylla paypak yuyaypi wiarishka kachun, hayikunapi wawakunata yanapana tiyashkata yachak kachun. 106 niki.- Ima shina wawakunata yanapak kanata rikuchik yachay.- 325 nikipi nishka shinami wawakuntaka yanapak kachunka, kishpichik runami maltakunata wawakunata rimashkata uyashka, paykunapak kikin yuyayta rikushpami kay kamachikunata paktachichun sakinka: 1. 2. Yaya mamakuna nishkatami ari nina kan shinapash wawakunata hayikunata mana pakina kakpilla. yaya mama mana alli yuyayta charikpi, churipak ushipak mana alli kana kakpi, manara chunka ishkay watata paktachikpika, wachak mamapak makipimi sakina kan, shinapash chay churipak ushipak hayikunata mana pakina kakllapi. Chunka ishkay watata a paktachishka kakpika, yayamanmi kuna shinapash rikunami kan, paktana kashkata, alli yuyayta charik kashkata, churita ushita alli charina kakta alli wiachina kakta rikushpa. Ishkanti yaya mamakuna pakta pakta charishkata rikuchikpika, mamatami akllanka, shinapash churita ushita mana llakichina kakpilla. Shinapash 113 niki kamachikpi nihushkata mana paktachikpika ni mamaman ni yayaman mana kuyta ushankachu; shinallata. Ishkandi yaya mama illakpi na kashpaka mana wiachita ushana kakpika, kishpichikmi shuk yaya tukushpa rikuchun churanka kamahchipi nishka shina.

3.

4. 5. 6.

Manarak chunka ishkay watata charik wawakunataka Kishpichik runami wawakuna ima yuyayta charishkatapa uyashpa piman kunatapash rikunka. Malta wawakunataka Kishpichik runami uyanka, shina kipami maykanman kachana kakpipash rikunka shinapash maltakunapak mana alli kana kakpika mana kunkachu. 107 niki.- Hipaman riksirikpi, wawakunata tikrachinamanta.- Kari wawata kashpa warmi wawata kashpapash hipaman riksikpi piman kuna kashkamanta. 108 niki.- Imata hapina yuyayllawan wawakunata hapishka kakpika.- wawakunata paykuna ima hapina yuyaywan hapishka kakpika kichunami, kari wawata kashpa warmi wawata kashpapash shinallatak wawakunapak llaki tiyana kakpipash. Shinami yayaman kashpa mamaman kashpapash mana tikrachina kanka, ishkantillatak hapina yuyaywan kakpika, kishpichikmi shuk rikushpa yanapakta churanka. 109 niki.- Wawakunata llaktamanta ima shina llukchinamanta.- wawakuna, maltakuna Ecuador llaktamanta llukshishpa karu llaktaman pushankapakka kusa kashpa warmi kashpapash mana yuyarinakuy tiyakpika mana llukshinkachu. Paykunalla kashpapa, shukwan kashpapash, yaya mama ari nikpillami rita ushanka; na kashpaka mana pi yanapakpi kawsakushpallami llukshi ushanka; mana kashpaka maykan Kishpichik ari nikpilla. Paykunalla rinakukpi shukkunawan rinakukpipash, ari llukshinallami nikuk pankapika churashkami kanka imapak rikushkata, mashna pachata kanllapi kana kashkata shinallata maypi kawsana kashkatapash. Sukta killa yalita kanllapi kana kakpikarin. Maykan kay mantayka ari nikka Ministerio de Relaciones Exterioresman yachak chaychinami paykuna maypi kakta yachashpa punllanti rikuriachun, ima shina kashkata ima ruranakushkatapash tukuylla wawakuna maltakuna kaymanta llukshishikakunata.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

67

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


Mana ima ari nishkatapash munakachu ishkandi yaya mamawan pakta rikukpika, mana kashpaka shuklla apakushpapash kayshuk yayapak mamapak ari nishkata karu llaktapi rurashka alli yachak chayachishka kakpika. 110 niki.- Llaktamanta ima shina llukshinamanta.- payllatapash yaya mamakunapash hawaman kamachipi nishka shinaka, kishpichikpa awpakpi killkak runapa awpakpipash ari nita ushanmi. Mana llukshichun sakikpi, yaya mama unkushka kakpika, Kishpichik runata shukkunapash maay ushanmi, paymi ari nishpapash mana nishpapash ninka, imamanta mana nishkatapash chunka pichka punllakunapimi rikuchinka. 111 niki.- Wawakunata ama rikuchun harkanamanta.- warmi wawa kashpa kari wawata kashpapash paykuna maakpika Kishpichik runami ama ashtawan chay wawata rikuchun harkanka, maykan chay wawakunata rikuk runatapash, ama ashtawan paykunapak ukupi kachun harkashkami kanka, ima pachata chay mantashka nishka shina. 112 niki.- Wawakunata minkachik runata harkanamanta.- Wawakunata ama ashtawan rikushpa katichunka, Kishpichik pitichik killkata rurashkawanmi harkayta ushana, katipimi rikushun imamantalla harkayta ushana kashkataka: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Mana piman willashpa , sukta killata chinkashka kakpi. Kari wawatapash warmi wawatapash llakichishpalla charikpi, kishpichik alli rikushpami, a mana ashtawan chashna kawsachun sakinka, 113 niki kallari yupaypi nishka shina. Mana ashtawan rikunkachu nishpa, Kishpichik killkata rurashka tiyakpi. Wawakunata watashka charishkamanta harkana killka tiyakpi. Machashpa, uma muspayachina yakukunata upyashpa, kawsakushka kakpi, wawakuna alli kawsayta mana charina kakpi; shinallata. Wawakunapak mana allita rurachishpa, shinallata wawakuna mana munashkata rurachishpa charikta yachashpa.

a mana llakita rurashpa kawsakushpaka, yaya kashpa mama kashpapash kishpichik runata maay ushankami kutinllata wawakunata paykunaman tikrachichun. Yaya kashpa mama kashpa mana alli kakpi wawakunata kichushka kashpika; maykan alli yuyayta charikmanmi kunka. Ishkandillata mana alli kakpika, shuktami maskanka wawakunata rikuchun. 113 niki.- Kishpichik killkata rurashpami, ama ashtawan wawakunata rikuchun kichunka.kishpichik killkata rurashpami. Ishkanti yaya mama ama rikuchun kichunka shinapash, kay llakikunata charikpimi shina ruranka: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Kari wawata, warmi wawata kashpa paypak aychapi yuyaypi, llakichishpalla charikpi. Kari wawata kashpa, warmi wawata kashpapash, waynayashpa charikta yachashpa. Waynayana wasikunapi llankachishpa, kullkita hapishpa kawsakpi. Muspalla kakpilla yanka yanka llankachishpa kawsakpi. Sukta killakaman paypak wawakunata mana rikushpa shitashpa sakishka kakpi. Wawakunaman mana imata kushpa, kawsakpi; shinallatak. Wawakuna kullkita maashpa purichun sakishpa kawsakpi.

68

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Maykanpash wawakunata rikunata, harkay tukushka kashpika, mana harkay tukushka kakmi wawakunataka hapinka. Ishkandillatak harkay tukushka kakpika, shuk rikuktami churanka. Kikin ayllumanta mana pi tiyakpika kamachipi nishka shina, shuktami maskana kan, kishpichik runami harkata churashpa sakinka, shinallatak wawakunata maltakunata rikuchunka shuktami churanka. Kay kamachipi nishkata mana chaskikpika, Kishpichik runami shuk killkata Rikurayak runaman kachanka, ima shina llakichinata kallarichun. 114 niki.- Wakcha kakpi wawakunata mana kichuna kashkamanta.- Mama kashpa yaya kashpa kullkita mana charik wakcha kakpilla mana kichunachu. Kikin aylluman na kashpaka karulla ayllukunaman minkashpa karu llaktaman rishka kakpipash mana kichuyta ushanachu. Maykan minkay tukushka ayllutami, kichuyta ushana, ama ashtawan rikuchun. 115 niki.- Kamachipi nishkata paktachinamanta.- harkayta, sakichita na kashpaka kichuyta ushankapaka kaykunatami rikuna kan: 1. 2. 3. 4. 5. Yaya kashpa mama kashpapash mana ima harkayta charikpi. Kikin aycha aylluman minkashpa sakishka kakpi. Runapak kamay killkawan maashka tiyakpi, maykanpash maashka kakpi. Kitimanta, yanapankapak wankurishka, killka hawa, na kashpaka maykanpash maakpi; shinallata. Kamayta rikukkuna shinallatak yanapak wasimanta pushakkuna, warmi wawata, kari wawata, malta wawata charinakukpi.

116 niki.- Ukllana kamaykuna.- Harkashka kamaykuna tiyashka hawami, kishpichik runaka ashtawan harkaykunata churanka, wawakunata maltakunata shinallata wachak yayakunatapash, alli ukllashka kamay tiyachun, hipaman yayakunaman tikrachinalla kachun. 117 niki.- Wawakunata yaya mamaman tikrachinamanta.- Kishpichik runami maykan wawata maakpika tikrachina ushayta charin. Shukman kashpapash ishkantiman kashpapash tikrachinkallami. Shinapash alli kashkata all yachashpami chashna ruraytaka ushan. Wawata yaya mamaman tikrachinkapakka, kishpichik runami maykan tikrachiway niktaka alli uyanka, shinallatak wawatapash paypak yuyay ima shina kakta rikushpa. Kishpichik runaka, imamanta kichushkata, harkashkatapash, ama rikuchun sakishkatapash, alli yachashpami, hawa ishkay nikipi nishka shina yaya mamaman tikrachinka wawakunata rikushpa kawsachun.

III KAPAKNIKI MINKACHINAMANTA


118 niki.- Minkachimanata.- kishpichik runami, wawakunapak, ayllukunapak, ashtawan alli kanata rikushpa, alli rikuriashpa wiachichun, yayaman kashpa mamaman kashpapash kunka, 106 nikipi nishka shinami tukuy alli kachun minkashpa sakinka. Wawakunata ima shina rikunata rikuchikuk, killkashkapi nishka shinami imatalla paktachina kashkata all rikuchishpami, maykanman kashpapash minkana.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

69

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


119 niki.- Minkashkata ima shina kacharinamanta.- minkankapak imata killkata rurashkapash mana harkankachu. Kishpichik runaka wawakunapak, ayllukunapak alli kanata rikushpami, kallari killka rurashkataka pitinka. Minkashkata shukpak makiman yalichinkapaka; kari wawapak, warmi wawapak uma yuyaypi ima llakipash ama tiyachun, alli rikushpami Kishpichik runaka, shuk mushuk kamachita ruranka wawakunapak yaya mamapak ama ima llaki hapichun. 120 niki.- apash ruranamanta.- minkarishka kawsaymanta kamachikunaka apash paktachinami kanka, maykan wasipi wawakuna maltakuna llakita kawsanakukta yachashpaka, uchami yanapanata rikuna, wasima yaykuna kakpipash yaykuyta ushanmi. Ima kamachipash chaytaka mana harkayta ushankachu. 121 niki.- Kari wawata, warmi wawata ima shina tikra hapinamanta.- Kari wawata kashpa, warmi wawata kashpa, kamachiypi nikukta mana kazushpa karu llaktaman apashka kakpika, mama llaktapi kamachiyta rikukkunami tukuyta rurashpa chay wawakunataka tikra pushamunka. Chayta rurankapakka Kishpichik runami maypi kakpipash chay llakta kishpichik runata maanka, chay wawakunata, kashpa maltakunata kashpapash tikrachimuchun.

IV KAPAKNIKI MINKARIKPA HAYI


122 niki.- Paktachinapacha kashkamanta.Kishpichik runa maykanman wawakunta warmiman kashpa hariman kashpa rikushpa charichun kushka kakpapash, Kishpichik runami ima shina wawakunata rikuchun killkata ruranka, warmi kashpa hari kashpapash rikuna punllapillami rikuyta ushanka. Kari wawata kashpa warmi wawata kashpapash makashpa, kacharishkata rimashpa waynayashpa kawsashkata yachashpaka, ama rikuchun karkatami churanka, mana yapa sinchi llaki kakpika wakin punllakunatalla rikuchunmi sakinka. Shinallata ayllu ukupi llaki kawsayta charikpipash. Kay kamachikkunaka mana hawalla kanachu kan. 123 niki.- Ima shina rikuna kanamanta.- Rikunata ima shina mushukyachishpa churanataka, kishpichik runami rikushpa churanka, 106 nikipak kallari kamachipi nishka shina. Yaya, mamapa mana munakpi, ayllukunapash mana munakpi, shinallatak paykuna rurashka wawakunapak mana alli kana kakpika, kishpichik runami allita rurashpa sakinka kashna laya: 1. 2. Wachak mama kashpa yaya kashpapash, paktachishkatami rikunka; shinallata. kamachipi nikushkata ima shina

Kayta yachakkuna yuyayta killkashkatami rikunka.

124 niki.- Suniyachinamanta.- Kishpichik runami wawapa huchulla ayllukuna chapakrichun harkata anchuchinka, kay kapaknikipi nishka shina. Shinallatak mana ayllu kakpipash, wawakunapak maltakunapak alli mashi kakpika, chapachun sakinkallami. 125 niki.- Churita kashpa ushita kashpa pakashpa charinahukpi.- Yaya kashpa mama kashpa, shukkuna kashpapash, churita ushita pakashpa charinakukpi, na kashpaka minkachikkuna rikuchun mana sakikpika, killkakunata rurashpami, maykanman kuna kakpipash uchashpami

70

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

tikrachina kanka, shinallatak yankata pakashpa chariskamantaka payllanami kanka, shinallatak kay llakita rurashkamantaka tukuytami payllina tukunka. Kayta mana paktachikpika, kishpichik runami huchachita churanka, mana ima huchachi tiyashka kakpipash, shinallatak wasi ukuman yaykushpa maskayta ushanmi kari wawa, warmi wawa chaypi kakta yachashpaka.

V KAPAKNIKI MIKUNATA MAANA HAYIMANTA


126 niki.- Shuktak kamachikkunawan chimbapurashpa rikuna.- kay kamachika wawakunapak maltakunapak rukukunapak mikuyta maankapak hayi tiyashkatami yachak chayachin. Shukkunapash kay hayita riksichun, Runa Kamay nishka shina alli mikuyta charinami kanchikk. 127 niki.- Ima shina kayta ima shina kanata.- kay hayika ayllukuna-paypura kashkatami rikun, chaytami mana shukkunaman kunalla, mana chimbachinalla, mana shitanalla, mana paktachipak. Chaymantami a payllashka kakpika mana tikrachita ushana; mashna kishpichikpakman rishpa imamanta payllishkata rikuchikpipash. Hawaman rikushka kamachika mana mikunamanta kunata kipayashkamanta rimakunchu, chaytaka yapachishpami kuna, kipa katik wawakunapash hapinallami kan Runa Kamachi 2439pi nishka shina. 128 niki.- Mikuna maana hayita charikkunamanta.- wawakunaka mikunata maana hayita charinmi. 1. 2. 3. wawakuna cashpa, maltakuna kashpapash mana pita rikuchun charikpi. Ishkay chunka shuk watata charik maltakunaman, yachakuna wasikunapi kaymanta mana llankayta ushashpa, mana imata charik kakpi. Mashna watata charikpipash, Aychapi unkushka kashpa, umapi unkushka kashpa paykunallatak mana kawsayta ushakpi.

129 niki.- Mikunata charana kashkamanta.- hawaman nikipi rikushka shina, mana llamkayta ushakkunamanka mikunataka churanami kashka. 1. 2. 3. 4. Yaya mamaka, mikunata churanami kan, paykunapi mana kimirishka kawsanakukpipash. a chunka pusak watata paktachishka kashpapash, hawaman ishkay niki kimsa nikipipash nishka shina mana kakpi. Hatun yayaman ,hatun mamamanpash; shinallata. Hachikunaman23

Ishkay pura kakpi ashtawan kakpipash, Kishpichik runami, charishkapi rikushpa yanapachun mantanka. Ayllu purapi mana llamkay ushak na kashpaka yapa wakchakuna tiyakpika, karulla ayllukunatami kayanka paykunami rikushpa yanapanka kayshuk mana charikkunatapash, ima shinapash. 130 niki.- maykan kuk runawan hapik wawawan pakta kawsashpapash paypak hayita hapinata

23

Hachi = tio (kuna; man= morfemas)

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

71

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


kashkamanta.- mikunata hapikwan, mikunata kukwan chay wasipillata kawsakpapash kuna kashkataka kunami kan. 131 niki.- Wawapak yaya mama ima shina kanamanta.- Kishpichik runami kari wawaman kashpa, warmi wawaman kashpa, maltakunaman kashpapash mikunata churachun mantanka, mana sawarishka kakpipash, kay kamachipi rikushpami ruranka: 1. Ashakamanlla mikunata kuna kakpipash, Kishpichik runaka mantayta ushanmi ima shina kashkata yachankakaman. Ima shina kashkata yachankapakmi, Kishpichik runa maykan yaya kashkata maykan mama kashkata alli yachankakaman rikunka. Shuk yachaykunata rurashpa rikunkakaman, shina maykan kakta yachankakaman Kishpaichik runami maanka, ADN shutiyuk yawar rikuy yachayta rurachun, maykan miknata maakwan shinallatak huchachi tukushkawan, chaypi ari nishka llukshikpika, chaypillatakmi yayami kan nishpapash mamami kan nishpapash rikuchinka, shina rurashka washaka Runa Killkak wasimanmi kachanka shutita kushpa sakichun. Huchachi tukuk runa, yawar rikuy yachayta kay nikipi nishka shina mana rurankapak munakpika, Kishpichik runami yachak chayachinka chay yachayta rurachun chunka punlla manarak paktakpillatak, chay punllakuna yalishka washapash mana nishpa katikpika paymi yaya, paymi mama kashka ninkallami, ima kashpaka chay yawar rikuy yachaypi ari nishka shina kachun. Huchachi tukuk, manara yachak chaychikpillatak, mana chay yawar rikuy yachayta rurashachu, mana kullkita charinichu nikpika, Kishpichik runami wawakunata rikuk wasipi llankakkunatami kachanka wasiman rishpa imatalla charishkata mana charishkatapash rikushpa shuk killkata chayachichun chaytaka manarak chunka pichka punllakuna yalikpimi rurana kan. Chay killkapi mana imata charishkachu nikpika, Kishpichik runaka kitipi rikuk wankurishakakuna rikuchunmi sakinka, paykuna uchalla kullkiwan yanapachun. Payka maymanta payllinata charinmi nikpika hawaman kamachipi nishka shinami ruranka. Mana hawapi nishka shina kakkpika, yachaykunata rurashkamanta, killkakunata, tukuy imatalla rurashkamantapash yayata kashpa mamata kashpapash payllichinka, shinapash imapash mana paypak hawa llukchikpika, tukuyta tikrachiway ninata ushanmi. Manarak wacharishka wawataka mana ima yachaytapash ruranachu, hawaman churashka ishkay niki kamachikpi nishka shinaka; shinapash waushka kakpika ruranallami, yaya kashkata yachankapak munashpaka.

2.

3.

4.

5.

6.

132 niki.- Ima shina kakpi yachaykunata rurana kashkamanta.- kamachipimi ima shina alli rikuriashpa tukuy yachayta rurachina kashkata shinallata ima rurayta ruranakukpi katishpa rikuna kashkatapash hawaman nikipi nishka shina all yachay llukshishka kachun rikuryana kanka. 133 niki.- Ima pachamanta mikunata kuna kashkamanta.- mikunata kunaka ima pachapi huchachishpa kallarishkamantami kanka. Ima pacha mirachita maashkamantami callarinka, shinapash ashata pishiyachichun maayta ushanmi a killkakuna llukshishka washamantaka. 134 niki.- Mikuyta ima shina kuna kashkamanta.- Ima shina huchachi katikushkata rikushpami, kishpichik runallata ima shina mikunata kuna kashkataka rikuchinka kay ukuman nishka shina:

a) killanti mashna kullkita yalichina kakpipash, manarak punlla chayakpillatami payllana, shinapash manarak pichka punlla yalikpillatakmi killan killan payllana

72

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

b) Mashna kullkita kashpapash, paktanata rikushpami kuna, mikunapak, kawsana wasipak tukuyta payllankapak paktanatami kuna kan maykan chayta hapikpa all kashka kachun; shinallata. c) Ima shina sakirishka kashpapash pakta paktatami payllana, kishpichik runa nishka shina.
Killan killan payllanata hawapi a) killkapi nishka shinaka, Kishpichik runami mantanka kullki hapik runata shuk pitipankakuta24 llukchichun, shinami payllak runaka mana pantashpa payllashpa katinka maykan hapina kashkaman na kashpaka maykanta hapichun churashkaman. Imamantapash payllashkata hapishpa wasita maachishkamanta ima shukmantapash hapishpa kawsakukpika Kishpichik runami rikunka chay hapinata ama kichushka kachun ama hatushka kachun, ama awpashpa kullkita hapishka kachun ima shukkunata rurashpa ama llakichichunmi rikunka. Chashna willashpa killkata rurashkataka allpakunata killkachi wasipimi killkachishkami kanka, maykan kitipi kawsakpipash. Churi kashpa ushi kashpapash imatalla charishkata rikuchik killkataka mana rurankachu, ima payllana tiyakpipash mana payllankankachu. Kari wawata, warmi wawata, maltakuna kashpapash, yayawan kashpa mamawan kawsakukpi, na kashpaka shukkunawan kawsakukpi, mana kullkita payllankapak munaymanta paypak wasipi kawsachun apankapak munashpaka mana ushankachu. 135 niki.- Mashna kullkita kuna kashkata yuyarinamanta.- mashnata kullkita payllanatapash kishpichik runami rikuchinka kaykunata rikushka washa: 1. 2. Imapaklla minishtishkata rikushpa; shinallata. Llamkashpa mashnata hapik kashkata rikushpa, shinallatak imamantalla hapinata rikushpami masnata kunataka churanka.

136 niki.- Yanapanamanta shinallatak shuk hapinamantapash.- Mikunata hapishka hawapash, churipash, ushipash kaykunatapashmi hapinami kan: 1. 2. Imatalla kunatapash, wawakuna imatalla hapinatapash, maykan huchachi tukukmi kuna kan. Kamachipi nishka shina, imatalla hapishkamanta llukchishpami, kuna kashkataka kunka, shinapash mana yapata kunachu kan, pay hapishkamanta yalitaka mana kunachu, mashnata hapishkata rikushpallami rurana kan. Hayllipi nishka shina ashawan shukkunatapash kunami kan, huchachi tukushka runaka, mana shukkunapi llamkakushpapash. Wakinpilla llamkakushpapash, shinallatak shukkunapak llamkakushpapash, kishpichik runa mashnata churashka, chaytami payllana kanka. Mashnata hapishpapash, kamachipi nishka shinami, mikunata kuk runaka churiman kashpa ushiman kashpapash kunka; shinallata. a mana llamkakukpi kushka kullkimantaka, patsakmanta, pichkatami kuna kan, churiman kashpa ushiman kashpapash.

3. 4.

137 niki.- Mikunamnata mashnata kuna kashkata rikuchina.- Chimpapurashpa alli yuyaykunata hapishpa rimarinakuypimi, kishpichik runaka mashnata mikuymanta payllana kashkataka rikuchinka, chaytaka ishkandipak yuyaykunata hapishpami ruranka, mana shina yuyarina tiyakpika, kamachipi nishkatami kunka.

24

Pitipankaku = tarjeta

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

73

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


Mashnata kuna nishpa sakishkataka mana ushanichu nishpa harkayta ushanallami, shinapash ishkantimanta yuyarishpa rurashka kakpika mana imata ruray ushanachu. 138 niki.- Mikuymanta payllana kashkata kutin rikunalla kashkamanta.- Mikuymanta mashnata kuna kashkata, ima pachapi kuna kashkatapash kutin rikunallami. Shinami, ima pachapi kuna kashkata rikuna kan maykan maakpika, shinami ashtawan mirachinalla kakpi shinallatak ashata pishiyachinalla kakpipash, sarun kawsaywan kunan kawsaywan rikushpa ruranka. 139 niki.- Mikunamanta payllanataka kutin rikushpa mirachinalla pishiyachinalla kashamanta.Maykanpash ama llakirishka kachunmi, mirachina kakpipash pishiyachina kakpipash alli rikushpa rurana, mashnata mirachina kakpipash, llamkaymanta mashnata hapikukta rikushpami mirachina kan. 140 niki.- Payllakkuna kunapacha kashkamanta.- Payllayta kuk runa, alli kullkiyuk kakpi, shukkunaman llamkak kakpi, llankayta sakishkamanta kullkita hapikukpi, ima shukkunamanta kullkita alli hapikukta yachashpaka, mikunamanta payllanataka mirachinmi kan, shina rurashka kakpika, yachak chayachinami kan, maykan payllak runaman, shinallatak maykan kullki tantachik runamanpash, payllayakmi maykan payllak runamanka willanka, payllatakmi kishpichik llamkak wasimanpash willachinka ima shina sakirishkata. Kay kamachita mana paktachikpika, maykan payllak runatami huchachinka mashnata kuna kashkata payllachun, shinallatak kayshuk kamachikunapi nishkatapash paktachinami kan. 141 niki.- Kamak mantashkata paktachinamnta.- Mikunapak kuna kashkata ishkay kutinkaman mana paktachikpika, Kishpichik runaka, yachak chayachik pitipanakupi25 rikushpami ima shina kashkata yachak chayanka, chay kipaka kishpichik runaka shuk mantashkatami churanka kashna nishpa, chunka punllatami kuni kay mantashkata paktachichun nishpa, shinapash mana paktachikpika, kimsa chunka punllakaman paktachichunmi mantanka. Shinapash kutinpash kutinpash mana paktachikpika, kishpichik runami mantanka, huchachi tukuk runa maykan wasipi kakpipash yaykushpa hapichun, huchachi tukuk runa chaypi kakata yachashpami chayta rurayta ushanka. Imamantalla payllana kashkata tukuylla payllashka washaka, kishpichik runallatakmi uchashpa kacharichun mantanka. Hawa milka kilkapi nishka shinaka mikuymanta kuna kashkata iskay kutin mana kushka kakpi, shinallatak chay hawa maykan kayta hapik, kawsana wasimanta shinallata shuk ima payllanakunata mana paktachishka kakpi, ima shukkunata kishpichik mantashkata mana paktachishka kakpipash. Wata yallita mikunapak kunata kashkata mana kushka kakpika, tukuy imatalla kuna kashkata tukuylla kukpimi chay ukumantaka llukshinka. 142 niki.- Kay llaktamanta llukshinata harkanamanta.- Maykanpash kashna rurachun maakpi, na kashpaka chashna rurana alli kakpika, kishpichik runami mana imata willashpa, shuk harkata churanka, huchachi tukuk runa kay llaktamanta ama llukshichun. Chaytaka uchami yachak chayachina kan, maykan kayta rikushpa llamkakkunaman. Shinallatakmi ruranka maykan Kishpichik mantashkata mana paktachikpika. 143 niki.- Manarak llaki tiyakpi puntaman ruranamanta.- Mikunata kuna kashkata paktachichun, mantaykunata uchami churana kan, Kishpichik runami shuk mantashkata churanka, Runa kamachipi nishka shina.
25

Pitipankaku = tarjeta (pi =morfema)

74

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

144 niki.-Harkashkata sakichinamanta.- Huchachishka harkakuna tiyakpika, huchachi tukuk runaka, shuk runata paipak ranti sakita ushanmi, chaytaka Kishpichik runaman rikuchinami kan. Paypak ranti churashka runapash huchachi tukuk runa shinallatak tukuyta paktachinami tukunka, shinallatak paypash huchachi tukuk runa shina tukuy harkakunatami hapinka. 145 niki.- Kunata mana paktachik ima rurayta mana ushanamanta.- yaya, mikunamanta kuna kashkata mana paktachishka kashpaka, churita kashpa ushita kashpapash ukawan kawsachun apasha nitaka mana ushankachu. 146 niki.- Ashtawan all kashkamanta.- churiman kashpa ushiman kashpa mikunamanta kullkita kunaka, tukuymanta yalli ashtawan allimi kanka. 147 niki.- Hayllika tukurinalla kashkamanta.- Mikunamanta kullkita hapina hayllika tukurinallami kan, kay uraman killkakunapi nishka shinaka: 1. 2. 3. Maykan mikunapak kuk waukpi. Maykanlla mikunata kukkuna waukpi. Mikunamanta hapikuk, chunka pusak watata na kashpaka ishkay chunka shuk watata paktachishka kakpi, 128 niki shuk, ishkay yupaykunapi nishka shina kakpi, shinapash chay nikillapitak kimsa yupaypi nishka shina kakpika, mana. Aychapi, yuyaypi unkushka kashkamanta a alli tukushka kakpi; shinallata. Na, hayllita charishkata yachak chayashpa, ima kashpaka kayta hapikuk mana paypak aycha ayllu kashkata yachashpa.

4. 5.

VI KAPAKNIKI CHICHU WARMI MIKUNAMANTA HAPINA HAYITA CHARISHKAMANTA


148 niki.- Imatalla nikushkamanta.- Chichu tukuk warmika, chichu tukushka punllamanta kallarishpami tukuy minishtirishkata hapina hayllita charin, uksi kawsankapak, alli kanapak, churahunpak, kawsana wasipak, unkuchinapakpash, wawata unkushka washapash, kari wawa kashpa warmi wawa kashpa wacharishka punllamanta yupashpa wawa chunka ishkay killa paktankakaman; kari wawa kashpa warmi wawa kashpa wacharishpalla mamapak wiksa ukupi waukpika, mamataka chunka ishkay killakamanmi alli kachun rikushpa katina, ima pachapi wawa waushkamanta yupashpa. 149 niki.- Mikunataka kunatak kashkamanta.- 131 nikipi nishka shinaka, mikunataka kunami kan, wawakunapak yaya, shinallata 129 nikipi nishka shina, maykan, yayapak ranti kunkapak sakirishka kashpapash. Yaya kashkata manarak all yachashpaka, kishpichik runaka mantay ushanmi, maykan yaya kashkata all yachankakaman, mikunata kushka kachun, hipaman alli alli rikushpa maykan yaya kashka maykan mama kashkata yachankakaman. Wawa wacharishka washaka, yawar rikuyta rurachun maayta ushanmi, 131 nikipi nishka shina, shinallatak chay nikipi nishka shina paktashka kachun. 150 niki.- Kamachita paktachinamanta.- Mikunata kukkunata ima shina kamachita chaskichinata, kuna kashkata ima shina kunata, mantashkatapash, harkanata, kullkiwan yanapanata, kay ruraykunata pakta pakta rurachun, chichu tukushka mamata yanapankapak shinallata churiman ushimanpash hayllita charishkata paktachichun.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

75

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


VII KAPAKNIKI WIACHINAMANTA I Umakillka Kamachikkunamanta
151 niki.- Wawakunata wiachinamanta.- kikin wawata wiachichun kushpaka, aylluta all kachun, sinchi kachun, yanapankapakmi kan, kari wawata warmi wawata, malta wawatapash tukuy alli kawsaypak kakpika, wawakunata wiachichun sakinallami kanchikk. 152 niki.- Kikin wawata ruranamanta.- Kamachiypi nishka shinaka kikin wawata rurashpallami alli kanka, shinamantami maykan wiachik yayapash wawapash hayikunata, alli yuyaywan ruranatapash, harkarinatapash, ima mana ruranatapash, ima shina churiwan yayawan kanatapash paktachinami kan. Chaymantami, kamachipi nishka shinaka, kimirishka wawa kashpapash yawar wawa shinallatak kanka. Wiachik yaya kikin aylluta rurakpika awpa kallari aylluka chinkarinkami. Shinapash, awpak ayllumanta miraywan sawarinaka harkashkami kanka, chay wawapak ayllu ukupi llaki tiyana kashkamanta. 153 niki.- Wiachik wawata ima shina ruranamanta.- wiachik wawa tukuchunka kaykunatami paktachina kanka: 1. 2. Wiachik wawata rurankapakka, aylluta yanapayta mana ushashpa shinallata paypak kikin aylluman mana tikrachita ushashpallami kuna kanka. Puntaka kikin llakta wawakunatami wiachinkapak hapina chay washami shuk llaktamanta wawakunataka, hapina, karu llakta wawakunataka kaypi illakpillami wichinkapak hapina. Shinallatak puntaka, hariwan warmiwan sawarishka ayllukunamanmi kuna, chay washami sapalla ayllukunamanka kuna. Wawakunapak kikin ayllu ukumanta tiyakpika, paykunamanmi kuna, chusku niki karulla ayllukunaman kashpapash. Kari wawa kashpa warmi wawa kashpapash a paypak kikin uyashpami ruray ushana, pay imata nishkatapash ima shina yuyayta charishkatapash, wiarishka malta wawa kakpikarin pay nishkata kasunami kanka. Wiachik wawakunapash, pay ima shina kashkata, paypak kikin kawsayta, paypak kikin yawar ayllu kawsaytapash katina hayllita charinmi, shinapash paypa kikin aycha ayllu harhakpika mana imata ruray ushankachu. Maykan wiachik ayllu tukunkapak munakkunaka, alli ayllukunami kana kan. Wawakunapash, maltakunapash shinallatak maykan wiachinkapak munakkunapash, ima shina kawsana kashkata yachakunami kan; shinallatak. Uchilla wawakunapak malta wawakunapakpash, runa ayllu wawakunapak kashpapash, shinallatak yana tullpu wawakunapak kashpapash, paykunapak kikin llaktamanta ayllukuna kashpami alli kanman.

3. 4. 5.

6.

7. 8. 9.

154 niki.- Mana imatak nina, mana tikrachinalla kashkamanta.- Wiachik wawata ruranaka mana turkarinallachu, a tukuyta paktachishka washaka a mana imata rurana tiyanllu. Imata rurankapak munashpapash killkata rurashpami kallarina, shinapash a rurashkataka mana paki ushankachu.

76

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

155 niki.- Kullkita mana kunalla kanamanta.- Wawata wiachishkamantaka mana kullkita kunachu. Maykanpash kullkita hapinamanta wawata wiachichun kushpa shinallatak maykanpash kullkita hapinamanta shinami all nishpa ari nichishpaka, kay kamachiypi nishka shinami llakita apanka. 156 niki.- Wawki pura wawakunata ama shikanchiknamanta.- Wiachik yayakunaman kushpa shikanyachina kakpillami shikanyachina, uchilla wawakunata malta wawakunatapash. Chashna tukukpika, all yuyarishpami, kamachita churana kan paykuna ama shikanyarishpa ashtawankarin paykunapura rimanakuyta charichunpash. Wawakuna paypak wawkikunawan paktalla kankapak munakpi, shinallatak paykunapura alli apanakukpika, kishpichik runami chaytaka alli rikushka ama shuk ayllukuna apachun sakinka. Shinallatak malta wawakuna mana munakpika mana ruranachu kan. 157 niki.- Mashna watata charikpi wiachik yayakuna hapita ushana kashkata.- chunka pusak wawatata manara paktachikpika wiachik yayakunaka hapita ushanmi. Rukukunata kikin ayllu tukuchun hapinkapak munashpaka kaykunatami rukuna kan:

a) Pichka niki yawar ayllu kakpilla; b) Ishka watata minkachishpa charishka kakpi; c) Wawamanta paykunawan kawsakpi, malta kashkamanta paykunawan kawsakpi, a chusku watata paykunawan kawsakukpi; shinallatak, d) Kusapak wawata na kashpaka warmipak wawa kakpilla.
a ishkay chunka shuk watata charikpika, pipash mana wiachinkapka tukuchun hapita ushankachu. 158 niki.- Wawakuna, maltakuna wiachik yayapakman rinalla kakta yachankapak.- Kishpichik runami ninka, wawakunata kashpa, maltakunata kashpapash wiachik yayakunaman kunalla kashkataka. Taripayta rurashpami ima shina kaktapash rikuchinka shinami kay ukuman nishka shina kakpika ruray ushanka: 1. 2. 3. 4. Ishkanti yaya mama waushka kakpi. Wawapak yayakuna kakta mana yachay ushashpa shinallata kimsa niki yawar ayllu kakta mana yachay ushashpapash. Ishkanti yaya maman mana kuna kakpi; shinallatak. Yaya kashpa mama kashpa shina rurachun ari nikpi, wawata rikunata mana harkay tukushka kashpa ishkantillatak ari nikpi.

Hawaman shuk, kimsa, chusku nikipi, nishka shinaka kakpika, Kishpichik runami ninka chay wawataka apanallami nishpa, wawakunapak maltakunapak karulla ayllunapash mana tiyakpi, na kashpaka wawata mana charita ushana kakpi. Kishpichik runami wawakunata, maltakunata shukkunaman kunalla kakpika willanka, wawakunatak wiachik yayakunaman kunata rikuk wankurishkakunaman, shinapash ima pachapi kay kamayta llukchishkamanta chunka punlla washapilla chaytaka ruray ushanka. 159 niki.- Wawakuta wiachinkapak munakkuna paktachinmata.- Maykan wawakunata hapinkapak munakkunaka kaykunatami paktachina kanka:

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

77

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


1. 2. 3. 4. 5. Ecuador mama llaktapi kawsakmi kana kan, na kashpaka Ecuador llaktapak markapi kawsak, shinapash karu llaktawan yanaparina killkata charik kakpi. Wawatakunata wiachinkapak ushayta charishkata rikuchinami kan. Kapaktukukamay hayllikunata alli charikmi kana. Ishkay chunka pichka wata charikmi kana. Wawatakunata wiachinkapak hapikkunaka, chunka chusku watamanta urayman mana charinachu, shinallata chusku chunka pichka watamanta yallipash mana kanachu. Paywan pakta kawsakukpa wawa kakpipash, chunka watawan yallimi kana kan, shinallata hapirishkalla kawsakkunaka tukuy kamachipi nishkatami paktachina. Ayllu purallatak kakpika, watakunataka mana rikunachu. Sawarishkakuna kakpika maykan hipalla watakuna chariktami rikuna kan. Wawata wiachinkapak munakkunaka, shuk hariwan, warmiwan sawarishkami kana, a kimsa watatami pakta kawsana, sawarishkakuna kashpa yanka tantanakushkalla kashpapash tukuyta paktachinami kan. Aychapipash, yuyaypipash alli uksimi kana, tukuyta paktachi ushakmi kana kan. Kullkitapash, charikmi kana, shina kashpami imata munashkata paktachi ushanka; shinallatak. Imamantapash huchachishpa wichaytukushka mana kanachu.

6.

7. 8. 9.

160 niki.- Wawata yanapak wiachik wawata rurayta ushanmi.- Yanapashpa llankanata tukuchishka kipaka, wiachik wawata hapita ushanmi, shinapash a payka kamachipi nishka shina llukshishkami kana. 161 niki.- Ari nina kashkamanta.- wawata kikin aylluta rurankapakka kaykunami minishtirinka: 1. 2. 3. 4. 5. Maykan malta kashpash ari nishka kana. Wawakunapak, maltakunapak wiachinkapak munakkunaka, wawakunata charinata ama harkashka kachun. Wawakunata, maltakunata wiachinkapak hapikpash ama harkashka kachun. Sawarishka kashpa, kimirishkalla kashpapash wawakunata hapinkapak kamachipi nishkakanata paktachikmi kana; shinallata. Malta wawapak yaya kashpa mama kashpapash, paypak wawata wiachichun kunkapak ari ninami kan.

Kishpichik runaka pay rishpami rikuna, chimpapurashpa ari ninakuypi, ama pi nikpilla ari nishka kachun, ashtawankarin paykunpak munaymanta ari nishka kachun; shinallata Ministerio de Bienestar Socialmanta, wawakunata wiachinkapak apakkunata rikukkuna ari nishkata rikuchun, ima shina kay kipa nikipi nishka shina. 162 niki.- Maykan ari niktaka yuyaykunawanmi yanapana.- Ministerio de Bienestar Social ukumanta wawakunata wiachik yayakuna apanta rikukmi,mana ima kullkita maashpa yanapanka, maykan kayta rurachun ari nikkunataka, ima shina tukuypi yanapana kashkata; shinallatak wiachichun kushka washa ima shina kanatapash. Paykunami shuk yachak chayachinata killkanka kishpichikaman ima shina sakirishkata yachak chayachinkapak. 163 niki.- Mana wiachichun kunalla kashkamanta.- wiachikman yayakunaman kunataka harkanami kan:

78

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

1. 2.

Manarak wacharikllapitak kunata; shinallata. Wawakunata maltkunatak wiachinkapak apankapakka chusku niki washa ayllu kashpami alli kanka, pakta kawsakuk warmipa churi kashpapash, shinapash tukuy imalla minishtirishkata paktachishpami alli kanka. Shina kakpipash, maykan wawakunata hapinkapak munakka tukuy imapipash alli nishkami kana.

164 niki.- Wiachinkapak apay tukuk wawakunatapash uyanami alli kanka.- Tukuy killkakunata ruranakuypika kari wawa warmi wawa rimashkatapash uyanami kanka, ashtawanka malta wawa rimashkata. Kishpichik runaka uyanami kan kari wawapak, warmi wawapak, malta wawapak ayllukuna rimashkatapash, tukuy kayta rurakkunapash uyanami kan shinallatak maykan kay ruraykunapi mana allita rurakushka kakpika willanallami kanka.

II Umakillka Pituykamachimanta
165 niki.- pituykamachi ima shina kanamanta.- wiachik wawata rurankapak pituykamachitaka allitami rurana, kay tukuyta rikushpami rurana kanka: 1. 2. 3. Yachak chayanami kan ima shina paypak aychapi, yuyaypi, ayllukunapipash, llakta kawsaypipash ima shina kashkata. Wawakunata wiachinkapak hapikkunaka all ni tukushkami kana; shinallatak. Shuk kari wawata na kashpaka shuk warmi wawatami kuna kanchikk shuk ayllumanka, shinami Pituykamachi ruraypika churana kanchikk, kaytaka shuktak ayllupi churak wankurishkakunami chashna rurana.

166 niki.- Imatalla harkana kashkamanta.- kaykunatami harkana kan: 1. Kari wawata kashpa, warmi wawata kashpa, malta wawata kashpapash shuk aylluman minkaytaka mana ushanchu, shinapash, umkushka kakpi, mana kuyuri ushak kakpi, chusku wata yalita charikpi, ima shukkuna tiyakpipash; shinallatak. Kari wawata kashpa, warmi wawata kashpa, na kashpaka malta wawata kashpapash, chay wawa aychapi, uma yuyaypi, ayllupi, wankurishka kawsaypipash ima shina kakta manartak yachashpata shuk aylluman kunata.

2.

Wawakunata wiachichun kuk wasimanta rikukkuna, shukkunata rikuk apukuna kashpa, Kishpichik runa kashpapash kay kamchipi nishkata mana paktachikpika, llakichinami kan kay nikipi nishka shina, shinapash kayshuk kamachipi nishkakunatapash mana yankata yalinachu kanka. 167 niki.- Pituykamay rikuk wankurishkakuna.- kayta rikukkunaka kaykunami kan: 1. 2. Alli kawsanata rikuk wankurishkamanta wawakunata wiachichun kunata yachakkuna wankurishkamanta rikukkuna; shinallatak; shinallata. Ayllukunaman wiachichun kuk wankurishkamanta rikukkuna.

168. Niki.- Wawakunata wiachichun yanapakkunamanta.- Kay yanapakkunaka kaykunatami rikuna kan:

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

79

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


1. Maaytami churana, hampikkuna rikuchun uma yuyay ima shina kashkata, ayllukunawan wankurishka kawsakkunawan ima shina kashkatapash shina tukuyta rikushpami ari nina, shinallataka ashtawan yachankapak munashpaka kutin rurachun mantanallami. Maashpa kachamushkakunata alli yachak chayana, wiachik yayakunatapash all riksinami shinallatak, mashnakuna yachakunata hapishkatapash shina all yachashpami allimi nita ushanka. Wawakunata kayshuk ayllupi churanta rikuk wankurikakuna mantashkata paktachinapash shinallatak ima laya kashkata yachak chayachinapashmi kan. Ima shina kanata yuyarishpa rurana maykan kayta rikuk wankurishkakunawan, wiachik yaya kanamanta yachaykunata ima shina katimushkatapash shinallata hipaman yanapana kashkamantapash. Kari wawa kashpa warmi wawa kashpa, malta wawa kashpapash paykunapak alli kachun alli ayllukunaman rishka kachun. Chaypakka tukuyta tantachishpa yachak chayachina wankurishkami tiyana kan, paykunami killkashpa charina kan maykan wiachik yaya kanata munakkunata shinallatak maykan wawakuna a wiachik yayawan rinalla kaktapash.

2.

3. 4.

5.

Ima shina rurashkata yachana kilkakunapash tiyanami kan tukuykuna rikuchun yachachun, wiachik yayakunaman kunata rikukkunapash shinallatak maykan yanapakkunapash shutipash. Kay yachak chayana killkakunaka mana maykanpash yachanalla kanchu chaymantami alli alli wakaychina kan. Chay wakaychishkataka wiachi tukushka wawa a chunka pusak watata charishpallami rikuyta ushan, paypa wiachi yayakunapash shinallatak maykan kay ruraykunata yanapakkunapash. 169 niki.- Wiachinkapak maashkata mana ninamanta.- Wiachichun kunata rikukkuna mana nikpipash, maykan kayta maakka all kawsayta rikuk wankurishkakunaman maayta chayachita ushanmi. 170 niki.- Wawakuna mayman rina kashkata rikuk wankurishkakuna.- Paykunami wawakuna maykan wasiman rina kaktapash rikun. Kay ukupika pichkapurami kana kan, ishkaytaka all kawsayta rikushpa yanapak wasimantami churanka, kimsataka wawakunata rikuk wankurishkakunapak ukumanta. Chay wankurishkakunaka paykunapak ukumantami shuk punta pushakta akllanka. Ayllukunamanta wawakunata rikunkapak wankurishkakunataka paykunata punta pushakmi kayachinka. Chaytaka wawakunata rikuk wankurishkakuna maashkami kanka. Maykan chayta rikukkuna shinallatak wankurishpa rikukkunapashmi tantanakunka paykunapak yuyayta yachak chayachinkapak. Wawakunata rikukkuna maypi wankurishkakunami rikuna kan. tiyarinataka, mama llaktapi wawakunata rikuk

171 niki.- Wawakunata rikukkuna maykankuna kanamanta.- Wawakunata rikuk wankurishkakunaka kankapakka all yachakkuna, hampikkuna, wawakunawan llankashkakunami kanka, shinallata paykunaka chikashka wawakunata rikushpa llankakunami kana kan. Mana kankachu chay wankurishka ukupillatak llankakkuna, shinallatak paykunapak chusku niki yawar ayllukunapash, ishkay niki ayllukunapash mana yaykunkachu.

80

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Wawakunata rikuk wankurishkakunaka, anchurinalla, imatapash yankata rurayta mana ushanami kanka kay kamachipi nishka shinaka. 172 niki.- Ima shina churanamanta.- maykanta churanatapash ayllupura wankurishkakunami rikunka, ima shina kamachi rikukkuna nishka shina, paykunami wawkunata all rikushpa all ayllukunaman kunka, kari wawata, warmi wawata, maltakunata kashpapash, Maykan wiachik wawata hapinkapak munakkunamanka paykunami willanka, maykan wawa kashkataka, shinallatak maykan chayta rikuk wankurishkakunamanpash. Wakin wiachikkuna mana kushikuywan chaskinkachu, mana paykuna munashka shina kakpika. Chay wawata mana alli munaywan chaskikpika, wawakunata wiachhichun kuk wankurishkakunaman willanami kan, wawa munak aylluta chaymanta llukchichun. 173 niki.- Ama piman kunamanta.- wawakunata kuk wankuriskakunaka kay ukupi nishka shina kakpika pimanpash mana kunkachu: 1. 2. Malta wawakuna mana rinayachikpi na kashpaka kari wawa kashpa warmi wawa kashpapash mana rishunllu nikpi; shinallata, Kari wawata kashpa warmi wawata kashpa shinallata malta wawa kashpapash apakkuna mana uchalla apakpi punllakuna yalishka kakpi.

174 niki.- Ima shina ayllu tukuna kashkata.- Wawata a rikuchishka hipaka, wawakunata shuk ayllukunamn kunkapak wankurishkakunami, kari wawata kashpapash warmi wawata kashpapash maykan wiachinkapak hapik aylluwan amaarichun yacharik na yacharik rikunka, shinami rikunka wawakunapak alli kashkata. Ayllu ukupi all amaarichunka maykan wiachinkapak munakkunaka, ima shina amaarinamanta yachakuyta hapinami kan. Ayllu ukupi amaarinaka mana ima hayllitapash ruranchu, maykan wiachik yaya tukunkapak munakkunataka.

III Umakillka Kamachiykati Rikuy


175 niki.- Wiachinkapak kamachiykatita ruranamanta.- Kamachikkatitaka kallarinami pituikamay tukurishka washa, shinami paktanka kay kamachiypi IV niki wankuriypi, shinallatak X kapakniki III kamupi nishka shinaka. 176 niki.- Runa kamachiypi killkachinamanta.- Wiachik yayaman kushkami nishpa killka llukshishka washaka Runa Kamachiypimi killkachina, shina rurakpimi punta shutita churashkaka tukurinka, chayta rurashpaka shuk killkatami churana panka manapi, shinami wiachik wawa kaktaka yachay ushanka, shinami paykunapaklla shuk killkata ruranka. 177 niki.- Mana wiachikkunaman kunamanta.- kishpichik runami yankapi churay ushan, kashna tukushka kakpi: 1. 2. 3. Kayta rurankapak pankakunata llullashpalla rurashka kakpi. 157 nikipi nishkata mana kasushpa mashna watata chariktapash mana rikushpa rurashkamanta. 159 nikipi nishkata mana paktachishpa rurashkamanta.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

81

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


4. 5. 161 nikipi nishkata pakashpa mana tukuyta paktachishkamanta; shinallatak. 160 nikipi wiachik yaya paktachinata mana paktachishpa rurashkamanta.

178 niki.- Ima shina harkanamanta.- wiachik wawallami harkachun maaytaka ushan, hawamna paykuna mantashkata mana rurashkamanta, kallariman willashka 4 niki kati yupaypi nishka shina kakpi, shinallata Runapak Kamay maakpi. a ishkay wata yalishka kipami kashna ruraytaka ushana, chaypakka ima pachapi Runa killkapi killkashkamanta yupashpami rurana. Maykan kay harkayta rurakmi, tukuy killkakunaman yaykuyta ushanka, shinami tukuy ima shina rurashkata yachay ushanka. 179 niki.- Wiachik yayaman kushkata katishpa rikuna.- wiachik yayaman kushkamanta kallarishpa ishkay watakamanmi, kari wawata warmi wawata maltakunatapash, wiachik yayakunaman kuk wankurishkakunami, anta rikuchishpa kallarinka, shinami ashtawan ayllu wankurichun yanapanka shinallata wiachik wawa tukuy hayita charichunpash.

IV Umakillka Karu llaktaman wiachichun kachanamanta


180 niki.- Kallari yuyay.- Karu llakta wiachik nishpaka wiachik yaya kawsak llaktaka mana kay Ecuador llaktachu, ashtawankarin karu llaktapi kawsakmi nishpami shina nin; shinapash Ecuador llaktawan, karu llaktawan ari nishka killkami tiyana kan. Shinalltak wawakunata wiachinkapak munakkuna karu llaktamanta kashpapash kay Ecuador llaktapi ishkay wata yallita kawsanami kan. Mana pay wacharishka llaktapi kawsakushka kashpaka, shuk llaktapimi kimsa watata kawsana kan, shinapash maykan llaktami Ecuador llaktawan chay wiachiy raykumanta rimayta charin chay llaktawanlla. 181 niki.- Maykankuna wankurishkakuna rikuna kashkamanta.- karu llaktaman wawakunata wiachichun kachankapakka, chayta rurankapak wankurishkakunalla ushana kashkamanta. 182 niki.- Wiachichun karu llaktaman kachankapak imalla minishtirishkata.- kay 182 nikipi nishka hawapash karu llaktayuk aylluman wiachichun kunkapakka kaykunami minishtirinka: 1. Ecuador llaktawan shuk karu llaktawan ari nirishpa kilkashkami tiyana kan, wawakunata maaykunata rurachunka. Pay wacharishka llaktapika tukuy imatalla rurana kashkatami paktachina kan, wawakunapak, kilkashkakunatapash, shinallatak wawakunata yanapankapak de la Haya shutipi wankuriykunapi yuyarishpa kilkata rurashkapash tiyanami kan wawakunata wiachik yaykunaman kunamanta kamaykunapash tiyanami kan. Hawaman nishka shina shuk kilkata rurashka Ecuador llaktawan shuk llaktawan mana tiyakpika, wankurishkakunawan karu llaktaman wiachik yayata maskana nishka ari nishka killka tiyanami kan, shinapash kay karu llaktaka tukuy imatalla maashkataka paktachinami kan tukuy imatalla paktachintaka hawaman nikipi nishka shina kanka. Wiachinkapak maakkuna maykan llaktamanta kakpipash chay llaktapi wawakunata wiachinamanta rikukkunami wawakuna maltakuna alli kanataka rikunka shinallata tukuy imata hayita charinata rikushpami yanapanka.

2.

3.

82

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

4.

Maymanta kakpipash maykan wiachinkapak maak wacharishka llaktami tukuyta rikushpa kay Ecuador llakta kamachikpi nishka shina, shinallatak wawakunapak kamachikunapi nishka shinapash paktachina kanka. Kay tukuytaka wawakunata rikuk wankurishkakunami yachak chayana pakta churashpa kachanka. Wiachinkapak maayta churakkuna karu llaktapi kawsak kakpi, kay Ecuador llaktapi manarak kimsa watata kawsakpi na kashpaka shuk llaktapi mana paypak wacharishka llaktapi manarak kimsa watata kawsashka kakpika. Maykan wiachik wawata hapinkapak munakkunaka 159 nikipi tukuy imatalla nishkata paktachinami kan, shinallata maykan llaktapi wacharishka kakpipash chay llaktapash yanapanami kan. Tukuy imatalla kay kamachikpi nishkatapash paktachinami kan.

5.

6.

7.

183 niki.- Ima shina wiachik wawata maashpa killkata churanamanta.- wawata maakkuna karu llakptapi kawsashpaka, kay maaytaka, chay llaktapi churashka, wawakunata wiachinamanta rikuk wankurishkakunaman, na kashpaka kikin ayllupuralla wankurishka wasikunapimi maashpa churana kan. Shinapash kay wankurishkakunaka kay llaktapi wawakunata, maltakunata rikuk wankurishkakuna ari nishkami kana, shinami tukuy ima yachak chayanata, imalla karu llaktawan ari nirishpa rurashkatapash tukuyta paktachinka. 184 niki.- Pituykamay ima shina katinata.- karu llaktamanta maashka chayamushkataka wawakunata wiachik yayakunaman kuk wankurishkakakunaman chayachinama kan, paykunaka kimsa chunka punllakuna manarak paktakpillatakmi rikunka, wawata maakkunapak wacharishka llaktamanta imatalla kachamushkata, karu llaktakunawan ari nishpa rurashka pankakunapi rurashkata paktachishkata mana paktachishkatapash rikushpami, kutin tikrashpa kachanka, shinami yachak chayachinka alli kashkata mana alli kashkatapash. Wawakunata, wiachik yayakunaman kuk wankurishkakakunaman imata mana paktachishkata rikushpa, shinallatak imapash mana alli kashkata rikushpaka, yachak chayachinkami maykan kachamukkunaman tikrachinkami paktachichun na kashpaka, allichichun, shinapash chaytaka manarak sukta chunka punllakuna yalikpimi rurana kan, chay punlla yalikpika wawakunata rikuk wankurishkakunami ari nishpapash mana nishpapash ninka. Mana nishka kakpika, all kawsayta rikuk yanapak Wasiman rishpa maanallami kan. Wawakunta ayllupi tantachiytaka, kay kamachikpi nishka shinami paktachina kan. 185 niki.- Wiachik wawata karu llaktaman kachanamanta.- kamachik katiyta tukuchishka washaka kishpichik runami llaktamanta llukshichun sakinka kay tukuyta paktachishka kakpika: 1. 2. Wiachik yayakunamanta maykan, kaypi kakpi; shinallata. Wiachinkapak hapinataka, la Haya kamachiy ari nishka shina 17 nikipi d)pi nishka shina tukuyta rikuchik killkata ari nishpa kachamukpi.

186 niki.- Karu llaktapi wiachik wawakunata rikunamanta.- Kay llaktaka maykan wiachinamanta rikuk apuwan, maypi kawsakuk wasita rikuna hayitami charin, shinallata tukuyta paktachishpa apashka kari wawa, warmi wawa, malta wawa ima shina kawsakuktapash; shinallata mana alli kakpika sinchi rimashpa maay ushanmi kay wawakunata alli rikushka kachun, ima shina karu llakta kamachipi nishka shina, alli paykunapak kawsay katishka kachunmi maana, mana alli kakta rikushpaka.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

83

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


Shinallatak maay ushanmi karu llaktamanta wankurishka rikukkuna wawakuna ima shina kashkata rikuchik killkata paykunaman, karu llakta kamachikkunapi nishka shina chay wawakuna ima shina kashkata yachak chayachimuchun. Kay tukuy paktachinaka hawaman yapayuyaypi26 nishka shinami tukurinka, ima pachapi wiachinkapak hapishkamanta yupashpa, ishkay wata paktakpi. Karu llakta kamachi ari nishkakunapika, nishkami kana watapi chusku kutinmi yachak chayachina kipa watapika iskay kutin yachak chayachina. Kay yachak chayachinata, kamachikpi nishkataka wawakunata wiachik yayakunaman kuk wankurishka rikukkunapak makimanmi chayana kan, paykunami kashkata rikuchiyta killkashpa charina, wawakunata wiachinkapak karu llaktaman apashka maykanlla llaktakuna paktachishkata yachak chayankapak. Chayta paktachinkapak mana munakpika chay llaktaman wawakunata wiachichun kachanataka pitinallami kanka. 187 niki.- Wawata wiachiyta maskak wankurishkakuna imatalla paktachinata.- karu llaktamanta wiachinata maakkunaka kaykunatami paktachina kan: 1. 2. 3. Chay llaktapak ranti rikukmi kaypi tiyana kan. Wiachinata maankapak ari nishka panka tiyanami kan. Wawakunata karu llaktaman wiachinkapak apankapak kamashka tiyanami kan, chay karu llaktamanta kay llamkayta rurachun churashkami kana na kashpaka maakkuna kawsakuk llaktamanta kachashka shinallata wawa maypi kawsana llaktamanta kachamushkami kana. Alli kawsayta rikuk yanapak Wasiman yachak chayachishpa killkata churashkami kana; Karu llaktaman apay tukushka kari wawakunata, warmi wawakunata malta wawakunata, ima shina kawsanakukta yachay ushanmi kan. Shinallata tukuy imapilla kullki tukurishkata rikuchinami kan maykan maakkunaman. Maykan yachankapak munakpika rikuchun tukuyta rikuchinami, pituy kamaytapash kullkitapash.

4. 5. 6. 7.

188 niki.- Karu llaktakunawan ari nirishpa pankakunata ruranamanta.- Ecuador llaktaka, karu llaktakunawan mana ima pankatapash ari nishpa aspi ushankachu, Chay pankakunapi, Mama Kamachipi nikushkata, wawakunapak hayikunata mana paktachikpik, Shinallatak karu llaktakunapak pankakunapi kilkashka hayikunata paktachina kakpillami chay pankakunataka ari nishpa aspinka. La Haya kuskapi aspishka pankakuna, karu llaktaman apay tukuk wawakunata kamana nihukta paktachina kakpillami ari nishpa aspina. Shinallatak ishkanti llaktakuna shukpak wawakunata wiachinapi yanaparina nihukpi, Llaktapi Wawakunapak, Maltakunapak wankurishka nikushkata paktachina kakpilla aspinka. Chay ari nirinapika kaykunatami churashka kana: 1. 2. 3. 4. Wawata wiachinkapak imatalla paktachina kashkata, mana kankachu kay llakta kamachipi nishkakunalla ashtawanppash yallitami rikuchiuna kanka. Ima shina chay ari nirita ruranata tukuylla rikushpami rurana. Kamakkuna ima shina apanakukta yachankapak munakpika tukuyta willanami kanchikk nishpa ari nishkat rikuchinami kan. Shinallata imata yachankapak munakpipash tukuyta yachak chayachinami kan.

26

Inciso = inciso (pi=morfema)

84

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

Kay ari nirita ruranapika llaktapash kaytami churana kan, mana chay ari nishkata paktachikukpika pitichinalla kashkatami yachak chayachina. 189 niki.- Wiachinkapak hapinamanta.- Karu llaktamanta kari wawa kashpa, warmi wawa kashpa, malta wawa kashpapash, Ecuador llakta runakuna wiachinkapak hapishka kakpi, na kashpaka karu llakta runakuna kay llaktapi kawsakkuna wawata hapishka kakpika, tukuy hayitami kunka, imatalla hapinatapash, imatalla ruranatapash ima shina kay llakta kamachipi nishka shina, tukuytami paktachina kanka.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

85

KIMSANIKI KAMU
I KAPAKNIKI KALLARI KAMAYKUNA

WAWAKUNATA, MALTAKUNATA YANAPANKAPAK MAMA LLAKTA LLIKA

190 niki.- llika imapak kashkata rikcichina .- Wawakunata, maltakunata yanapanak mama lllaktapak llikaka shuk wankurishakkunawan all watarishkami, hatun wankurishka, tukuy kamachikunawan, tukuyllapak, shukllapak wankurishkakunawanpash rikushpa rurashkami; paykunami alli kaktapash mana alli kaktapash rikunka, llamkayanta ruraykatiyta ima shina ruranakushkatapash, shinami awpakman apanka, wawakunapak maltakunapak alli kachun. Ima shina katinatapash, llakichinatapash, kullkita kunatapash, shina rurakpimi alli sinchi katinata, alli ruranatapash ushanka, wawakunapak maltakunapak alli kachunmi chashna ruranka, kay kamachiypi nishka shina, shinallatak mama llakta kamachiypi nishka shina, karu llakta kamachiykkunapi nishka shinapash. 191 niki.- Kallari kamachiy.- Wawakunata, maltakunata tukuypi yanapana llikaka, mama llakta kamachiy yanapashkami, chaymantami mama kamachiypi nishkata paktachikun, shinallatak karu llakta kamachiykunapi nishkakunatapash kay kamachiypi nishkakunatapash paktachina kanchi. Ima shina llika shayarinata willakuk kamachiytapash kasunami; llaktapi kawsakkunapash kimirishpa rikunami kanchik, ama shuk suyupilla tantakushka wakinkunapaklla kachun; ima ruranapash paktashka kachun, kullkipash tukuykunapak tiyachun all pituykamaytami charina kanchik, kikin mama llaktawanpash, ayllukunawanpash, wankurishka kawsakkunawanpash all, tukuyta paktachishpa kawsanatami maskana kanchik. 192 niki.- Wankurishkakunapak llika.- Ama shuklla pushtupi kurparishka kachun rikuk llikami kan, shinallatak wawakunata maltakunata yanapankapak wankurishkakunaka, kimsa layapi kati kati churashkami kan: 1. All rurarichun rikuk llamkayanta, ima shina pituykamay kanata rikukkunaka kaykunamikan:

a) Mama llaktapi wawakunata, maltakunata, yanapankapak wankurishkakuna; shinallatak, b) Kitikunapi wawakunata, maltakunata yanapankapak wankurishkakunapash;

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

87

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


2. Yanapankapak, sinchichinkapak, hayikuna tiyashkata riksichinkapak wankurishkakunaka, kaykunami kan:

a) Kitikunapi hayikunata paktachichun rikuk pituykamay. b) Wawakunatak, maltakunatak paktakay pituykamay rikuk wankurishkakuna; shinallatak. c) Shukkunapash.
3. Llamkaya, ruraykatichiyta, kipapakchirurayta rikukkunaka kaykunami:

a) Tukuypak rurankapak wankurishkakuna; shinallatak. b) Wakinpaklla rurankapak wabkurishkakunapash.

II KAPAKNIKI TUKUYLLA KAPAKTUKUKAMAYTA, LLAMKAYANTA, PAKTACHICHUN RIKUNAMANTA


193 niki- Tukuylla wawakunata, matlakunata, paktakayta rikuk Pituykamakay.- Tukuylla wawakunata, matlakunata, paktakay rikuk Pituykamakayka, tukuykunapak kachun rikuk wankurishkakuna rurashkami kan, chaymantami tukuy wawakunata maltakunata yanapankapak rikukun. Wawakunata, Matlakunata, paktakay rikuk shukllayachishka Pituykamakayka, pichka laya sinchichinatami riksichin: 1. Wankurishkakunata rikuk kapaktukukamayka, ima shinami tukuy llaktakunapi wawakunapak, maltakunapak hayikunata tiyashkatami rikuchin, shinami tukuykuna pakta pakta kana, pitapash mana shikanyachinachu, ayllu ukupi kanata, yachakuna wasiman rinata, all uksita charinata, all mikushka kanata, kawsana wasita charinata, yayakunapash llamkanata charishka kachun, tukuy wankurishkakakunami yanapanka, shinallatak shukkunapash. Llakikunata, nanaykunata charikpika uchkami yanapana, wawakunapak, maltakunapak kakpipash; shinallatak wakchakuna, kullki illakkuna tiyakpipash, shinallatak pacha mama llakichishka kakpi, makanakuy tiyashka kakpipash. Yanapak kapaktukukamyka wawakunata, maltakunata rikushpa kikin wasiman tikrachinkapakmi, shinallatak pay hayita charishkatapash mana kasushpa, makashpa, sinchita llamkachishpa, waynayana suyukunapi llamkachishpa, kullkitapash mana payllashpa llamkachishpalla charikpi, shinallataka pakalla apashpa, yayakunaman mana rikuchishpa charikpi, karu llakta yayakunapak wawakunata, chinkashka wawakunata, ukupi wichay tukushka kawsakkunapak wawakunta, shinallatak llakita rurashka maltakunata, shitay tukushka wawakunata, minkarishkakunata mana alli uksita charik wawakunata; chichu malta wawakunata, shukkunatapash. Wawakunata, maltakunata, sinchichina, yanapana, hayikunata rikunkapak yanapankapak, kapaktukukamaymi kan, shinallatak. paktachichun

2.

3.

4. 5.

Wawakunata maltakunata llakta ruraykunapi pakta kachun anta rikuchinkapakmi kan.

Llamkayanpash, tukuy kapaktukamayta paktachinkapak apanatami rikuchin, shinallatak kari wawakunata warmi wawakunata malta wawakunatapash alli apakkuna kachunka, alli kamaykunami tiyana, maykan kayta rikukkunaka, mama llakta ukupipash shinallata kikin llakta ukupipash, all sinchi all rurayta apachunmi rikuchina kanchik.

88

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

III KAPAKNIKI LLAMKAYANPASH, HARKANAPASH, TIYACHUN RURASHKA KAPAKTUKUKAMAYKUNAMI


194 niki.- Ima shina paktakay kanamanta.- Mama llaktapi wawakunata maltakunata yanapankapak wankurishkakunaka, mama llaktamanta yachakushkakuna shinallatak shuk shuk llaktakunamanta tantanakushpa wankurishkakunami, paykunami rikun tukuy hayikunapash kay kamachiypi nishkakunapash paktashka kachun. Pipash rikunkachu. Paykunaka kikin kamachiytapash, kikin hayitapash, kikinlla ruranatapash kikin kullkitapashmi charin. Kay wankurishkakunata pushakka Alli rurayta rikuk wasimanta wankurishkakunata pushakmi kanka na kashpaka maykan minkay tukukmi kanka. Shinallatak kati pushakpash tiyankami, paytaka chusku puramanta akllashkami kanka, paymi punta illakpika tukuyta rikunka. Paypak shimi rimashkatami tukuy chay ukupi kak wankurishkakunaka uyana kanka. 195 niki.- Mama llakta wankurishkakuna imata ruranamanta.- Wawakunata, maltakunata rikunkapak wankurishkakunaka kaykunatami rurana kan:

a) Imatalla paktachishkatapash all kaskatapash rikunami kan, shinami wawakunata maltakunata yanapak wankurishkakuna, ima shina llaktakunapi kapaktukukamay katinakuktapash rikunka, shinami mama llakta ukupi tukuy kayta rikukkuna paktachishka kachun mantanka. b) Paykunami imata ruranatapash rikuchinka shinallatak, wawakunata, maltakunata, pushakkuna paktachishkata na paktachishkatapash rikunkami, shinami paykunapak ukupi kakkuna paktachishka kachunpash mantanka. c) Paykunami mama llaktapi rikukkunatapash churanka, ama shuk suyupilla kurparichun, ashtawankarin kiti ukupi pushakkunawanmi kayta awpakman apanka. d) Kitikunapi ima shina pushanata rikuchik kamaykuna tiyachunmi wiachinka shinami all katichunpash sinchiyachinka tukuy kitikunapi. e) Kay llika tukuy llaktakunapi, paktashka kachunmi rikuryanka. f)
paktachishkata mana paktachishkata rikushpami, ima shina kay ruraykatichiyta ima shina apanatapash, wawakunata maltakunata rikuk shuk ahuk wankurishkakunawan rikunka.

g) Ima shina mama llaktapi kapaktukukamay katiyta shinallatak wiachik wawakunata chaskikkuna paktachishka kachunpash rikunka. h) Wawakunata wiachik yayakunaman kuk wankurishkakuna tiyachun wiachinka, shinallatak maypi kanata maykaman rikunatapash ruikuchinka kay kamachiykpi nishka shina. i)
Paykunami kamakkuna maykan kanatapash rikunka, shinallatak karu llakta kamachiykunapi nishka shina rikushpa katichun shinallatak tukuyta pakatachichunpash churanka, Ecuador mama llakta ari nishkakunata paktachishkata mana paktachishkatapash rikushpa yachak chayachinka. Paykunami Ecuador llakta pushakkunaman, rikuchinka, wawakunata maltakunata rikushpa karu llakta wankurishkakunapi maykan llankanataka rikuchinka chaypakka alli riksik kaykunatapash alli yachakmi kanka.

j)

k) Karu llaktamanta wawakunta matakunta rikukkunawan ari nishpa killkashka tiyachunmi rikuna shinallata kikin llakta kitikunapi tiyashka kachunpash rikunami.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

89

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


l)
Maykanpash wawakunapak, maltakunapak hayikunata mana paktachinahukpika chayta rikuk wankurishkakunaman yachak chayachinami.

m) Wawakunapa maltakunapak hayikuna tiyashkataka tukuykunaman yachak chayachinami. n) Wawakunata yanapankapak karu llaktapi tiyak wankurishkakunawan, shukpaklla kachun wankurishkakunawan, tukuypak kachun wankurishkakunawanpash all ari nirikunta ruranami kan. o) Wawakunata maltakunata rikuk wankurishkakuna, karu llaktapi kashpa kay llaktapi kashpapash ima shina katinakukta yachanami kan. p) Tukuy llamkakkunapash, kamachiy yachaykunapash, kamachiy rikukkunapash, pituykamakkunapash, wawakunapak maltakunapak hayikunata rikushpa yanapashka kachunmi rikuna. q) Rikunami mama llakta mashna kullkita kushkata karu llaktamanta mashna kullki yaykushkatapash, shinallatak rikunami wawakuta rikuk wankurishkakuna paktachishkata mana paktachihskatapash shinallatak all rurachun rimanami kan allita rurachun shinallatak kullkita uchalla kitikunapai llamkakkkunaman yalichishka kachun. r) Kitikunapi watanti mashna kulkita ministishka kakpipash, paktachik kanata, sinchi kanata shinallatak tukuy yachashka kanata rikuchik kamachiy nishka shina, chay tukuyta paktachinkapakmi kullkitapash, llamkakkunatapash maskana kan. s) Tukuy alli kachunmi rikuna kan, ima willashkakuna, yachak chayachinapi churashkakuna tukuy wawakunapak alli kanatami rikuna. t)
Ukukamachiytapash rikuchinami.

u) Kay kamachiypi imatalla nishkatapash shuk kamachiypi nishkakunatapash.


196 niki.- Maykanta churanta mashna pachata paktanatapash.- Wawakunata, maltakunata yanapak wankurishkakunaka kaykunami kanka: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Mama llakta yanapak wasimanta punta pushak na kashpaka maykan minkay tukuk. Mama llaktapi yachakuna wasita punta pushak na kashpaka maykan minkay tukuk. Mama llaktapi unkuy illak Kawsanata wasita pushak, na kashpaka maykan minkay tukuk. Mama llaktapi llamkay wasita pushak, na kashpaka maykan minkay tukuk. Kitikunapa wankurishkakunata pushak, na maykan minkay tukuk. INNFA Yanapak Wasimanta shuk rikuk; shinallata. Mana mama llaktapak kak, wankurishkamantapash, shinallatak alli killkakunata paktachishka, wawakunata, maltakunata yanapankapak wankurishka ayllu llaktamantapash chusku purami yaykunka.

Kay pushakta akllankapakka, maykan kuskapi27 ashtawan kawsashkata rikushpa shinallatak, karikunatapash, warmikunatapash, ayllu llaktakunamantapash pakta pakta churana. Hawaman 7 nikipi rikuchishka pushkakunaka, kimsa watatami pushakkuna kanka, shinallatak shuk kutinllami akllay tukunka.

27

Kuska = lugar (pi=morfema)

90

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

197 niki.- Ima shina akllanamanta.- hawaman 7 nikipi nishka chusku purata akllankapakka, wawakunata maltakunata yanapankapak rurashka kamachiypi nishkata paktachishpami rurana kan. Runakunapak llaktapi wankurishkakunapash, yana runakuna wankurishkakunapashmi kana kan. Kikin ayllu llaktapi ima shina akllan shinallatakmi rurana kan. 198 niki.- llamkaykatiy rikuchi kamay.- Wama llaktapi wawakunata, maltakunata yanapak wankurishkami ima shina katinataka rikuchinka; ima shina akllanata, ima shina tantanakunata, ima shina yuyaykunata hapinatapash, imamanta mana ushanallatapash, mana paktaypakunatapash, mikuymantapash, puriymantapash. Wiachiyta ushanmi uchilla wankurishkakunata shinallatak pakta pakta rikushpa richun shuk wankurishkatapash wiachinkami, paykunami ima, kapaktukukamay katinatapash, shinallatak llamkayantapash rikuchinka. Ashtawan alli kachun rikuchunka shuk wankuritapash wiachinkami, paykunaka chaytalla rikunkapak nishkami kanka. Kaypika alli yachakkunami yaykunka shinapash shuk wankurishka ukumantaka mana yaykuy ushankachu, llaktapak Llikapi kakkunapash mana yaykunkachu. Mama llaktapi, kitipi wankurishkakunami, wawakunata, wankurishkakunataka shayachinka may shayarinata rikushpa. maltakunata rikunkapak

I Umakillka Llaktapi wawakunata, maltakunata rikuk tantanakuypak killka kamakmanta


199 niki.- Paykuna ima shina llamkanamanta.- Killkakamak wasipika alli yachakkunami llamkanka, paykuna, ima kayuyayta kuytapash mana ushankachu shinapash paykunaka karu llakta wankurishkakunawan kay llakta wankurishkakunawan rimanapimi rikunkakuna. Killkakamak wasipi llamkakkunaka kaykunatami rikunka:

a) Paykunaka tantanakuypak kapaktukukamay churashkapi nishka shina, maskankami yanapaykunata, kitikunapi wankurishkakunawan shuk llaktamanta wankurishkakunawan, ima shina llamkanakushkata rikuchishpa mama llakta wankurishkakunawan pakta pakta churankapak. b) Paykunaka maskankami kitikunapi wawakunata yanapak wankurishkakunawan shuk wankurishkakuwan, kapaktukukamaypi nishka shina rurachinakpak. c) Mana llakta wankurishkakunapak, watapak kullki paktanata rurashpa riksichinkapak. d) Mama llakta wankurishkakunaman imatalla rurashkata yachak chayachina. e) Imatalla rurashkata ima shina shamushkata rikunapika paktami kana, shinallatak wawakunata, maltakunata llaktapi yanapak llikata paktachishka mana paktachishkatapash. f)
Taripaykunapak kipa pakchiruraykunata rurarishka kachun tankana, shinami wawakunata, maltakunata tukuypi yanapak, llikatapash ashtawan sinchi tukuchun yanapanka.

g) Ima shina llamkayanta ruranapipash, tukuy llaktakunaman yachak chayachinapipash yanapanka. h) Yachak chayachinakami ima shina llamkayanta awpakman apanata shinallata ima shina awapakman apashkatapash, tukuylla kitikunapi wawakunata, maltakunata, yanapak wankurishkakunaman. i)
Mama llakta wankurishkakunapak kullkita all pituykamantaka paykunami rikunka.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

91

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


j)
Mama llakta wankurishkakunaman yachak chayachinami, imatalla llaktakuna runakuna maashkatapash.

k) Ashtawan imatalla Kamachiykuna nishkatapash.


200 niki.- Mama llaktapak rurarayak kilkakamakmanta.- mama llakta wankurishkapak killkakamak wasitaka, mama llaktapak rurarayak killkakamakmi rikunka, paytaka wawakunata, maltakunata yanapak wankurishkakunami, tawkakunamanta, maykan wawakunamanta malatakunamanta alli yachakta rikushpa, shinallatak shuk yachaykunatapash all yachakta rikushpa akllanka. Mama llaktapak rurarayak killkakamakka kaykunatami ruranka: 1. 2. 3. 4. 5. Wankurichinatapash, pituykamytapash kullki apaytapash rikunami kanka. Payman minkashka killkamak wasipika paymi pituykamanka, ima tiyashkatapash, llamkakkunatapash. Mama llaktapa kamachikpa killkakamakmi tukunka. Killkakamak wasitapak kullkita paymi pituykamanka; shinallatak. Ima shuk kamachiykunatapash.

II Umakillka Kitikunapi wawakunata, maltakunata yanapankapak wankurishkakuna


201 niki.- kawasaypacha Paktachiy.- kitipi wawakunata malatakunata kamachikkunaka mama llaktapash, wankurishka kawsakkunapash churashkami, paykunami kitipi kapaktukukamaytaka churanka. Kikin kamachiytapash, hayitapash kikinllatak ruray ushaytapash, kikin kullkitapash charinka. Paykunaka kiti pushakpak ukupimi kanka, paymi uma shina rikurinka. Kati pushaktapash charinkami, paytaka wankuriska kawsakkunamantami akllanka, punta pushak illakpika paymi awpakman shayarinka. Kiti Kamay ukumantami hayikunata rurana kan. Kitipak kamachikkunataka asha ashami churanka, kitipi ima shina minishtirishkata rikushpa. Mama llaktapi wawakunata, maltakunata rikuk wankurishkakunami alli sinchi shayarinkakaman ima ruranapi, kullkita kunapipash yanapanka. 202 niki.- Imatalla ruranamanta.- kitipi wawakunata, maltakunata yanapankapak wankurishkakunaka kaytami ruranka:

a) Wawakunata maltakunata yanapankapak maykan kapaktukukamayta, maykan llankayanta ministirishkatapash shinallatak paktachichun rurachun rikunatapash maankakaunami. b) Kikin llaktapi kamakkunataka pituykamayta all paktachishka kachun, wawakunapak alli hayikunata rikushpa rurashka kachunmi tankanka. c) Hayikunata mana paktachikpi, imatapash pakashpa rurakpika kamakkunaman willanami kanka. d) Rurashpa rikuchinkami kan wawakunatapak maltakunapak hayikuna tiyashkata, ruraykuna tiyashkata ima shina runakunaman yachak chayachinata.

92

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

e) Wawakunapak malatakunapak hayikunata paktachishkata mana paktachishkatapash, killkakunata rikushpa yachak chayanami kan; paykuna rikuna kashkataka shinallatak Ecuador mama llakta maykan llaktakunawan ari nishpa killkata rurashka llaktakunaman kachana killkakunata rurashpa yanapanami kan. f)
karu llakta wankurishkakunawan kay llakta wankurishkakunawan ima shina watarishpa yanaparinata all rikushpa ruranami kan.

g) Mama llaktapi, kitikunapi wawakunata, maltakunata yanapankapak ima shina kapaktukukamayta apashkata all kashkata mana all kashkatapash rikunami kan. h) Kitikunapi ima shina ukukamachiyta katainata rurashpa rikuchinami; shinallatak. i)
Shuk kamachikkunatapash shuk mantashkakunatapash.

203 niki.- Wiachinatapash maykankuna kanatapash.- kitipi wawakunata, maltakunataka yanapak wankurishkakunataka, kiti kamachiypi nishka shinami rurana, chaytaka mama llaktapi rikuk wankurishkakuna paktachishka kachun rurashkami kan. 204 niki.- killkakamakmanta.- Kitipi wawakunata, maltakunata yanapak wankurishkakunapak ukupimi shuk killkakamak tiyanka, chaytaka chay llaktapi rikuk killkakamakmi rikunka, pituykamayta katishpami ruranka, shinami llaktapak wankurishkakuna imata rurachun nishkata paktachinka. Kay kilkakamak wasika, mama llakta killkakamakwan pakta paktami tukuyta ruranka. Chay killkakamaktaka kitipi wawakunata, maltakunata yanapak wankurishkakunami churanka.

IV KAPAKNIKI YANAPANA, SINCHICHINA, HAYIKUNATA MAAYPAYANA KAMACHIYKUNAMANTA I Umakillka Kitipi Hayikunata Yanapak Wankurishkakuna
205 niki.- Paktayuyaypash, kamachiy ima shina kanamanta.- Kitikunapi hayikunata yanapak ruraykunaka, kikinllatak pituykamaytapash ruray tukukmi, shinamantami kikinpak haykunatapash tukuy wawakunapak maltakunapak hayikunatapash yanapayta ushan, sapan kitikunapi. Sapan kitipimi kaykunata ruranka shinallatak sapan kitillipipashmi rurankakuna, ima shina ruraykatita rurashka shina. Kaytaka sapan llaktakamay wasikunami kikin kullkiwan ruranka kay kamachiypi nishka shina shinallatak shuk kamachiykunapi nishka shinapash. 206 niki .- Hayikunata yanapankapak Kitipi Wankurishkakuna imatalla rurana kashkamanta.kay Wankurishkakunaka kaykunatami rurana:

a) Killkawan willashka kakpipash, mana kashpaka pipash willashka kakpipash, kay wankurishka ukupi llamkakkunami yachak chayana paykunapak kiti ukupi, wawakunapak, maltakunapak hayikunata mana paktachishka kakpika; chay washaka imata rurana yuyaykunatami paktachichun maana, hayikunata kutin paktachishka kachun. b) Chay yuyaykunata paktachishka kachun rikuriyana. c) Chay yuyaykunata kushka hawa mana paktachikpika, kamachikkunata rurashpa paktachikkunapak awpakpimi, chay llakitaka riksichina.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

93

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


d) Kiti yanapak wasikunapi llamkakkunatami maana, paykuna imatalla rurana kashkata yachak chayachichun. e) Ayllukunata, rukukunata, kari wawakunata, warmi wawakunata, maltakunata kashpapash yanapana kashpaka sapan kitipimi shutikunataka killkachina. f)
Wawakunata rikunkapak wankurishkakunaka, wawakunata, maltakunata llakita rurashka tiyakpika, maykan kayta yachakkunamanmi yachak chayachina.

g) Kamachiykunaka, wankurishkakuna imata rurshkapash, ama wawakunapak ruranata pakishka kachun alli allimi rikuna;shinallatak. h) kamachiykunapi imatalla nishkatapash.
Piarishkuna tiyashpaka , piarikpura yanapakkunaman kimirishpami alli Kanata maskana, ima shina kay kamachiypi nishka shina. 207 niki.- Hayikunata yanapak Kiti wankuripi pikunalla llamkana kashkamanta.- Hayikunata yanapak Kiti wankurimanka, kimsa punta llamkakkunami yaykunka, paykunapak ranti kimsa kati llamkakkunapash yaykunkami. Paykunataka, kitipi wawakunata, maltakunata rikuk wankurishkakunami akllanka. Akllankapak shutichishkakunaka, all yachakkunami kana, shina kashpami llamkachun minkashkataka paktachi ushanka. Kimsa watata llamkankapakmi akllay tukushka kanka, chay washaka shuklla kutinmi akllay tukuyta ushankakuna. Wawakunata maltakunata yanapankapak wankurishakuna maakpika, Llakta Pushakka, shuk Kamachikanchatami ruranka, chaypimi, wankurishkaman yaykunkapak imalla ministirishkataka willanka, shinalllatak, Imamanta yaykuyta mana ushana kashkatapash.

II Umakillka Llikapi shuk wankurishkakunapash


208 niki.- Kakrikuchiy.- Llaktapi Wawakunata, Maltakunata Yanapak Llikamanka, runapak kamak Wasipashmi kimirinka, Mama Kamachiykpi nishkakunatapash, uchilla kamachiypi wasimantapash, shinallatak Wawakunata, maltakunata yanapak, Llaktapak kamak wasimantapash, shinallatak Wawakunata, maltakunata yanapankapak runa wankurishkakunapash, wawakunata maltakunata yanapankapak churashka chapakkunapash. Wawakunata, maltakunata llakta kamak nishkakunaka, ayllu llaktakunapi wankurishkakunami kan, kitillikunapi wnkurishkakunapash, uchilla kitillikunapi wankurishkakunapash. Paykunaka, wawakunapak, maltakunapak hayikunata riksichinkapak, paktachinkapak wankurishkakunami kan. Wawakunapak, maltakunapak hayikunata mana paktachinahukpika, paykunami rikunata charin, huchachina kakpipash, paykuna ushashkakamanka huchachinallami kan. Paykunaka Runapak Kamak Yanapak Wasiwan paktami llamkankakuna. Kay Llika ukupika, Wawakunata, Maltakunata Rikunkapak Churashka Chapakkunaka, paykunapak ruranapillami llamkanka, kamachiykpi nihuska shina. Paykunaka, Llika ukupi tantanakuykunawan paktami llamkanka, kayshuk chapakkunawanpash tantanakushpa. Kay Chapak wasipi llamkakkunaka, wawakunamanta, maltakunamanta yachaykunata chaskishkakunami kana. Llikapak kilkashkakunapimi, kamachiykatipi imatalla rurana kashkapash kilkashka kan.

94

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

V KAPAKNIKI YANAPANKAPAK WANKURISHKAKUNA IMATALLA RURANA KASHKAMANTA


209 niki.- Paktayuyaymantapash ima shina kamak kanamantapash. kapaktukukamay, llamkayan, ruray katichiy, kiparuray, ima shina katinataka, tukuyllapak llamkankapak wankurishkakuna, shinallatak shukpaklla llamkankapak wankurishkakunami rikunka, shinapash paykunaka kapaktukukamayta, llamkayanta, ruraykatichiyta, kiparuraykunata, tukuyta all katina kan, shinallata yanapankapak all yuyayta charikkunami kana, kay tukuytaka yanapak wasikunata kallarichishka, pushak ima shina nishkatami rurana. 210 niki.- Ima ruranatapash all apash rurana kashkamanta.- Wawakunapak, maltakunapak allipakmi llamkana, ima ruraytapash kay kamachikpi nishka shinami llamkaykunataka rurashpa katina, shinapash, wawakunapak hayikunata awpakman apankapakmi kanka, kay kamakpi nishkatami paktachina, shina rurashpami kamak nishkata all nishka kashun. 211 niki.- Wawakunata, maltakunata yanapakkuna imatalla rurana kashkamanta.- Yanapak Wasikunapash, llamkayanta paktachinkapakka kaykunatami paktachina:

a) Wawakunawan, maltakunawan, paykunapak aylluwan alli aparishka kachun, ruraykunata ruranami, paykuna sinchi yuyayta hapichun, shinallatak maykanpash kutin ayllu ukuman tikrana kakpika ashalla pachapi tikrachunmi, ima shina kana kakpipash. b) Wawakunata, maltakunata yanapak ayllukunamanka ima shina kamanata yachachinami. c) Saman wawakunawan, maltakunawan tantanakushpami, yachakuykunata ka rurana, imapi ministishka kakpipash.
pukllaykunawan

d) Alli ruraykunataka paktachinami kan, all sumak kachun shinallatak tukuylla kuskakunapash chuya kachun, ima shina kamakkuna nishka shina. e) Maykan ruray katichiyta rurakkunaka, kulkitapash, llamkakkunatapash, imawan llamkanatapash charinami. f)
Maykan chay llamkay ukuta kallarichun sakishkamanmi, ima pachapi kashpapash, ima shina katikuktaka yachak chayachina kan.

g) Wawakunapash, maltakunapash paykunamanta kikinyarik pankata charichun rikunami. h) Tukuypak all kanataka ruranallami, wawakunapak, maltakunapak, ima illakta paktachina kakpi, yuyaykunapak allipak kakpi, kamachiyta paktachina kakpi, ayllukunapak, tukuykunapak allipak kakpika ruranallami. i) j)
Hampirina tiyachun rikunami, kiru hampirina, hayi yachay, almapi all kana, shinallatak wankurishkakunapakpash allipak kachun. Mikunatapash, churahunatapash, chuya kawsayta charichun imalla mutsurishkataka tukuytami.

k) Maykanpash wawakunapak, maltakunapak, hayikunata mana paktachinkapak munakpika, kaykunamanta alli yachakmanmi willana. l)
Wawakunapak, maltakunapak kawsaypi imapash mushukyakpika, paykunata rikuk kamakkunamanmi villana, paykuna wawakunata yanapanata maskachu.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

95

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


m) Yachakuna wasiman rik wawakunapash, maltakunapash, tukuylla yachakuykunata chaskishka kachunmi llamkana. n) Wawakunamanta, maltakunamanta kilkashka mushukyashka kachunmi rikuriyana; shinallatak.
pankakunatapash punllanti

o) Kay kamachikpi shuk kilkashkakunatapash paktachina, shuk uchilla kamachikkunapi kilkashkakunatapash, kamachikanchakuna, kay yanapak wasikunata kallarichishka kamakkuna nishkatapashmi paktachina.
212 niki.- Wawakunata, maltakunata rikuk yanapak wasikunata kilkashkamanta.Wawakunata yanapashpa llamkak yanapak wasikunaka, Kitipi Wawakunata, Maltakunata Rikuk Tantanakuypimi, paykunapak llamkay kallarichunka maakrina, chaypaka, ima shina wawakunata, maltakunatapash yanapanamanta killkashka ruray katichitami rikuchina, shinallatak ima kulkiwan llamkana kashkatapash, Kamachikanchapi ima maashkakunatapashmi rikuchina. Kay yanapak wasikunata ari nishpa chaskishkakunapash, killkashkakunapash, ishkay watakamanmi sakirinka, chay washaka kutinmi mushukyachina tukunka. Maykan tantanakuyta mana llamkachun sakikpipash, chay tantanakuyta pushakkunaka, Mama Llaktapi Wawakunata, Maltakunata Rikuk Tantanakuymanmi rina, chay ukupi llamkakkuna, llamkachun ari nikpika, pipash mana imatapash ni ushankachu. Chay washami imamanta mana ari nishkatapash riksichinka, chay maashkata paktachishpaka kutinmi, ari nichun shuk pankapi killkashpa kuna, shinallatak shuk ruraykatichiyta killkachinatapashmi kuna. Kitipi Wankurishkakunaka ima pachapi kashpapash, Mama Kamachiypi nihushkata mana paktachikpi, imapak ari nishkata mana paktachikpi shinallata wawakunata, maltakunata llakichina kakpi, paykunapak hayikunata mana paktachina kakpika, ari nishkataka pitinallami. 213 niki.- Harkanamantapash, llakichinamantapash.- wawakunata, maltakunata yanapak wankurishkakunatapash, ruraykatichiytapash, harkanalla, kamakuytapash ruranallami kanka. chaytaka watapi shuk kutinmi rurankakuna, maykan ari nishpa chaskishka wankurishkakuna. Kay Kamachiypi nishkakunata mana paktachinahukpi, shinallatak paykuna imapi llamkashun nishkatapash mana paktachinahukpika, paykunata rikushpa harkak wankurishkakunami, rikunka hawaman tiyakuk pakmapi nishka shinaka paykunami, imatalla mana paktachishkata rikushpami wakinkunataka ashallata llakichinka, shukkunataka ashtawan llakichinka: a) Shuk pachata churashpami shuk killkata kunka, llakita rurashkata sakishpa allita rurachun.

b) Pichka patsak dlar kulkita, mana kashpaka, pichka waranka dlar kulkitami payllana tukunka, kutinpash shinallatak rurakukpika chawpita mirachishpami payllachina tukunka. c) e) Kimsa killamanta kallarishpa, ishkay watakamanmi ama llamkachun shuyachinka. Ari nishkatapash wichankami, killkachishkatapash pitinkami. d) Wakin ruray katichiykunataka pitichinkami; shinallatak.

Kay llakichiytaka, alli yachashka washami kuna kan. Chaytaka alli pituykamayta katishpami rurana shina rurakpimi alli tukuyta paktachinaka tiyanka.

96

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

214 niki.- Yachakuna wasikunapash, chawpi yachakuna wasikunapash shinallatak hampina wasikunapash imata rurana kashkamanta.- Yachachishpa yanapak wasikunapash hampik wasikunapash, tukuyllapak kashpa shinallatak shukpaklla kashpapash, yanapankapak churashka pituymaytapash shinallatak kamachiykunatapash paktachinami kan.

VI KAPAKNIKI IMA SHINA YANAPANAMANTA I Umakillka Kallari yuyaykuna


215 niki.- Imakay.- Yanapana killkakunataka, hayikunata alli yachak kamakmi, ima shina kanata alli yuyarishpa kilkanka, paktakaypi, pituykaypi nihka shina, wawakunata, maltakunata llaki hapinamanta shinallataka imatapash rurashpa na kashpaka Mama llaktapash upalla sakirishpa paykunapak hayikunata mana paktachinamanto. Chaymantami kay yuyaykunapika, wawakunata, maltakunata yanapak yuyaykunata puntapi churana kanchik, ayllu ukupi alli aparinkapak sinchichik yuyaykunatapash, ayllu llaktapi alli aparinata, rikuk yuyaykunatapash. Kay yanapana yuyaykunaka Mama llaktata, mama llaktapi llamkakunata, shukpakta llamkakkunatapash, yaya mamatapash, ayllukunatapash, yanapakkunatapash, yachachikkunatapash, wawakunatapash, maltakunatapash harkay tukunmi, shinami ama llakikuna ashtawan katishka kachunpash yanapashka kanka, shinallatak ima hayita mana paktachishka kakpika, chay hayikunata paktachichun maashkami kanka. 216 niki.- kamachiy katiykunamanta.- kay kamachiykatikunataka shuktalla kashpapash tawkakaunata kashpapash yanapachun churanallami kan, kaytaka ishkantita kashpa, mana kashpaka kati kati paktachichun maanallami. Kayta rurashkataka mana harkay tukunchu, shuk llakikunata churashkataka. 217 niki.- yanapana kamachiykati mashna kashkata yupashpa churanamanta.- yanapana kamachiykunaka pituykamaypash paktakaypashmi kankuna. IV Kapakniki, Kallari Kamupi nishka hawa, shuk kamachiykunapi nishka pituykamay yanapaymi kan. 1. Ima shina yachakunapi, aycha kuyurinapi, yuyaypi all kanapi, na kashpaka ima charinapi, harkanami, sinchi tukushpa, kutinllatak tikrashpa ayllukunawan wawakunapash, maltakunapash, taytakunawan tikrarichunmi yanapan. Wakin kilkashkakunaka, wawatapash, maltakunatapash, wasi ukupi alli charishka kachun nikunmi. Wawa kashpa, malta kashpapash, paypak ayllu ukuman tinkichishka kachunmi yanapakun. Wawakunata, maltakunata, maykan hayikunata pakishpa, manllachishpa, llakichishpa kawsakuktapash, yanapana llamkayanta katichik llikapimi churana kan,ima shina llakita charishkata rikushpami, maypi all kanapi churana, Shinallatak, maykan wawapash paypak taytakuna mana riksinkapak munashka kakpipash, chaykunamanta yachashka kachun, ima laya chay ayllu kawsak kashkamanta, kulkita charik mana charik

2. 3. 4.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

97

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


kashkamantapash. Tayta mamata, wawata kashpapash, maltata kashpapash shutikipupi shutichichunmi rikuna chay washaka shinallatak hampik wasiman apashpa rikuchichun shinallataka yachakuna wasimanpash churasha kachun, shukkunatapash. 5. 6. Maykan wawakunata, maltakunata llakichishka kaktaka, chay kuskamanta karuyachunmi maana; shinallatak. Llakichi tukushka wawata kashpapash, maltakunata kashpapash, pakashpami charina kan, kanchis chunka ishkay pachakaman, chay kipaka Kishpichik runami yanapana killkata churanka.

Kaykunami paktakay kan: wawakunata aylluman tikrachina, wankuriskakunaman kuna, shiallataka wiachik yayakunamanpash kunata. 218 niki.- Kamak shinallatak ari nishka wankurishkakunalla rikuna kashkamanta.- kay kapaknikipi nishka shinaka kaykunami ima kamayta churaytapash ushanka, Wawakunamanta, Maltakunamanta yachak Kishpichik runakuna, shinallatak kitipi wawakunata maltakunata yanapankapak wankurishkakuna kay mamachiypi nishka shina. Wawakunata, Maltakunata yanapak wankurishkamanta Kishpichik runakunami paktakay yanapanataka churay ushan. Kitikunapi wawakunata, maltakunata yanapankapak wankurishka ukumanta Kishpichik runakunami, kamachiytaka, ruray ushanka, shinapash kitikunapi hayikunata rikuk wankurishkakunawan paktami rurankakuna, ima shina harkashkata all yachashpami shina rurankakuna. Wawakunata yanapak wankurishkakunaka ama chashna llakikuna hapichun all pituykamayta charinatami charin, kay kamachiypi puntaman willashna shina. Wawakunapak hayikunata yanapak kitipi wankurishkakuna shinallatak wawakunata rikushpa yanapakkunapash, wawakunata maltakunata yanapak wankurishkakunawan llamkak Kishpichik runapawan rurashkataka pi mana ima ni ushankanchu. 219 niki.- Katishpa yachana, rikurayana, all mana all rikuna, kamaykunata pitichinatapash.Hayikunata yanapankapak Wankurishkakunapash shinallatak Wawakunata, Maltakunata yanapak Kishpichik runapash, kaykunami katishpa yachana kan, ima shina kamachiyta rurashka shinallatak, ima shina kay kamachiyta katinakukta, allita rurakukta mana allita rurakuktapash, kaytaka rikurayanami kan, ima yuyaywan rurashkata paktachishka kachun. Yanapana kamachiykunataka, shukkunawan turkanallami, mirachinallami, shinallatak mana alli kakpika pitichinallami.

II Umakillka Ashakaman minkachinamanta


220 niki.- Imakaymantapash, ima shina kanamantapash.- Ashakamanlla minkachinataka Kishpichik churashkami kanka, mana aylluta charik wawakunata, maltakunata yanapankapakmi kanka, chay wawakunapak wiachik yaya mamata tarinkakamanmi shina ruranka, shinapash tukuypi all kanatami rikunkakuna. Kayta rurankakamanka, all kanatami maskana, alli wiachun, ayllu ukupi alli kawsachun, ayllukuna ama shitashka kachun, ashtawankarin, kari wawata, warmi wawata shinallatak maltakunatapash kikin yaya mamaman kikin ayllupakman tikrachinatami maskanka.

98

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

221 niki.- kikin ayllu mana hapita ushakpi.- tayta mamakuna wakcha kakpi, kikin ayllukuna wakcha kakpipash, chaymantalla mana shuk wiachik yayakunaman minkanallachu kanka. 222 niki.- Wawakunata, maltakunata minkachik ayllu ima shina kanamanta.- Wawakunata, maltakunata minkachik aylluka kashnami kanka: 1. 2. Minkachikpa wasika kaytami paktachina, chaytaka pushakkunami rikuna kan. Wawakunata, maltakunata minkachik wasika, tukuypak kuchullapimi kana, shina kakpimi wawakunaka maymanpash pankalla rinka shinallatak llakta kawsaypi wankurishpa kawsaytapash ushanka. Wawakunapash, maltakunapash, tukuyta yachashpa all kawsanatami maskana shinallatak uma yuyaypipash all kachun kuyaytapash charichunmi maskana; shinallatak. Minkarik wawakunapash, maltakunapash ayllu ukupi all wiarishka kachun shinallatak all yachakushka payllatak pi kashkatapash yachachun, yuyaypipash all wiarishka kachun.

3.

4.

Kamachiypimi imatalla paktachinataka willakunka, shinapash minkachik ayllukunaka tukuyta ashtawan paktachinami kanka shinami allimi ni tukunka. 223 niki.- Kullkita hapinamanta.- ayllu ukupi minkarishka wawakunaman, maltakunamanka, kikin ayllumanta kashpa, mana kashpaka karulla ayllumanta kashpapash, paykuna wakcha kaymanta mana kuyta ushakpika Mama-llakta kashpa, llaktata pushakkuna kashpapash kullkitaka killanti killantimi kuna, paykuna imata minishtishkata charichun, minkarishka wasipi kawsana pachakaman. Mashnata sapan sukta killa kuna kashkataka Kishpichik runami rikuchinka. 224 niki.- Minkarina wasiman maykankuna churay ushana kashkamanta.- Minkachinkapakka, kayta rurankapak ruray katichiypi killkarishkakuna, shinallatak chaypak yachakuyta hapishkakunami ruray ushanka. Minkachinamanta ruray katichiyta rurakkunaka, tukuyta paktachishka washapash, all yachakuna ruray katichiyta maykan minkachik ayllukunaman yachachinakpak charinami kan. 225 niki.- Minkachik aylluta awpashpa riksinamanta.- Minkachinkapakka kaykunatami awpashpa paktachina: 1. 2. Yaya mama kashpa, mana kashpaka Yayalla, mamalla kashpapash maykan minkachikman aylluman, yanapashpa, wiachichun kushka kakpi; shinallata. Wawata kashpa maltakunata kashpapash all yanapana kakpi, ashtawanka paypak ayllu llaktamanta kashpaka allimi kanka.

Wawakunata, maltakunata yanapankapak minkachik ayllukunaka, killkarishkami kana, wiachik yayakunapak yachakuna ruray katichiypi, chaypimi yachachinka ima shina minkachishka wawakunata awapakman apanata, shinallata chayta paktachishka kachun chapakunkakunami. Hawapi, 1 kallaripi nishka shina chay ayllukunaka, killkarinami kan chay ruray katichiy yachakunapi ima pachapi wawata hapishka punllamanta kallarishpa. 226 niki.- Minkachik ayllukunaman kuk wankurishkakuna imatalla rurana kashkamanta.tukuy imatalla minkachik ayllukuna paktachina kashka hawapash, shuk paktachinakuna tiyanmi, chay paktachinaka kaykunami:

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

99

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


1. 2. 3. 4. Wawakunata, maltakunata minkachik ayllukunaka, kikin wawata shina chaskinami tukunka kamachiypi chashnami kana nikpika. Ima shina wawakunata, maltakunata yanapana llamkayanta uchami rikuchina kan shinallatak tukuy paktashka kachun chapanami kan. Ayllukunawan all kanatami maskana, shina rurashpaka imamanta yanapaykunata churashkatapash kunkarinallami. Kayta rikuk kamakkumanka Kutin kutin yachak chayachinami ima shina kashkatapash Shinallatak yanapay kamaykuna sinchi tukukpi, turkarikpi mana kashpaka tukurikpipash. Wawakunapak, maltakunapak llakikunata all yachankakaman; yanapanami; shinallata. Wawakuna, maltakuna kikin ayllukunaman tikrachinakakaman yanapanami.

5. 6.

227 niki.- Wawakunapak, maltakunapak yayamama, hayikunatapash, paktachinatapash charishkamanta: wawakunapak, maltakunapak, yayamama kashpa mana kashpaka kikin ayllu kakpi shinallatak ayllukuna kimsa niki yawar wawki kashpaka, paykunapash kaykunatami paktachina kan: 1. 2. 3. Wawakuna kashpa, maltakuna kashpa ima yuyayta charikpika chaytami yanapana kan. Wawakunapak maltakunapak yayakuna all tukunkapak munakpi, shinallatak ayllukunawan all kankapak munakpika chay munay paktachun yanapanami kan. Imata ruranapipash paktami kana kanchik, yachakunapi, shunku kushikuypi, aychapi all kanata, uku yuyaypi, kuyaypipash, shinami ashtawan sinchi tukushpa katina wawakunapash, maltakunatapash alli wiayta charichun. Minkachiy tukushka wawakuna, maltakuna all kawsachunmi, asha kullkita kushpa yanapana kanchik; shinallatak. Mikachik yayakunawan all apanakuytami charina canchik shinami, kimirishpa chayashpa, kawsana canchik.

4. 5.

Kay nikipi nishka shina wawakunata, maltakunata, mana pi rikuna tiyakpika, ayllukunami yanapana maykan minkachik ayllukunata. 228 niki.- Minkarik wawakunapak, maltakunapak Hayikunamanta, imatalla ruranamantapash: wawakunapash, maltakunapash kay hayikunata, kay ruranakunatami charishka: 1. 2. 3. 4. Imatalla ruranatapash, yachanami kan, shinallatak kikin yuyashkatapash rimanami, all minkachichun shinallataka all wiankapakpash. Minkachik ayllukunapash all yanapashpa all wiachichun. Kikin kawsaypak kipa pakchiruraypipash paktami kana tukuy aychapak yuyaypak all kachun; shinallatak. Maykan ayllu minkachishka kakpipash alli yuyaywan casunami kan, shinallatak ayllukunaman minkankapak wankurishkakunatapash.

229 niki.- Minkachina tukurinamanta: Ayllu ukupi minkarinaka kaykunamantami tukuri ushan: 1. 2. Wawakuna, maltakuna kutinllata kikin yayamamawan kawsankapak tikrakpi. Maykan kashpapash wawakunata, maltakunata wiachinkapak hapikpi.

100

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

3. 4.

Maykan ayllu mana ashtawan minkachikpi, Ishkaynikipi, chuskunikipi, 328niki runakamachiypi nishka shina; shinallatak. Kamachik runa chashna mantashka kakpi.

230 niki.- Kullkita hapinata harkana.- Minkachishkamanta kullkita hapinaka harkashkami kan. 231 niki.- Minkarik wawata, wiachinkapak hapinamanta.- Maykan wawakunata, maltakunata minkachishpa charikkunami, hapita ushanka wiachik wawata rurankapak munashpaka, shinapash tukuy imatalla paktachina kashkataka paktachinami tukunka.

III Umakillka Wankurishkakuna minkachinamanta


232 niki.- Imakayta shinallatak kaywanriyta: Wankurishkakuna minkachinaka asha pachakamanllami, maykan kamak mantashkata paktachinakapaklla, wasimanta llaukshishka wawakunapak, maltakunapak minkachik aylluta mana tarishpalla. Kaytaka ruranami, pi minkachikta mana tariy ushashpalla, shinapash maykan minkachikkunaka ari nishkami kanka. Kaykunata rurahuy pachakunapika, kay wankurishkakunaka, alli wakaychishpami charina, allita rurashpa, sinchichishpa, ayllukunaman tikrachiyta ushashpaka tikrachinallami, shitashpa sakinataka harkanami, ashtawankarin chay wawakuna, maltakuna kutinllatak kikin aylluman tikrachunmi yanapana, mana kashpaka wiachik yayamama hapichunmi maskana. 233 niki.- Wankurishkakuna ashtawan mana minkachinamanta.- Wankurishkakuna minkachinaka kaykunata rurakpimi tukurinka: 1. 2. 3. 4. 5. Wawakuna kashpa, maltakuna kashpapash kikin aylluwan tikrakpi. Pipash minkachinkapak hapikpi. Mayhampash wawakunata kashpa maltakunata kashpapash wiachik wawata rurakpi. Minkarik wawata kacharishpa sakikpi; shinallatak. Kamachik runa shina rurakpi.

234 niki.- Imamantalla minkachik wankurishkakuna hapina kashkamanta.- ayllukuna hapinapak nishka shinallatak, wankurishkakunaka hapinkapakka kaykunatami rikushpami hapita ushanka, wakcha kaymanta mana ushana kakpi, ruraykunata mana paktachiy ushana kashpi, shinallatak wawakunapak maltakunapak hayikunata, imatalla paktachinata mana ushana kashpi, wawakunamanta kullkita hapishpa kawsana kakpipash.

VIII KAPAKNIKI IMA SHINA PITUYKAMAY KAMACHIYKATIY HAYIKUNATA UKLLANAMANTA


235 niki.- Kamachiykatiymanta shinallatak maykan kamachiy rikuna kashkamantapash.- Kay kapaknikipi mantashka kamachiykatiy ruraykunaka, ashtawan alli katiy ruraykuna kachunmi chashna rurana:

a) Wawakunata maltakunata llakichishka kakpi, paykunapak hayikunata pakishka kakpika, harkana kamaykunatami churana kanka. b) Llakichishkata yachak chayana, paykunamanpash llakita rikuchinamanta; shinallatak.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

101

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


c) Llakichishkata yachak chayana shinallatak paykuna imatalla rurashkamantaka maykan ari nishpa chaskishka wankurishkakunami llakichina kanka.
Yachak chayanatapash shinallatak hawaman a) killkapi b) killkapi nishka shinaka, wawakunata maltakunata yanapak Kitipi wankurishkakunami, maykan kitipi llakichishka, hayikunata pitichishka kakpipash paykunami rikunka. 236 niki.- Chashnami kanka nina.- kay nishkakunaka mana pitichinkachu kayshuk kamachiykuna nishkakunataka shinallatak tukuykuna yachakta ruraykunapika pituykamay yanapaytami maskana kanka: 1. 2. 3. 4. 5. Wawakuna, maltakuna llakita apashka kakpi. Kikin ayllumanta kakkunaka kankami, chuskuniki yawar wawki, mana kashpaka ishkayniki hachunpak, mashapak ayllu. Runapak Kamak. Ayllullakta yanapak; shinallatak. Maykanpash wankurishkakuna kay rurayta yanapankapak munakkuna.

237 niki.- Kamachiykatiy kallarinamanta.- Hayikunata yanapankapak pituykmay kamachiykatiyka kallarinkami, shuk killkata rurashpa, shinapash maykanpash kikin shimiwan mana kashpaka killkawan willashka tiyakpi imata chaypi nikushka shinami ruranka: 1. 2. 3. 4. 5. Maykan wankurishkakunapakman rina kashkata. Shutikunata, ayllu shutita, mashna watayuk kakta, maypi kawsakta tukuytami yachana maykan huchachik runapaktaka shinallatak ima shina kimirinatapash. Kari wawa kashpa, warmi wawa kashpa na kashpaka malta kashpa maykan llkichi tukukpaktaka all tapuchishpami riksina. Maykan huchachik runapak, mana kashpaka maykan wankurishkakuna huchachikukpika all allimi yachak chayana; shinallatak. Ima shina maypi llaki tukushkata, pi rikushkata, ima hayita pakishkata ima shukkunatapash yachanami.

Huchachiyta yachashkamanta mana kashpaka killkata chaskishkamanta manarak chusku chunka pusak pacha yallikpimi kayay kachanka, chaypakka ima punlla ima pachapi tantanakushpa tapuyta ruranatami all willana. Chay kayachiytaka, kikinllatak rishpapash, mana kashpaka killkashka pankata ima punllapi, ima pachapi kanata rikuchishpa, wasipi sakishpapash. 238 niki.- Tukuykunapak awpakpi rikurinamanta.- chaypimi paykunapura chimpapuranka chaytami uyana, puntaka huchachik runami kallarinka, chay tukurishka washaka, llakita apak malta rimashkatami uyanka, shinallatak wawakuna kashpapash a rimanata rimakkuna kakpika. Katipika, kayta rikuk wankurishkamanta rikukmi ishkantimanta alli kachun rikunka, shina rurakpi all kana kakpi shinallatak kamachiypi shina rurayta ushana tiyakpika. Mana kashpaka all tukuchik wankurishkakunaman kachanami tukunka. Ishkantimanta alli tukukpika, ishkantimanta alli katichunmi yanapanka shinallataka ima shina rikushpa katinatami yuyarishpa churanka. Mana alli tukukpi, ashawan yachana tiyakpika

102

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

allipak rikuk wankurishkakunami kutin tikrashpa kayanka kutinllatak chimpapurachun, chaytaka manarak pichka punlla yalikpimi rurana. Allipak rikuk wankurishkakunami imata ashtawan yachankapak taripaykunata rurachun mantanka. 239 niki.- Yachankapak chimapuray.- kayta rurana ukupillatami tukuyta rimarina, chay hipaka imatalla nina kashpapash rimanallami, chaypakka maykan huchachik runami kallarinka. Allipak rurak wankurishkakuna shinami alli kanka nishpaka kimsa punllakaman kutin tikramuchun kachankallami. 240 niki.- Ima shina sakirinamanta.- Allipak rurak runami chay ukupillatak ima shina sakirishkatapash rurashpa rikuchinka, mana kashpaka ishkay punllapimi rikuchinka. Yanapankapak ima kamaykunata churana kashpapash, uchashpa rurachun mana kashpaka pichka punllakaman rurashka kuna kan, chaytaka ima pachapi yachak chayashkata yupashpami yachana, shinapash chay ukupillatak ruranallami kan. Mana chayta paktachikpika maykan huchachik mana kashpaka yanapankapak kitipi wankurishkakunaka wawakunata maltakunata yanapak Kishpichik runapakman riyta ushanmi, ima llaki tiyashkata, hayita pakichishkata yachak chayachinkapak. Kayta rurankapakka mamakamachik yanapak rurashkatami llukchina kan. 241 niki.- Mana shinachu nishpa tikrachuina.- allita rurak wankurishkakuna rurashkata mana shinachu ninkapakka kaykunatami rurana kan: 1. Tikrachinkapakka, kimsa punlla manarak yallikpillatakmi, maykan huchachishka wankurishkakunapak ukupillatak rimana, paykunami chusku chunka pusak pachapimi rikushpa ari ninka; shinallatak. Maykan huchachishka kakpipash chaypimi, wawakunata, maltakunata yanapak Kishpichikpa awpakpimi mana shina kanchu nishpa rimana. Chashna rurankapakka kimsa punlla manarak yallikpimi ruray ushana, ima punlla mana chaskishkamanta yupashpa.

2.

Maypimi huchachishpa wakarishka chay ukupillatakmi chayta allichinataka rikunka kay kamachiypi nishka shinallatak, chaypika shimillawanmi rimana kanka. Ima shina sakirishkata yachak hayachik pankataka chusku chunka pusak pachapimi rikuchinka wawakumata maltakunata yanapak Kishpichik runamanka, chay washaka pituykamay katichiyta rurashpami kutin kayakachanka chaytaka sukta chunka ishkay pachapimi ruranka. Ima shina sakirinata rikuna tantanakuypika imata kashpapash rimayta ushanmi, shinapash awpak pituykamaypi mana rimashka mushuk yachana kakpilla. Wawakunata, maltakunata yanapak Kishpichik runami, pichka puncha manarak yallikpi huchachiyta rikuchinka, chaytaka a mana imata ruray ushanachu, chaymantami ucha paktachina kanka. Chay huchachiy awpakman katinataka mana pi harkay ushankachu. 242 niki.- Pitichinamanta.- Huchachiyta pitichishpa sakikpipash, pituykamay ruraykunaka mana sakiri ushnakachu, chashna rurakpi wawakunapak, maltakunapak hayikunata sinchiyachinkapak rurana kakpika. 243 niki.- Pituykamay katina mashna pachata paranamanta.- kay allita rurak pituykamay rurashka katiyka mana kimsa chunka punllataka yallinkachu.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

103

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


244 niki.- Kay ruray katinata mana chaskikpi llakichinamanta.- kay pituykamay katichiyta kay kapaknikipi nihushka shina kakpipash, kamachikkuna mana chaskikpika, mana chaskik runataka llakichinami kan, 50 kullkimanta 100 kullkiman payllachishpa. Shinallatak tukuchina punllamanta yallishpa mana tukuchikpika tukuylla maykanlla kayta rikukkuntami llakichina 249 nikipi nikushka shina. Kay huchachiytaka Kati kapaknikipi rikuchishka shinami kamachik rurakkunataka llakichina.

IX KAPAKNIKI MANA PANTACHISHKAMANTA LLAKICHINAKUNA I Umakillka Kallari yuyaykuna


245 niki.- Alli ushak kamak.- kaya kapaknikipi rikuchishka llakikunaka kullkita payllanatami rikuchin, chayka pituykamaypi mana allita rurashkakunami chaymantami huchachi tukunka maykan kitipkashka kashpapash chaypimi kanka. Wawakunata, maltakunata yanapakkunapash shinallatak hayikunata yanapankapak wankurishkakunapash; wawakunata, maltakunata huchachik wasipimi llakita rikuchinka, maykan suyupi kakpipash. Ama kacharina huchachiyta rurashka kakpikarin, kamachiy anchahucha llakichiytami ruranka. 246 niki.- Wanachishka kullki mayman yaykunamanta.- kay uchilla kamachiypi nishka shinaka wanachishka kullkikunaka, wawakunata, maltakunata yanapana wankurishkapak kullki mirachinapimi churana tukunka. Mana uchalla payllakpika, kitimantami shuk willashkata kachamunka mana payllakpika ima charishkata kichunami tukunka nishpa. 247 niki.- Llakichinamantapash wichashpa sakinamantapash.- llaktapak yanapak wasita kashpa na kashpaka wakintalla yanapak llamkakkuna, wawakunapak, maltakunapak haykunata mana paktachishka kakpi, kay kapaknikipi nishkata mana kasushpa mana payllashka kakpika, kallaripika pichka punllatami wichanka, katipika shuk killata, kimsa kutinpika kutinka ama paskachunmi wichanka.

II Umakillka Mana allikunata rurashkamanta kullkiwan llakichina


248 niki.- Tukuymanta llakichina.- Maykanpash ima shinapash manchachishpa kay kamachiypi nishkata pakikpi na kashpaka kay uchilla kamachiypi mantashkata shuk mantashkakunapi wawakunata maltakunata yanapankapak churashkata mana paktachikpi, shinallatak paypak rurashkawan, mana paktachishkawan llakichishka kakpika, patsakamanta pichka patsak dolarkamanmi wanachina Kanka, sapan manllachishkamanta shinallatak sapan mana paktachishkamantapash. 249 niki.- Yachakuna hayita harkashkamanta.- kaykunata mana paktachishpaka patsakmanta pichkaa patsakkamanmi wanachiy tukunka. 1. Yachakuna wasikunapi mana yaykuchun sakikpi na kashpaka llamkay katichiyta ruranapi mana pakta churakpi, shinallatak mana ushanalla ruraykunata wawakunata, maltakunata rurachikpi, maykan yachakuna wasi kakpipash llakichinkami.

104

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

2.

Yachakuna wasikunata pushakkuna shinallatak yachachikkuna, wawakuna, shinallatak malta rimashkakunata mana uyashun nikpi, paykunapak yuyayta mana chaskikpi, paykunapak aali Kanata mana rikukpi. Wawakuna, maltakuna unkushka kakpi, mana puriyta ushakpi, runa kakpi, chichu kakpi, wakcha ayllumanta kakpi, shuk crinata katikukpi, shuk kapaktukukamayta charikpi, shuk yuyayta charikpi, payapak yayamama kashpa yanapak yayakuna kakpi mana yachakuna wasiman yaykuchun sakikpi. Wawakunata, maltakunata yachakuna wasikunaman yaykunkapak killkarita harkakpi. Yachana wasikunamanta wawakunata, malatakunata yankamanta llukchishpa sakikpi, paykunapak hayikunata rikuchichunpash mana sakikpi. Yachakuna wasikunapi yankamanta wawakunata, maltakunata llakichishka kakpi, paykunapak hayikunata mana uyashun nikpi; shinallatak. Yachakuna wasikuna shinallatak mayKan pushakkunapash kikin kawsayta, hayikunata mana paktachikpi.

3.

4. 5. 6. 7.

Llakichik yachakuna wasikunaka, llakichishkamanta kulkita kushpapash, hayikunata mana paktachishkamantaka allichinami kanka. 250 niki.- Willay hayikunata pakishkamanta.- kay hayikunata pakishkamantaka yalik nikipi nishka shinami wanachinka: 1. Willachik antakuna, shuyukunata rikuchik uku, aranwawasi, tukuy rikunakunata rurakkuna, shinallatak rikuna ruraykatichiyta rurakkunapash, mana willashpa rikuykunata churakpi, imamanta rikuna kashkata mana uchalla willachikpi, shinallatak mashna watayukkuna rikuna kashkata mana willakpi. Willachik antakunata rikushpa pushakkuna, rikuykunata rurakkuna shinallatak shuyukunata rurashpa rikukkuna, wawakunapa, maltakunapak, rikuna antakunata rurakkuna, chay tukuy rurashkakuna niki 46pi nishkata mana paktachikukpi. Maykan paktachina kashkata rikukkuna tukuyllapa wasikunata, shukpalla wasikunata, shinallatak wawakunaman, maltakunamanpash rikuna watata mana charikpi yankata rikuchun churashka kakpi; shinallatak. MayKan kashpapash wawakunata, maltakunatapash yankata, yaykuchun sakikpi, tukuylla rikuykunaman, shukpaklla rikuykunaman, imatapash kullkipak ruraykunapi, imatapash rukukunalla rikunaman yaykuchun sakikkpi.

2.

3.

4.

251 niki.- kikin aychata rikuchishpa, hayikunata fakichishka kakpika.- Wanachishpa llakichi tukunkakunami, 248nikipi nishka shina: 1. Antakunapi willachikkuna, maykan ruraykatichiyta yalichikkuna, rikuykunata yallichikkuna, shinallatak killkashpa rikuchikkunapash, maykanpash malta llaki tukushka kakpi shutikunta yachak chayachishpa riksichishka kakpi, shinallatak maykan ayllu kashkata riksichikpipash. Antakuna Willachikkuna, shinallatak hawaman yupaykipi28 rikuchishka shina, maykanpash yachak chayachikpi na kashpaka rikunapi rikuchikpi, shimi rimashkata uyachikpi, ima shinapash wawakunata, maltakunata riksichikpi, pay ima shina llaki kawsashkata, paypak aychapi waklichishkata rikuchikpi.

2.

28

Yupayki = numeral (pi = morfema)

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

105

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


3. Llaktapak llamkakkuna ima shinapash payllatak kashpa mana kashpaka shukkunawan kashpa, maltakuna llaki tukushkata, huchachishkata na kashpaka mana mayman richun llakita kushkata, hawaman 53 nikipi nishka yachak chayachishka kakpi. Maykanpash wawakunata maltakunata, rikuchina antakunapi, ima shuk rikunakunapi llukchishka kakpi, ni wawakunatapash ni pitapash mana maashpa ni payta yanapakkunatapash mana maashpa rurashka kakpika; shinallataka. Runakuna kashpa, wankurishkakuna kashpa, mana cuyuri ushak wawakunata, maltakunata mana ima shina kashkata willashpa, pinkaychishpa na kashpaka llapishpa, rikuchinakunapi llukchishpa.

4.

5.

252 niki.- Wiachik wawakunata llakichikkunamanta.- 248nikipi nishka shinami wanachi tukushka kanka. 1. 2. Wiachichun kunkapak kullkita kuway chaymi wawata kusha nishpa maakpi; shinallatak. Maykanpash Kari wawata kashpa, warmi wawata kashpa, manarak ima pituykamayta rurashpa hapishka kakpi.

253 niki.- Shuk laya llakikunatapash wanachinamanta.- 248nikipi nishka shinami llakichishka kanka; 1. Hampi wasikunata rikushpa pushakkuna wawakunata, maltakunata chay wasipi hampirichun mana chaskikpi, shinallatak llulluwawata paypak mamawan kachun mana sakikpi, na kashpaka 30 nikipi nishkakunata mana paktachikpi, chay raykumanta wawa kashpa, malta kashpa na kashpaka mama kashpapash waukpi, shinallatak imapash unkuyta, nanayta wawakuna kashpa mama kashpapash, paypak kawsay tukurinkakaman hapishka kakpi. Llamkak wasikunapi payllakkuna na kashpaka maykan chay llamkayta rurakkuna, paykunapak llamkakkunaman, ashatalla llamkakkunaman, llamkayta sakishkakunaman, payllata llukshishkakunaman payllana kullkimanta, wawakunaman, maltakunaman mikunamanta kuna kullkita mana hapishka kakpi. Llamkak wasikunapi punta pushakkuna 211nikipi mantashkakunata mana paktachishka kakpi. Shinallatakmi rurana kanka maykan mana paktachikpika, maykan yanapankapak wankurishkakuna mana paktachikpipash. Tukuypak llamkakkuna, pituykamayta awpakman apakkuna, mama llaktapi kashpa suyukunapi kashpa, kitikunapi hayikunata yanapankapak wankurishkakuna, na kashpaka kiti mama wasipi llamkakkuna paykunapash imatalla rurashkata rikuchinkapak maakpi, mana uchalla chayachimushkamanta. Kamayukapu29 wankurishkamanta Kishpichikkuna, wawakunta, maltakunata yanapankapak wankurishkakuna, shinallatak hayikunata yanapankapak kiti ukupi wankurishkakuna, kishpichikkuna, tukuypak kak wasikunapi llamkakkunapash, wawakuna paykunapak alli kanata munashpa rimakpi mana uyankapak munakkuna kakpi. Mayhampash wawakunapak, maltakunapak hayikunata paktachinapi imatapash churashpa, paykuna tukuywan tantanakunapi harkakpi, kamachiypi nishkatapash mana kasushpa harkakpi.

2.

3.

4.

5.

6.

29

Kamayukapu = Ministro

106

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

7.

Tukuypak kamayuwasipi llamkakkuna, wawakuna, maltakunata mitsakkuna, killkakunawan mitsakkuna, kamachiyyachakkuna, imata rurakuyta yachashkakuna, killkakamakkuna, yanapashpa llamkakkuna taripakwasipi llamkakkuna, taripay ruraykatiyta mana uchalla yalichikpi, mana kay kamachiypi nishka shina rurakpi. Maykankunapash wawakuna, maltakuna manarak chunka sukta watata charikpillatak, ima ruraykatiykkunapi na kashpaka rikuchina ukukunapi kapaktukukamaykunapi, apunchikamaykunapi llamkachishpa charikpi. Hatun wasikunapi hatukkuna, shinallatak machana yakuta, shayrita manarak chunka pusak watata paktachik wawakunaman hatukpi.

8.

9.

10. Maykanpash wawakunapak, maltakunapak, hayita pakishpa paykuna tantanakunata rurachun, shinallatak wankuriyta rurachun mana sakikpi; shinallatak. 11. Llaktapak llamkakkuna maykanpash wawakunata, maltakunata paykuna pikuna kashkata riksirinata harkashka kakpi. 254 niki.- taripakwasipi llamkakkuna mana uchalla rurakpi llakichinamanta.- chashna rurakkunataka, paykunapak wankuriykunapash, pituykamaykunapash mana imata ruray ushankachu, shinami paykunataka wanachishka kanka, sapan punllamanta kimsa dolartami wanachinka shinapash ima pachapi kay huchachi kallarishkamantami yupana llamkana punllakunatalla, tukurina pachapi mana tukuchishkamantami chashna ruranka, chaytaka kay kamachiypi nishka shina, mama llaktapak kamayukapukunapash, kati kamayukapukunapash, wawakunata maltakunata yanapak kishpichikkunapash, kitikunapi hayikunata yanapakkunapash. Hatun kamayukapukuna, kapukuna, taripakwasipi llamkakkunatapash, ima llakita rurashkata yachak chayashpami, Hatun kamayukapukuna llakita rikuchinka. Kititpi wawakunata maltakunata yanapak wankurishkakunamanta, shinallatak hayikunata yanapankapak wankurishkakunatapash, wawakunata maltakunata rikuk kishpichikmi llakitaka rikuchinka.

X KAPAKNIKI WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK, PAKTACHAY PITUYKAMAYMANTA I Umakillka Kallari yuyaykuna


255 niki.- Alli yachakkunamanta.- wawakunata, maltakunata paktachay pituykamanaka Kashna wankurishkakunami kanka, paykunami ima llaki tiyakpipash yachak chayana shinallatak kamachiykatiyta rurashpa katinka shinallatak hayikunata imata rurana kashkatapash rikushpa, wawakunata, maltakunatapash yanapanka kay kamachiypi nishka shina. 256 niki.- Sumak ruraykunamanta.- Wawakunata maltakunata yanapankapak paktachay pituykamayta yachakkunami kay ruraykunata apanka, paykunaka tukuyta alli paktachishpa, hayikunatapash ima shina kay kamachiypi nishka shinami rurakankuna. Paykunaka imatapash allita rurankapak imata ruranapipash hayikunata paktachishpami ruranka, tukuyta paktallakawsayta, rikushpa tukuypak alli kanatami ruranka, mana pitapash llakishpa, mana payllachun maashpa, uchalla alli allimi ruranka.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

107

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


257 niki.- Tukuyta alli ruranamanta.-kaya kamachiypi nishkatami paktachinka tukuy kay tukuy kamachiykatiy ruraypika, tukuy runakunami yanapakkunata charinka mana imata pakishka kachun, imata tikrachishpa rimanapi, mana shinachu nishpa rimanapi, alli tukuchun rimanapi, shinallataka ima rimanakapak muankpi uyachunpash shinallatak tukuy imatalla ruranapi yanapachun. 258 niki.- Huchachiy tukushka wawakunapa, maltakunapa rimashkata uyanamanta.- tukuy kamachikatiypi paktakaypi shinallatak pituykamaypipash, Kishpichik runa kashpapash na kashpaka maykan chayta yachak runami, anchahucha rikukkunami, huchachi tukushka wawakunapak maltakunapak tukuy alli sakirichun rikushpa yanapanka. wawakunapash, maltakunapash mana akakushpami rimanka, yayamamapak awpakpi na kashpaka maykan yanapakpa awpakpi. Mana pitapash charikpika kishpichikmi maskanka, shinashpami chaypillatak wawakunapak yanapak tukuchun churanka, shinapash chay runaka alli riksikmi kana kan. Ima shina rimachunpash paykunawanllami pakalla alli yachakuna, shinapash wawakunapak maltakunapak kikin aychapi, kushi kanapi ama ima harkakuna tiyachun rikunami. Ishkandi manyallatak30 rikunallami kanka wawakunapak maltakunapak mana ima llakichina kakpika chaytaka Kishpichikmi rikunka. Tukuy rimaykuna tukurishka washaka Kishpichikmi mantanka ishkanti manyamantallatak rimaykunata charichun shinapash paymi chawpipi kanka. Kishpichik runaka mana sakinkachu kay kamachiypi nishkakunata manyaman churashpa tapuykunata rurachunka.

II Umakillka Wawakunata maltakunata yanapankapak pituykamay paktachay wankurishka


259 niki.- Shikan shikan wankurishkakuna.- Paktachay yanapak pituykamayka kashnami wankurishka kanka wawakunata maltakunata yanapak wankurishka taripay wasipi llamkakkunawan wankurishkami kanka. 260 niki.- Yanapk wasi.- wawakunata, maltakunata yanapankapak wankurishkakunapak ukupi kaymantami sapan suyukunapi llamkana wasita charinkakuna, chyapina hampikkuna, Uma yuyaymanta yachakkuna, yanapak llamkakkuna, shinallatak wawakunata, maltakunata yanapanata yachakkuna, mashnakuna kana kakpipash chaytaka mama kamachik wasimantami rikunka. Kay llamkak wasikunapimi taripaykunataka ruranka shinapash chaytaka wawakunata maltakunata yanapak kishpichikmi chashna rurachun maanka. Kay wasikunapi llamkakkunaka akllachikpi tukuyta mishashkakunami kanka, chaytaka paykunapak llamakshkata rikuchik pankakunapi rikushpami akllanka, shinallatak paykunataka runakamachiy pituykamay rikunka. 261 niki.- Sakirishka kamachiykuna.- ima shina paktachayta awpakman apankapak pituykamayta rurashpa wankurishkakunami kanka, kay kamachiypika mana chaykunaka tiyankachu shinallataka paktachay wankurishkamanta kamachiykunatami kaypika churankakuna.

30

Manya = lado (lla tak = morfemas)

108

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

262 inki.- Wawakunata, maltakunata yanapak kishpichikkunami rikunka.- wawakunata, maltakunata yanapak kishpichikkunaka paykuna llamakakuk muyuntitami rikuna kan, shinapash paykunaka maltakuna ima llakita charishkata rikuna kasdhkata chusku niki kamupi willakuna chaytami rikunkakuna. Wawakunata, maltakunata kishpichik mana tiyak kitikunapika, kay nikipi nishkakunataka, Ancha hucha rikuk kishpichik runami rikunka, paymi kay kamachiypi nishkataka paktachinka. 263 niki.- Kishpichi yaykunkapak imatalla paktachina kashkamanta.- Paktachay wankurishkakunapak kamachiy nishka hawapash, wawakunapa, maltakunapa Kishpichik tukunkapakka, imatalla yachashkata rikuchishpa mishanapimi yaykuna kan, chay mishaypimi imapaklla alli kashkata rikushpa akllanka, chaypimi kay kamachiypi nishkakunata, Mama kamachiypi nishkakunata, wawaknapak hayikunamanta ari nishpa killkashkatapas yachashka mana yachshkatapash rikunka, shinallatak wawakunapak maltakunapak hayikunata sinchi shayarina tiyashkakunata yachashkatapash rikunka.

III Umakillka Ima shina paktakayta paktachinamanta yanapanamantapash


264 niki.- Imapak kaymanta ima shina kaymantapash.- paktakaymanta yanapanaka paktakayta paktachinakpakmi kan shinallata utkuyllapak hayikunata paktachinkapakpash shinallatak wawakunapak maltakunapak pakalla hayikuantapash, shinami ima shina ruranata, mana ruranatapash rikuchinka, chaytaka maykan yanapak wasikunaman, kamachiypi nishka shina katina kanka. 265 niki.- Kutsi kikinyachiy.- ima shina paktakay yanapayta maanamanta:

a) Hayikunata yanapankapak wankurishkakuna, manllachinakukpi na kashpaka hayikunata pakihcishka kakpi paykunapak manyallapi kakpi; b) Runapak Kamak ; shinallatak, c) Maykan chunka pichka wata yallishpa charikpi shinallatak chay munayta charikpi.
C killka nishkata katinkapakka shuk kamachiy yachaktami tapushpa yachana. 266 niki.- Maykan rikuna kashkamanta.- Paktakay huchachishkata riksinatapash shinallatak allichinatapash, wawakunata, maltakunata yanapak Kishpichik runami rikunka, maykan kuskapi llakichishka hayikunata pakichishka llaktapillatak, maykan huchachikpa wasipi kashpapash na kashpaka huchachiy tukukpa wasipi kashpapashj chaytaka maykan huchachiy tukukmi akllanka. 267 niki.- Ima shina rurashpa katinata.- kay Kamachiykatiytaka uchami tukuchina, shina rurakpimi all rikurinka kay rurashkaka, shinallatak tukuy rurashka all rikurichunka, maykanpash yanapak.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

109

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


IV Umakillka Paktakay31 kamachiykatiy32
Kallariniki Pakma33

Alli yachashka chapakkuna taripayta rurankapak kamachiy


268 niki.- Taripay.- Kay kamachiymi rikuchin ima shina wawakunata, maltakinata yanapak wasimanta alli yachak chapakkuna ruranataka rikuchin, taripaykunata uchalla tukuchishka kachun chaypakka kaykunatami rurana: 1. Chinkashka wawakunata, maltakunata maypi kawsanakukta yachana, wasimanta llukshishka, shuwashpa apashka, mana maypi kakta yachaypak wawakunami; shinallatak, Yayamana maypi kawsanakukta yachak chayana, mana kashpaka kimsa niki yawar ayllutami maskana kanka, mana chaypi kawsakpi, chinkashka kakpipash, wawakunapak ayllu kakpika mascanami kanka.

2.

269 niki.- Maaykuna.- Killkata rurashpa maakpi, na kashpaka yanapak wasimanta maakpi, mama kashpa, yaya kashpa, na kashpaka wawakunapak, maltakunapak ayllukuna maakpipash ima shina kakpipash Kishpichikmi maayta churanka wawakunapak, maltakunapak, yayamamata, ayllukunata, taripayta rurashpa maskachun. Ima shina kakpipash. Taripay ruraypika tukuykunapak Kamayuwasi, DINAPEN shuti wankurishkakunapash shinallatak mama llaktapak alli yachashka chapakkuna, paykunami ima shina rurashkataka sapan killami yachak chayachina, imata yachak chayashka kashpapash. 270 niki.- Wawakunata, maltakunata ima shina kikin aylluman tikrachinamanta.- taripayta rurashka kipa wawakunata, maltakunata tarishpaka, shinallataka yayata, mamata, ayllukunata na kashpaka maykan mainkay tukukkunata, Kishpichik runami ima shina Kanata rikushpa paypak kikin aylluman tikrachinka, shinapash shuk kamachiykunapi nishkakunata paktachinami kanka. Taripayta rurashpa, maykan wawakunapa, maltakunapa kimsa niki yawar ayllu kakta yachashpaka, Kishpichik runami kayay kachanka chimpapurachun shina rurashka kipami maykan wawakunata maltakunata rikushpa yanapashpa charichun kunka. Kayta rurakukpi, kay kamachiypi nihka shina wawakunata maltakunata tikrachina pachakuna yalishka kakpi, na kashpaka, kay wawakunata, maltakunata shuk ayllukunaman wiachichun kuna pacha, iskun chunka punllakuna yalishka kakpi, kay kamachiypi 158 nikipi, shuk imarayku34, kimsa imarayku, chusku imaraykupi nishka shina, taripayta rurashka kipa mana, yayata, mamata, shinallatak ayllukunatapash mana tarishka kakpika, Kishpichik runami kay wawakunata, maltakunataka wiachik ayllukunaman kanallami nishpa sakinka. Mana pipash rikurishka kashkamanta, wawakunata, maltakunata tikrachinata harkashka kakpika, chapakkuna, llakta runakuna taripay rurashka pankakunatapash churanami kan, kunkashkamanta mana churakpika tukuy imatalla rurashkataka pakinallami kanka. Maykan Kishpichik, kay harkashkata yachashpa katikukmi, kay huchachiyta ima shina tukuchishkataka yachanka, chaymantami payka tukuy pankakunata paktachishkami nishpa killkata churanka.

31 32 33 34

Paktakay = judicial Kamachiykatiy = procedimiento Pakma = seccin Imarayku = causal

110

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Ishkayniki Pakma

Tukuy llakikunata Kamachiykatikuy


271 niki.- Imapilla rurana kashkata rikuchik.- Kay pakmapi kilkashka uchilla kamachiykunataka, Ishkayniki Kamupi killkashkakunata sinchichinkapakmi kanka, shinallatak Kimsaniki Kamupakpash, chaypika, shinchiyuyaritapash, Wawakunata, Maltakunata Kishpichikmi hapi ushan nikunmi. Shinallatak chaykunapika, alli yachakmi kamachiypi nihushkata paktachichun maana. 272 niki.- Maashka shinallatak kayayta rurashka.- Maashkaka, Runakunapak Kamachiykatikuypak, 71 niki nikushkatami paktachina. Shinallatak kay maashkataka Kishpichikmi, rikushpa, chusku chunka pusak pacha kipa, alli kakta, mana alli kakta rikuchina. Kishpichikpa kallari sinchiyuyaripika37 alli kak, mana alli kaktami rikunka shinallatak, uchilla kamachikunapi nikushkata paktachik mana paktachik kaktapashmi rikunka. Alli kakpika mayman yalina kakpipash, yalichun sakinka, mana shina kakpika, ahani shituchishka Kamachiypak 73 nikipi nikuk shina paktachichunmi tikrachina. 273 niki.- Tukuy alli kachun maashkakuna shinallatak tikrachishkakunapash.- Tukuy alli kachun maashkakunataka kishpichikmi allikuta awpakman pushanka, paymi imata rurashpa alli tukunatapash rikushpa ruranka, alliman ruranalla kakpika paymi rikushpa chay tantanakuypillata tukuy huchachishkakunatapash tukuchinka. Mana allichita ushanalla kakpika, Kishpichikmi, ishkantimanta rimashkakunatapash, tikrachishkakunatapash uyanka. Kallaripika, huchachi tukushkami rimana. Chay pachallatami kamachiy yachakka imamanta huchachi tukuna kashkata killkashpa riksichinka, chay washami huchachi tukushkaka kutin tikrachinka. Imamanta huchachi tukuna kashkata yachashka washaka, maltapak rimashkatapashmi uyana, mana kashpaka, warmi wawapak, kari wawapak rimashkatapashmi uyana, chay wawakunaka paykunallata rimay ushana watata charikpimi paykunawanlla rimana. Tapunkapak kayashka tantanakuyta manara tukuchishpallatami, huchachiktapash, huchachi tukuktapash alli tukuchun kutin maana; mana alli tukukpi, ima rurashkakunata rikunapachata kakpika, kutinmi shuk tantanakuyman kayana, chaypimi rikuykunata ruranka. Kay tantanakuytaka, kayashka washa, chunka picha puncha washami rurana shinallatak manara iskay chunka puncha yallikpillata. 274 niki.- Asha punchapaklla rurashka sinchiyuyari.- Wawata pi charinamanta rikuchik huchachinakunapipash, pi mikunata kuna kakpipash, mashna pachata wawakunata rikuna kakpipash, Kishpichikmi, ima shina sakirinatapash rikuna, kamachiy yachak maashkatapash, huchachik maashkatapash rikushpa. ahani nikipi shutichishka tantanakuypillatami kaykunataka rikuchina. Tayta, mamapash rimashka washa, alli sakirikpika, chayllapimi huchachishkakunataka tukuchina. Kay rikuchishkakunataka, 278 nikipi nishka shinami mushukyachinalla kanka. 275 niki.- Rikuchinkapak kayachita rurashka.- Rikuchinkapak kayashkapika, pi chay llakita rurashkapash, pi huchachi tukushkapashmi, mana shina kashkata rikuchina, chaypaka imapi huchachishkatapash puntami yachana. Kallaripika, llakichi tukushpa kawsakkunata rikukkunami rimay ushanka. Paykunataka, huchachi tukushkapak Kamachiy yachakkunapash

35

Sinchiyuyay: Resolucin

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

111

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


tapuykunata ruray ushanallami. Alli yachakushka runakuna killkashkapash, alli rikushpa yachaykunata rurashkami kana, shinallatak imatapash achikyachishkami kana. Shinami ima tapuykunata rurashkatapash kutichinka. Kishpichikpak Wasipi Killkakmi, ishkantimanta chayak killkashkakunata killka katishpa uyachina, shinallatak ima willaykunata chaskishka kashpapash chaytapashmi riksichina. Huchachi tukushkata harkak kamachiy yachakkunami, llakichik kashkata rikukkunatapash, alli yachashkamanta mana llullashpa willakkunatapash, maykan rimankapak munakkunatapash rimachinkakuna. Kay tapuykunata kamachiy yachakkunami rurana, mana Kishpichikka. Shinapash payka, imapash na alli kakta rikushpaka, killkashkawanmi mana allichu nita ushan, shinallatak pipash maakpipashmi chaytaka ni ushan. Payka, maykanpash tapuykuna mana Mama Kamachiypi nikushka shina kakpi, mana uchilla kamachiykunapi nikushka shina kakpipash, yankata tapushkakuna kakpipashmi, na allichu nishpa rimayta ushan. Kaykunata rikushka hipami, mana shinachu nishpa mitsak Kamachiy yachakkunaka, pi chay llakita rurashkamanta kallarishpa, chay rikuchishka, rimashka hawaka, ukapak harkak tukushkaka kay hayikunatami charin nishpa rikuchi ushan. 276 niki.- Tantanakuyta shuk punllaman yalichina shinallatak samanata maanamanta.Ishkantimanta, maykanpash rikuchinkapak tantanakuyta shuk punllaman yallichichun nikpika chasna ruranallami, kaytaka shuklla kutinmi ruray ushanka, picha puncha hipakaman. Kallarishka washa, rikuchinakunapak ashtawan pachata mirachina kakpika, Kishpichikmi, samana punllakuna tiyachun willanka, yalishka nikipi nishka shina asha pachakunata samachun kunka. 277 niki.- Payllata sinchiyuyayta hapinamanta.- Kishpichikmi payllata sinchiyuyayta hapina, tantanakushka washa, picha punlla washa. 278 niki.- Sinchiyuyarikunata mushukyachishka.- Maykan imatapash munashpa maashka kakpi, shinallatak kayshuktapash uyashka washami, Kishpichikka, ima pachapash, sinchiyuyaritaka mushukyachi ushanalla, ahani nikipi nishka shina. Sinchiyuyarita killkashka washa imapash mana alli katihukta rikushpami mushukyachita ushanalla. 279 niki.- Kutin maashka.- Kishpichiklla sinchiyuyayta hapishkata mana munashpaka, Kishpichiktapash yalli ushayta charikmanmi willana, chay sinchiyuyaykunata willashkamanta kimsa puncha mana tukurikllapita. Maashkata killkashka pankaka imamanta maahuktapash allimi rikuchishka kana. Mana shina rurakpika, imatapash mana nishka shinami sakirinka. Ima shina kashpapash, shinami kay maashkakunaka tikrachi tukushka kanka. Kishpichikmi pankakunata killkashpa, paypak pushakman chayachina, maashkata chaskishka, picha punlla kipa. 280 niki.- Kipa Yanapak Wasiman pankakunata kachana.- Maashka pankakunata chaskishka kipaka, Corte Superior Yanapak Wasika, kutinmi mushuk tantanakuyman kayanka, chaypimi ishkantimanta huchachi tukushkakunapak harkakkuna ima nishkata uyanka, ashtawanpash huchachikta uyashpami kallarinka. Tantanakuyta tukuchishka washaka, sinchiyuyaytami riksichinka, ima shinami 277 nikipi nihus hka shina. 281 niki.- Huchachiykunata mana chaskishun nishpa rikuchinakuna.- Kipa Yanapak Wasipak sinchiyuyayta mana chaskinkapak munashpami, huchachiykunata mana chaskishun nishpa pankakunata rikuchina, imamanta mana chaskishka kashkatapashmi rikuchina shinallatak uchilla kamachikunapi maashkakunatapashmi paktachina.

112

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Pakta Kanata rurak Corte Suprema Yanapak Wasi ukupimi chay pankakunataka rurashpa yanapana, huchachishkata mana chaskishpa kutin maanamanta killkashka Uchilla Kamachipi nihuk shinami rurana. 282 niki.- Rurashpa katinakuna mashna pachata apanamanta.- Kay pakmapi shutichishka ruranakunaka, kallari kayashka punchamantaka mana picha chunka punchakunata yalli ushankachu; shinallatak kay ruraykunata chashkishka punchamantapash mana ishkay chunka picha punchakunata yali ushankachu, kipa yanapak wasiman chayashpapash shinallatak mana chay huchachiykunata mana chaskinichu nishka washapash. Kay nishkakunata mana paktachikpika, Consejo Nacional de la Judicatura Yanapak Wasimi Kishpichiktapash llakichinka shinallatak llamkak ukukunamanta kishpichik ministrokunatapashmi llakichinka, cada punlla kipayashkatami ishkay chunka dlar kulkitami kichunka. Ashtakata kipayakpika, Consejo Nacional de la Judicatura Yanapak Wasimi sinchi llakikunata rikuchinka. 283 niki.- Shukkunapak ranti, rikuchinalla uchilla kamachiykuna.- Kay tukuyta rikuchishkapi mana paktakpimi, Kamachiyka civil ruraykunapi rikushpa ruranka shinallatak sakichina kamachikkunapipash. Kimsaniki Pakma

Wiachik wawata ima shina charinamanta killkashka uchilla kamachiykuna


284 niki.- Maashkapi imakunata paktachina kashkamanta shinallatak alli kak, mana alli kaktapash rikuchinamanta.- Maykanpash wiachina wawata charinkapak munashpaka, Wawakunapak, maltakunapak Kishpichikmanmi paykunapak maashkata rikuchina. Chay Kishpichikka, wawapash, maltapash maypi kawsakta rikukmi kana. Chay maayta rurashka pankamanka, Wawakunata Wiachichun Kuk Ukupi killkashkakunatapashmi kimina, chaypika wiachina wawata chari ushanmi nikuk pankatapashmi kimina, kay pankaka Karu llaktamanta Yanapak Wasikunapash chaskinchimi nishkami kana. Chay maashkata rikuchishka kipaka manara kanchis chunka ishkay pachakuna yalikpillatami, Kishpichikka rikuna kan, chay pankakunaka kamachikpi nishka shina kaktapash shinallatak Wawakunata Wiachichun Kuk Ukumanta pankatapash churashka, mana churashka kaktapashmi rikuna. Kimichiska pankakunapika kari wawata, warmi wawata wiachinkapakpash, maltata wiachinkapakpash kay kulkitami charini nishpami rikuchina, shinallatak wiachik tayta, wiachik mama kankapak maashka tukuylla pankakunatapashmi chaskishkata charina; shinallatak uchilla kamachiykunapi nishkatapashmi paktachina; kay tukuyta paktachikpimi, Kishpichikka maashkataka chaskinka, chay washaka wiachinkapak munakkunaka pankapimi aspishkakunata riksita ushanka. Imata ruranapipash mana alli rurashka kakpika, imatapash mana rurashka kakpipash, maykan pankapipash mana tukuyta paktachishka kakpika, Kishpichikmi, kimsa punllata kunka, chay tukuykunata paktachichun. Kishpichikka, Wiachina Wawakunata Kuk Ukumanmi, kaykunataka willachinami kan. 285 niki.- Rimankapak Maashkakuna.- Aspishkakunata riksishka kipami, Kishpichikka killkashkawan, wiachik wawakunata, maltakunata charinkapak munakkunataka tukuyllatami kayanka, chay tantanakuytaka, kayashka washa, picha puncha kipami rurana;

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

113

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


kay kayashkamanka wiachinkapak munakkunaka paykunapachami kimirina kan, shinallatak kari wawa, warmi wawa, maltapashmi paykunapak yuyaytapash riksichina. Kay tantanakuytaka tukuylla chayman rishkakuna, wawata kashpa, maltata kashpapash, wachinkapak munanchikmi nishkawanmi kallarichina. Chay washaka, Kishpichikmi tapuykunata ruranka, mana imatapash paktachishkamanta llakichi tukunalla kashkata riksik mana riksik kashkata yachankapak. Chay kipaka, Kishpichikka, wiachichun kuy tukushka kana, warmi wawapak, kari wawapak yuyashkatapashmi uyana. Malta kakpikarin, pay ari ninatami shuyana, Kay Wawakunapak Kamachiypi, 164 nikipi nihushka shina. Tantanakuy tukurishka kipaka, kay Wawakunapak Hayipi, 277 nikipi nihushka shinami, sinchiyuyayta riksichina, chay kipa, pipash mana shina kachun munashpaka, Corte Superior Yanapak Wasipimi killkashkata sakikrina. 286 niki.- Pi kashkata riksina shinallatak imamanta kamachiyta rikukkunapak awpakpi rikurinamantapash.- Kishpichikmi pankakunata rikushpa, wawata charikkunaka, tayta kashkata, mama kashkata, ima ayllu kashkatapash yachak chayana. Kaytami rurana, kay Wawakunapak Kamachiypak 163 shinallatak 166 nikikunapi nikushka shina. Taytapacha, mamapacha kakta mana alli yachay tukushpaka, ADN shuti rikunakunata rurachun maanallami, chaywanmi wawapak, shinallatak paypak taytakunami kanchi nishkakunapak cido desoxirribonucleico nishkata chimpapurashpa rikuy ushanka. Taytami kanchi nishpapash mana chay rikunata rurankapak munakpika, wawakunamantaka mana imata ni ushankachu. Kullki illaymantami mana chay rikunakunata rurakrinchi nikpika, kay Wawakunapak Kamachiypi, regla 4, 131 nikipi nishka shinami rurana. 287 niki.- Kipa Yachana Wasi.- Imatapash mana chaskinchichu nishpa killkashkataka, Corte Superior del Distrito ukupimi rikushka kana, chaytaka shuklla tantanakuypimi rurashka kana. Ima sinchiyuyashkapash, ima huchachishkatapash, 277 nikipi nishka shinami rurana. 288 niki.- Wiachina wawakunata karu llaktaman apankapak imata minishtishka kashkamanta.- Wiachina wawata kashpa, maltata kashpapash karu llaktaman apankapak munashpaka, maayta rurashka pankamanmi kimichina, kay Wawakunapak Kamachiy, 183 nikipi maashkakunata. 184 nikipi nishka shinaka, Wawakunata Wiachichun Kuk Ukumanta Willaykunatapashmi kimichina. Wawata kunkapak killkashkatapash shinallatak wawakunata wiachinkapak ari nishpa chaskishkatapashmi kimina. 289 niki.- Wawakunata wiachichun ari nishpa ima shina kunamanta.- Tayta kashpa, mama kashpapash, paypak warmi wawata, kari wawata shuk wiachichun kunkapak munashpaka, chay wawa, cahy malta kawsak kuchullapi llamkak Kishpichikmanmi willana, paypak maashkata chaskichun. Maahuk pankapika, shutikunatapash, kipa shutikunatapashmi rikuchina; ima yachakuyta chaskishka kashkatapash, imata rurak kashkatapash, shinallatak maakkuna maypi kawsak kashkatapash, paykuna wiachinkapak munak wawa maypi kawsaktapash; shinallatak chay wawapak wacharishka punllata rikuchik pankatapashmi kimichishpa kuna. Kishpichikmi maashkata rikushpa, kanchis chunka ishkay pacha kipakaman alli kakta mana alli kaktapash rikuna, shinallatak maakkunapak aspishkakunata riksichun kayana kan. Riksishka kipami, ima punlla, ima pacha tantanakuyta rurana kashkatapash rikuchinka, chay tantanakuytaka willashka punllamanta, chunka picha puncha kipami rurana. Tantanakuypika Kishpichikmi mana imatapash paktachikpi ima llakita hapina kashkata riksichinka, chaykunata chaskikpimi wawata apachunka ari nishpa sakinka, shinallatak; wawakuna, maltakuna alli wakaychishka kachunpash mantashkakunata kallarichinka. Tantanakuy tukurikpimi

114

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Wawakunata Wiachichun Kuk Ukupi llamkakkunapash, Wawakunata, Maltakunata Rikuk Chapakkunapash shinallatak Oficina Tecnica nishkapi llamkakkunapash chay wawapak, maltapak ayllukunata maskachun minkana, paykunapak chusku niki aylluta maskachun, paykunata tukuypi rikushpa, yanapashpa kawsachun. Yachaykunata rurashka kipa alli rikuykuna llukshikpi shinallatak paypak ayllupurallata yanapashami nikpika, ima shina kashkatami killkashpa, Runakunapak Kishpichikman yachay chayachina, ima shina wawata, maltata wakaychishpa charinamanta rikuchichun. Mana alli kana kakpika, kari wawata, warmi wawata, shinallatak maltatapash shukkuna hapishpa wiachichunmi sakina. Yachaykunata rurachunka Kishpichikmi sukta chunka punchakunata kuna shinapash yachaykunata ruranapika mana patsak ishkay chunka punllakunata yalinachu. Chuskuniki Pakma

Wawata, maltata charinkapak huchachikunata rurankapak killkashka uchilla kamachiykuna


290 niki.- Wawata chaskishka kipa rikuykunata rurana.- Wawata, maltata charichun sinchiyuyaykunata rurashkapika, Kishpichikmi Oficina Tcnicapi llamkakkunaman minkashka, punllanti rikuykunata rurashpa katichun, shinallatak chaymanta willaykunata rurashpa katichunpash. 291 niki.- Imamanta payllata sinchiyuyayta hapi ushanamanta.- Wawata kashpa, maltata kashpa wiachinkapak hapichun nihuk pankapika, kari wawapak, warmi wawapak, mana kashpaka maltapak yuyashkatapashmi killkana kan. Shinapash, pay wawa, pay malta, imatapash pakalla willashka kakpika, chaytaka mana tukuykunaman willanachu. Pichaniki pakma

Wawakunaman, Maltakunaman, mikunakunata yalichichun, huchachinakunapak killkashka uchilla kamachiykuna


292 niki.- Tawka huchachishka tiyakpi mana imata ruray ushanamanta shinallatak takurishkamantapash.- mikunakunata mana yallichishkamanta, wawata charikushkamanta shinallatak wawapak hawa, maltapak hawa tukuy ushayta charishkatapash, shikan shikan layami paktachichun maana kashka. Kaykunamanta takurichunka mana sakinachu. 293 niki.- Killkashkawanmi rikuchinakunata rikuchichun maana.- Kishpichikmi rikuchinakunata apamuchun killkashpa maay ushan, shinami mikunata kunkapak mashna kulkita charik kashkatapash yachay ushanka, shinallatak mikunata chaskik wawa mashnata minishtik kashkatapash yachay ushanka.

XI KAPAKNIKI IMA LLAKI TIYAKPIKA, CHAWPIPI SHAYARISHPA ALLICHINATA MASKAK


294 niki.- Ima shina kakpi, allichinkapak, chawpipi shina, shayarina kashkamanta.- Ima llakikuna tiyakpipash, chawpipi shayarik laya yanapanallami, shinapash, wawakunapak, maltakunapak hayikunatami ama pakichun sakina.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

115

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


295 niki.- Ima shina kanatak rikuchik.- Shamuk nikipi shutichishkakunatami Chawpiyachishpa Rikuk Wasiman. Pipash chaykunapi yanapasha nishpaka payllata shayarishpa yanapanallami, mana kashpaka shuk minkay tukushka rurakpi. Kari wawa, warmi wawa, malta rimashkatapashmi uyana. 296 niki.- Chawpiyachishpa rikuk wasikunata alli kak, mana alli kashkata rikuna.Ishkantikkunata Chawpiyachishpa Rikuk Wasikunaka uchilla kamachikunapi chaskishkami kana, shinami chay wasi ukukunapash kay Wawakunapak Kammachiykunapi killkashkakunata paktachi ushanka. 297 niki.- Shukkunapak ranti, rikuchinalla uchilla kamachiykuna.- Kay kapaknikipi imapash mana tiyakpika, Chawpiyachishpa rikunamanta killkashka Kamachitami rikuna.

XII KAPAKNIKI LLIKAPAK KULLKIKUNA


298 niki.- Llaktapi Wawakunata, Maltakunata rikuk Wankurika ima kullkiwan llamkak kashkamanta.- Llaktapi Wawakunata, Maltakunata Rikuk Wankuripak kullkika Mama Llaktapak kullkimantami llukshin, shinallatak kullkita llaktapak shuk yanapak wasikunamantapash, mana llaktapak kak yanapak wasikunamantapashmi llukshin, wakin kullkitaka shukkunapi maashpapashmi llukchin. Ashtawankarin Mama Llaktami, Wawakunata Maltakunata Rikuk Wankurimanka kullkita kuna kan. 299 niki.- Kitikunapi Wawakunata, Maltakunata Rikuk Wankurikuna ima kullkiwan llamkak kashkamanta shinallatak kiti Uku Juntakunapi Wawakunata, Maltakunata Rikuk Wankuripash ima kullkiwan llamkak kashkamanta.- Kiti Kamaymi, chay kiti ukupi Wawakunata, Maltakunata Rikuk Wankuritaka kullkiwan yanapana, shinallatak kiti Uku Juntakunapi Wawakunata, Maltakunata Rikuk Wankuritapashmi yanapana. Shinallatak llaktapak shuk yanapak wasikunapipash, mana llaktapak shuk yanapak wasikunapipashmi kullki yanapaytaka maskanalla. 300 niki.- Llaktapi Wawakunata, Maltakunata Wakaychik Wankurimanta.- Llaktapi Wawakunata, Maltakunata Wakaychik Wankuri (FONAN)taka kaykunata kullkiwan yanapachunmi shayachishka: 1. 2. Wawakunapak shinallataka maltakunapak llamkak ruraykatichiykkunata kallarichinkapak shinallatak kipa pakchiruraykunata kallarichinkapakpash; shinallatak. Wawakunamanta, maltakunamanta yachaykunata rurankapakpash.

Ruraykatichiykunapash, kipa pakchiruraykunapash, ima rurashkapash, ima yachashkapash, chay Llikapak tantanakuykunawanmi rurashka kana shinallatak Llaktapi Rikuk Wakurimi chaskishka kana, kay wankuripak kapaktukukkamaykunapi nishka shinami rurana. 301 niki.- Maymanta kullkita charik kashkamanta.- Llaktapi Wawakunata, Maltakunata Wakaychinkapak Rurashka Wankurika, llamkaykunata rurankapakka, kaykunamantami kullkitaka chaskin:

116

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

1.

Llaktamanta Yanapak Wasikunapash, Karu llaktamanta Yanapak Wasikunapashmi kulkita karashka, shinallatak llaktaman tikrachishka kullkikunamantapash ashata rakishpa karashka. Wawakunata shinallatak maltakunata yanapankapak, Wankurikuna killkarishkamanta shinallatak chay wankurikunapak shutikatichiykunata killkashkamantapashmi kullkita kushka. Fondo de Solidaridad ukumanta llukshishka kullkikunapash. Karu llaktakuna yanapashun nishpa kachamushka kullkikunapash. FODINFA wankurimanta 1%ta kushka kulkipash. Wawakunata wiachichun chaskik Wankurikunami watapi patente nishkamanta kullkita chaskin, shinallatak kullkita kukpi, wawakunata wakaychishpa llamkak ukukunamantapashmi kullkikunata rakishpa kun. Karu llaktapi Wawakunata, Maltakunata Yanapashpa llamkak Wankurikunami, 1% kullkita karan; shinallatak. Karashkamanta, yayakuna karashkata hapishkakunamanta. Karashka kullkikunamantaka mana llaktapak tikrachina impuesto a la renta nishkataka kunachu kanka.

2.

3. 4. 5. 6.

7. 8.

302 niki.- Kiti kamaypak kulkikunamanta.- Kitikunata kamakkunaka, wawakunapak, maltakunapak, ruraykatichikunata, kipa pakchiriyakunata, yachaykunata rurankapakmi kullkikunatapash kuna kan. Chaykunataka Llikapak wankurinkunami rurana, Kiti Kamay Wankurita pushak chaskishka washa, chay Wankurippak kapaktukukamaypi killkashka shinatami Katina kan. 303 niki.-Kullkikunata ima shina pituykamanamanta.- Kullkikunataka wakaychik ukutaka kamachikanchakunapi nishka shinami pituykamana, chaytaka Llaktapi Wawakunata, Maltakunata Rikuk Wankuripash shinallatak Kitikunapi Wawakunata, Maltakunata Rikukkunami, chay kullkitaka pituykamana. Chay Wankurikunami, Kullkita wakaychik ukumanta, maykan tantanakuypash mashna kullkita minishtikta rikushpa kunka, shinallatak, pakchiruraykuna mashna valikta rikushpa kunka. Chay ruranakunataka, watapi llamkanakunapi ari nishpa chaskishkami kana kan. Chay kullkikunata imapi churashka kakta yachankapakka, kullkita pituykamanamanta alli yachakkunami rikunka, shinapash Llaktapak Contralora General Yanapak Wasipashmi rikuy ushankalla. 304 niki.- Kiti kamaypak Kullkita Wakaychik Ukupak maymanta kullki shamuk kashkamanta.Kiti kamaykunaka, kaykunamantami kullkitaka hapin: 1. 2. 3. 4. Kitikunapak kamakkunami, kullkita karana, churana, Kitipak kulkita wakaychik Ukupak. Kiti kamaypak Kullkita Wakaychik Ukumanmi, karu llaktamanta tantanakuykuna kullkita kachamun. Karashkakunamanta, yayakuna karashkata hapishkakunamanta shinallatak maykanpash kullkita imamantapash kushkamanta. Mikunakunata kunkapak tantachishka kullkitaka, sukta killa kipakaman mana pipash apankapak rikpika tukuyllatami chay kullki wakaychik ukuman kachan.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

117

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


5. Kay Wawakunapak Kamachiykunapi, paktachinakunata mana paktachishka kashkamanta shinallatak hayikunata mana paktachishpa llakichishkamantapashmi kullkita tikrachina nikun, chay kullki tantachishkapashmi kay kullki wakaychik ukuman rin. Wawakunata wiachichun chaskik Wankurikunami watapi patente nishkamanta kullkita chaskin, chay kullkitapashmi kun; shinallatak. Llamkaykunata rurachunmi karu llaktamanta kullkikunata kachamun, shinallatak imapipash yanapashun nishpami karu llaktamanta kullkikunata kachamushka, chaykunatapashmi wakaychin.

6. 7.

118

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

CHUSKUNIKI KAMU
I KAPAKNIKI KALLARI MANTASHKAKUNA

LLAKICHIK MALTA IMA LLAKITA HAPINAMANTA

305 niki.- Kamachikkunata pakikpi mana llakichinalla kashkamanta.- Maltakunamanka mana anchahuchata kunallachu, shina kashkamantami anchahuchata rikuk kishpichikkunaka mana huchachi ushan, shinallatak shukkunapash mana huchachishpa yapa hatun llakikunatapash kuy ushankachu. 306 niki.- Maltakuna imatalla rurana kashkamanta.- Maykan maltapash kamachiyta pakishpa anchahuchata rurashka kakpika, paykunata yanapana yachakuna wasipimi churanka, kay Wawakunapak Kamachiypi nishkata paktachinkapak. 307 niki.- Wawakunaka mana anchahuchata hapinachu, shinallatak paykunaka wakinkunataka mana paktachinapash kanllu.- Wawakunataka mana huchachi ushaypakchu shinallatak imata rurashpapash paykunaka mana alli rurakukta, mana alli rurakuktapash mana yuyaypi charinchu; chaymantami paykunaka mana huchachi tukushkapash kana shinallatak, Kay Kamachiypi nishka shina, yanapachun yachakuna wasimanpash mana churayta ushanachu. Kari wawa kashpa warmi wawa kashpapash mana allita rurakukpipacha hapitukushka kakpika, 326 nikipi nishka shinami, paykunapak yaya, mamapak makipimi sakina, mana pi rikuna tiyakpika, wawakunata rikuk wasimanmi kachana kanka. Paykunataka hapishpapash mana hapishpa wataywasiman kachay ushanallachu. Ima llakikuna tiyakpipash, paykunata wakaychina rikurikpika, shinami rurana, kay Kamachiypi nikushkakunata paktachishpa. 308 niki.- Uchilla kamachiykunapi nihushkatami paktachina.- Maltakunataka, ima nalita rurakushkata hapishpaka, Anchahucha Uchilla Kamachiypi imamanta llakichina kak nikukta rikushpami llakichina. Ima shinami kay Kamachiypi rikuchikuk shina. Anchahuchachipi nishka shina ashtawan sinchi llakikuna tiyakpipash mana imata ruray ushankachu. Yachakuna wasiman yaykunatapash, chay ukupi yachakuykunata chaskinatapash, kay Kamachiypi nikuk shinami rurana.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

119

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


309 niki.- Yachaykunata imapak rurak kashkamanta shinallatak ima nalita rurashkamantapash rikuchinamanta.- Huchachinakunapika, maltaka ima shina llakichishkata yachankapakmi kanka, shinallatak imamanta chay llakita rurashkata yachankapakpash, maltapak, yuyay, kawsaypash ima shina kashkata riksinkapak, paypak ayllukuna, paypak kawsak ayllu llaktapash ima shina kashkata yachankapak. Chashna riksishpami, Kishpichikka, kay Kamachiypi nihushka shina, yachakuna wasiman churay ushanka, chay ukupi, shukkunapak hayikunatapash paktachina munayta hapichun, shinallatak maltapash paypak ayllu llaktapi, kitipipash alli rurak kashka kachun. 310 niki.- Ayllu llaktakunamanta maltakunapash allita rurashpa kawsana kashkamanta.- Ayllu llaktamanta maltakuna ima nalita rurashka kakpipash, paykunataka yachakuna wasimanmi kachana, kay Kamachiypi nikushkata paktachishpa.

II KAPAKNIKI HUCHACHIKUY PACHA HAYIKUNATA SHINALLATAK PAKTACHINAKUNATA CHARISHKAMANTA


311 niki.- Mana nalita rurarkanichu nita ushanamanta.- Maykan malta ima nalita rurashka kakpipash, Kamachiykunapi nihushka shina manara rikukpika, paytaka manara huchayuk ni ushankachu. 312 niki.- Willay tukushka kana hayitami charin.Maykan maltapash, yachaykunata rurankapak hapi tukushka kashpapash, wichay tukushka kashpapash, shinallatak tapuy tukunkapak hapi tukushka kashpapash, kaymantami hapishpa charinakunchi nishpa willay tukushkami kana. awi awi willana kan, shinallatak paypak mama shimipipash, mana rimayta ushakpipash, makikunata kuyuchishpami makiwan rikuchishpami willana: 1. Imamanta tapuchiyta rurakushkata, imamanta hapishkata, maykan hapichun mantashkatapash, pi yachaykunata rurahuk kaktapash willanami, pi huchachishkatapash, paypak contra imatalla rurankapak kallarishkatapashmi yachay chayana; shinallatak. Mana rimarishpa upalla kana kashkatapash, paymanta rimak kamachiyachak tiyana kashkatapash, shinallatak paypak ayllukunawan mana kashpapak piwanpash rimay ushana hayita charishkatami yachana kan.

2.

Shuk shimita mana yuyay hapik kakpika, paypak shimipi rimashpa yuyay hapichiktami minishtinka. Chay huchachiy tukushka maltapak ayllukunapash, paypak riksikkunapashmi apash willay tukushka kanka. 313 niki.- Harkarina hayikuna tiyashkamanta.- Huchachi tukushka maltaka alli yachakushka kamachiyachakta charina hayitami charin. Mana pi payta yanapak tiyakpika, shukta maskashpami kuna, paymi yanapayta kallarinka manarak ishkay chunka chusku pachakuna yalikpillatak. Maltapak yanapak runa mana tiyakpika, tukuy ima rurashkapash yankami kanka.

120

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

314 niki.- Uyashka kana hayimanta shinallatak tapuykunata ruray ushanamanta hayi.Huchachi tukushka maltaka tukuylla pachami hayikunata charin kashka: 1. 2. 3. Huchachishpa killkashka pankakunatapash rikushpa yachay ushanallami kan. Pay imata rimankapak munakpipash uyay tukuna hayitami charin; shinallatak. Payllata kashpa na kashpaka paypak harkakpash tapuykunata ruranallami, chay llakikunata rurakushkata rikushkakunata, shinallatak imamantapash alli yahakkunatapash. Paykunaka Kishpichik kayakpi rishkakunami kanka, chaymantami paypak awpakpi imatapash ni ushanka.

Mana rimay ushak, mana uyak ushak malta kakpipash, payka makikunata kuyuchishpami imatapash ni ushanka. 315 niki.- Ruraykunata uchalla ruranamanta.- Kishpichikkuna, maltakuna kamachiyta pakishkata rikukkuna, kamachiyachakkuna, shinallatak Yanapak Wasipi kamachiykunata rikushpa pituykamakkuna, paykunami uchalla ruraykuna tiyachun rikunkakuna. Maykanpash mana uchalla ruraykunata rurashpa kipayachishpa kakkunaka llakichi tukunkami kay kamachiypi nishka shinami llakichi tukunka, kayshuk kamachikkkunapi nishkatapash rikushpami llakichinka. 316 niki.- Ima shina llakichinakunawan katina kakpipash chaytapash yachana hayimanta.Maltata harkashpa yanapak runami chay maltamanka alli yachak chayachina ima shina kay huchachiy apay awpakman rina kashkataka, shinallatak Yanapak Wasipi kamachiykunata rikukkuna, llamkakkunapash, ashtawanpash Kishpichikmi imamanta chay shina llakichina kashkatapash yuyay hapichina, chay rurashkakunawan imata munak kashkatapash yachay chayachina, imata rurashka kipapash imalla tiyanakunamantapashmi willana. 317 niki.- Maltapak kikin kawsayta kasunamanta.- Maltakunapak kikin kawsaytaka tukuykunami kasuna kan, huchachi ruray pacha tukurinkakaman. Imamanta huchachi tukushka kashkatapash pakallami ruray katina kan. Tantanakuyman kayakpika, Kishpichik maykantalla kayashkakunami rina, kamachiyta pakik maltata Yanapak Wasipi rikukkuna, huchachi tukuk maltata yanapak, huchachi tukuk malta, paypak yaya, mama, mana kashpaka chay malta maykanta chaypi kachun akllakpika, chay akllay tukushka rishka kachun. Rikukkunapash, alli yachakushka runakunapash, paykuna rikushkata, yachashkata, willankapakllami chayanka, ima tapuykunatapash tikrachinkapaklla. Chay malta maykan kashkata shinallatak paypak ayllukuna maykan kashkatapash manapacha shukkunaman yachak chayachinachu, chaytaka harkashkami kan. Maykanpash kay nikipi nishkakkunata mana paktachishpa, pakikpika, kay Kamachiypi nihushka shina, uchilla kamachikunapipash nihushka shinami llakichi tukunka. Maykan maltapash anchahuchata, llakikunata rurashka kakpika, kamachiykunata yachakkunapash, pituykamakkunapash, shinallatak chapakkunapash chay llakitaka mana shukkunaman willay ushanachu. Llakichik maltata ima huchamantapash kacharichishpa sakikpika, payta huchachishpa rurashka pankakunatapash tukuchishpa, likishpa saki ushanallami. Malta kashpara kamachiykunata na paktachishpa pakishkakunataka, chay llaki rurashkakunataka mana chapakkunapak pankakunapi, killkashpa rikuchinachu. Maykanpash kay nishkata mana paktachikpika, kamachiypi nishka shinami llakichi tukushka kanka.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

121

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


318 niki.- Tukuyta ima shina rurana kashkata paktachina shinallatak mana shinachu kan ninapash.- Huchachi tukushka maltawan ima shina rurana kakpipash, allimi rikushpa awpakman apanataka tukuykunami paktachina. Kamachiykunata yachakkuna ima yuyayta hapikpipash, paykunata yalli ushayta charikka mana shina kanchu nita ushanallami. Shinallatak llakichikkunata yachakuna wasiman yaykuchina nishkatapash, uchilla kamachiykunapi nishka shinaka, mushukyachi ushanallami. 319 niki.- Minishtishkakunata kushpa yanapana.- Kamachikkunata pakishka maltamanka, ministishkakunata kushpa yanapanami shinallatak llakikunata rurashkawan rikushpa, tukuy yachakunakunata chaskinawan rikuchishpa. 320 niki.- Imapash huchachina tiyashkapi.- Shuk shuk ruraykunawan a chay huchachishkakunata tukuchishpa kakpika mana kutin mushuk tapuykunata, huchachinakunata kallarinachu kashka, malta kutin mana allita rurashka kakpipash, shinallatak shuk mushuk llakikuna rikurishka kakpipash. Shinapash, maykan maltapash, chay huchachishka hawallata, ishkay kutintaka mana huchachi tukushka kanachu. 321 niki.- Wichachi tukushka kashpapash imamanta kishpirishka kanamanta.- Mana imatapash ruray ushashka kipallami maltataka wichay tukushka kachun sakina, chashna rurashka kachunka, Kishpichikmi killkashpa mantana, mashna pachapak kaktapash, kamachiypi rikuchihuk shina rurarishka kachun. Ashakamanlla wichay tukushka kakpipash ima shina katikukta rikushpa, chaykunata awpakman apakkuna maakpika, kacharichi ushanllami. 322 niki.- Rukukunamanta shikan kanamanta.- Asha pachakamanlla wichay tukushka maltaka, mashna pachakunapak wichay tukushka kashpapash, maltakuna alli kanata rikuk wasipimi churay tukushka kanka, rukukunamantaka shikanyachishka.

III KAPAKNIKI IMAPASH AMA SHINA KACHUN HARKANAMANTA


323 niki.- Imata paktachinamanta.- imamantapash huchachi tukushka maltaka, huchachikuk pachami chaypi kana shinami payka, Kishpichikpak awpakmi kanka. Chaypimi ima shina llakichishkatapash rikuchi ushanka. Kay kamachiypi killkashka hawa, shuk yuyaykunata hapishpa ruranaka, mana allichu kan, chayka harkashkami kan. 324 niki.- Kikinllata alli kanakunata rurana.- Kishpichikmi maltakunapak allikuna rurarishka kachun kaykunata killkay ushan: 1. 2. Maltaka paypak wasi ukupilla kachun, shinallatak pi payta rikutiyana kakpipash, Kishpichikmi paytaka shutichinka. Maltaka shukkuna rikushpa katichunmi sakina, mana kashpaka maltakunata rikuk wasipi llamkakkunapash rikuchunmi sakina, paykunami malta ima shina katikuktapash, kishpichikman willanakunka. Kishpichik nishka shinami maltaka paypak awpakman kutin kutin rikurikrinami. Mama Llaktamantaka mana llukshi ushanachu, shinallatak, Kishpichik, maykan kuskapi kay nishkamantapash mana llukshinallachu.

3. 4.

122

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

5. 6.

Kishpichikllatami tantanakuy ukukunamanpash ama richun ninka, chaytapash paktachinami. Shinallatak Kishpichikllatami piwan mana rimay ushanatapash willanka, shinapash kaykunaka mana paypak ayllukunawan shikanyana nisha ninchu, shinallatak imamantapash harkari ushankallami; shinallatak. Imamanta wichay tukushka kanataka kay kati nikikunapi willanchi.

7.

325 niki.- Malta hapi tukushka kashpapash, payta yanapak yuyaykunatapashmi charin, chaykunata ima pachapi charinatami rikuchin.- Tukuy ima huchachishkakunapipash alli rurashka kachunka, payta hapishpa, asha punllapaklla wichay tukushka kashpapash, kaykunatami paktachina: 1. 2. Kay Kamachiypi, 328 niki shinallatak 329 nikipi, nihushka shina kakpillami, maltakunataka hapishpa wichay tukunka, chaytaka Kishpichikmi mantana kan. Hapi tukushka maltakunaka, kamachiykunata mana paktachikkunata wichak wasimanmi apay tukushka kanka. Shinapash chay ukupika paykunataka allimi charina, paykunapak kawsaypah mana llakikunata hapinachu shinallatak alli ruranakunata yachakushpami llukshina. Shinallatak wichak tukushka maltaka shukkunawan rimay ushanallami; shinallatak. Ima kashpapash, maykan maltata wichankapak hapishpapash paykunapak watakunatarami yachana, mana chay watata shina charikpika, kay Kamachiypa 5 nikipimi rikuna, chay washaka kay kamachiypi nikushkatami paktachina.

3. 4.

Maykanpash llaktapak llamkak, kay nikikunapi nishkakunata mana paktachikpika, kamachiyta rikukkunami, llamkanamanta anchuchishpa sakinka. 326 niki.- Imamantapash hapishpa wichanamanta.- Chapakkunapash shinallatak shuk ruranakunapashmi maltataka hapishpa wichay ushan, kaykunamanta:

a) Malta imapash nalita rurahushkata hapishpa. Paytapacha huchachinami kan, pitapash nalita rurahuktapacha rikushpa, shinallatak nalita rurashka kipa, armakunawan tarishpa, paykunapak maki takarishkakunata rikushpa. b) Maykanpash paykunapak kawsayta allichinkapak yanapak wasikunamanta upalla llukshishkamanta; shinallatak. c) Kishpichik hapi tukushpa, wichay tukushkami kana nikpi.
Maykan maltata hapishka kashpapash, imamanta huchachihushkata mana rikuchikpika, mana chunka chusku pachakunatapash wichashpa chari ushanachu. Chay pachakuna yalikpika, chay Hapishpa Wichana Wasita Pushakmi, maltataka kacharichishpa sakinalla. Maykan wawapash mana hapi tukushka kanachu, nallikunata rurahukta rikushka kashpapash. Chay wawataka paypak tayta, mamamanm kuna kan, tayta mamata mana charikpika, shuk paykunata rikuyta ushana wasikunamanmi kachana. Shinallatak wawataka mana Wawakunata Wichak Ukuman kachanachu, shina rurakpika, chay Wichana ukumanta pushaktami paypak llamkana kuskamanta llukchishpa kachanka. 327 niki.- Hapi tukushka kakpi ima shina ruranamanta.- ahani nikipi nikushka shinaka, llakichik maltata chapakkuna hapishka kakpika, uchami llakichik maltatakunata Yanapak

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

123

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


Wasiman36 kachana, chaypika imamanta hapi tukushka kaktapashmi tukuyta willana, charishpaka, imawan nalita rurakushkatapash rikuchinami, shinallatak rikukkunatapash, pi hapishkatpashmi pushana. Maykanpash shuk hapishka kakpika, uchami maykan kuchulla llamkak chapakkunaman rikuchun kuna, paykunami yalli nikipi nishka shina rurana. Hapi tukushka malta makashka, chukrishka kakpika, llakichik maltakunata Yanapakmi, hampina wasiman apachun sakina, chaypimi imamanta makashkatapash yachay kallarinka, maypi chukrishka kaktpash rikunka shinallatak, pi makashka kaktpash rikushpa huchachi ushanka. Llakita rurashkamanta, maykanpash malta hapi tukushka kakpika, Anchahucha Uchilla Kamachiypi maykan mantashkata pakishka kaktami rikuna, chay killkashkakunamanta imatapash mana pakishka kakpika, Llakichik Maltakunata Yanapakmi, chay maltataka kachari ushanalla kanka. 328 niki.- Hapishpa charina imata rurashkata yachankapak.- llakikunata rurakuymanta hapi tukushka maltataka Kishpichikmi wichashka kachun maanka, chayka ishkay chunka chusku pachakamanmi wichay tukushka kanka. Chaypaka, Llakichik Maltakunata Yanapakpashmi imapi llakichishka kaktapash yachachun maanka. Shinallatak chay huchachikunapi, maltapash chaypi kana mana kanatapashmi rikuchinka. 329 niki.- Huchachinapi chaypi kachunmi hapishpa charina.- Llakichik Maltakunata Yanapakmi, Kishpichikta maanka,llakichik maltata hapishpa charichun. Paytaka ishkay chunka chusku pachakamanmi wichay ushanka. Shinami punta tantanakuymanpash, shinallatak huchachinapak tantanakuymanpash chaypi kay ushanka. 330 niki.- Asha punchakunapaklla wichana ukupi churana.- Kay katipi nihuskata rurashka kakpillami, Kishpichikka, llakichik maltakunataka asha punllakunapak wichaska kachun maana. Shinapash chay llakikunata rurashka ninkapakka rikuchinakunatami charina, shinallatak pay chay llakita rurashka kaktapash yachana, mana kashpaka chay llakita rurankapak pay yanapashka kaktapashmi yachana:

a) Maltakuna manarak chunka chusku watakunata paktachishka kakpi. Wauchishkamanta, pitapash aychapi takarishpa mana allita rurashkamanta, shinallatak pitapash shwakushka an wauchishpa sakishkamanta; shinallatak. b) a chunka chusku watakunata charik maltakuna. Anchahuchamanta killkashka kamachiypi nikushka shina llakikunata rurashka kakpi, chaymanta wataywasipi wichay tukushka kachun nishka kakpi.
Asha punllakamanlla wichay tukushka kanataka, ima pacha kakpipash apash anchuchinallami, chaytaka pankapi killkashkawan, mana kashpaka shimillawanpash maankallami. 331 niki.- Asha punllakamanlla wichay tukushka kana, mashna pachata parana kashkamanta.Asha punllakamanlla wichay tukushka kanaka mana iskun chunka punlla yalipak kanachu. Chay punllakuna yalishka washaka, maykan wataywasipi wichay tukushka kakpipash, chaypi rikushpa llamkakka, maltataka llukchinallami, kamachiykunamanta yachakkuna mana maakpillata.

36

Llakichik maltatakunata Yanapak Wasiman: Procurador de Adolescentes infractores.

124

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Wataywasita rikuk runa, kay killkashkapi nishkata mana paktachikpika, llamkaymantapash anchuchishkami kanka, shinallatak huchachishkapashmi kanka.

paypak

332 niki.- Charishkakunata rikushpa wakaychinamanta.- Yachaykunata rurankapakka, Kishpichikmi, malta imata charishkatapash hapishka kachunpash maana, mana kashpaka pipash ama apashka kachun maanka. Kaytaka uchilla kamachiykunapipashmi shina rurashka kachun nikun. Chay charishkakunaka taytakunapakpash, mana kashpaka, payta rikukkunapakpashmi kanka, chaymantami, Runakunapak Kamachiykatikuypi, 2246, 2247 shinallatak 2248 nikikunapi nishka shinata paktachina. 333 niki.- Runakuna paktachinakuna.- Imakunatapash waklichishkamanta, nalikunata rurashkamantaka kullkitami kuna ima shinami Runakunapak Kamachiykatikuypi uchilla kamachiykunapi nikuk shina.

IV KAPAKNIKI IMATAPASH MANA PAKTACHIKPI HUCHACHINAMANTA I Umakillka Huchachi tukushka shinallatak huchachi tukushkata yanapak runakunamanta37. Paykuna ruray katinamantapash
334 niki.- Ima shina huchachinamanta.- Llakita rurashka maltataka kashnami huchachi ushan: kamachiykunata yachakkunapash shinallatak maykan llakichi tukukpash. Paykunaka Anchahucha Kamachiykatikuypi nikuk shinami huchachi ushan. Pakalla imatapash na alita rurashka kakpipash, tukuykunata llakichishka shinami rikuchinka. Chay llakichishkamanta kullkita tikrachinataka, pipash manara kutin huchachikpillatami kuna. Maltataka mana maykanpash shukllaka huchachi ushankachu. 335 niki.- Huchachi tukushka shinallatak huchachi tukushkata yanapak runakunamanta.Huchachi tukushka shinallatak huchachi tukushkata yanapak runakunaka kaykunami kan: Llakichik Maltakunata Yanapak38 shinallatak huchachi tukushka maltakunapash. Llakichi tukushkapash huchachinakunapi kay ushankami, kay Kamachiypi nishkakunata katishpa. 336 niki.- Ministerio Pblico Yanapak Wasimanta Llakichik Maltakunata Yanapakkuna.Llakichik Maltakunata Yanapakkunami huchachinakunapi ima shina kanata maltaman willana, chaypimi wakin maltakunaka huchayuk kashka rikurin. Llakichik Maltakunata Yanapakkunaka kaytami rurana: 1. 2. Malta chaypi kakpi, huchachinawan kallarina. Yachaykunata rurashka kipa, anchahucha ruraywan huchachinapacha kakta, mana huchachina kaktapash. Yachaykunatapash kay Kamachiypi, 309 nikipi nikushka shinami llukchina. Ishkantimanta alli tukunatami maskana, shinallatak kishpichichun maana mana kashpaka huchachishkapash uchalla tukurishka kachun rurana, maykan usharishkapika.

3.

37 38

Huchachi tukushka shinallatak huchachi tukushkata yanapak runakunamanta: sujetos procesales Llakichik Maltakunata Yanapak: Procurador (cf. Paktachik)

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

125

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


4. 5. 6. Ama imapash na alli tukuchun, llakichi tukushkakunatapash yanapana, rikukkunatapash shinallatak alli yachakkunatapash, paykunami yachaykunapi yanapan. Chapakkunapash alli yachaykunata rurashka kachunmi rikushpa awpakman katichina, shinallatak. Uchilla kamachiypi shuk ruraykunatapash paktchina.

Llakichik Maltakunata Yanapakkunataka Ministerio Fiscal Yanapak Wasimi shutichina. Shinapash, puntaka, paykunapak kawsaymanta rikuchik pankakunat rikuchishpami mishana kashka. Paykunaka uchilla kamachiykunapi nihuk shinami Fiscal tukunkapakka tukuyta paktchina kashka. Shinallatak wawakunapak, maltakunapak hayikunamanta alli yachashkatapashmi rikuchina kashka. 337 niki.- Llakichi tukushka.- Llakichi tukukka tukuypi paktami kati ushanka. Shinallatak imapipash mana pakta kanata ruranakuk shina kakpika, ima pankatapash killkashpa mitsari ushanallami. Kaykunapika Llaki tukuk Maltakunata Yanapakmi tukuypi rikushpa yanapanka. Llakichi tukukkunaka imata kashpapash Maltata Yanapakman willanallami kan. Shinallatak ashtaka nalikunata rurashka kakpipash, llaki tukushkapak hayikunata paktachishpami, huchachikunata ruray ushanka. 338 niki.- Ofendido en delitos de accin pblica de instancia particular.- En el caso de los delitos pblicos de instancia particular sern perseguibles solo a instancias e inters del ofendido, se requerir la denuncia conforme a las reglas establecidas en la legislacin penal y procesal penal. 339 niki.- Tukuykunata harkashpa yanapak.- Wawakunata shinallatak maltakunata allipacha harkak ushakkunami tiyana, paykunami maltakunata tukuypi harkay ushanka. Tukuyta harkashpa yanapakkunata Defensora Pblica Nacional Yanapak Wasimanmi kimirishka kanka.

II Umakillka Huchachinakunapi asha asha rikuchinamanta


340 niki.- Asha asha rikuchina.- Kamachiyta pakishka maltata huchachishpa llakichinaka kashna shinami kana: 1. 2. 3. 4. Rikurayakmi imata rurana kashkata rikuchinka. Kallari kayashka. Huchachinkapak kayachishka, shinallatak. Huchachishkakunata mana chaskina pachakuna.

Shukniki Pakma

Taripaykunata uchalla rurana pacha


341 niki.- Yachak chayana shinallata taripaykunawan kallarina.- Ancha huchachiy llakita rurakukta, kaykunata rukuk wankurishkakuna, shuk malta wawa chay llakita apakukta all yachashpaka, Paktachik39 runami Taripay kallarinka, paktakay wasimanta chapakkunawan, shinapash paymi ima shina katinataka rikuchinka.

39

Paktachik = Procurador

126

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

342 niki.- awpashpa Tapuchina.- Manarak rurayta kallaripimi, Paktachik runaka tapuchiyta ushanka. Kay awpashpa tapuchinaka ima shina kashkata ima llakita chay huchachi tukuk malta rurashkata all yachankapakmi. Maykan malta llakita rurashkata yachashpaka, tapuchiytaka sakinkami. 343 niki.- Taripay ruray mashna pachapi tukurinamanta.- Ima llakita charishkata yachankapak taripay ruraykunaka ima llakita kunatapash rikuchinka, Pactachik runa taripanaka mana chusku chunka pichka punllakunata yallinkachu. Shukkunaka mana kimsa chunka punllakunata yallishpa kankachu. 344 niki.- Paktachik runapak yuyayta rikuchinamanta.- Taripay tukurishka washa. Paktachik runa mana ima llakipash tiyashkachu, kay maltaka ni ima llakita mana rurashkachu nikpika, tukuy pankakunatami wakaychinka kanka, ima harkata churashkapash chypimi pitirinka, kaya yuyayta rikuchishkataka killkashpa, tukuyman uyachishpami, chaytaka tapuchiyta kallarishka punllamanta yupashpa pichka punllapimi tukuchina. Chay huchachi tukushka malta llakita rurashka kakta yachashpaka, huchachishpami tikrachinka shianpash ama huchachi tukunkapak imatapash rimashka kapika chay rimashkatapash churashpami tikrachinka. Ima nishpa tikrachishkata pichka punlla washapimi rurashka kanka, ima pachapi wawakunata, maltakunata huchachi kallarishka punllamanta yupashpa, chay yachak chayachinataka kunka, kallaripi rurashka pankakuawan paktami kunka. Huchachishka killkaka ima llakita rurashkata, imamanta rurashkatapash, chay maltapak shutitapash ayllu shutitapash, maypi chashna tukushkatapash rikuchishka, tukuy ima tiyashkatapash tantachishkami kanka. Ishkayniki Pakma

Ima shina apash tukuchinamanta


345 niki.- Alli tukunamanta.- Paktachik runami all tukunataka maskanka shinapash kay kamachiypi 330 nikipi nishka shina kakpika ukuman wichana kakpika imata ruraytapash mana ushankachu. Alli tukunkapak rimarina tantanakuypika chay huchachi tukushka maltapash, yaya mamapash, payta yanapakkunapash, na kashpaka maykan wiachikkunapash, shinallatak huchachi tukukpashmi kanka, Paktachik runami ima shina sakiriktapash uyachinka shinallatak rimashkakunatapash uyanka. Alliman sakirinakpak munakpika, Paktahcik runami, wawakunata maltakunata yanapak Kishpichik runaman, huchachishka killkakunati rikuchinka. 346 niki.- Alli tukunkapak kayachishka.- Alli tukunkapak wankurishkakuna kayachishka tiyakpika Wawakunata maltakunata yanapak Kishpichik runami wankurishkakunawan kayakachanka, chay wankurishkataka ima punlla maashkamanta chunka punllapimi rurana, shinallatak ishkantitami ima niktapash uyanka, ishkantillatak alliman sakirikpika shuk killktami rurana kan, chay killkakunapika imatalla paktachinata, ima pachapi paktachinatapashmi willakunka. 347 niki.- Kishpichik alli tukuchun kayachishkamanta.- Wawakunata, maltakunata yanapak Kishpichik runapash all tukunaman kayachinallami, shinapash 330 nikipi nishka shina, ukuman wichana mantashka tiyakpika mana imata ruray ushanachu. Kaytaka kallari wankuriypimi maashka kanka, Chay wankuirykunapaka Kishpichik runami kaya kachanka. All tukushpa sakirikpika shuk ari nishka killkatami ruranka hawaman nikipi nishka shina.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

127

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


348 Niki.- Ruranakuna imata charishkamanta.- Alli tukunkapak ari nishpa killkashkakunapimi imata ruranakunatapash killkashka kan. Chaykunapika nalikunata rurashkamanta ima shina allichinakunatapashmi killkashka kan, shinallatak llakichik maltapash nalita rurashkamanta imatalla rurana kashkatapashmi rikuchikuna. Kallari kayaypimi alli tukunkapak killkashkakunatapash rurashka. Alli tukunkapak ari nishpa killkanakunataka, Llaki tukuk maltakunata yanapakmi rurachun atichina, chay kipaka, Kishpichikmi chay killkashkataka chaskinapacha kan. Shinami maltata huchachinakunapash a mana katinka. Shinapash, llakichishkamanta imatapash paktachina kashkataka paktachinapachami kanka. Ishkantimanta maykanpash mana alli tukushun nishpa kakpika, huchachinakunawan kati ushanallami kan. Shinallatak nallita rurashkamanta allichinawanpash katinami kan. 349 niki.- Ashakamanlla huchachishkata pakichina.- Tukuykuna yachakta llakita rurashka kakpika, Paktachik kashpapash, mana kashpaka Wawakunapak shinallatak Maltakunapak Kishpichikmi, yachaykunata ruranatapash shayachi ushan. Chayta rurankapakka, maltatapashmi tapuna munak, na munakta yachankapak. Maashkakunata chaskishka washaka, Wawakunapa, Maltakunapa Kishpichikmi kallari tantanakuyman kayanka. Llakichi tukushka chay tantanakuyman rikpika, Kishpichikmi pay ima nishkata uyana. Llakichi tukushka maltata nalimanta pakakpashmi chay tantanakuypi kana, chaypimi imakunata kallarichishka kashpapash shayachi ushanka. Ima yachaykunata rurankapak kallarichishkatapash shayachishpaka, imamanta shayachishkatapash killkashkami kana shinallatak hayipi imakunata nikushkatapashmi killkana; ayllukunapash imapilla yanapana kashkatapash; llakichishkamanta, waklichishkamanta ima shina allichinatapash; ima pachapi, ima shina chay paktachinakunata rurana kashkatapashmi rikuchina, chay pachataka, huchayuk kakpi mashna pachata kushpapash, chay pachatami chuskupi rakina, shuk rakishkapi rikushpami, chay pachapimi ima nalikunata rurashka kashpapash, allichina kan; shinallatak maykan yanapak wasi ayllukunatapash yanapana kashkatapashmi rikuchina, imamanta chay yanapak wasita churashka kashpapash killkanami kan; shuk wasimanta shukman yalishpapash, shinallatak llamkana kuskamanta shukman yalishpapash, yachakuna wasimanta shukman yalishpapash, maltaka, payta Yanapakman willana kashkatapashmi killkashpan sakina. Ashakamanlla huchachishkata pitichishkataka mana ashtawan huchachita ushankachu. 350 niki.- Rurankapak ari nishkakunata paktachishka mana paktachishkata rikunamanta.Maykanpash llakichik malta, rurashami nishkata paktachikpika, paypak Yanapakmi, Wawakunapak, Maltakunapak Kishpichikta maana chay huchachishkakunata alchichun, mana paktachishka kakpika, huchachishpa katichunmi maanka. 351 Niki.- Paktakay ari nishkawanmi ima llakita rurashka kakpipash kispichi ushana.Llakikunata rurashka kakpika alli tukuchun nishpami wichachun maan, paykunatami, llakikunamanta kishpichi ushanalla, kay katikunata paktachishka kakpi:

a) Malta ari nishka kakpi. b) Mana tukuykunapak rinripi uyarishka kakpi; shinallatak. c) Llakikunata rurashkamanta yachaykunata chaskichun manara maashka kakpi, shinallatak awpallata mana shuk kishpichishkata charishka kakpi.

128

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Llakikunata rurashkamanta kishpichinaka mana imatapash rurashpa shayachinapi kan, shinallatak ima llakita rurashka kashpapash, maltapash mana imata rikunata charinchu. Kishpichishkamantami, maltaka, paytapash, paypak ayllutapash yanapak wasimanmi kachay tukushka kana, shinallatak paypak ayllu llaktapakmi allikunata rurashpa llamkanka, shinallatak mana wichay tukushka kashpapash pipash paytaka rikuriyankami. Llakichi Tukuk Maltata Yanapakmi, Kishpichikpak awpakpi maana maltata kishpichishka kachun. Shinallatak alli tukushka kachun wichay tukushka kana maltapashmi kishpichichun maay ushan. Kallari tantanakuypimi kishpichichunka maana. Llakichi tukushka chay tantanakuyman rikpika, Kishpichikmi pay ima nishkata uyana. Kishpichichun nishpa killkashka kipami, maltataka yanapa wasiman kachana. Chay yanapak wasikunaka uchilla kamachiykunawan chaskishkami kana. Kishpichichun nishpa killkashkaka kaykunatami charina: imamanta kishpichishkatapash, shinallatak kishpichinamanta uchilla kamachiykunapi imata nihushkatapash; imamanta chay yanapana wasiman kachaska kashkatapash; shinallatak, kaykunata rurashkapash imamanta alli kashkatapasmi killkana. 352 niki.- Llakichi tukuk Maltata Yanapakmi, watapak wichay tukushka kana maltataka kishpichi ushan.- Llakichishkakunata yachashka kipa, chay llakikuna anchahuchamanta killkashka uchilla kamachiypi nikushka shina kakpi, chaymanta shuk watata wichay tukushka kana kakpi, chay hawa, chay na alita rurashkapash mana tukuykunata llakichishka kakpika, Maltata Yanapakmi kishpichichun maanka, shina rurashpami huchachinkapak killkashkakunatapash alchishpa sakinka. 353 niki.- Wawa kashpa, malta kashpapash, ima nalita rurashkamanta, shuk watapak wataywasiman wichachun kachana kakpika, Kishpichikmi rikuna kan.- 351 nikipi shinallatak 352 nikipi nihushka shina kullkikunapi paktachishka kakpika, shinallatak Maltata Yanapakpash mana kishpichinkapak munakpika, maltami kallari tantanakuypi tapuykunata ruray ushanka, imamanta chashna ruraktapash. Kishpichikmi killkashkata rikushpa, kishpichina kashpapash kishpichinka, mana kashpaka huchachinakunawan katichunpash chaskinka. Kishpichik imatapash nishka washaka mana pipash imata ni ushankachu. Kimsaniki Pakma

Kallari tantanakuy
354 niki.- Llakichi tukuk Maltata Yanapak ima nishkata chaskina.- Llakichi tukuk Maltata Yanapakmi, yachaykunata rurashka pankata Kishpichikman kunka, shina rurashka kipami, ima punlla, ima pacha kallari tantanakuyta charina kaktapash maanka. Chay tantanakuypimi, maltata llakichinapacha kaktapash rikuna. Chay tantanakuytaka, tantanakuy tiyachun maashka punllamanta, sukta killa kipami rurana, shinapash mana chunka killa yalichun sakinachu. Llakichi tukukpash chay tantanakuyman rinkapak munakpika, Maltata Yanapak killkashka pankapimi paypak shutita killkana, tantanakuypak shuk punlla illankakamanmi chaytaka ruray ushan. Paypak shutita killkashka kipaka tukuylla tantanakuymanmi chayay ushanka. Paypak shutita killkarik pachami kamachiyachakpak casillero judicial nishkatapash killkashpa sakina. Kishpichik Wasipi rikuchik antakunata charikpika, tukuyllami willaykunataka paykunapak rikuchik antakunaman kachachun maay ushanalla kan.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

129

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


355 niki.- Kayashka.- Kallari tantanakuyman kayaypika,ima pacha, ima puncha tantanakuna kashkatami willana kan. Rikurayakmi imata rurana kashkatapash tukuykunaman riksichishka kanka, shinallatak maltata harkak mana tiyakpipash, chay killkashkapimi pi kanatapash rikuchishka kana. Tantanakuyman kayashkataka, Llakichi tukuk Maltata Yanapakmanmi willana shinallatak maltata harkakmanpash, maltataka awi awimi kayakrina mana kashpaka shuk killkashka boleta nishkata sakikrishpa. Shinapash domicilio judicial nishkataka mana kunachu kan. Shinallatakmi rurana, llakichi tukushkakunapash tantanakuyman rinkapak killkarishka kakpika. 356 niki.- Kallari Tantanakuy.- Kallari tantanakuytaka Kishpichikmi rurana.Paymi Llaki tukuk Maltata Yanapak killkashkata riksichinka. Katipika, tukuykuna rimashkatami uyanka ashtawanpash, Llaki tukuk Maltata Yanapaktami kallaripika uyanka, chay kipami, maltata harkaktapash uyanka. Kayshukmanta, chayshukmanta yuyaykunata uyachishpa rimanakunataka harkakmi tukuchina. Llakichi tukushka rimankapak munakpika, tukuyta riksichishka kipami rimachun sakina. a tukuchinapimi, malta chaypi kakpika paytapash uyana. Kamachiy yachakkunapashmi paykunapak harkay tukushkakuna maykan hayikunata charishkatapash rikuchinka, shinallatak imamanta chay hayikunata paktachina kashkatapash. Kamachiy yachakkuna paykunapak harkay tukushkakunapak hayikunata rikuchishka kipa, shinallatak maltata uyashka kipami, Kishpichikka, huchachishkakunawan Katina kakta, mana katina kashkatapash ninka. Chusku chunka pusak pacha kipami, killkashkapi ima yuyayta hapishka kashpapash riksichinka. Imamanta shina rurashkatapash, hayipi imata nikushkatapash. Huchachishkakunata puntata tukuchishka kakpika, Kishpichikmi, llakikunata rurashkamanta kishpichina nishkata paktachichinka, mana kashpaka yachaykunata rurankakaman shayachinka, mana kashpaka ishkantita alli tukuchun maanka. Tantanakuy alli rurarishka kachunka, Kishpichikmi alli yuyaykunata hapishpa rurana kan, chaymantami, pi rimana kakpipash, tukuykunaman chay pachatallata kuna kan. 357 niki.- Huchachishpa llakichina tantanakuyman kayana.- Huchachinkapak kayashkapimi, Kishpichikka ima puncha, ima pacha tantanakunatapash rikuchishpa kachanka. Shinallatak maltatapash paypak aychapi, yuyaypi, kawsaypi yachaykunata rurarichun kachanka. Chay yachaykunataka Oficina Tcnica shutipi llamakkunami rurana, manara tantanakuy tiyakpillata. Tantanakuytaka, willashka punllamanta, chunka puncha kipami rurana, shinapash mana chunka picha punchataka yalinachu. 358 niki.- Rikuchinakunata riksichina.- Kamachiy yachakkunaka tukuylla ima yachashkakunatami kallari tantanakuypi riksichina, chaytallatami huchachinkapak kayashka tantanakuypipash riksichina. Chay willaypika, rikuchinakuna maymanta llukshishkatami willana, shinallatak imatalla chariktapash, pankakunatapash, rikuchinakunatapash maymanta llukchishka kashkatapashmi willana. Shinallatak maykan rikukkuna kaktapashmi willana, alli yachakkuna maykan kaktapash, paykunapak shutikunawan, kipa shutikunawan, imapi llamkaktapash, maypi kawsaktapash, shinallatak imamanta willachina kaktapash; imata ruray ushana kashkamanta,

130

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

imapak chayta ushana kashkamanta; maykan killka willaykunata kachana, mana kashpaka, maana kashkamanta, imapak kachana kashkatapash. Minishtirishka killkashkakunatami kachana, Huchachina Tantanakuypi rikuchishka kachun. Chuskuniki Pakma

Huchachishpa llakichina tantanakuy


359 niki.- Huchachishpa llakichina tantanakuy.- Huchachishpa llakichina tantanakuy kallarichishka kipaka, Kishpichikmi, Killkakta maanka, 356 niki tukuripi sinchiyuyayta killka katishka kachun. Chay kipami, Llaki tukuk Maltata Yanapakta rimachun maanka, chay kipaka maltata harkaktapashmi rimachun maanka, maltapak hayikunata riksichichun. Chay kipami maltata huchachik rikukkunapash rimanka shinallatak maltata harkaktapash rimachun sakina, alli yachaykunata rurakkunapashmi rimanka, paykunaka willaykunapi pallashkakunata rikuchishpami rimankakuna, rikuchishun nishkakunatapash rurashkami kana; chay tantanakuypika rikuchinakunataka rimashpami rikuchina, huchachishkakunamanta ima shina rikuchi ushashpaka rikuchinallami kan, chaykunataka tantanakuyman rikkunamanmi tukuykunaman riksichina. Kamachiy yachakkunami, rikukkunatapash shinallatak alli yachakkunatapash tapuykunata ruray ushan. Rikuchinakunata riksichishka kipami, Kishpichikka, Llaki tukuk Maltata Yanapak rimashkatapash shinallatak maltata harkak rimashkatapash uyanka. Paykunaka, malta maykan hayikunata charishkamantami rimanka. Paypurapash imatapash tikrachichunmi 15 uchilla pachakunata kuna kan. Maltapash Kishpichikman imatapash ninkapak munakpika, paytapashmi uyana. Kishpichik shina kana nikpika, kamachiy yachakkuna rimashka kipa, maltapash rimashka kipa, rikukkunapash, alli yachakkunapash kutin rimashun nikpika, rimachun sakinallami, paykunapak rimashkata, paykuna yachashkata riksichichun. Rikuchinakunatapash riksichishka kipa, maltapak hayikunatapash riksichishka kipami, Kishpichikka tantanakuytaka tukuchi ushanka; shinapash maykan kamachiy yachak ashtawan mushuk rikuchinakuna tiyachun maakpika, Kishpichikka mushuk rikuchinakunata maskashpa apamuchun maay ushanallami, chaykunami ashtawan alli yachaykunata rurachun yanapanka. Ishkantimanta alli kanata rikushpami Kishpichikwan ima ruraykuna tiyakpipash chaykunata rikuchinkapak maay ushan. Kamachiy yachakkunapash rikuchinakunapika kaytami tarinchi, mana kashpaka, kaykunaka mana shinachu kashka nishpa ishkantimanta rimarinallami, shinallatak, paypura rimarishpaka, Kishpichiktapash, imata kashpapash chayllapi sakichun maanallami. Llakichi tukushkatapash rimachun sakishpaka, paytaka, Llaki tukuk Maltata Yanapak rimashka kipami paytaka uyana. Kamachiy yachakkuna, imatapash ama yuyaypi hapishpa, yankapi sakishka kachun maakpika, chaytaka Kishpichikmi chaytaka rikuna manra sinchiyuyayta hapishpallata. Tukuylla tantanakuytami rimashkawanlla rurana, mana ima killkashkatapash chaskinachu, shinallatak Kishpichikmi alli yuyaykunata hapi ushanka, randimanta alli parlaykunata charichun, rimaykunapi ama imapash llakikuna tiyachun. Tukuykunatami rimachishpa, uyana kan, tukuykuna pakta hayikunata charishka kashkamanta.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

131

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


360 Niki.- Malta mana chaypi kakpi.- Tantanakuy kallarina pachapi, malta pakakushpa rishka kakpika, mana chayashkamanta killkashpa, chay tantanakuytaka tukuchinka, shinallatak ima huchachinakunatapash mana ruray ushankachu, malta chaypi pakta kankakaman. 361 niki.- Rikukkunaka shikan shikanmi kana.- Huchachinkapak rurashka tantanakuypika, rikukkunaka mana pakta kanachu, paypurapash karullami kana, mana rimay ushanachu. Kishpichik imatapash tapukpillami paykunaka imatapash tikrachina kan. 362 niki.- Shayachina shinallatak shuyachina.- Huchachinkapak tantanakuytaka shuk kutinllami shayachina, shinallatak kimsa punllakamanlla, kamachiy yachakkuna maashkata. Kallarichishka kipaka, kimsa punllatallami shuyachi ushan, pipash killkashkawan maashka kakpi, mana kakpika, maykanpash kamachiy yachak maashka kakpi. 363 niki.- Sinchiyuyay (shinami kanka nishka).Huchachinkapak rurashka tantanakuy tukurishkamanta kimsa punlla kipaka, Kishpichikmi, maltatapash huchachishkakunamanta kacharichishpa kachun sinchiyuyayta killkanka, mana kashpaka maltaka llakita apanka nishpami willanka, shinallatak alli tukuchunmi yachakuna wasiman kachanka. Pichaniki Pakma

Mana shinachu kan nina (impugnacin)


364 niki.- Ashtawan ushayta charikpak awpakpimi huchachishkata anchuchichun maana.Ashtawan ushayta charikpak awpakpimi huchachishkata anchuchichun maayta ushan, uchilla kamachiypi nihushkata katishpa. 365 niki.- Corte Superior Yanapak Wasipi pankakunata rikuchina.- Corte Superiormanta killkashka pankakunata hapishpaka Kishpichikmi tantanakuyman kayanka; kamachiy yachakkunapash paykunapak harkay tukushkakunapak hayikunata riksichichun. Corte Superiorpi maaykunata rurashka pankakunaka, sakishka punchamantaka, mana chusku chunka picha punchakunata yalishpa chaypi sakirinachu kan. 366 niki.- Sinchiyuyaykunata mana chaskichikkuna.- Ashtawan ushayta charikpak awpakpi huchachishkata anchuchichun maanatapash, imapash ama ashtawan katichun maanatapash, huchachishkakunata tukuchinatapash, kutin rikunatapash uchilla kamachiypi nikuk shinami rurana.

III Umakillka Kamachikkunata pakikkunata huchachinakuna


367 niki.- Kishpichikpak rurana.- Llakichik maltata rikuk Kishpichikmi, maltakuna nalikunata rurakpipash huchachi ushan, shinallatak allpata purik antawakunapi ima kamachiykunata pakikpipash, paymi rikuna kan. 368 niki.- Ima shina ruraykuna katinamanta.- Huchachinataka shuklla tantanakuypimi rurana, chaypaka, llakichik maltatami kayana. Sinchiyuyaytapash chay tantanakuypillatami riksichina, chay yuyaytaka tukuykunata uyashka kipami hapina, chay nishkataka pipash, ima shinapash mana paki ushankachu.

132

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Kamachiykunata pakishkami ninkapak tantanakushka punchamantaka, chunka punlla kipakamanllami huchachita ushanka.

V KAPAKNIKI YACHAY WANKURIY KAWSAYMANTA KAMACHIYKATIY I Umakillka Kallari yuyaykuna


369 niki.- kaywanrikmanta40 shinallatak rikuchikmantapash.- Yachay wankuriy kawsaytaka Paktakay kamak mantashkami, chay malta anchahucha llakita rurashkata yachashka washami kaytaka ruranka. Shinapash chay maltapak kawsay all tukuchunmi shina ruranka, pay llakita rurashkata ima shinapash tikrachichun yuyashpa. Yachay wankuriy kawsaymanta kamachiykatiytaka Kishpichik runami ruranka, chaykunaka kaykunami kanka: 1. Kunay41.- shinchi shinchi rimashkakunawanmi kunanka, kishpichik runami maykan huchayuk maltata shinallatak paypak yayamamatapash, yanapakkunatapash, chimapapura all sinchita rimanka, mana allita rurashkata yachachun. Kunaykunawan shinallatak all kawsaymanta kamachiykunawanpash.- hawaman kallari yupaypi kunashkakunapi nishka shina kamachiykunata imatalla ruranata shinallataka imata mana ruranatapash rikuchinka, shina rurashpami mana allita rurashkata yachashpami kutinka mana ruranka, kikin aylluman tikrarishpa tukuykunawan all kawsayta ushanka. Intichakuna43 shinallatak ayllukuna yanapanatapash.- kaytaka maltapash, yayamamapash, maykan payta yanapakkunapash ruranami, intichakuna ruraykatichiykunapi kimirishpami ayllukuna yanapanami, shina rurakpimi kikin ayllupi shinallatak kikin llaktapipash all kimirishpa kawsayta ushanka. Lakichishkata allichinamanta.- kay kamachiyka llakita rurashka malta ima shina all rurashpa tikrachinamanta, imata rurashpa allita rurana kashkatami rikuchikun, llakichiy tukuk ama llakirishka sakirichunmi payllana kashkata kuna kan. Ayllu llaktapi llamkayta ruranamanta.- Ayllu llaktapi alli rikurinkapakmi ima all ruraykunata rurana, ima shina Kishpichik rikuchishka shina, shinapash paipay aychapi pay yachakunapi mana harkashka kanatami rurana, yachashkata ushanatallami rurana, paypak yachakunapi all kanata. Rikurayana kishpikay43.- kay kishpikayka imata ruranata imata paktachinata rikurayashpa kanata Kishpichik mantashakami, shinami intichakunata, imapi yanapanata, rikurayanata shinallataka all tukuk mama all tukuk rikunatapash. Kikin wasipi wichashka kanamanta.- huchachi tukushka maltaka, paypak wasi ukupillatami wichay tukushka shina kanka, mana wasita shitashpa rinachu, shinapash yachakuna wasiman, llamkana kuskamanta rinallami kanka. Kanchisri tukuriy punllapi wichashka kanamanta.- Ashatalla kishpikayta kushkami kanka, shinapash kanchisri tukuiry punllakunapika rinkami all kanmanta yachakuna

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

40 41 42 43

Kaywanrik = finalidad (manta = morfema) Kunay = amonestar Intichakuna = orientar Kishpikay = libertad

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

133

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


kuskaman pay allikanamnta yachakushpa katinkapak, shina paktachishpami kikin aylluwan all kanatapash shinallata yachakuna wasiman, llankana suyuman riytapash ushanka. 9. Chawpitalla wichay tukushka kanamanta.- huchachi tukushka maltaka chawpitalla waichay tukushkami kanka, shinami chay maltaka all tukunata maskak maltakunawan wichay tukushka kanka, pay yachakuna wasiman rinata llamkana wasiman rinataka mana harkashkachu kanka; shinallatak.

10. Kamachiy wasipi wichay tukunamanta.- Kayka llaki tukushka maltakunata ama llukshichun wichanami, shinamantami huchahchiy tukushka maltakuna wichashka ukupi churashka kanka. Kay llakitaka chunka chusku watata yallishka maltakunaman, paykunaka anchahuchata rurashkamantami chay llakitaka apanka. Manarak chusku chunka watata paktachik matakunataka, wauchishka kakpi, wauchik kakpi, maykan runata shuwashpa apashpa wauchishka kakpimi kay llakitaka kunka. 370 niki.- kamachiykatiykunata44 paktachinamanta.- Maykan malta anchahuchata rurashkamanta killkapi huchachishpa churashka kakpika, yachakuy kamachiykatiytami churana hawaman nikipi nishka shina, shinapash ama yapata llakichishka kachun rikunami, shinallatak 319 nikipi rimakuk paktachiykunata rikushpami rurana, chaykunaka kaykunami kan: 1. Kamachiykunata pakikpika, kunana kamachiytami rurana shinallatka kay ukuman churashka kunanakunatapash:

a)

Kunanatapash shinallatak allita rikuchik kamachiykunata shuk killamanta kimsa killakaman yachachinatapash.

b) Inichakunatapash shinallatak ayllukunami yanapana, shuk killamanta kimsa killakaman. c) Paypak kikim llaktapi llamkachinami kanka shuk kanchisrimanta shuk killakaman; shinallataka. d) Wasi ukupillata wichamanta shuk kanchisrimanta kimsa killakaman.
2. Anchahucha llakita rurashka kakpi kay llaktapi kamachiykuna nishka shina, wichana llakita kuna kakpipash, kunan llakita kunallatakmi kanka, kay ukuman nishka shina kakpika.

a) Kunanami kan, shinallatak kamachiykunata churanami kan shuk killamanta sukta killakaman. b) Intichakunami hsinallataka ayllukunami yanapana, kimsa killamanta sukta killakaman. c) Paypak kikin llaktapimi llamkachina kan, shuk killamanta sukta killakaman. d) Kishpikaytami kuna shinapash rikushpa katinami kanka, kimsa killamanta shuk watakaman. e) Paypak wasipillatami wichay tukunka, kimsa killamanta shuk watakaman. f)
Wichanmi kan kanchisri tukuriy punllakunapi, shuk killamanta sukta killakaman, shinallatak.

g) Asha punchakunatalla wichay tukunamanta, kimsa killamanta ishkay watakaman.

44

Kamachiykatiy = medidas (kuna= pluralizador; ta = acusativo)

134

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

3.

Anchahuchata rurashkamantaka kay llakta kamachiypika wichana llakitami kuna nikunmi, shinapash kay ukuman churashka kamachiykunatapash paktachinami kanka.

a) Kacharishka kakpipash rikunami kan chunka ishkay killakaman. b) Wichanami kan shinapash rikushpa katinami ishkay watakaman; shinallatak. c) Wichana ukupimi churana, chusku watata paktachinkakaman.
Huchachi tukushpa wichana wasikunapi wichay tukushka maltakunaka, ishkay chunka chusku killakunata yalishpaka, paykuna allita rurashpa rikuchishka kashpaka punchakunata pichiyachispa rita ushanmi, kay wasikunata rikukkuna paykunapak yachanakunapi alli kaskata rikushpa, llamkanakunapi alli yachakushpa rishkata rikushpami shuk punchataka ishkaypi yupashpa shuk allitawillay45 rikuchik pankata kunka. Kay allitawillaytaka maltakuna llakita rurashkakpi wichana Wasita rikushpa pushakmi kunka shinallatak all yachakushkakuna wankurishkakunapak killkakamakpasmi kunka, shinallatak killantimi Kishpichikman rikuchina. 371 niki.- Mushukyachina na kashpaka shuk mushuk wankuriyachaykunata churana.kishpichik runami, mushukyachiytapash shuk mushuk wankuriyachaytapash churay ushanka, shinapash wichashkakunata yanapak wasimanta alli yachakkunami allita willak pankata kachamunka, shinallatak kay ukuman nishkakunata paktachishka kakpipash:

a) Malta chunka pusak watata paktachikpi, shinallataka wichana ukupi mashna watakunata paktachina kashkamanta chawpita paktachishka kakpi. b) Llakita rurashka maltakunapak Wichana Wasita Pushak maashka kakpi ; shinallatak. c) Sapan sukta killa, malta na kashpaka payta yanapak maakpi.
372 niki.- Paktachina kashkata mana paktachishka kakpi.- Paktachina kashkata mana paktachishka yiyakpika 370 nikipi nishkakunamanta ashtawan llakita apanatami rikuchina, shinallatak chay malta paktachina kashkata mana paktachishka kakpika, Kishpichik runallatakmi shuk paktachinakunata rikuchinka, ima shina llaki kashkata rikushpa. Kay kamachiy 369 nikipi shuk, ishkay, kimsa, chusku shinallatak pichka yupaykunapi nishka shinaka, mana imata ruranachu kanka, pusak yupaipi, iskun yupaypi nishka shinaka, shinallatak kay kamachiypi sukta yupaypi, kanchis yupaypi shinallatak pusak yupaipi nishka shina mana paktachikpika, ashtawan sinchi kamachiytami churana tukunka, shinallatak wichana ukupi churanallami kanka. 373 niki.- Imata llakichishkata, imata apashkatapash tikrachinamanta.- mana allita rurashkamantaka yachay wankuriy kamachita kuna kan, maykan llakita apakmi huchachiyta ushan imatalla llakita rurashkatapash tikrachishka kachu, ima shina kamachiypi nishka shina. 374 niki.- Kamaypaktay.- Ashtaka llakita rurashkamanta huchahiyka, ishkay watapimi tukuy rurarinka.- kamachikta mana paktachishka kakpika shuk killapimi tukurinka. Yachay wankuriy kamachiyka tukurinkami Kishpichik churashka pacha tukurikpi. 375 niki.- Malta mashna watata chariskata rikuna.- Yachay wankuriy kamachiyta churankapakka, rikunami kan chay malta mashna watata charishpa chay llakita rurashkata.

45

Allitawillay = certificado

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

135

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


II Umakillka Ruranakunamanta shinallatak kamachiykatimantapash
Shukniki Pakma

Kamachiykatiyta rurana
376 niki.- Kamachiykatiyta rurak wasikuna.- kay wasikunaka maltakuna llakita rurakpi wichana ukumi kan, chyapimi kamachiykatiy ruraykunataka rikuchinka, shinapash Mama llaktami rikunka chapakkuna ima shina chay kamachiyta apanataka. Llakita rurashka maltakunapak wichana wasitaka tukuypak rurakkunapash shinallataka paykunapaklla rurakkunapash pituymaayta ushanmi, shinapash kay kamachiypi nishka shina shinallatak Alli Rurayta Rikunkapak Wankurishkauna churashka kamachikpi nishka shinapash. 377 niki.- Ukupi wichashka kakpi yanapanamanta.- awpak nikipi kamachik nishka shinami rurana shinapash shuk kamachiykunata rikushpa all yanapanatami churana, ima pachata chay malta ukupi kankakaman, ima ruray ushana kashkatapash shinallatak maykan kay hayikunata mana paktachikpi ima pituykamayta katina kashkatapash. Ashtawanka kay hayikunatami paktachina kan: 1. 2. 3. 4. Paypak kikin kawsayta, kurakchayta46, paypak aychapi all kanata, shinallata kikin yuyaypi alli kanata. Kamachiypi pakta kanata, ama manyaman churashka kachun. Yaya mamapak, ayllukunapak, payta yanapakkunapak kuchullapi wichashka kachun. Mikunata hapina kashkata, all uksita charina kashkata, yachay wankuriy kawsayta paypak watata charikkunawan charina kashkata, paypak all kanata, shinallatak all yachakuyta hapishkakuna rikushka kanatapash yachachun. Kallarimanta ima shina shukkunawan kawsanamanta, imatalla rurana kashkata, shinallataka hayikunata charishkatapash yachak chayachinami, shinallatak imamanta llakita hapina kashkatapash. Maykan kamaktapash maaytapash ushanmi shinallatak kamakkunapash chay maashkataka tikrachinami kan. Kikin ayllukunawan rimayta ushanata, ima shina uku kamachiypi nishka shina, ima pachapi, ima punllapi, ima shina rinamantapash, shinallataka payta yanapak kamachiy yachakwan na kashpaka payta yanapakwan rimanata; shinallatak. Rimanata mana harkana kashkata, shinallatak manyaman mana churanata, mana llakita kunalla kashkatapash, shinapash payta kashpa shukkunata kashpapash yanapamanta kakpika manyaman churanalla kashkata, chashna rurana kashpaka Kishpichik runaman willanami kanka, rikushpa mushukyachinalla kakpika pay rikuchun.

5.

6. 7.

8.

378 niki.- Llakita rurashka maltakunata, wichana wasipi chaskinamanta.- Wichana wasipika, Kishpichik runa, mana ukupi wichanachu nishpa killkashka tiyakpillami chaskita ushanka, shinallatak llakita rurakukta hapishka maltakunata, kay kamachiypi nishka shina kakpi. Taripankapak hapishka maltakunataka, ashakamanlla tiyana ukupimi churana, chashna ukukunaka tukuy wichana wasikunapimi tiyana kan.

46

Kurakchay = dignidad (ta = acusativo)

136

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Kay wasikunapi llamkakkunaka, sapan malta ima llakitalla charishkataka killkashpami charina, kay kamachiypi nishka shina. 379 niki.- Maltakunata shikan shikan churanamanta.- maltakuna wichana wasikunaka chuskupi shikanyachishka kuskakunatami charina, kashna churankapak:

a) Llaki hapinamanta pakashpa churamushka maltakunata. b) Kanchisri tukuriy punllakunapi yachay wankuriy kawsayta paktachinkapak yaykukuna, ashalla kishpikayta charikkuna. c) Wichashpa sakina maltakuna. Shinallatak kay ukupika mana churanachu, manarak chunka pichka watata paktachihska maltakunawan, chay watata yalishka maltakunawanka. d) Chaypi wichashka kawsakushpa chunka pusak watata paktachishkakunata.
Kay wichana wasikunapika karikunatallami hapina. Maykan kitipipash mana shikan churana wasita charikpika, hapinallami kanka, warmikunanti harikunanti, shinapash mana chay ukupillatak pakta kanachu kan. 380 niki.- Ima shina Kamachiykatiyta rikuchinamanta.- Tukuypillatak, rikunkapaklla wichashkakunata, wasipi wichashkakunata, kanchisri tukuriy punllakunapilla wichashkakunata, chawpitalla wichashkakunata, shinallatak wichana wasipi wichashkakunata, paykunapak shuk llamkayan katiytami sapan kikinman rurana. 381 niki.- Llamkakkunata yachayllachinamanta.- kay wasikunapi llamkakkunaka alli yachayllachiytami hapina kan. Ishkayniki Pakma

Kamachiykatiyta asha asha rikuchinamanta


382 niki.- Maykan rikuna kashkata.- wawakunata, maltakunata yanapak Kishpichikkunami kayta ruraytaka ushanka. Caytaka kashnami rurana kan: 1. 2. 3. 4. Ima shina kashkatami rurashpa rikuchina. Turkanalla kakpika turkanallami kana na kashpaka shuk kamachiyta churanallami kana. Mana llukchita ushanalla maltakuna imata maashkatapash uyanatami charin; shinallatak. Kay wasipi llamkakuna maykanpash hayikunata pakishpa imatapash rurashka kakpika, kay kamachiypi 377 nikipi nishka shinami llakichina kan.

III Umakillka Maltakunapak wichana wasikuna


383 niki.- Llakikunata rurashka maltakunapak wichana wasi.- kay wasikunaka, maymantami kay rikuchishkakunata paktachinka:

a) Asha pachakunata wichana pakma, kay kamachiypi 328 nikimanta 330 nikikaman nishka shina. b) Kanchisri tukuriy punllakunapilla wichashkakuna, kamachiykatiyta paktachichun Intichakuy, yanapak pakma, ashalla kishpikayta charikkunapash; shinallatak.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

137

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY


c) Yachay wankuriy kawsayta paktachichun churana pakmapi, wichashkakunata yanapak wasikuna.
384 niki.- Paktachinamanta.- Mama Llaktami kaykunataka yanapana, Mama Llaktata Mandakkunawan shinallatak kitikunapi mandakkunawan, kay wasikunata wiachinata, kullkiwanpash, ruraykuna all katichun, shinallatak wichay tukushka maltakunata all yanpashka kachun. 385 niki.- Ari ninakuymanta.- Yachay wankuriy kawsayta paktachichunka, mama llaktami kay ari ninakuytaka rurana, tukuykunapak kak shinallatak wakinpaklla kak wankurishkakunawan, shinapash, kay kamachiypi nishkakunata paktachina kakpi, Allipak Wankurishka Kamayukwasiwanpash. Wawakunata, maltakakunata yanapak wankurishkakunamanta all yachak chapakkunakanami, llakichik maltakuna wichana wasikunapak muyunditaka rikunkakuna. 386 niki.- Kay wichana wasikuna imashina kanamanta.- Llakita rurak maltakuna wicharina wasika, alli wasichishka, tukuy minishtirishka charik, alli ikata47 charik shinallatak chaypi llamkakkunapash all yachakkunami kanka. Mama Llaktawan Kitikunawanmi rikunkakuna, ima kunatapash kutsimi48 kunkakuna chay wasikuna all yanaparishka kachun. Mana kayta kutsi paktachishpaka, maltakunapak haytami pakinkakuna.

VI KAPAKNIKI MALTAKUNA ANCHAHUCHATA AMA RURACHUN AWPASHPA HARKANAMANTA


387 niki.- Mama llaktapash wankuriy kawsakkunapash.- Mama llaktawan, wankurishka kawsakkunawanmi uchalla, pakaktukukamayta, ruray katichiykunata rurana kan, maltakunata ima shina yanapanata shinallatak maltakuna anchahuchata ama rurachun harkanatapash, shina rurashpami mana yapa kullkita tukuchirinka. 388 niki.- Mama llaktapi wawakunata maltakunata yanapankapak wankurishkakunamanta.Mama llaktapi wawakunata maltakunata yanapankapak wankurishkakunami, hawaman nikipi nishkakunata paktachishkata mana paktachishkatapash rikunka. 389 niki.- Pitichinakunamanta.- Kay kamachiypi nishkakunami pitishka kanka: 1. Wawakunapak kamachiy: kamachiy 170.PCL.RO-S 995, agosto killa, 1992 wata 7 punllapi kilkashkata, shinallatak kay kamachiymanta kilkashkakunatapash, pitishka kachun. Wawakunapak Kamachiypi churashka kamaciykatiy: DE 2766.RO 711, junio killa, 1995 wata, 7 punllapi kilkashkatapash pitishka kachun.

2.

47 48

Ika = seguridad (ta=morfema) Kutsi = oportuna, rapido (mi=morfema)

138

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

ASHAPAKLLA MANTASHKAKUNA

Shuk niki
Maykan wawakunapak kamayukapu kanata maskakkunaka Paktakay ukupi llamkakmi kana kan, paykuna maypi kawsanakuk kuchupimi llamkana wasika churanaka, chaytaka kimsa killapimi paktachina kanka, ima shina mama llakta kamayuk nishka shina.

Ishkay niki
Maykan wawakunapak, Pushka kashka payllatakmi, wawakuanpak, maltakunapak Kishpichik tukunka chaytaka kimsa killa manarak yallikpimi churana kan, kayta rurankapakka Mama llaktapak kishpichik wankurishkakunami, ima shina maypilla churana kashkapi churankakuna, shinallatak, wawakunata maltakunata yanapak mushuk kishpichik wankurishka wasikunatapash, ayllukuna wawakunata maltakunata rikuna wasitapash, na kashpaka kishpichik wasikunata wiachiyta ushanka, chay runami wawakunata maltakunata kishpichik tukunka.

Kimsa niki
Wawakunata yanapankapak kishpichik wankurishkakunamanta, kati pushakkuna, hampi yachakkuna, yachachishpa yanapakkunapash, yallinkami all yachakkuna wankurishka wasiman, paykunami kishpichik wankurishkakuna maypi churashkapi llamkanka. Kaykunaka, kishpichik wankurishkakuna hapin shinallatakmi hapinkakuna killapi payllaytaka, chaymanta ukuman hapitaka mana ushanchu.

Chusku niki
Chay wasikunapi llamkaypaktachikkuna49, llamkakkuana, yanapakkuna, pituykamaypi llamkakkuna, chay tukuylla wawakunata yanapashpa llamkakkunami yalinka, wawakunata maltakunata yanapak wankurishkakunaman shinallatak all yachakakuna rikuna ukumanpash sinallataka maypi llamkaypaktachikkuna churakpipash chaytaka sukta chunka punllakuna manarak yalikpimi rurana; chay punta llamkaypi hapishka shinallatakmi kaypipash hapinka.

Pichka niki
Shutichishka llamkakkunaka, Funcion Judicialpak kamachiypi ima nihushkatami paktachina kan, kayshuk uchilla kamachikkunapi imata nihuktapash. Llaktapi kamachikkunata paktachichun rikuk tantanakuyta pushakkunaka, gentekunapi llamkana kuskakunapi churashpaka, kay Kamachiyka Registro Oficial pankapi riksichishka kankakaman, maypi llamkanahushkata rikushpami chay kitipillata llamkashka kachun churana.

49

Llamkaypaktachik = funcionario (kuna= pluralizador)

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

141

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

Sukta niki
llaktapak Corte de Menoresman, Cortes Distritales de Menores, shinallatak Tribunal de Menores kuskakunaman mashna kulkita kuna kashpapash, chay kulkitaka Ministerio de Bienestar Social wasimantami, Funcion Judicialpak kulkiman kachanka. Kay kulkikunawanmi llamkakkunaman kunka, ima ministishkakunatapash rantinkakuna. Iskun chunka punllapimi, Ministerio de Bienestar Social Yanapak Wasimantapash shinallatak Ministerio de Economa y Finanzas Yanapak Wasimantapash, Funcion Judicial ukumantapash kulkikunataka yalichishka kanka.

Kanchis niki
Kay mantashkakunata paktachichunka, Llaktapi kamachiykunata paktachichun rikuk tantanakuymi rikushka kanka. Paykunami Wawakunapak, Maltakunapak pakta kanata rurak ukukunapi pikunalla imapi llamkana kashkatapash rikushka kanka, shinallatak oficina tecnicakunapipash pikuna llamkana kashkata rikushka kanka. Kaytami rurana kan, kay Kamachiyta Registro Oficial pankapi riksichishka washa, sukta chunka punllakuna hipa.

Pusak niki
Funcion Judicialpi llamkankapak rikkunaka, kay Kamachiypi kilkashkakunata paktachinkapakka, alli yachaykunatami chaskina. Chaypakmi, llaktapi kamachiykunata paktachichun rikuk tantanakuykunawanpash, llaktapak tantanakuykunawanpash, mana llaktapak tantanakuykunawanpash, yanaparishpa llamkana.

Iskun niki
Llaktapi, wawakunapak, maltakunapak tantanakuyka kay Kamachiypi nishka shinami shayachishka kana. Kay llamkana ukuka, kay Kamachikta Registro Oficial pankapi riksichishka washa, iskun chunka punlla washami llamkaykunawan kallarina kan. Kaykuna paktashka kachun rikuk ukukunapashmi, kashna shina paktachishka kachun rikuna kan.

Chunka niki
Tukuylla tantanakuykunapash, Yanapak Wasikunapashmi, tukuy mashna rurana kashkapika, kay Kamachiypi nishka shina, imapi llamkana kashkatapash rikushpa, ima shina llamkana kashkatapash kilkana kan, kaytaka kay Kamachiyta Registro Civil pankapi riksichishka washamantaka, chunka pusak punllakunawanmi rurashka kana. Shinapash Wawakunapak, Maltakunapak tantanakuypash, Wawakunata, Maltakunata rikuk Justicia Especializada shuti ukupash, mashna pachapi kallarichun nishka pachapimi kallarina. Kay llika ukupi, wawakunawan, maltakunawan llamkakunaka, kay Kamachiyta riksinkapakmi yachaykunata chashkishka kana, mashna mushuyashka yuyaykunamantapash riksina, shinami kay Kamachiypi kilkashka kallari yuyaykunatapash, sapi yuyaykunatapash, imalla kilkashkakunatapash riksita ushanka.

142

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

<

Chunka shuk niki


Manara kay kilkashkakuna llukshikpillata, wawakunata, maltakunata mana alli charishkamanta huchachishkakunataka, Kamachiy Civilka, 7 nikipi nihushka shinami rurana, shinapash kay Kamachiypi nihuskakunapak shikanka mana imatapash ruranachu. Mushuk huchachishkakunataka, kay Kamachiypi nihuk shinami Servicio Judicial de Menorespi llamkakkunaka rurana, mushuk Funcion Judicialta shayachinkakaman.

Chunka ishkay niki


Kay Kamachiyka hawa llamkankapak kallari punllamanta yupashpami, kimsa chunka punllakunapi, wawakunawan, maltakunawan llamkak tantanakuykunaka, paykunapak kitikunapimi kilkarina. Manara kilkakpillatami, kitipi wawakunawan, maltakunawan llamkak tantanakuypi llamkakkunami, kay tantanakuyka tukuy ruranakunawan paktachishka, mana paktachishkata, alli llamkashka, mana alli llamkashkata rikuna kan. Kiti ukupi mana ima tantanakuyman kilkarishka kashpaka, llaktapi Wawakunata, Maltakunata rikuk tantanakuypimi kilkarina.

Chunka kimsa niki


Wawakunapak, maltakunapak Jueces nishkakunaka, paykunapak llamkana kuskaman yaykushka washaka, sukta chunka punllakunapimi, llakichik maltakunata wichaspa charik kuskakunata rikukrina, chay ukukunapimi, imamanta wichay tukushka kakkunatapash yachana.

Chunka chusku niki


Kay Kamachiypi 139 nikipi, paktachinakunata rurashka kachuntaka, mukunakunapak mashnata kuna kashkamantami nikun, kallari mashnata kuna kashka kashppash, kunanka kay Kamachiypi nihushka shinami paktachina. Kaykunataka, kay Kamachiyta, Registro Civil pankapi riksichishka washa, kimsa chunka punlla hipakunami shina rurana.

Chunka picha niki


Yachakukkunata Yachachikkunata rikuk Ministeriomi, kay Kamachiymantaka shuk uchilla kilkayta rurana ka, imamanta rurashkamanta willashpa, Wawakunapak hayimanta kilkashka Covencionatapash kimichishpa. Kay kilkashkakunamanta rikuchiktaka, tawkakunatami llukchina, yachakuna wasikunapi, chawpi yachakuna wasikunapipash kunkapak. Kulkita kushpa yachakukkunamanka, ashalla kulhipami kuna. Kaytaka watapimi paktachishka kana.

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

143

> WAWAKUNAPAK, MALTAKUNAPAK KILLKASHKA KAMACHIY

Tukurik niki
Kay Kamachiyka, Registro Oficialpi riksichishka washa, patsak pusak chunka punlla hipami riksichishka kanka. Kay kilkaytaka, San Francisco de Quito kitipi kilkashkami kan, Congreso Nacional Yanapak Wasipak tantanakuna ukupi, ishkay waranka ishkay watapi, diciembre killa, chunka kanchis punlla. f) H. Jos Cordero Acosta, Congreso Nacional ukuta pushak. F) Andrs Aguilar Moscoso, kallari Kilkak CONGRESO NACIONAL YANAPAK WASI.- Kay pankaka, kallari kilkashkapi churashka shinami kan, kallari kilkashkaka, kay yanapak wasipi kallari kilkak ukupimi kan. Punlla 26-xii-2002. Pacha 15h30.- f) Ilegible, kallari Kilkashkakuna.

144

Wawakunapak, maltakunapakpash kamachiykuna

También podría gustarte