3

MBO’EPY
MBOHAPYHA

JAJOKUAAMI
Jaikuaátava ko mbo’epýpe:
- Mba’éichapa japorokuaa ha jajekuaauka.
- Mba’éichapa ñaporomog̃ uahẽkuaa.
- Mba’éichapa ñamba’eporandukuaa.
- Mba’éichapa jaikuaauka moõguápa ñande.
- Mba’éichapa jaiporukuaa hekópe ñe’ẽtéva.
 3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
JAJOKUAAMI
Ñomongeta 3:
Ñomongeta 1:
- Mba’etekópa.

- Mba’éichapa.
- Ovevete.

- Iporãmínte. Cheréra Marta. - Jajoecháta ko’ẽrõ.

- Oĩma.
- Cheréra José. Avy’a
roikuaa rehe, Marta.
- Jajojuhúta.

- Che avei avy’a roikuaa

rehe, José.
Ñomongeta 4:

- Ha upéi.

Ñomongeta 2:
- Mba’etekópiko.

- Mba’éichapa.
- Jarýi.

- Iporãmínte.
- Jajoechajeýta.

- Avy’a pohecha rehe.

- Oĩma.

- Ore avei rovy’a pohecha rehe. Ñomongeta 5:

- Jajoechajey peve.
- Ha upéi, kape.
- Hendyhína.
- Jajoechajey peve. - Ivai la situ, ajépa.
- Upéicha.
- Ñañe’ẽvéta.
- Ñañe’ẽvéta.

30 30

Ñomongeta 6:
- Mba’éichapa ndepyhareve.
- Chepyhareveporã.
- Mba’éichapa nderéra.
- Cheréra José, ha nde.
- Cheréra Marta.
- Moõguápiko nde, Marta.
- Che San Lorenzo-ygua, ha nde.
- Che Alto Paranaygua.
- Avy’a roikuaa rehe, José.
- Che avei avy’a roikuaa rehe.
- Jajoechajey peve.
- Jajoechajey peve.
Jaikuaami
1. Ñe’ẽpehẽ porandurã
(partículas interrogativas)
Jahecha jajúvo guaraníme jarekoha ñe’ẽpehẽ
jaiporúva ñamba’eporandu hag̃ ua. Upevahí-
na pa. Katu jarekove guaraníme. Ambue hína
piko. Jajesarekomi mba’éichapa ojeporu ko’ã
ñe’ẽpehẽ umi poteĩ ñomongetápe.
- Mba’etekópa.
- Mba’éichapa.
- Mba’etekópiko.
- Moõguápiko nde.
2. Gentilicio guaraníme:
Guaraníme, jaikuaauka hag̃ ua moõguápa pe
máva, gentilicio oñehenóiva castellano-pe,
jaiporu ñe’ẽpehẽ (partícula) gua térã ygua.
Che San Lorenzo-ygua.
Yo soy de San Lorenzo.
Yo soy sanlorenzano.
3
Ñe'ẽngatu MBO’EPY
Nde Alto Paranaygua.
Vos sos de Alto Paraná.
Vos sos paranaense.
Ha’e Paraguarigua.
Él/ella es de Paraguarí.
Él/ella es paraguariense.
Ñande Argentina-ygua.
Nosotros somos de Argentina.
Nosotros somos argentinos.
Ore Paraguaigua.
Nosotros somos de Paraguay.
Nosotros somos paraguayos.
Peẽ Paris-gua.
Ustedes son de París.
Ustedes son parisinos.
Ha’ekuéra Pilar-gua.
Ellos/ellas son de Pilar.
Ellos/ellas pilarenses.
Jesarekorã
(observación)
Gua: ojeporu pe téra opáramo
pu’ae pukangýpe (vocales débiles):
i, ĩ, u, ũ, y, ỹ.
Ygua: ojeporu pe téra opáramo
pu’ae pu’atãme (vocales fuertes):
a, ã, e, ẽ, o, õ.
Opaichagua ñe’ẽpehẽ guarani-
megua, oñembojoaju hag̃ ua ñe’ẽ
oúva castellano térã ambuégui
ndive, ogueraha taiky (guión).
Jahechami:
Che Ypakaraigua.
Nde San Bernardino-ygua.
Ha’e Europa-ygua.
Ñande Finlandia-ygua.
Ore Tovatĩgua.
Peẽ Ka’akupeygua.
Ha’ekuéra Lima-ygua.
31 31
 3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu

1. Ñamombe’umi moõguápa ko’ã tapicha

José heñói Encarnación-pe. Ha’e Encarnación-gua.

Marta heñói Francia-pe. Ha’e _________________________________________________________

Che ru ha che sy heñói México-pe. Ha’ekuéra____________________________________________

Karai Ramón heñói Luque-pe. Ha’e____________________________________________________

Ñande ñanereñói Villa Rica-pe. Ñande_________________________________________________

Nde nereñói Bogotá-pe. Nde_________________________________________________________

Peẽ penereñói Kapiatápe. Peẽ_________________________________________________________

Ore orereñói Itakuruvípe. Ore_________________________________________________________

2. Ñamombe’umína mba’éichapa héra ha moõguápa

Nde sy: Che sy héra Lidia, ha’e Guarambareygua.

Nde ru: _____________________________________________________________

Nde ru sy: _____________________________________________________________

Nde sy ru: _____________________________________________________________

Nde tia rehayhuvéva: _____________________________________________________________

Nde tio rehayhuvéva: _____________________________________________________________

Ne angirũ rehayhuvéva: _____________________________________________________________

ÑAMOÑE’Ẽ KO ÑOMONGETA

- Mba’éichapa Ndepyhareve.
- Chepyhareveporãnte. Eg̃uahẽke.
- Ag̃uahẽma.
- Moõguipa reju.
- Aju Misiones-gui.
- Mba’épa ndegueru ko’a rupi.
- Aju añandúvo peteĩ che angirũme.
- Iporã upéva.
- Epytu’usapy’ána ha upéi ehasa.
- Apytu’u’imíta.
- Jareko ymi rey’uséramo.
- Hay’usékatu. Aguyjevete ndéve.

32 32
 3
Ñe'ẽngatu MBO’EPY

Jaikuaami

Jajesarekomi ko’ã ñe’ẽ oñeguenohẽva ñomongetágui rehe:

Ndepyhareve, chepyhareveporãnte, eg̃ uahẽke, ag̃ uahẽma, reju, aju, ndegueru, añandu,
iporã, epytu’u, ehasa, apytu’u’imíta, jareko, hay’use.
Ko’ã ñe’ẽ hína ñe’ẽtéva (verbo). Guaraníme hetaichagua ñe’ẽtéva jareko, umíva apytépe oĩ
umi oñehenóiva castellano-pe propio (térã areal) ha predicativo (térã chendal).

Propio: ag̃ uahẽma, eg̃ uahẽke, reju, aju, Predicativo: Ndepyhareve,

añandu, epytu’u, ehasa, apytu’u’imíta, jareko. chepyhareveporãnte, ndegueru, iporã.

Jahechami mba’éichapa ñamosusũ (conjugar) ñe’ẽtéva propio. Predicativo rehe ñañe’ẽta

tenondevévo. Verbo propio térã areal ñamosusu hag̃ ua, jareko ñe’ẽpehẽ ohechaukáva
persona ha número ha oho upe ñe’ẽtéva mboyve. Ñamosusũmi ñe’ẽtéva g̃ uahẽ (llegar),
karu (comer), mba’apo (trabajar), hasa (pasar), pytu’u (descansar).

Che A Ag̃uahẽ Akaru Amba’apo Ahasa Apytu’u

Nde Re Reg̃uahẽ Rekaru Remba’apo Rehasa Repytu’u
Ha’e O Og̃uahẽ Okaru Omba’apo Ohasa Opytu’u
Ñande Ja/ña Ñag̃uahẽ Jakaru Ñamba’apo Jahasa Japytu’u
Ore Ro Rog̃uahẽ Rekaru Romba’apo Rohasa Ropytu’u
Peẽ Pe Peg̃uahẽ Pekaru Pemba’apo Pehasa Pepytu’u
Ha’ekuéra O Og̃uahẽ Okaru Omba’apo Ohasa Opytu’u

Jesarekorã: Che Ag̃uahẽ Yo llego

Nde Reg̃uahẽ Vos llegás
Guaraníme umi ñe’ẽpehẽ número
Ha’e Og̃uahẽ Él/ella llega
y persona rehegua oho ñe’ẽtéva
mboyve; castellano-pe katu ohu Ñande Ñag̃uahẽ Nosotros llegamos
ñe’ẽtéva rire. Ore Rog̃uahẽ Nosotros llegamos
Techapyrã:
Peẽ Peg̃uahẽ Ustedes llegan
Ha’ekuéra Og̃uahẽ Ellos/ellas llegan

Ñamoñe’ẽmijey Jahechami mba’éichapa oñemosusũ (conjugar) vy’a

(alegrase), purahéi (cantar), ñani (correr), ñemoarandu (es-
Ñande: ñag̃ uahẽ, jakaru, tudiar):
ñamba’apo, jahasa, japy-
tu’u. Ña ojeporu ñe’ẽté- Terarãngue Vy’a Purahéi Ñani Ñemoarandu
va tĩgua (verbos nasales) Che Avy’a Apurahéi Añani Añemoarandu
ndive ha ja katu ñe’ẽtéva
jurugua (verbos orales) Nde Revy’a Repurahéi Reñani Reñemoarandu
ndive. G̃ uahẽ ha mba’apo Ha’e Ovy’a Opurahéi Oñani Oñemoarandu
hína ñe’ẽtéva tĩgua, Ñande Javy’a Japurahéi Ñañani Ñañemoarandu
ñambohyapúvo osẽ rehe
ñane tĩ ha ñande juru rupi; Ore Rovy’a Ropurahéi Roñani Roñemoarandu
pytu’u ha karu katu hína Peẽ Pevy’a Pepurahéi Peñani Peñemoarandu
jurugua, ñambohyapúvo
Ha’ekuéra Ovy’a Opurahéi Oñani Oñemoarandu
osẽ rehe ñande juru rupi
año.

33 33
 3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAMBA’APOMI
1. Ñamosusũmi ko’ã ñe’ẽtéva
Terarãngue Ñembosarái Guapy Mopotĩ Karu Ke
Che
Nde
Ha’e
Ñande
Ore
Peẽ
Ha’ekuéra

2. Ñamoĩmba ñomongeta iguypegua. Jaiporavo peteĩva ñambohovái hag̃ua

a. - Mba’épa ojapohína nde sy. e. - Ha’ekuérapiko moõ oñemoarandu.
- Ha’e ______________ - Ha’ekuéra ________ San Lorenzo-pe.

- Amba’apo’aína. - Remba’aporeína. - Ñañemoarandu. - Peñemoarandu.

- Omba’apohína. - Oñemoarandu.

ã. - Moõpa nde remba’apo. ã.

e. - Peẽpa pevy’a pende vállepe.
- Che ____________ peteĩ fábrica-pe. - Ore ____________________ upépe.

- Amba’apo. - Omba’apo. - Rovy’a. - Ovy’a.

- Remba’apo. - Pevy’a.

ch. - Peẽpiko pekarúma. g. - Peẽpa peg̃uahẽma pende rógape.

- Ore ______________________ - Hẽe, ________________________

- Jakarúma. - Okarúma. - Ñag̃uahẽma. - Rog̃uahẽma.

- Rokarúma. - Og̃uahẽma.

ÑAMOÑE’ẼMI KO’Ã ÑOMONGETA

Jajesarekomi partícula de número y persona jeporu rehe.
Ñemuhápe: Mbo’ehaovusúpe:
- Maitei, mba’éichapa ndepyhareve. - Maiteípa.
- Iporãnte. Eg̃uahẽke, kuñataĩ. - Maitei.
- Ag̃uahẽmbaitéma, karai. - Cheréra José. Che pene irũ pyahuhína ko
- Mba’épa remandami. facultad-pe.
- Ajoguase che sapaturã. - Tereg̃uahẽporãite ore apytépe, José.
- Heta sapatu jareko. Eiporavóntema. - Cheréra Ramón.
- Ajesarekomíta hesekuéra. Aguyje ndéve. - Cheréra Julia.
- Ndéve katu aguyje. - Chékatu Federico.
- Aguyje peẽme. Jajokuaavéta jahávo.
- Jajokuaavéta.

34 34
 3
Ñe'ẽngatu MBO’EPY

ÑAMBA’APOMI
1. Ñamoñe’ẽjeymi ñomongeta 2. Ñamoñe’ẽjeymi ñomongeta
Ñemuhápe ha ñambohovaimi umi Mbo’ehaovusúpe ha ñambohovaimi
porandu. Ñamongurusu jaiporavóva. umi porandu. Ñamongurusu oĩporãva.
a. Ñomongeta oiko asajekue. a. Oñeñomongeta ñemuhápe.

a. Añete. ã. Japu. a. Añete. ã. Japu.

ã. Upe og̃uahẽva ñemuhápe peteĩ kuña. ã. Irundy tapicha oñomongeta upépe.

a. Añete. ã. Japu. a. Añete. ã. Japu.

ch. Upe omba’evendéva peteĩ karia’y. ch. Umi tapicha ojokuaa aréma.
a. Añete. ã. Japu. a. Añete. ã. Japu.

e. Upe omba’ejoguaséva oipota peteĩ e. Oñomongeta mokõi kuña ha mokõi

mba’e añónte. kuimba’e.

a. Añete. ã. Japu. a. Añete. ã. Japu.

ã.
e. Upe omba’ejoguáva ikatu oiporavo ã.
e. Umi tapicha ojoguerohory.
oguerahava’erã.
a. Añete. ã. Japu.
a. Añete. ã. Japu.

3. Jahaimi. Jajojuhu tapépe peteĩ ñane angirũ aréma ndajahechavéiva ndive ha

ñañomongeta mbykymi hendive. Ñañomomaitei, ñaporandu ichupe moõpa oiko
ko’ág̃a, moõpa omba’apo ha mba’éichapa oiko isy ha itúva. Upe rire jajoasa hendive.
-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

35 35
 3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu

4. Jajojuhu ñane angirũ rógape tapicha jaikuaa’ỹva ndive peteĩ pyhare ha ñaño-
mongeta mbykymi hendive jajokuaa hag̃ua. Ñañomomaitei hendive, ñaporandu
ichupe héra, moõguápa, moõpa omba’apo; ha’e ombohováita ñane porandu ha
omba’eporandúta avei ñandéve ñandekuaa hag̃ua. Amo hu’ãme jaikuaaukáta
javy’aha jaikuaa rehe ichupe.
-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

-__________________________________________________________________________________

36 36
 3
Ñe'ẽngatu MBO’EPY

ã.
5. Ñamoĩmba ko ñomongeta:
- Mba’éichapa nderéra.

a.
- Mba’éichapa reikomi.
- ___________________________________
ch. - Ndépiko mba’e valle.
- ____________________, ha nde.

- _______________________ avei.

ã.
- ___________________________________

e.
- Mba’e la porte.
- Moõpa reiko ko’ág̃a.
- ___________________________
- ___________________________________

ã.
e.
- Jajoecháta ka’aru.
- Mba’épepiko remba’apo.
- ___________________________

ch. - Mba’éichapa ________________

- ___________________________________

g. - Avy’a roikuaa rehe.

- Cheréra José. Ha nde.
- ___________________________________

g̃ .
- ______________________ María.
- Avy’a roikuaa rehe, María. - Jajoechajey peve.

- ____________________________ - ___________________________________

e. - Mba’éichapa _________________
7. Japorokuaami
- Cheréra Federico. Ha __________
Jaikuaase peteĩ tapichápe. Ñamba’eporandu
- ____________________ Ramona. ichupe ha ha’e ombohovái ñandéve.

ã.
e. - Mba’éichapa. - ________________________________
- Iporãmínte.
- ___________________________
- Eg̃uahẽke. - ________________________________
- Cheréra José.
- ___________________________
- Mba’éichapa nderéra. - ________________________________
- Che Santanigua.
- _______________________ José.
- Avy’a roikuaa rehe, José. - ________________________________
- Aiko Ciudad del Este-pe.
- ___________________________
- ________________________________
6. Jajekuaaukami - Amba’apo peteĩ colegio-pe.

Oĩ peteĩ tapicha ñandekuaaséva. Ñañomonge- - ________________________________

tami hendive. Ñambohovái imba’eporandu: - Areko 30 ary.

a. - Mba’éichapa ndeka’aru. - ________________________________

- Che avei avy’a roikuaa rehe.
- ___________________________________
- ________________________________
- Jajoecháta.

3737
 3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu

GUARANI JEHAIKATU: ORTOGRAFÍA GUARANÍ

Guarani achegety. Alfabeto guaraní
í),
Pe 2015-pe Guarani Ñe’ẽ Rerekuapavẽ (GÑR) (Academia de la Lengua Guaran
oñemoheñóiva Léi 4251/10 Ñe’ẽnguéra rehegua rupive , omone ĩ Guaran i ñe’ẽ
Achegetytee. Kóva oguereko 33 taipu (fonemas) ha 33 tai (letras).
̃,
Ko’ãvahína umi mbohapypa mbohapy (treinta y tres) tai: a, ã, ch, e, ẽ, g, g
h,
i, ĩ, j, k, l, m, mb, n, nd, ng, nt, ñ, o, õ, p, r, rr, s, t, u, ũ, v, y, ỹ, ’.
Ñanemandu’ajeymi pu’ae oĩha jurugua ha tĩguáva, ha pundie oĩha juruguáva,
tĩjuruguáva ha tĩguáva
Pu’ae

Jurugua: a, e, i, o, u, y Tĩgua: ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ

Pundie
Juruguáva: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v,’. Tĩguáva: m, n, ñ, g̃.

Tĩjuruguáva: mb, nd, ng, nt.

Ñamoñe’ẽ ha japuraheimína Ñamba’apomi ko’ã irundy verso rehe

ko ñe’ẽpoty (poesía). Jajapysaka
mba’éichapa oñemoñe’ẽ Che Paraguái rasaharã

Neporã che Paraguái

Ndaiporichéne mamove
Che Paraguái ndéve ha’e
Rohayhuve cada ko’ẽ.
(Carlos Sosa)
Ñahesa’ỹjomi:
Oiménepa ko arapýpe ndéicha iporãva tetã
Ojeguapáva yvotýpe omimbi ha ojajaipa a. Ñanohẽ ichugui opaite pu’ae.
Tovéna ku pyharérõ tajahecha pe jasy
Arapegua ramoguáicha omysãirõ ñasaindy ________________________________________
(oñembojo’a)
ã. Ñanohẽ ichugui opaite pundie.
Estribillo
Che Paraguái rasaharã ________________________________________
Ndaiporichéne mamove
Che Paraguái ndéve ha’e ch. Ñamohenda umi pu’ae jurugua ha tĩguáva.
Rohayhuve cada ko’ẽ (oñembojo’a) Jurugua: _________________________________

Pejúna mombyryguáva pehechami ko tetã Tĩgua: ___________________________________

Katuetei pejuhúta tory, joayhu ha vy’a
Ko’ápe jeko ymámi Ñandejára oiko oguata e. Ñamohenda umi pundie jurugua, tĩgua ha ,
Ha ipyporépe oheja hetaite mba’e porã tĩjuruguávaramo.
(oñembojo’a)
Jurugua: _________________________________
Estribillo
Tĩgua: ___________________________________

Tĩjurugua: ______________________________
38 38
 3
Ñe'ẽngatu MBO’EPY

JAJEKUAARA’ÃMIJEY
ã.
e. – ________________ nde remba’apo.
1. Ñamboty ko’ã maitei

a.
- Mba’éichapa. – Che amba’apo peteĩ empresa-pe.

-______________________________ - Mba’érepa. - Ndive.

- Mba’éichapa. - Moõpa.

ã. - Mba’etekópa. g. – Mba’éichapa héra nde sy.

– Che sy ____________ Ramona.
- ______________________________
- Téra. - Héra.

ch.
- Réra. - Iréra.

g̃ .
- ______________________________
– Moõguápa nde.
- Ovevete. – Che Villa Hayes-_____________

e.
- pe. - peve.
- Maitei. - me. - gua.

- _______________________ nderéra h. – Peẽpa peikuaa che rúpe.

– ____________ ichupe.
- _________________ Marta. Ha nde.
- Aikuaa. - Oikuaa.
- __________________________ José. - Reikuaa. - Roikuaa.

2. Jaiporavo ñe’ẽ ohoporãvéva ñamyenyhẽ i. – Moõpa peẽ ___________________

hag̃ua umi pa’ũ – Romba’apo Lambaré ___________

a.
- Amba’apo/gua. - Remba’apo/gua.
– Mba’éichapa ndeasaje. - Pemba’apo/pe. - Ñamba’apo/pe.

ĩ.
– ________________________ porã.
– Máva ndive piko ha’e ___________
- Cheasaje. - Ijasaje. – _________ oiko isy ha itúva ndive.
- Ndeasaje. - Ñandeasaje.
ã.
- Aiko/ore. - Oiko/ha’e.
– Eg̃uahẽke María. - Reiko/ñande. - Jaiko/nde.
– ___________________ mbaitéma.

- Ag̃uahẽ. - Og̃uahẽ.
- Reg̃uahẽ. - Peg̃uahẽ.

ch. – ______________ , Ramón ha José.

– Roguahẽma.

- Ag̃uahẽ. - Og̃uahẽ.
- Peg̃uahẽ. - Ñag̃uahẽ.

e. – Ndépiko moõ __________________

– Che ________________ Paraguaýpe.

- Aiko/aiko. - Oiko/reiko.
- Reiko/aiko. - Jaiko/reiko.
3939
 3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
3. Ñamosusũmi ko’ã ñe’ẽtéva: ñe’ẽ
(hablar), ñembosarái (jugar), guapy
(sentarse) ha ñembo’y (pararse).
Terarãngue Ñe’ẽ
Che
Nde Reñe’ẽ ÑAMOÑE’Ẽ HA
Ha’e JAJEPY’AMONGETA HAG̃ UA
Ñande
Ore
Peẽ
Ha’ekuéra

Terarãngue Ñembosarái Léi 4251/10

Che
Ñe’ẽnguéra rehegua
Nde
Ha’e Oñembosarái
Ñande Art. 2ª. Teko joparaeta rehegua.
Ore Paraguái Estado oñangarekova’erã heko
Peẽ joparaeta ha iñe’ẽ tee mokõire, tove
tojehapyaty ha tahekojera mokõive, ha
Ha’ekuéra upéicha avei oñangereko ha
omotenondeva’erã avaitéva reko ha
Terarãngue Guapy iñe’ẽnguéra. Upéichante avei oykeko-
va’erã chupekuéra iñepia’ãme, ojepyta-
Che so jave iñe’ẽnguéra jeporu ha ñemyasãi
Nde
rehe opa hendáicha ha opaite hendápe,
ha oñangarekova’erã oñemboajévo
Ha’e ambue ñe’ẽ oiporúva tapicha aty heko
ambuéva, oĩva tetãpýre.
Ñande Jaguapy
Ore
Peẽ
Ha’ekuéra Art. 3ª. Tetã ñe’ẽ tee mokõive rehegua.

Tetã ñe’ẽ tee mokõive oñemboaje ha

Terarãngue Ñembo’y ojeporujojava’erã mbohapyve tetã
Che Pokatu Moakãhápe ha opaite tetã
rembiapo oñemboguatahápe. Estado
Nde ombojeroviaveva’erã guarani ñe’ẽ,
Ha’e kóva ha’e rupi tetã reko tee kuaaukaha,
tetãyguápe ombojoaju ha omopeteĩva,
Ñande ha ñe’ẽ ojeporuvéva tetãpýre.
Ore Roñembo’y
Peẽ
Ha’ekuéra
40 40