Está en la página 1de 17

Material de

Actividades

NOCIONES GENERALES DEL AIMARA

El pueblo Aimara SALUDOS / ARUNTANAKA


es uno de los más
numerosos de 1. CONSIDERACIONES
nuestro país. Se En el mundo andino, el saludo es más afectivo y va
ha caracterizado dirigido directamente a la salud, al estrechar la mano se
por su capacidad dice “kamisaraki” ¿cómo está? o ¿cómo se encuentra tu
de recrear y salud? Y siempre está relacionado a la salud, cuya
adaptar su respuesta preferida es “waliki, walikiskthwa,
cultura a los walikipuni, o waliskapunthwa”, Bien, estoy bien, bien
profundos siempre, estoy muy bien siempre, y la repregunta al
cambios políticos quien ha saludado es “jumasti “¿y usted?, y esto
y sociales requiere a su vez de una respuesta de acuerdo a la
acaecidos desde la Colonia. Reflejo de ello es la pregunta formulada.
persistencia de ciertas prácticas e instituciones que Además, el trato, generalmente todo es en familia, todos
conservan rasgos de su origen prehispánico. Sin duda, son hermanos, hermanas, padres, madres, hijos, hijas,
su lengua originaria es la característica distintiva más abuelos, abuelas, tíos, tías; no hay otra persona para
resaltante de este pueblo, la cual los vincula entre sí y es ellos, por más desconocido que sean. En el caso del trato
fuente primordial de una identidad distinta al resto de de los niños con los mayores, el saludo todavía no es
la sociedad nacional. estrechando la mano, sino de manera oral. “tiyu, tiya,
La población aimara se ha asentado históricamente en achachila, awicha” la respuesta es “ay wawa”,
ámbitos de tres países limítrofes: Perú, Bolivia y Chile. “kunjamasktasa” cómo estás, el mensaje es: tú eres mi
En nuestro país, la población Aimara se encuentra tío, en la respuesta, tú eres mi hijo y cómo estás.
principalmente en seis provincias del departamento de
Puno y en algunos distritos rurales de los
departamentos de Moquegua y Tacna.

La diferencia entre la familia y otra persona está en el


aprecio que se manifiesta a la persona. Ejemplo a la
tercera persona: jilata, kullaka, lulu, etc. Mientras en

1
Material de
Actividades

el entorno familiar es: jilata, kullaka, papito, mamita Los saludos de despedida definitivamente están
etc. relacionados al tiempo, los mismos que varían de
acuerdo al momento en que nos encontramos o
circunstancias, para tal caso se pueden considerarse
como: uru, (día) jayp’u (tarde), aruma (noche),
arumanti (mañana), marakama (hasta al año), yaqha
urukama (hasta otro día) y otros. Sin embargo, es
necesario indicar que el sufijo -kama indica ‘hasta’ o sea
limita el tiempo, y espacio, así como también es muy
usual el sufijo –naka pluralizador de sustantivos.

1.2. Saludo de encuentro entre varones.


AIMARA CASTELLANO
Kamisaraki jilata Cómo estás hermano.
waliki. Walikiskthwa, Bien, estoy bien nomas.
jumasti? ¿Y usted?
Nayasa waliskaraKthwa. Yo también, estoy bien.
kunjamasktasa achachila? ¿Cómo estás abuelo?

1.3. Saludo del encuentro entre un varón y una


mujer. Veamos algunos ejemplos de conversación:
AIMARA CASTELLANO AIMARA CASTELLANO
Kamisaraki kullaka. Cómo estás mi hermana Jilatanaka, Hermanos y Hermanas
Walikiskthwa, jumasti ¿Estoy muy bien y tú kullakanaka
jilata? hermano? Jakisiñkama jilata Hasta el encuentro
Nayasa walikiskthwa Yo también estoy muy bien hermano.
kullaka hermana. Jakisiñkama kullaka. Hasta luego hermana.

1.4. Saludo del encuentro entre mujeres. Arumanthikama Hasta mañana hermano
AIMARA CASTELLANO Jilata
Kamisaraki kullaka. ¿Cómo estas hermana? Yaqha urukama Hasta otro día hermana
waliki.Jumasti . Bien. ¿y tú? kullaka.
Waliskarakthwa También estoy bien Mä k’atakama Hasta más rato.
Walikipuni Siempre bien Marakama Hasta el año
Kunsa luraskta ¿Qué estás haciendo?
Akana sarnaqasktha Estoy andando aquí 1.6. Palabras mágicas que podemos agregar
Kawkirusa saräta ¿A dónde vas? durante el uso:
Utaja sarä Me voy a mi casa ➢ Mira suma “por favor”
➢ Pay suma “muchas gracias”
De acuerdo a las diversas formas de expresión la ➢ Ukhamaki “así nomás”
palabra kamisaraki, kunjamasktasa, kamisa ➢ Ukhamaki jutawtha “así nomás he venido”
k’umarasktasa. es usada en la actualidad para el ➢ Inasa ukhamächi “tal vez sera así”
saludo, en diferentes contextos de habla aimara, y como ➢ Janiwa siwa, “dice nó”
respuesta preferida se tiene el término Waliki ‘bien’ ➢ Kamsasmacha “o qué dirías”
waliskarathwa, ‘tambièn estoy bien’ walikipuni, ‘bien ➢ Ay jani samti “ay no digas”
siempre’ waliskapunthwa ‘estoy muy bien siempre’ ➢ Maysk’a suyt’íta “espérame un rato”
1.5. Saludos de despedida.

2
Material de
Actividades

➢ Qhipata jakisisñäni “Nos encontraremos más IV) Phawt'asinsa Pachamamaru Tata intiru
tarde” phuqachasinsa yuspajarpana churapta.
➢ Pampachita “discúlpame” V) Urupachana mayjat mayjata arut'asipta. Uka
➢ Iyawa sakitalla “acéptame nomás” laphinaka uñjama.
➢ Ukhamapuniwa, “así siempre” A. I y III
➢ Janiwa kunsa apankthi “no traigo nada” B. Solo II
➢ Kamachxaraksna “qué podemos hacer” C. I, III y V
➢ Iyawa siwa “dice sí” D. II, III, IV y V
➢ Jupatapuniwa “depende de él siempre” E. Todas son correctas
➢ Chiqacha “o es verdad”
➢ Qhipata “después” 5.Traduzca a castellano: “Jakisiñkama kullaka”:
A. Hasta luego hermana
PREGUNTAS B. Hasta mañana hermano
C. Hasta más rato
NIVEL BÁSICO
D. Hermanos y Hermanas
1. Según Palomino se afirma:
E. Hasta luego hermano
A. Que origen aimara está en la meseta del Collao
B. Que el origen aimara está con lo Puquinas 6.- Traduzca a castellano: “Kamisaraki kullaka”:
C. Que el origen aimara está con lo Collas
A. ¿Cómo están hermanas?
D. Que el origen aimara está en Nazca B. ¿Cómo estas hermano?
E. Que el origen aimara está en Tacna
C. ¿Cómo están hermanos?
D. ¿Cómo estas hermana?
2. Según Censos Nacionales 2017:
E. ¿Cómo estas mamá?
A. 455,010 personas aprendieron a hablar en la
lengua Aimara en su juventud 7. Traduzca a castellano: “Nayasa waliskarakthwa.”:
B. 457,010 personas aprendieron a hablar en la A. Yo también, estoy mal.
lengua Aimara en su adultez
B. Yo también, estoy enfermo.
C. 460,010 personas aprendieron a hablar en la
C. Yo también, estoy bien.
lengua Aimara en su niñez D. Yo también talvez, estoy bien.
D. 450,010 personas aprendieron a hablar en la E. Yo también si creo, que estoy bien.
lengua Aimara en su niñez
E. 470,010 personas aprendieron a hablar en la 8. Traduzca a castellano: “Suma urupana wayna”:
lengua Aimara en su infancia A. Buenos días hermano
B. Buenos días hermana
3. El pueblo Aimara resistió a las expediciones C. Buenos días joven
españolas en el altiplano y participó en el movimiento
D. Buenos días mamá
religioso-político Taki-Onqoy. Esto fue en la época: E. Buenos días papá
A. Época Republicana
B. Época Colonial 9. Traduzca a aimara: “buenas tardes papá”:
C. Época Inca A. Suma jayp’upana tayka.
D. Época Antigua B. Suma jayp’upana wayna.
E. Época Precolonial C. Suma jayp’upana tata.
D. Suma jayp’upana jilata.
4. Señale los enunciados que reflejen la historia aimara: E. Suma jayp’upana jilatanaka.
I) La lengua originaria es el elemento primordial de
identidad, y es además un patrimonio inmaterial de la 10. Traduzca a aimara: “buenas noches abuelo”:
humanidad A. Suma arumapana awicha.
II) Preservarla es tarea fundamental de Estado B. Suma arumapana wayna.
III) En la ceremonia andina damos gracias a nuestra C. Suma arumapana tata.
Madre Tierra y nuestro Padre Sol. D. Suma arumapana awki.

3
Material de
Actividades

E. Suma arumapana achila. 17. “Qué podemos hacer”, traduzca a aimara la


afirmación:
NIVEL INTERMEDIO A. Kamachxaraksna
11. Traduzca a aimara: “¿Qué estás haciendo B. Kamachapxaraksna
hermano?”: C. Kamachañani jichhaxa
A. Kunsa luraskta kullaka D. Kamachistasa
B. Kunsa luraskta munirija E. Kunasa kamachi
C. Kunsa luraskta munirija
D. Kunsa luraskta waylluri 18. “acéptame nomás”, traduzca a aimara la afirmación:
E. Kunsa luraskta jilata A. Iyawa sita
B. Churita
12. Si estas en la calle a la siete de mañana y te C. Iyawa sakitalla
encuentras con tu mejor amigo. ¿Como tienes que D. Khitisa
saludar? E. Jani iyawa sistati
A. Suma jayp’upana jilata
B. Kusisiña urupana jilata 19. Traduzca a aimara: “hasta mañana”:
C. Ch’ama uruwa jilata A. Arumanthikama.
D. Suma urupana jilata B. Paqariñkama.
E. Aski marapana jilata C. Jayp’ukama.
D. Mä k’atakama.
13. ¿Cómo te pides disculpas a tu enamorada en aimara? E. Marakama.
A. Pampachita munirija
B. Pampachita suma warmi 20. Traduzca a aimara: “hasta el año”:
C. Pampachita muxsa warmi A. Arumanthikama.
D. Pampachita ch’arki chacha B. Paqariñkama.
E. Panchita wexru munirija C. Jayp’ukama.
D. Mä k’atakama.
14. Escriba en aimara “ay no digas” E. Marakama.
A. Ay cunapunichi
B. Ay khiticha NIVEL AVANZADO
C. Ay jumatacha 21. Sevira kullakana ayllu sarnaqawipanxa, María
D. Ay jani samti kullakapampiwa jakisi, ¿kunjamsa aruntañapa sivira
E. Camachicha kullakaxa?
A. kamisaraki kullaka
15. Después de un viaje, regresas a tu casa y tu mamá te B. kunjamastasa warmija
preguntas ¿Qué has traído? Y tu respondes “no traigo C. kamisaraki jilata
nada”, traduzca a aimara la afirmación: D. kamisaki yuxch’a
A. Janiwa kunsa apankthi E. kamisaraki wayna
B. Jumataki apantwa
C. Jani kunsa munti 22. Sofia kullakaxa, jayp’utuqiruwa Mario jilatampi
D. Janipuniwa jakisi, ¿kunjamsa aruntañapa sofia kullakaxa?
E. Janiwa kunasa uttkiti A. kamisaraki kullaka
B. kunjamastasa warmija
16. “Qué podemos hacer”, traduzca a aimara la C. kamisaraki jilata
afirmación: D. kamisaki yuxch’a
A. Kamachxaraksna E. kamisaraki wayna
B. Kamachapxaraksna
C. Kamachañani jichhaxa 23. Castellano aruru qillt´uma “arumanthikama jiliri
D. Kamachistasa kullaka”
E. Kunasa kamachi A. Hasta mañana hermano mayor

4
Material de
Actividades

B. hasta mañana hermana B. Nombres de ustedes


C. hasta mañana hermana mayor C. Nuestro nombre
D. hasta mañana mi amor D. Nombres de nosotros
E. hasta mañana familia E. Yo soy

24. Aymara aruna kullakamata pampachasma: 31. Traduzca a aimara: ¿Creo que vamos a visitar?
A. Pampachita kullaka A. Tumpita?
B. Pampachita jilata B. Tumpawinaka?
C. Pampachita mirä C. Tumpañani?
D. kamisaki yuxch’a D. Tumpañanicha?
E. kamisaraki wayna E. Tumpapxañani?

25. ¿Kunjamsa qhara tuqina arunt’asisma?: 32. Traduzca a aimara: “Hermano Mayor”
A. Suma urupana A. Jiliri Jilata
B. Suma jayp’upana B. Sullka Jilata
C. Suma jayp’urakisä C. Allchhi
D. Suma arumapana D. Lulu
E. Suma qharawa E. Kullaka
JISK’A YATIYA
26. Aymara aruru kuttayma “dice sí”: Maya kutixa, paya yatichiri warmiwa yatiña utaru
A. jani munkiti
puripxatayna, ukana jupanakaxa mathapiwina,
B. janiwa siwa
C. iyawa siwa tatanaka, mamankaruwa arunt’apxatayna akhana
D. janiwa situwa sasina:“Munata tatanaka mamanaka kamisasipktasa
E. iyawa siwa
Nanakaxa aka yatiña utaruwa purinipxtha
27. Aymara aruru kuttayma “Hasta luego hermana”: Jumanakana wawanakamaru yatichañataki, Nayana
A. jakisiñkama jilata sutijaxa Estefanía Warawarawa, Pichacani Markata
B. Jakisiñkama kullaka
juttha, jupa yatichirixa Rita Pérez, satawa Puno
C. jakisiñkama wawa
D. jakisiñkama warmi markata juti.
E. jakisiñkama tata Ukhamaxa jichha uruwa yatichaña qalltapxa.” sasawa
sapxatayna. Ukhamawa uka
28. Sofia kullakaxa, Mario jilatampi jakisina, saraña
urasawa purinxi, ¿kunjamsa sarxpachani? uruxa tatanaka mamanakaxa
A. jakisiñkama wali kusisitawa
B. kamisakiraki
katuqapxatayna, ukana wali
C. kunjamastasa
D. khititasa manq’apxatayna
E. jumatacha thuqhupxatayna, yatichaña

29. Traduzca a castellano: “Jakisiñkama kullaka”: suma qalltañataki.


A. Hasta luego hermana ✓ CLAVES
B. Hasta mañana hermano 01 02 03 04 05
C. Hasta más rato 06 07 08 09 10
11 12 13 14 15
D. Hermanos y Hermanas 16 17 18 19 20
E. Hasta luego hermano 21 22 23 24 25
26 27 28 29 30
30. Traduzca a castellano: “Nanakana sutinakaja”:
A. Nuestros nombres

5
Material de
Actividades

LA FAMILIA – WILA MASI


Presentación personal de manera individual Awkch’i Suegro
Nayana sutijaxa Jasintuwa, Juli markata juttha, Taykch’i Suegra
jumanakampi suma aruskipiri. Tullqa Yerno
Nayana sutijaxa Ana jawira, khaya Juli markata Yuxch’a Nuera
purintha. Jumanaka aruskipiri juttha. Allchhi Nieto
Ichuta Padrino
Realice su presentación:
Ichumama Madrina
_______________________________________________________________
Ayjaru Ahijado
_______________________________________________________________
Ayjara Ahijada
_______________________________________________________________
Kumpari Compadre
_______________________________________________________________
Kumari Comadre
______________________________________________________________.
Jaya wila masi (Parientes lejanos)
En aimara existen palabras específicas para referirse a AIMARA CASTELLANO
los miembros de una familia, parientes cercanos y Tiyu/Tiwula Tío
lejanos. Tiya/Tiyala Tía
Tullqa masi Cuñado
ARUSKIPA (Diálogo) yuxch’a masi Cuñada
P1. Kamisaraki jilata, walisktati Parlata Novia/Novia
P2. Walikipuni , jumasti, walisktati. Munata/waylluri Enamorado (a)
P1. Walikipuni, jilata, Kawkitsa Purinta Wawa Hijo (a)
P2. Nayaxa Jumaru tumpiriwa juttha. Ukata Uso wawa Bebé
Kunaymana aruskipawañani. Masi Amigo
P1. Walikiwa jilata: jichhaxa, khaya uta manqhana Wajcha Huérfano (a)
aruskipawañani.
Ijma Viudo (a)
P2. Ukaxa aski khusaniwa.
Marka masi Paisano
Jak’a wila masinaka (Parientes cercanos) NUMEROS/JAKHUNAKA
AIMARA CASTELLANO AIMARA CASTELLANO
Achachila/Achila Abuelo Maya 1
Awicha Abuela Paya 2
Tata – Ku Padre/Papá Kimsa 3
Mama - Ku Madre/Mamá Pusi 4
Tayka Madre Phisqa 5
Awki Padre Suxta 6
jilata/Jila Hermano Paqallqu 7
Kullaka Hermana Kimsaqallqu 8
Chacha Varón Llatunka 9
Warmi Mujer Tunka 10
Yuqalla Muchacho Tunka Mayani 11
Imilla Muchacha
1
Material de
Actividades

Pa Tunka 20 E. Waranqa pataka mayani


Kimsa Tunka 30
7.- en su lengua originaria 2222 se dice:
Pataka 100
A. Paya waranqa paya pataka paya tunka payani
Pa Pataka 200
B. Paya waranqa paya pataka paya tunka mayani
Phisqa Pataka 500
C. Paya waranqa paya pataka paya tunka kimsani
Waranqa 1000
D. Paya waranqa paya pataka paya tunka pusini
Paya Waranqa 2000
E. Paya waranqa paya pataka paya tunka suxtani
Paqallqu Waranqa 7000
PREGUNTAS 8. Una bandera grande cuesta 36 soles. Traduzca el
costo al aimara.
NIVEL BÁSICO
A. Pä tunka pusini
1.- Como se escribe en aimara “4023”:
B. Pä pataka pusini
A. Kimsa waranqa tunka kimsani
C. Kimsa tunka phisqani
B. Pä waranqa pä tunka kimsani
D. Kimsa tunka suxtani
C. Pusi waranqa tunka kimsani
E. Pusi tunka kimsani
D. Kimsa pataka tunka kimsani
E. Kimsa pataka 9. ¿Qué parentesco tiene conmigo una mujer que es la
hija de la esposa del único vástago de mi madre?
2.- en su lengua originaria 33 se dice:
Responda en aimara:
A. Kimsa tunka mayani
A. Tayka
B. Kimsa tunka payani
B. Awki
C. Kimsa tunka kimsani
C. Wawa
D. Kimsa tunka pusini
D. Alchhi
E. Pusi tunka payani
E. Chacha
3.- en su lengua originaria 331 se dice:
A. Kimsa pataka kimsa tunka mayani 10. Como se escribe en aimara “2024”:
B. Kimsa pataka kimsa tunka payani A. Pä waranqa tunka kimsani
C. Kimsa pataka kimsa tunka kimsani B. Pä waranqa pä tunka pusini
D. Kimsa pataka kimsa tunka pusini C. Pusi waranqa tunka kimsani
E. Pusi pataka kimsa tunka pusini D. Kimsa pataka tunka kimsani
E. Kimsa pataka
4.- en su lengua originaria 725 se dice:
A. Paqallqu pataka paya tunka payani NIVEL INTERMEDIO
B. Paqallqu pataka paya tunka kimsani 11.- ¿Cuántos años cumple la Universidad Nacional del
C. Paqallqu pataka paya tunka pusini Altiplano? Responda en aimara:
D. Paqallqu pataka kimsa tunka payani A. Pataka suxta tunka kimsaqallquni
E. Paqallqu pataka paya tunka phisqani B. Pataka suxta tunka suxtani
C. Pataka suxta tunka pusini
5.- en su lengua originaria 923 se dice: D. Pataka suxta tunka kimsanini
A. llatunka pataka paya tunka payani E. Pataka suxta tunka latunkani
B. llatunka pataka paya tunka kimsani
C. llatunka pataka paya tunka pusini 12.- ¿En qué año fue la reapertura de la Universidad
D. llatunka pataka kimsa tunka payani Nacional del Altiplano? Responda en aimara:
E. llatunka pataka kimsa tunka phisqani A. waranqa llatunka pataka suxta tunka kimsani
B. waranqa llatunka pataka suxta tunka payani
6.- En su lengua originaria 1101 se dice: C. waranqa llatunka pataka suxta tunka pusini
A. Waranqa pataka mayani D. waranqa llatunka pataka suxta tunka suxtani
B. Waranqa patakkama E. waranqa llatunka pataka suxta tunka phisqani
C. Waranqa pusi pataka mayani
D. Waranqa mayani

2
Material de
Actividades

13.- ¿En qué año se creó la Universidad Nacional del B. Llatunka tunka payani
Altiplano? Responda en aimara: C. Kimsaqallqu kimsani
A. waranqa kimsaqallqu pataka phisqa tunka D. Paqallqu tunka pusini
kimsani E. Pisqa tunka kimsani
B. waranqa kimsaqallqu pataka phisqa tunka
phisqani 19. Una madre tiene 40 años y su hijo tiene 10. ¿Cuántos
C. waranqa llatunka pataka suxta tunka pusini años deben pasar para que la edad de la madre sea el
D. waranqa kimsaqallqu pataka phisqa tunka triple que la edad de su hijo? Responda en aimara:
suxtani A. Kimsa mara
E. waranqa kimsaqallqu pataka phisqa tunka B. Pusi mara
payani C. Tunka mara
D. Pisqa mara
14. Mi nombre es Rocío y mi hermana es Yuli, además E. Tunka pisqani mara
mi abuela tuvo una hija solamente. ¿Qué parentesco
tiene conmigo la hija del nuero de la mamá de mi 20 ¿Cuántos cuartos son seis mitades? Responda en
madre? Responda en aimara: aimara:
A. tayka A. Tunka suxtani uta
B. kullaka B. Tunka pisqani uta
C. jilata C. Tunka payani uta
D. yuxch’a D. Tunka mayani uta
E. ichuta E. Tunka kimsani uta

15. En una fábrica trabajan tres padres y tres hijos. ¿Cuál NIVEL AVANZADO
es el menor número de personas que pueden trabajar 21. Marka qhatuna mä pulluxa kimsa tunka suxtani
en esa fábrica? Responda en aimara: larapaxa, jakhu castellano aruru kuytayma:
A. kimsa A. 36
B. paya B. 37
C. pusi C. 40
D. suxta D. 13
E. tunka E. 25

16. Un libro cuesta 43 soles. Traduzca el costo al 22. Sofia kullakaxa pusi tunka kimsani maraniwa,
aimara. jakhu castellano aruru kuytayma:
A. Pä tunka pusini A. 45
B. Pä pataka pusini B. 41
C. Kimsa tunka phisqani C. 43
D. Kimsa tunka suxtani D. 34
E. Pusi tunka kimsani E. 46

17. Una chompa cuesta 35 soles. Traduzca el costo al 23. Castellano aruru qillt´uma “251”
aimara. A. pä pataka phisqa tunka kimsani
A. Pä tunka pusini B. pä pataka phisqa tunka pusini
B. Pä pataka pusini C. pä pataka phisqa tunka payani
C. Kimsa tunka phisqani D. pä pataka phisqa tunka mayani
D. Kimsa tunka suxtani E. pä pataka phisqa tunka suxtani
E. Pusi tunka kimsani
24. Marka qhatuna mä pankaxa pusi tunka larapaxa,
18. dos vacas cuestan 93 soles. Traduzca el costo al jakhu castellano aruru kuytayma:
aimara A. 36
A. Llatunka tunka kimsani B. 37

3
Material de
Actividades

C. 40 C. Kimsa jaqi
D. 13 D. Pusi jaqi
E. 15 E. Paqallqu jaqi
25. Marka qhatuna mä pankaxa phisqa tunka mayani 30. Si en una pecera hay 10 peces y 5 de ellos se
larapaxa, jakhu castellano aruru kuytayma:
ahogan. ¿Cuántos peces quedan? Responda en
A. 52
aimara:
B. 51
C. 32
A. Tunka challwa
D. 56 B. Pusi challwa
E. 63 C. Pisqa challwa
D. Pusi challwa
26. Julián jilataxa phisqa tunka suxtani maraniwa. E. Kimsa challwa
A. 52
B. 51 YATIYASIÑANI
C. 32 Isakuna awkipa taykapaxa, Chucuito markana
D. 56
utjasipxatayna, ukata Moisés jilapaxa Tacna
E. 63
markaruwa Jacinta sullka kullakapampi
23. Maruja kullakaxa 54 ukha maraniwa, marapa
aymara aruru kutayma:
sarxatayna, ukata Isakuna tunu awichapa tunu
A. phisqa tunka pusini achachilapaxa jiwataxataynawa,
B. phisqa tunka kimsani
Tatapana sullkapaxa
C. pusi tunka mayani
D. kimsa tunka paqallquni Arequipa markaru,
E. phisqa tunka payani arusa yapuchiri
27. Mario jilataxa 37 ukha maraniwa, marapa aymara sarxasina utapa
aruru kuttayma: alasxatayna, ukata
A. phisqa tunka pusini
B. phisqa tunka kimsani jupaxa ukana
C. pusi tunka mayani wawanakapampiwa utjasiski, Mamapana sullka
D. kimsa tunka paqallquni
E. phisqa tunka payani
kullakapaxa, utatuqina uywanaka wali uywaski,
ukata sapa kutiwa alxasi, ukanakampi marka
28. Si 5 máquinas hacen 5 artículos en 5 minutos.
sarasina kunaymana manq’anaka alasini, utana
¿Cuánto tiempo necesitarán 100 máquinas para
hacer 100 artículos? Responda en aimara: suma phayasipxi, ukhamarakiwa, yuxch’apasa
A. Pisqa t’ijuqa yapu lurañana, wali yanaparakiritayna,
B. Pusi t’ijuqa
ukhamaraki uywa uywañansa wali khusa
C. Kimsa t’ijuqa
D. Pä t’ijuqa yanaparakitayna.
E. Pusi t’ijuqa ✓ CLAVES
01 02 03 04 05
29. Hay 6 personas en una habitación y un hombre 06 07 08 09 10
11 12 13 14 15
llega y mata a 4 personas ¿Cuántas hay? Responda
16 17 18 19 20
en aimara: 21 22 23 24 25
A. Suxta jaqi 26 27 28 29 30
B. Pä jaqi

4
Material de
Actividades

TERMINOS PARA PREGUNTAR PROCEDENCIA


Aski munata jilatanaka kullakanaka, kunjamasipktasa,
nayana sutijasti Santiago Warawarathwa, khaya Axura
markata juttha, jumanakampi jakist’iriwa purintha,
suma aruskipañataki. Kunatixa taqi jiwasanakaxa,
markasataki mallkunakaru yanapt’anaka
mayipxañani. Ukatakixa, sapa mayniwa arumantitaki
aski amuyunaka apanipxañani.
Ukhamaxa; munata jilatanaka kullakanaka. Taqi
jumanakampi arumantikama, pay suma.

CONOZCAMOS LOS COLORES / SAMINAKA


UÑT’APXAÑÄNI
Esta categoría señala las características del sustantivo,
que es el núcleo nominal.
AYMARA CASTELLANO
Janq’u Blanco
Ch’iyara Negro
Si es entre dos o tres personas pueden hacer con las Larama Azul
repreguntas. Q’illu Amarillo
Wila/Chupika Rojo
María : Sutijaxa María Isabel. jumansti? Pantila Rosado
Maruja: Nayana sutijasti Maruja Ticona. Arumi Anaranjado
María: Kawki markana utjasirïtasa? Uqi Plomo
Maruja: Puno markana utjastha.-Jumasti? Ch’umpi Marrón/ café
María: Nayaxa sunituqina jakastha. Ch’uxña Verde
Maruja: Kunjamasa uka utjawimaxa?
María: Ukatuqixa wali thayawa.
Maruja: Kuna uywanaksa uywasipxtaxa’
María: nanakaxa, allpachunaka, qawranaka,
uwijanaka uywasipxtha.
Maruja: ukanaka aski khusarakisa.
María: Jumasti kunsa Puno markana lurtasti.
Maruja; Nayaxa isinaka alxasktha.
María: Kuna isinaksa alxaskta?.
Maruja: Nayaxa jisk’a wawanakatakiwa,
amparampi p’ítata isinaka alxasktha
María: ukaxa wali khusaya , nayataki inacha
maya chumpa pítarapitäta.

Presentación personal ante un grupo de personas.

1
Material de
Actividades

PREGUNTAS B. Larama
C. Uqi
NIVEL BÁSICO
D. Q´illu
1.- En aimara “Color” se dice:
E. Arumi
A. Sami
10.- ¿De qué color es el cielo? Responda en aimara.
B. Saminchapuni
A. Wila/chupika
C. Saminaka
B. Larama
D. Samiwinaka
C. Uqi
E. Samiñani
D. Q´illu
2.- En aimara “casa verde” se dice:
E. Arumi
A. Larama uta
NIVEL INTERMEDIO
B. Q’illu uta
11.- ¿De qué color son las hojas de los árboles?
C. Ch’uxña uta
Responda en aimara:
D. Chupika uta
A. ch’uxña.
E. Chupika uta
B. q’illu.
3.- En aymara “Manta Blanca” se dice:
C. ch’umpi.
A. Larama awayu
D. panti.
B. Q’illu pullu
E. janqu
C. Ch’uxña qaspa
12.- ¿De qué color son los pollitos? Responda en aimara:
D. Janq’u awayu
A. ch’uxña.
E. Pantila kullaka
B. q’illu.
4.- En aimara “llama café” se dice: C. ch’umpi.
A. Ch’umpi qawra D. panti.
B. Q’íllu wallpa E. janqu
C. Ch’uxña jamp’atu 13.- ¿De qué color es el Tallo del árbol?
D. Janq’u qala A. ch’uxña.
E. Ch’iyara qullu B. q’illu.
C. ch’umpi.
5.- En su lengua originaria “rosado” se dice: D. pantila.
A. Pantila E. janq’u
B. Pantillawa 14. los colores primarios son:
C. Puntila A. Chupika, qillu, larama
D. Pantilaki B. Janq’u, ch’uxña, qillu
E. arumi C. Ch’umpi, ch’iyara, larama
6.- ¿De qué color son los colores de la bandera del Puno? D. Wila, ch’uxña, ch’iyara
Responda en aimara: E. Arumi, chupika, qillu
A. qhana arumi – janq’u 15. Al unir (amarillo + azul) que color obtienes,
B. qhana arumi – uqi responda en aimara:
C. qhana arumi – ch’uxña A. Larama
D. qhana arumi – qillu B. Chupika
E. qhana arumi – ch’umphi C. Ch’uxña
8.- ¿De qué color es la naranja? Responda en aimara. D. Arumi
A. Wila E. Pantila
B. Larama 16. Al unir (azul + rojo) que color obtienes, responda en
C. Uqi aimara:
D. Q´illu A. Ch’uxña
E. Arumi B. Chupika
9.- ¿De qué color es la freza? Responda en aimara. C. Qillu
A. Wila/chupika D. Kulli

2
Material de
Actividades

E. Ch’umpi E. Compró vaca marrón


17. Al unir (rojo + amarillo) que color obtienes, 24. Miriam kullakana utapana kunaymaya uywanakawa
responda en aimara: utji, maya suma ch’iyara khuchi, pusi janq’u qarwa, pä
A. Arumi ch’umpi anuqara, wawapaxa pusi janq’u iwijaniwa,
B. Larama wawapana uywapa castellano aruru kuttayma:
C. Pantila A. Cuatro ovejas negras
D. Chupika B. Tres ovejas blancas
E. Wila C. Cuatro vejas blancas
18. ¿cuál es el color complementario del Rojo? D. Tres ovejas cafés
A. Ch’uxña E. Tres ovejas bonitas
B. Larama 25. Kuna saminakanisa Perú wiphalasaxa
C. Pantila A. Chupikampi janq’umpi
D. Wila B. Ch’iyarampi janq’umpi
E. Uqi C. janq’umpi ch’umpimpi
19. ¿cuál es el color complementario del Azul? D. ch’uxñampi laramampi
A. Larama E. ch’iyampi chupikampi
B. Pantila 26. k’ayranakaxa kunjama samiñchatasa
C. Ch’uxña A. Ch’iyara
D. Arumi B. Ch’uxña
E. Ch’iyara C. Chupika
20. ¿de qué color es el cielo? D. Janq’u
A. Larama E. Ch’umpi
B. Pantila 27. k’allanakaxa kunjama samiñchatasa
C. Ch’uxña A. Ch’iyara
D. Arumi B. Ch’uxña
E. Ch’iyara C. Chupika
NIVEL AVANZADO D. Janq’u
21. Marka sarñaqawinxa maría kullakaxa mä ch’umpi E. Ch’umpi
qarwa alanitayna, alatapa castellano aruru Kuttayma: 28. chupikampi qillumpi apxthapita, kuna samisa
A. Llama ploma misthu:
B. Llama blanca A. Arumi
C. Llama café B. Larama
D. Llama negra C. Pantila
E. Ropa roja D. Chupika
22. Pablo jilataxa ma suma chupika isi uskusi, E. Wila
warmipaxa ch’uxña pullu uskusi, marmipana 29. laramampi chupikampi apxthapita, kuna samisa
uskusitapa castellano aruru kuttayma: misthu:
A. Manta roja A. Ch’uxña
B. Chompa roja B. Chupika
C. Pollera negra C. Qillu
D. Manta verde D. Kulli
E. Pantalón negro E. Ch’umpi
23. Juliana kullakaxa Ariquipa markaru sarawsinxa mä 30. mä yatiqiriwa Puno markana utjasi, juparuwa
suma ch’iyara waka alanitayna, alatapa castellano aruru yatichipawa akhama sasa sikt’i; ¿kawkinsa utjasta?,
kutayma: ¿Kunjamsa kuttayañapa uka jiskt’ataru?
A. Compró vaca negra A. Tacna markana utxta
B. Compró oveja blanca B. Puno markana utxta
C. Compró llama blanca C. Lima markana Utxta
D. Compró venado negro D. Juliaca markana utxtha

3
Material de
Actividades

CONSONANTES, VOCALES Y COSAS


El sistema vocálico del Aimara, está constituido por tres Definitivamente la respuesta es no; porque cada lengua
vocales funcionales; (a, i, u). Se ubican en función al es diferente al otro. La lengua aimara tiene sus propias
desplazamiento de la lengua dentro de la cavidad bucal: particularidades respecto a cualquier otra lengua, se
Anterior /i/, Central /a/, Posterior /u/. De igual caracteriza por ser una lengua aglutinante y sufijante,
manera: alta /i, u/, baja /a/. posee también algunos sonidos onomatopéyicos de la
La presencia de las vocales /e/ y /o/ en el plano oral, naturaleza, por lo que los sonidos y la pronunciación de
tanto en quechua como en aimara, solo aparece en la cada fonema de cada palabra es peculiar y diferente a
presencia de los sonidos post velares “q”, “qh”, “q’” y otras lenguas, aunque puede haber ciertas similitudes.
“x”. Porque estos sonidos hacen que la vocal /i/ y /u/ Para ello, nos ayudará la teoría sobre la fonética y
se abran y pronuncien como /e/ y /o/. Ejemplo. Ej, fonología.
orqo, eqeqo. Y se escribe así: urqu, iqiqu, etc. ¿Qué es la fonología? Es parte de la lingüística que se
Así mismo debemos aclarar; que en quechua y aimara a encarga de estudiar los sonidos de la palabra de una
nivel escrito, no existe diptongos ni triptongos. En lengua. Se ocupa de los sonidos distintivos de una
ningún caso pueden juntarse las vocales, en una lengua, es decir, de los sonidos que nos permiten
palabra, y si exige hacer el uso, se reemplaza con las establecer una diferencia de significados entre una
semiconsonantes “w” y “y”. Ejemplo. Wayk’a, waja, palabra y otra. Los sonidos distintivos o importantes de
tawaqu, chhiya, chuyma, etc. una lengua se llaman fonemas.
En el caso de la lengua aimara las vocales tienen un ¿Qué es la fonética? La fonética es parte de la fonología,
sonido particular que aparecen en diferentes posiciones que se ocupa de la descripción de los sonidos, tanto
de la palabra, así también sufren algunas variaciones desde el punto de vista acústico, cómo suenan y cómo se
cuando están ligados a las diferentes consonantes para articulan, con qué órganos se producen los sonidos.
poder expresar un nombre específico o significado. Conociendo los conceptos teóricos, pasamos al
análisis y reflexión del cuadro consonántico aimara.
VOCALES
En el Aimara solo existe tres vocales, pero tener en
cuenta que existe más de 13 vocales intermedias que se
expresan al hablar, en Aimara no existe la unión de
vocales.

Análisis y reflexión teórica sobre la fonología. Podemos


iniciar desde una interrogación reflexiva. ¿Será igual
hablar el aimara con el castellano? ¿Por qué?

1
Material de
Actividades

CONSONANTES para la escritura quechua y aimara, aprobadas


Las consonantes de la lengua aimara son 26 los mismos en el I Taller de Escritura Quechua y Aymara de
que son simples aspiradas, y glotalizadas, estas 1983.
aparecen en diferentes contextos de la palabra 2. Incorporar como parte integrante de la
juntamente con las vocales. presente resolución el documento de propuesta,
referido al Panalfabeto Quechua, Alfabeto
Aimara y Reglas de ortografía y puntuación
formulado por el I Taller y que consta de tres
títulos, el tercero de cinco ítems, para su
conocimiento y divulgación.

3. Encargar al Instituto Nacional de Cultura la


edición y difusión del citado documento de
propuesta.

Comentario: Estos alfabetos, propuestos por el I Taller,


tienen como característica el contar con tres grafías
para las vocales. Así, el alfabeto propuesto para el
quechua en 1975 y que consideraba cinco grafías para
las vocales, queda revisado. Cabe señalar que el
Instituto Nacional de Cultura no ha dado cumplimiento
a esta resolución, pues ni ha editado ni difundido el
documento propuesto. Incluimos estos alfabetos.
Rodolfo Cerrón Palomino. QUECHUMARA. (2008:41),
ALFABETO AIMARA OFICIALIZADOO POR
agregamos la “j” y la X porque existe en aimara
R.M. Nro. 1218-85-ED
El consonantismo aimara está constituido por 26
consonantes y 3 vocales simples, además se presenta las a - ä - ch - chh - ch’ - i - ï - j - k -
3 vocales alargadas. Las consonantes se clasifican en kh - k’ - l - ll - m - n -ñ - p - ph -p’
dos criterios: - q - qh- q’ - r - s - t -th- t’ - u - ü
a) Puntos de formación que son en seis órdenes:
bilabiales, alveolares, palatales, velares, post velares
- w - y-x
y glotales. PARES MINIMOS. - Son pares de palabras que se
b) Modos de producción; se distinguen en cinco tipos de diferencian en una sola grafía, sea simple, aspirada o
consonantes: oclusivas, fricativas, nasales, líquidas y glotalizada.
semiconsonantes. A su vez las oclusivas se AIMARA ESPAÑOL AIMARA ESPAÑOL
subdividen en simples, aspiradas y glotalizadas. Kanka Asado Khankha Áspero
En los puntos de formación están considerados en el Qilla Flojo Qhilla Ceniza
cuadro los siguientes fonemas: K’ank’a Sucio Q’illu Amarillo
Bilabial: p, ph, p’, m, w. Khurkhu Travieso Khunu Nieve
Alveolares: t, th, t’, s, n, l, r. K’ullk’u Angosto Qutu Montón
Palatales: ch, chh, ch’, ñ, ll, y. Qunquri Rodilla Q’utu Bocio
Velares: k, kh, k’.j K’usa Chicha Qhuphu Bombacho
Post velares: q, qh, q’. Khaya Aquél Kaya Oca Seca
Glotal: x Chhala Trueque Ch’alla Arena
(RESOLUCIÓN MINISTERIAL Nro. 1218-85-ED. 18- K’apa Cartílago Q’apa Ágil, Activo
11-1985) Kuti Retorno K’uti Pulga
Parte resolutiva. Se resuelve: Piya Contagio P’iya Hueco
1. Oficializar el alfabeto quechua y aimara, así Puti Mogote Phuti Sancochado
como las normas de ortografía y puntuación Pisi Poco, Falta Phisi Gato

2
Material de
Actividades

Tanta Junta T’ant’a Pan D. Id-IIa-IIIe-IVc-Vb


Laka Boca Laqa Apuro E. Id-IIc-IIIe-IVb-Va
Qala Piedra Q’ala Todo, Vacío
Chiqa Directo Chhiqa Ala 2. Según Palomino se afirma:
Qhuma Abrazo Q’uma Limpio A. El consonantismo aimara está constituido por
26 consonantes y 4 vocales simples, además se
presenta las 3 vocales alargadas
GRAFÍAS NOMEN. PALABRA GLOSARIO
B. El consonantismo aimara está constituido por
P Pa Paka Águila
26 consonantes y 3 vocales simples, además se
Ph Pha Phayaña Cocinar
presenta las 4 vocales alargadas
P’ P’a P’ata Mordisco
C. El consonantismo aimara está constituido por
T Ta Tama Rebaño
27 consonantes y 3 vocales simples, además se
Th Tha Thaya Viento
presenta las 3 vocales alargadas
T’ T’a T’ant’a Pan D. El consonantismo aimara está constituido por
Ch Cha Chaka Puente 26 consonantes y 3 vocales simples, además se
Chh Chha Chhala Trueque presenta las 3 vocales alargadas
Ch’ Ch’a Ch’aka Hueso E. El consonantismo aimara está constituido por
K Ka Kanka Asado 25 consonantes y 2 vocales simples, además se
Kh Kha Khaya Aquel presenta las 3 vocales alargadas
K’ K’a K’ana Trenza
Q Qa Qawra Llama 3. Traduzca a castellano Palo:
Qh Qha Qhana Claridad A. Lawa
Q’ Q’a Q’uma Limpio B. Muqu
S Sa Sapha Raíz C. Lawaq
J Ja Jayp’u Atardecer D. Lawalla
M Ma Maya Uno E. Llawsa
N Na Nina Fuego
4. Traduzca a castellano Ñatuña:
Ñ Ña Ñatuña Amasar
A. Palmar
L La Lawa Palo
B. Amasar
Ll Lla Llaki Pena
C. Masticar
R Ra mara año
D. Morder
W Wa Warmi Mujer
E. Comer
Y Ya Yapu Chacra
A A Anu Perro 5. Traduzca las palabras a castellano “kanka-k’ank’a”:
I I Isi Ropa A. Asado – Asado
U U Uma Agua B. Asado – Limpio
C. Limpio – Sucio
PREGUNTAS D. Sucio- Asado
E. Asado – Sucio
NIVEL BÁSICO
1. Relaciones las palabras correctamente: 6. Traduzca las palabras a castellano “T’ant’a-
I) K’anK’a a) Travieso Thantha”:
II) Khurkhu b) Gallo A. Pan – viejo
III) Kanka c) Izquierdo B. Pan con pan
IV) chhanka d) Áspero C. Pan- Trapo
V) Ch’iqa e) Asado D. Pan – Bueno
A. Ie-IIa-IIId-IVb-Vc E. Pan – Lindo
B. Id-IIa-IIIe-IVb-Vc
C. Id-IIb-IIIe-IVc-Vc 7. Traduzca las palabras a castellano “Khaya-Kaya”:

3
Material de
Actividades

A. Aquel – Oca Seca C. chhipira


B. Aquello – Oca Mojada D. k’ana
C. Aquel – Oca E. manq’a
D. Aquel – Papa
E. Aquel – Chuño 13. Aymara aruru kuttayma “Trueque”:
A. ch’aka
8. Señale los enunciados que reflejen las afirmaciones B. ch’alla
de Palomino: C. chhala
I) Puntos de formación que son en seis órdenes: D. chaka
bilabiales, alveolares, palatales, velares, post velares y E. chakka
glotales
II) Puntos de formación que son en seis órdenes: 14. Jawira uñjasinxa, ¿kuna chiqsa khurkhataru
alveolares, palatales, velares, post velares y glotales makatasma?
III) Las oclusivas se subdividen en simples, aspiradas y A. Chaka chiqa
glotalizadas B. Warmi chiqa
IV) Las oclusivas se subdividen en simples, aspiradas, C. Muqu chiqa
glotalizadas y las velares. D. Challwa chiqa
V) Las oclusivas se subdividen en aspiradas y E. Janp’atu chiqa
glotalizadas
15. Mauru jilatawa warmiparu sikt’awayi ¿kuna
A. I y III
pachasa kanka phayäta?, kanka castellano aruru
B. Solo II
kuttayma
C. I, III y V
A. Asado
D. II, III, IV y V
B. Churrasco
E. Todas son correctas
C. Sopa
9. Aymara aruru kuttayma “rodilla”: D. Mostrito
A. Laka E. Ceviche
B. Muqu
16. Marka sarnaqawinxa Maria kullaxa lawampiwa
C. Nasa
kanka phayaski ¿kunasa phayaña tukuyawsinxa qhiri
D. Qunquri
manqhana uñasxi?
E. Mujlli
A. Manqa
10. Aymara aruru kuttayma “tierra”: B. Warmi
A. Qala C. Nina
B. q’ala D. Qhilla
C. Q’ula E. Lawa
D. Laqa
17. Qullunxa ¿kunasa uttji?
E. Laqu
A. Lawa
NIVEL INTERMEDIO B. Manqaña
11. Aymara aruru kuttayma “gallo”: C. Warminaka
A. Wallpa D. Kanka
B. Chanka E. Manqha
C. Ch’anka
18. Uma nanqhana ¿kunasa uttji?
D. Ch’ullqi
A. Manqaña
E. chhanka
B. K’ayra
12. Aymara aruru kuttayma “pita o caito”: C. Phuti
A. ch’anka D. Yuxch’a
B. chara E. Tullqa

4
Material de
Actividades

19. Quqa manqhaxana ¿kunasa uttji?: B. Granizada


A. Sartaña C. Viento
B. Laphi D. Nieve
C. Qulli E. Hielo
D. Sapha
E. Munaña 26. Marka jakawinjanxa t’ant’awa jani alxañataki utxiti;
t’ant’a castellano aruru kuttayma:
20. Aymara aruru kuttayma “Travieso”: A. Cocina
A. ch’aka B. Viento
B. ch’alla C. Dulce
C. chhala D. Comida
D. khurkhu E. Pan
E. chakka
27. jupa waynaxa thantha isimpiwa anuqararu
NIVEL AVANZADO chakuskana, thantha castellano aruru kuttayma:
21. Ayllu sarnaqawinxa maría kullakaxa mä wawapaxa A. Pan
wali jayrapuniwa, jayra castellano aruru Kuttayma: B. Comida
A. hábil C. Trapo
B. flojo D. Viento
C. mentiroso E. Mal
D. medio flojo
E. ágil 28. Maria kullakawa yapuru sarañani sasawa sixa, yapu
castellano aruru kuttayma:
22. warmijawa suma k’ana lurasitayna, k’ana castellano A. Rebaño
aruru kyuttayma: B. Reunión
A. Trenza C. Chacra
B. Fuerza D. Pueblo
C. Cabello E. Campo
D. Cuerpo
E. Ropa 29. Pablo kullakaxa marka sarnaqawinxa mä suma
warmi uñt’atayna: warmi uñt’ata castellano aruru
23. Juliano jilatawa masuruxa ch’aka kayu kuttayma:
pakkhasitayna; ch’aka kayu castellano aruru kutatyma: A. Joven
A. Hueso del muslo B. Mujer
B. Hueso del pie C. Niña
C. Hueso del cuello D. Varón
D. Hueso de la espalda E. Nieto
E. Hueso de la nariz
30. Wawaxa t’ant’a ñatuskatayna, ñatuña castellano
24. Juliana kullakaxa utapana wali suma kanka aruru kuttayma:
phayaski; phayaña castellano aruru kuttayma: A. Echar agua
A. Sembrar B. Mojar
B. Escarbar C. Golpear
C. Cocinar D. Amasar
D. Comer E. Conformar
E. Amarrar

25. Cojata markana suma qulunakapanxa wali


khunuski; khunu castellano aruru kutayma:
A. Lluvia

También podría gustarte