Está en la página 1de 7

Por antología ESFM “Simón Bolívar” 2022

JICHHA PACHA - (TIEMPO PRESENTE)

Nayaxa anathwa
Jumaxa anatawa
En la lengua aymara, el tiempo
presente no tiene un
establecimiento exacto. Por lo
tanto, expresa el presente y un
poco más del tiempo pasado,
por eso algunos entendidos de
esta lengua lo denominan
pasado presente.
Nänakaxa anatapxthwa

JUK’ACHIRI - EL SINGULAR
Iyawa Siri

1° Los verbos infinitivos del Ullaña leer


idioma aymara tienen la Ikiña dormir
terminación del sufijo -ña. Khuyuña silbar

Ulla- ña leer
2° Para conjugar el tiempo
Iki- ña dormir
presente de forma afirmativa
Khuyu- ña silbar
se suprime el sufijo -ña.

Ull-aña leer
3° La raíz verbal tiene la terminación de la vocal Ik-iña dormir
/a/, /i/, /u/, dependiendo de la naturaleza del Khuy-uña silbar
verbo, esta terminación también se suprime.
Por antología ESFM “Simón Bolívar” 2022

4° En el siguiente, se agrega sufijos


verbales de tiempo y persona de
acuerdo a las exigencias del verbo.

1ra. Persona Nayaxa ull.tha


2da. Personal Jumaxa ik.ta
3ra. Persona Jupaxa ik.i /-u/
4ta. Persona Jiwasaxa khuy.tana

5° Finalmente los sufijos verbales de


tiempo en la 1ra. y 4ta. persona se suprime
la vocal /a/ y se yuxtapone, el sufijo de
afirmación -wa.

1ra. Persona Nayaxa ull.th.wa


2da. Personal Jumaxa ull.ta.wa
3ra. Persona Jupaxa ull.i.wa /-u/
4ta. Persona Jiwasaxa ull.tan.wa

IYAWA SIRI (FORMA AFIRMATIVA)

AYMARA CASTELLANO
NAYAXA KHUY.TH.WA Yo silbo
JUMAXA KHUY.TA.WA Tú silbas
JUPAXA KHUY.U. WA Él/ella silba
JIWASAXA KHUY.TAN.WA Nosotros silbamos
Por antología ESFM “Simón Bolívar” 2022

JISKHIRI (FORMA INTERROGATIVA)

Para poder conjugar la forma interrogativa, los sufijos flexivos verbales de


tiempo y persona, se añaden automáticamente, a la raíz verbal. En el flexivo
verbal de la primera y cuarta persona se suprime la vocal /a/, finalmente, la
conjugación debe estar seguida del sufijo -ti, interrogativa.

AYMARA CASTELLANO
Nayaxa uma mun.t.ti ¿Yo quiero agua?
Jumaxa uma mun.ta.ti ¿Tú quieres agua?
Jupaxa uma mun.i.ti ¿Él quiere agua?
Jiwasaxa uma mun.tan.ti ¿Nosotros queremos agua?

JANIWA SIRI (FORMA NEGATIVA)

La forma negativa requiere principalmente de la negación


“janiwa” (no), y del sufijo -ka-, es decir, ambos elementos
deben coadyuvar para formular la forma negativa. El
adverbio de negación “janiwa” se establece antes de los
pronombres personales, y el sufijo -ka- se ubica después
de la raíz verbal y antes de los flexivos verbales,
finalmente se añade el sufijo -ti.

AYMARA CASTELLANO
Janiwa nayaxa uta mun.k.t.ti Yo no quiero casa
Janiwa jumaxa uta mun.k.ta.ti Tu no quieres casa
Janiwa jupaxa uta mun.k.i.ti El/ella no quiere casa
Janiwa jiwasaxa uta mun.k.tan.ti Nosotros no queremos casa
Por antología ESFM “Simón Bolívar” 2022

JANITI SASA JISKHIRI

Esta forma de conjugación, está


compuesta por la forma negativa e
interrogativa. Principalmente, el sufijo -
ti de interrogación se añade al adverbio
de negación “jani” (no) y ambos
constituyen una estructura. Dicha
estructura verbal se organiza de la
siguiente manera: el sufijo -ka- se ubica
después de las raíces verbales y antes
de los flexivos verbales.

AYMARA CASTELLANO
Jani.ti nayaxa phisi mun.k.tha ¿Yo no quiero gato?
Jani.ti jumaxa phisi mun.k.ta ¿Tú no quieres gato?
Jani.ti jupaxa phisi mun.k.i ¿El/ella no quiere gato?
Jani.ti jiwasaxa phisi mun.k.tana ¿Nosotros/as no queremos gato?
Por antología ESFM “Simón Bolívar” 2022

WALJACHIRI - EL PLURAL

El sufijo -ña del verbo infinitivo se suprime. Sin embargo, la vocal


terminal de la raíz verbal se mantiene, a esta se añade el sufijo -pxa-
que marca el plural. El sufijo -pxa- también pierde la vocal /a/, y
finalmente se añaden los flexivos verbales de tiempo y persona.

AYMARA CASTELLANO
Nänakaxa t’ant’a muna.px.tha Nosotros queremos pan
Jumanakaxa t’ant’a muna.px.ta ustedes quieren pan
Jupanakaxa t’ant’a muna.px.i Ellos/as quieren pan
Jiwasanakaxa t’ant’a muna.px.tana Todos nosotros queremos pan

JISKHIRI INTERROGATIVA

El sufijo -pxa- también pierde la vocal, después,


siguen los flexivos de persona y tiempo, y finalmente
está el sufijo -ti que expresa interrogación.

AYMARA CASTELLANO
Nänakaxa thuquña muna.px.t.ti ¿Nosotros queremos pan?
Jumanakaxa thuquña muna.px.ta.ti ¿Ustedes quieren pan?
Jupanakaxa thuquña muna.px.i.ti ¿Ellos/as quieren pan?
Jiwasanakaxa thuquña muna.px.tan.ti ¿Todos nosotros queremos pan?
Por antología ESFM “Simón Bolívar” 2022

JANIWA SIRI – NEGATIVA AFIRMATIVA

En la forma negativa, la vocal terminal de la raíz


verbal se mantiere, a esta raíz verbal se le añde el
sufijo -pka- pierde la vocal /a/ y se unen a este sufijo
los flexivos verbales de tiempo y persona.
Finalmente se añade el sufijo -ti de negación.

AYMARA CASTELLANO
Jani.wa nänakaxa manq’a muna.pk.t.ti Nosotros no queremos comida
Jani.wa jumanakaxa manq’a muna.pk.ta.ti Ustedes no quieren comida
Jani.wa jupanakaxa manq’a muna.pk.i.ti Ellos/as no quieren comida
Jani.wa jiwasanakaxa manq’a muna.pk.tan.ti Todos nosotros/as no queremos comida

JANIWA SASA JISKHIRI – NEGATIVA INTERROGATIVA

En la estructura verbal, la vocal terminal de la raíz se


mantiene, a esta raíz se añade el sufijo -pka- con la
supresio vocalica. El sufijo -pka- y la negación “janiwa”
deben coadyuvar necesariamente para expresar la forma
negativa interrogativa. Finalmente, se añade los flexivos
de persona y tiempo.
Por antología ESFM “Simón Bolívar” 2022

AYMARA CASTELLANO
Jani.ti nänakaxa manq’a muna.pk.tha ¿Nosotros no queremos comida?
Jani.ti jumanakaxa manq’a muna.pk.ta ¿Ustedes no quieren comida?
Jani.ti jupanakaxa manq’a muna.pk.i ¿Ellos/as no quieren comida?
Jani.ti jiwasanakaxa manq’a muna.pk.tana ¿Todos nosotros/as no queremos comida?

JUYPHIPACHA - TIEMPO DE HELADA

NÏYA CHICA LLAMAYU PHAXSIKASINSTI, MARKASANA


PHUST’AWINAKAPAXA AKA PACHATXA MAYJARUWA
TURKAKIPTIRITAYNA, KUNALAYKUTIXA JAKAWISANXA TAQI KUNASA
PACHANI PACHANI, SARANI SARANI UKHAMACHIXAYA, UKATXA AKA
PACHANAKANXA NAYRA LAQ’A ACHACHILANAKASATPACHA KUNAYMANI
PHUST’A, Q’ASANI TUKAÑANAKAMPIWA K’UCHIRTAPXIRITAYNA;
(QINAQINA, MUKULULU, QARWANI, WAKATINKI, K’AYRANI, QHANTHU,
ITALAKI, SIKURI) JUK’AMPINAKAMPI.
MAYSA TUQITXA, NIYA JUYPHI PACHA PURINKIPANXA, CH’UÑU
CH’UÑUCHAÑA, CH’UÑU TAKIRAÑA, CH’UÑU SILLP’IÑAWA PURINISKI,
UKATXA MAKIRAKIWA TUNTA QUÑARU UCHAÑA UKATXA SILLP’IRAÑASA
PURINIRAKINI, UKHAMARUSA JUTANTAKIRAKINIWA JUPHA JAWQ’AÑA,
SIWARA JAYQ’AÑA, SIWARA PARWAÑA, QAÑAWA AKU QAQUÑA
UKHAMAWA MARKASANA LURAWINAKAPAXA MAYMAYA PURINISKI.

También podría gustarte