Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
en la Funcin Pblica
Guarani Mboesyry Estado Rembiappe
Miguel Angel Vern
SECRETARA
DE LA FUNCIN
PBLICA
Prlogo
Por dcadas, la administracin pblica de nuestro pas ha sido sede de una cultura poltica
basada en la exclusin y discriminacin de colectivos de nuestra sociedad con identidades
o prcticas diferentes a las hegemnicas, algunas de ellas impuestas por siglos de
sometimiento de nuestra poblacin.
Uno de los componentes de esa cultura fuertemente arraigada implic el desprecio, desde
el sector pblico, a la lengua guaran, contribuyendo de esta forma a la dilucin de un factor
clave de nuestra identidad como sociedad.
Por ello, la incorporacin del guaran en los mbitos gubernamentales, permitiendo la
atencin a la poblacin en nuestras dos lenguas oficiales, constituye una apuesta a la
revalorizacin de nuestra cultura, as como un paso firme en la lucha contra toda forma
de discriminacin en el sector pblico.
En ese marco, este material pretende ser un instrumento de capacitacin que ayude a
quienes trabajamos en las diversas instituciones pblicas a comunicarnos, a orientarnos en
la lengua guaran y a convertirnos en vehculos de inclusin de quienes por mucho tiempo
han sido excluidos de la atencin que el Estado les debe.
Dra. Lilian Soto Badaui
Ministra - Secretaria Ejecutiva
Secretara de la Funcin Pblica
Presidencia de la Repblica del Paraguay
e'tenondegua
Hetaite ra ningo Paragui Estado rembiapo guive oemboguata ha
oemombareteva'ekue poltika ombotapykue ha omboykva tetygua aty hekpe
ndojokupytiva teko ipu'akapa ha oporojopva Estado guive rehe; umva apytpe o umi
oemboguatva hetai ra ojejopre ane retyguakura.
Umi teko imbarete ha hapva ane retme apytpe oike guarani e' jehechagui Estado
guive, mbeguekatpe amboyke hagua jahvo ande reko ha ande rapo tee tet hicha.
Opa ko' mba'e rehe guarani e' jeike Estado rembiapo ha rekpe, tenonderite voi
oeangareko hagua tetyguakura rehe mokive tet e' tepe, ohechauka aetehpe
oemomba'e guasuseha tet reko teete, ha upichante avei aetehpe ojeluchahahna
oembotatapeju hagua opaichagua emboyke sector pblico-gui.
Ko' tembiapo kupe ko aranduka oemyasiva ha'ese pete tembiporu oembo'e ha
oembokatupyry hagua opaite tapicha amba'apva ana Estado-pe, ikatu haguicha
aekomunika ha jaiko guaranme ha picha ande rupi tapichakura hetaite arama
Estado omboykva oepyr ohupyty eangareko ha oipyki hikui teko porve rape.
Presentacin
La publicacin del texto Guaran comunicativo en la funcin pblica, a cargo de Miguel
ngel Vern, se abre a importantes significaciones en el contexto actual de las relaciones
entre el Estado y la cultura en el Paraguay.
En primer lugar, este material marca un hito en el intento, por parte de la administracin
estatal, de capacitar a los funcionarios para atender al pblico en los dos idiomas oficiales
del Paraguay. Sometido a profundas situaciones de diglosia -derivadas de profundas
asimetras sociales y procesos antiguos de colonizacin cultural-, nuestro pas ha carecido
hasta ahora de polticas pblicas dirigidas a fomentar la inclusin del guaran en el
funcionamiento de sus propias estructuras: la gran poblacin del Paraguay habla guaran,
el poder se ejerce en espaol.
El guaran es el idioma coloquial y personal, el habla de las comunidades y el instrumento
de comunicacin cotidiano; el espaol, es el karai e', la lengua hegemnica que debe ser
manejada para ingresar en un sistema que comprende desde el acceso a los servicios
pblicos elementales hasta las instancias donde se decide la res pblica. El hecho de que
un monolinge en guaran no pueda hacer una consulta ante una mesa de entrada estatal,
llenar un formulario, presentar una solicitud o una protesta, enterarse de disposiciones
legales o aspirar a un cargo electivo, supone la vigencia de un modelo discriminatorio
cuestionado largamente por sectores sociales diversos. Hoy el Estado intenta reparar esa
inequidad histrica a travs de varios expedientes, uno de los cuales es, por cierto, la
preparacin bilinge de sus funcionarios.
Estos intentos marcan apenas el comienzo de un proceso largo, que ha comenzado ya en
otros mbitos. Pero significan, sin duda, un cambio de actitud abierto al respeto de la
diversidad cultural y a la riqueza de la comunicacin translingstica.
Por ltimo, este material presenta otra nota positiva: cruza diversas instancias estatales y
sociales en un esfuerzo comn por construir espacio pblico efectivo; aqul donde la
diferencia es factor de dilogo y comunicacin; aqul donde las identidades distintas
pueden coexistir sin arriesgar la articulacin del conjunto.
Ticio Escobar
Ministro - Secretario Ejecutivo
Secretara Nacional de Cultura
Presidencia de la Repblica del Paraguay
e'epyr
Vy'appe amoguah opavave tapicha kua ha kuimba'e omba'apva Funcin Pblica-pe ppe che
rembiapokue ojeherva Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica. Guarani Mbo'esry Estado
Rembiappe. Rasa ningo avy'ava'ekue ojapo pete ro'y rupi karai Ticio Escobar ha kuakarai Lilian
Soto ndive roemoramo guare pete e'me oemoepyrvo guarani mbo'esyry opavave
tapichakura Funcin Pblica-pe omba'apva oemoarandu hagua guarani. Hasypeve
ahechava'ekue Paragui ojetyvyro ha osseha tenonde, orekgui mburuvicha ohechakuava tet
remikotev, oguerojera ha omboguatasva Estado ijapahpe opavave Paragui emoare ha
ndaiporihpe emboyke, upichante avei Estado ha tet omombarete ha ombohekove resisva
ie' ha reko tee.
Picha oepyrva'ekue guarani mbo'esyry ambue ary opapotaitpe, heta roemongeta, romba'apo
ha romohenda rire tembiapor. Roepyrtaramo guare rombo'e guarani ro'e mba'e arandukpa
roiporta pevar; upmaramo ha'eva'ekue mburuvichakura Secretara de la Funcin Pblica,
Secretara Nacional de Cultura ha Red Contra Toda Forma de Discriminacin-gupe che arekoha
pete che rembiapokue chu'imi ikatva ojeporu oembo'e hagua guarani e' hasy'hicha ha
pya'emi oee' hagua ko tet e' tee. Omone chve umi tapicha arandu ha roiporu umi mbo'epy
romboguata hagua mbo'esyry peteha Estado-pegua mba'apoharakura ndive.
Upe mbo'esyrpe roiporu umi kuatia ambosako'ipyre ha rohecha ovaltapa orve trpa ahniri;
roiporu ha romyatyrmimi rire rohechakuaa upe tembiporu ha'ekuaaha pojoapy guarani embo'er
ha vokikema roepyr romba'apo hese ronoh hagua chugui aranduka. Pevar heta tapicha arandu
ha py'apor chepytyv; ndaikati ha ndaikatumo'i mramo- cheresari che angir amyri katupyry
ha marngatu Karai Julio Fretes-gui, omoe' ha chepytyvva'ekue amboho'ove hagua che
rembiapo; upvare ajokui hrape ko tembiapo. Avei chepytyv Susy Delgado, Mara Victoria
Ledesma, Ana Mara Ferreira, Ins Faria, Mauro Lugo, Perla Alvarez ha ambueve. Che angir Melki
katu oipytyv omoha'nga hagua ha Kathia Floris oemohenda ha oembohete hagua ko pojoapy
ko'ga osva.
Ko aranduka eguenoh ha guarani embo'e Funcin Pblica-pe ningo tuicha mba'e. Guarani ningo
Paragui hei ypy guive ha'va akinte e' ojeporuvva ane retme; gakatu katui nungaitnte
oemboyke. Ojapma amo 150 ary potaite oemboykete hague Estado rembiapgui, jepmo
tetyguakura pva pe e'nte oiporu. Guarani ha ie'hra emboyke oimme mba'e ivaivva
ojehuva'ekue ko tetme; oemboykvo ko e' avei oemboyke ie'hra ha ojejurumboty
chupekura, ha upva rupi heta ane retygua ie'ngu, ie'rakate', hi't, ndojerovii ijehe,
mramo ndopartisipasi ha jeyvramo katu oiko emomirme. Aipr tuicha mba'e mbo'esyry guarani
e' embokatupyryr oemboguatva Funcin Pblica-pe, picha rupi ikattare maymavaite
mba'apohra Estado-pegua oe' ha ohai mokive tet e' tepe, ha'va guarani ha castellano, ha
oangareko opa tetygure ie' tepe.
Rasa avy'ta che rembiapo oipytyvramo mba'apohra Fundicn Pblica-pegua oemoarandu,
oe'kuaa, ohayhu ha oiporu hagua guarani. Picha ikatta aipytyv michmnte jepe guarani
hekoveresi ha imbareteve hagua Paragui ha MERCOSUR-pe, ha'emahpe avei e' tee.
amombaretvo guarani, amombaretevta ane reko ha amokyre'ta ane retyguakurape, ha
pva jajapvo Paragui oepyrta ojetyvyro, opu', oakrapu' ha oheja tapykupe tekomar
oapytva chupe, oipykivo tekokatu rape.
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
INDICE
Mbo'epy Peteha
Pag. 9
Mbo'epy Mokiha
Pag. 19
Mbo'epy Mbohapyha
Pag. 27
Mbo'epy Irundyha
Pag. 35
Mbo'epy Poha
Pag. 41
Mbo'epy Poteha
Pag. 51
Mbo'epy Pokiha
Pag. 59
Mbo'epy Poapyha
Pag. 71
Mbo'epy Porundyha
Pag. 79
Mbo'epy Paha
Pag. 87
Mbo'epy Pateha
Pag. 97
Mbo'epy Pakiha
Pag. 107
Mbo'epy Paapyha
Pag. 117
Mbo'epy Parundyha
Pag. 125
Joapy 1 (e'pukuaa)
Pag. 137
Joapy 2 (Purahi)
Pag. 141
Arandukaporupyre
Pag. 157
MBO'EPY
PETEHA
Maitei
- Mba'ichapa.
- Ipornte ha nde.
- Bien. Y vos?
- Ipornte avei.
- Bien tambin.
- Mba'ichapa reiko.
- Ipormnte ha nde.
- Bien. Y vos?
- Ipormnte avei.
- Bien tambin.
MBO'EPY
PETEHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Maitei
1. aemongeta
- Mba'ichapa nderra.
- Cherra Miguel. Ha nde.
- Cherra Ramona.
- Mogupiko nde.
- Che San Lorenzo-gua. Ha nde.
- Che Luque-gua.
- Mboy arpa (ao) rereko.
- Areko 25 ary (ao).
- Mopiko remba'apo.
- Amba'apo MAG-pe. Ha nde.
- Che amba'apo Secretara de la Niez-pe.
- Cmo te llams?
- Me llamo Miguel. Y vos?
- Me llamo Ramona.
- De dnde sos?
- Ha nde.Yo soy de San Lorenzo. Y vos?
- Soy de Luque.
- Cuntos aos tens?
- Tengo 25 aos.
- Dnde trabajs?
- Trabajo en le MAG. Y vos?
- Yo trabajo en la Secretara de la Niez
10
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Maitei
MBO'EPY
PETEHA
Jaikuaami
Pronombre Personales
Yo
Che
Vos, t, usted
Nde
l, ella
Ha'e
Nosotros, nosotras
ande (incluyente)
Ore (excluyente)
Ustedes, vosotros
Pe
Ellos, ellas
Ha'ekura
Jesarekor
La 1 persona plural incluyente (ande) incluye a todos/as los/as intervinientes en la
comunicacin; la excluyente (ore) excluye a una parte de ellos/as. Ejemplo: Ore roguapy.
Nosotros/as estamos sentados/as. Excluye a una parte de los receptores. ande jaguapy.
Nosotros/as estamos sentados/as. Incluye a todos/as los/as emisores como a los/as
receptores. En la situacin comunicativa nicamente se podr reconocer bien el uso de una
u otra forma.
- De dnde sos?
.......................................................................
- Para qu vens?
.......................................................................
- Dnde vivs?
.......................................................................
- Cundo es tu cumpleaos?
.......................................................................
- Qu hora tens?
.......................................................................
11
MBO'EPY
PETEHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Maitei
Mba'piko ere.
Mba'ichapa nderra.
Araka'pa ne'aramboty.
Mopiko reiko.
Mba'erpa reju.
Mvapa ou.
Mba'repa ndereji.
Mbopa rejogua.
Qu decs?
Cmo te llams?
Cundo es tu cumpleaos?
Dnde vivs?
Para qu vens?
Quin viene?
Por qu no vens?
Cuntas compraste?
12
- Mba'ichapa nderra.
- Cmo te llams?
- Cherra Juana.
- Me llamo Juana.
- Mogupiko nde.
- De dnde sos?
- Che Concepcin-gua.
- Soy de Concepcin
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Maitei
MBO'EPY
PETEHA
- Mopiko reiko.
- Dnde vivs?
- Aiko Paraguape.
- Vivo en Asuncin.
- Vengo de mi casa.
- Mopiko rehorena.
- A dnde vas?
- Voy a mi trabajo.
- Mopiko remba'apo.
- Dnde trabajs?
- Rerekpiko telfono.
- Tens telfono?
- Areko.
- Lo tengo.
- Mbopiko inmero.
- Cul es su nmero?
Partculas interrogativas:
Para formular preguntas, en guaran, se utilizan las partculas sufijas pa, piko, pio, iko, tiko.
Las mismas van pospuestas a la palabra interrogativa. El castellano carece de este tipo de
partculas; en este idioma la interrogacin se expresa a travs de la entonacin, en la
expresin oral, y por medio del signo de interrogacin, en la expresin escrita. Las partculas
pa y piko son las correctas desde el punto de vista acadmico, pero en el habla coloquial se
utilizan las formas pio, iko, tiko que son variantes de piko.
En guaran, gracias a la existencia de partculas interrogativas especficas, no hace falta
utilizar el signo de interrogacin (?). Empero, se lo puede utilizar si as se desea, para evitar
confusiones. Si se usa, slo se ubica al final de la oracin, como en el ingls y el portugus.
Techapyr:
Mba'ichapa nderra.
Mba'ichapa nderra?
13
MBO'EPY
PETEHA
Maitei
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
14
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Maitei
MBO'EPY
PETEHA
15
MBO'EPY
PETEHA
Maitei
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
anemandu'a hagua:
emongeta municipalidad-pe:
- Mba'ichapa ndepyhareve kuakarai.
- Ipormnte, mba'pa remandami.
- Ajningo ae'vo karai Intendente ndive.
- Ne. Ko'ga ha'e oemongetahna pete
tapichndi. Eha'armna chupe.
- Oma. aha'arta chupe. Aguyje ndve.
- Ndaipri mba'repa.
Mvapa ande
- Che mba'apohra Funcin Publicapegua.
- Nde indgena.
- Ha'e parlamentaria.
- ande chokokue.
- Ore empleada domstica.
- Pe mit amba'apva calle-pe.
- Ha'ekura pytagua.
16
e'ndy:
Aguyje: gracias, agradecimiento
Moe': leer
Mo: dnde
Mogua: de dnde
Araka'e: cundo
Aramboty: cumpleaos
Ndive: con
Ary: ao
Avei: tambin
e'ndy: glosario
Che: yo
Chupe: a l, a ella
Ha'e: l, ella
Hembiapo: su trabajo
Paraguay: Asuncin
Ipornte: bien
Porandu: preguntar
Jesarekor: observacin
Pumbyry: telfono
Juhu: encontrar
Pytyv: ayudar
Kokue: chacra
Kuaa: saber
Rogaygua: familiar
Mva: quin
Techapyr: ejemplo
Mba'e: qu
Tra: nombre
Mba'icha: cmo
17
MBO'EPY
PETEHA
Maitei
ANOTACIONES
18
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
MOKIHA
eemongetavemi
Las formas de saludos que hasta ahora venimos practicando se pueden usar
a cualquier hora del da. Pero en guaran existen saludos especficos para la
maana, la siesta, la tarde y la noche.
19
MBO'EPY
MOKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
eemongetavemi
Hablante 1
Hablante 2
- Bien. Y vos?
- Bien. Y vos?
Jesarekor
a) En guaran no existe diferencia en el tratamiento de 2 persona singular vos, t o usted,
como en el castellano. En todos los casos se utiliza el pronombre Nde.
) En esta lengua, como podemos notar, existen saludos especficos para cada momento
del da.
20
- Mba'ichapa neko'.
- Mba'ichapa ndepyhareve.
- Mba'ichapa ndepyhareve'asaje.
- Mba'ichapa ndeasaje.
- Mba'ichapa ndeka'aru.
- Mba'ichapa ndeka'arupyt.
- Mba'ichapa ndepyhare.
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
eemongetavemi
MBO'EPY
MOKIHA
ch) En guaran se deben diferenciar dos tipos de saludos: los formales y los informales.
Todas las formas estudiadas hasta ahora son saludos formales, que se pueden utilizar con
cualquier persona. Pero existen los saludos informales, que se utilizan en la rueda de
amigos, en el lenguaje coloquial, y que no se pueden utilizar con una persona desconocida o
alguien a quien debemos respeto, dado que representara falta de deferencia. Estos
saludos se usan a cualquier hora del da.
Techapyr:
Hablante 1
Hablante 2
- Mba'eteko(pa) (piko)________- Jari
- Mba'e la prte.____________ - Jaryiete.
- Mba'e la situ._____________ - Alplo.
- Mba'eteko la situ.__________ - Altko.
- Ha upi._________________ - Ovevete.
21
MBO'EPY
MOKIHA
eemongetavemi
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
- Mba'ichapa ndeka'aru.
..................................................................
..................................................................
- Mba'ichapa ndeasaje.
- Mba'ichapa ndepyhare.
..................................................................
..................................................................
- Mba'ichapa ndeasaje.
22
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
eemongetavemi
MBO'EPY
MOKIHA
anemandu'a hagua:
Mba'ichapa reiko(mi)
- Aiko por.
- Jaiko(ve).
- Ni nda'ivaipoti.
- Jaryiete.
- Aiko tengetngepe.
- Ha jacherechapma .
emongeta tappe:
- Mba'e la prte, Juan.
- Jaryiete. Mba'piko rejaporena ko'a rupi.
- Ha pina aju avisitvo che rpe.
- Iporite pva. Arma ndajajoechavi.
- Arma ndajajoechavi aete.
- Maiteimi nde rpe.
- Aguyje ndve, che ir. Jajoechta vokoiete.
- Avy'aite rohechre. Jajoechta vokoiete.
23
e'ndy:
Akinte: siempre
Asaje: la siesta
Hasykatu: est enfermo, enferma
Hecha: ver
Ie'me: en su idioma
Ir: compaero, compaera
Jepiveguichante: como de siempre
Jojuhu: encontrarse
Ka'aru: la tarde
Ka'arupyt: la nochecita
Ko': amanecer
Kuehe: ayer
Maitei: saludo
Maymavete: todos, todas.
Mokiha: segundo, segunda
Momaitei: saludar
Ndaikuai: No s
Neko': vos (t, usted) amanecs
Por(nte): bien
Pyhare: la noche
Pyhareve: la maana
Pyhareveasaje: la media maana
Ru, tva: pap
Se: partcula que expresa modo volitivo
Tapicha: persona, semejante
Tee: propio
Tembiapoha: lugar de trabajo
Tetygua: ciudadano/a, compatriota
Vai: mal, feo, fea
Vokoiete: oportunamente
Vy'a: alegrase
24
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
eemongetavemi
MBO'EPY
MOKIHA
ANOTACIONES
25
MBO'EPY
MOKIHA
eemongetavemi
ANOTACIONES
26
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
MBOHAPYHA
aporandu hagua
Mba'ichapa.
Ipornte.
Ikatpa amba'eporandu(mi) ndve.
Ikatu.
Mopiko opyta Parlamento.
Opyta Paraguayo Independiente ha 14 de mayo-pe.
Mba'ichapa hra kva ko tape.
Kva 14 de mayo.
Parlamento-pe.
Mba'ichapa aguahta
27
MBO'EPY
MBOHAPYHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
aporandu hagua
Para pedir informaciones, en guaran, se pueden utilizar las palabras interrogativas que ya
conocemos: mba'e (qu), mba'icha (cmo), araka'e (cundo), mo (dnde), ma'er,
mba'er, mba'upe (para qu), mva (quin), mba're (por qu). La pregunta inicial es,
ikatpa, ikatpiko (katu: poder, posibilidad; pa/piko: partcula
normalmente,
interrogativa). As, si se desea pedir permiso para salir de un lugar se dir: Ikatpa as
sapy'aite. Puedo salir un momento? Permiso, puedo salir un momento?
28
Che
Nde
Ha'e
ande
Ore
Pe
Ha'ekura
a
re
o
ja/a
ro
pe
o
aguapy
reguapy
oguapy
jaguapy
roguapy
peguapy
oguapy
akay
rekay
okay
akay
rokay
pekay
okay
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
aporandu hagua
MBO'EPY
MBOHAPYHA
................................................................................................................................................................
- Puedo preguntarle algo?
................................................................................................................................................................
- Cmo puedo irme desde aqu hasta Identificaciones?
................................................................................................................................................................
- Qu lnea debo tomar?
................................................................................................................................................................
- En qu calle queda Identificaciones?
................................................................................................................................................................
- Gracias.
................................................................................................................................................................
29
MBO'EPY
MBOHAPYHA
aporandu hagua
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
30
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
aporandu hagua
MBO'EPY
MBOHAPYHA
MBO'EPY
MBOHAPYHA
aporandu hagua
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
anemandu'a hagua:
32
Comercio-pe.
- Ha'ekura omba'apo Secretara de
Cultura-pe.
Mba'piko ande andercho vyvypra
hicha.
- andedercho jaikovvo.
- andedercho aemoarandvo.
- andedercho jakarvo hekpe.
- andedercho naaemboykivo.
- andedercho aemomba'vo ande
rekovpe.
- andedercho aneambuvo ojuehegui.
- andedercho jaikuaaukvo ane
remiandu.
- andedercho Estado omoaetvo
ande derechokura.
Mopa aembojakuaa oepyr tr
oembykramo ande dercho
- CODENI-pe oembojakuaa mitkua ha
mitkuimba'ekura.
- Secretara de la Mujer-pe oembojakuaa
kuangura.
- INDI-pe oembojakuaa indgena-kura.
- Defensora del Pueblo-pe
aembojakuaa maymave.
- Comisin de Derechos Humanos
Parlamento-pe avei aembojakuaa.
emongeta supervisin-pe
- Mba'ichapa ndepyhareve, karai.
- Chepyhareve por, che rajy.
- Ikatpa amba'eporandumi ndve.
- Ikatu, mba'pa remandami.
- Mba'ichapa ajapova'er anoh hagua
che certificado de estudio.
- Ehova'er nde colegio-kupe rejerure
nde kuatia; uppe oeme'ta ndve ha
upi regueru pe supervisin-pe rovisa
hagua ndve.
- Aguyje ndve.
- Ndaipri mba'repa.
e'ndy:
Aguietnte: muy cerca
emoarandu: estudiar
Aguyje: gracias
Araka'e: cundo
Ppe: ah
Guah: llegar
Porandu: preguntar
Guive: desde
Pytyv: ayudar
Ra'y: hijo
Repy: el costo
Juhu: encontrar
Karai: seor
Sy: madre
Karia'y: el joven
Tape: calle
Ko'ga: ahora
Ko'r: maana
Kuatiae': carta
Tuja: viejo
Kuehe: ayer
Voko: bolso
Kundaha: recorrer
Yvatvo: norte
Kua: mujer
Mandu'a: recordar
Mva: quin
Mba'apohra: trabajador, trabajadora
Mba're: por qu
Mbo'ehra: maestro, maestra
Mbohapyha: tercero, tercera
Mbohovi: responder
Me': dar
Mitkuimba'e: nio
Mitkua: nia
Moaete: garantizar
Mo: dnde
Mba'yruguata: vehculo
Ndaipri mba'repa: de nada
Ndive: con
andu: averiguar el estado de una
persona; sentir, percibir.
emboja: acercarse
33
MBO'EPY
MBOHAPYHA
aporandu hagua
ANOTACIONES
34
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
IRUNDYHA
Mba'ejerurer
1. amoe'mi ko emongeta.
Trale su libro.
Trale su libro.
35
MBO'EPY
IRUNDYHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mba'ejerurer
En guaran para solicitar algo o dar orden se utilizan partculas imperativas. En estos casos
en la segunda persona singular se usa la partcula prefija E en vez de la partcula de nmero
y persona categrica RE, y se le posponen al verbo las partculas segn la modalidad del
hablante. Estas son las modalizaciones imperativas ms usuales:
Imperativo carioso:.....................mi (tnica).........Ejumi..........Ven, por favor.
Imperativo amistoso, rogativo:......na (tona).........Ejna..........Ven, por favor.
Imperativo conmitativo:.................ke (tona).........Ejke..........Ven ya.
Imperativo enftico:.....................py (tona).........Ejpy...........Ven ya, de una vez.
Ko' e'peh ikatu avei oho oondive, oembopohyive hagua oje'esva. Jahechami ko'
techapyr:
- aopytyvmna amohu' hagua ane rembiapo.
- Ayudmonos para culminar el trabajo, por favor.
- aopytyvkena amohu' hagua ane rembiapo.
- Ayudmonos para culminar el trabajo.
- aopytyvmkena amohu' hagua ane rembiapo.
- Ayudmonos, por favor, para culminar el trabajo.
Techapyr:
- Takaru che, ekaru nde, tokaru ha'e, jakaru ande, torokaru ore, pekaru pe, tokaru
ha'ekura.
- Tahke che, ehke nde, tohke ha'e, jahke ande, torohke ore, pehke pe, tohke
ha'ekura.
36
- Epona pe.
- Tir aqu.
- Ediparke
- Corr.
- Esmi sapy'aite.
- Callate.
- No pierdas la pelota.
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mba'ejerurer
MBO'EPY
IRUNDYHA
- ............................................................................
- ............................................................................
- ............................................................................
- ............................................................................
- Baj ah.
- ............................................................................
- ............................................................................
- Descansemos un rato.
- ............................................................................
37
MBO'EPY
IRUNDYHA
Mba'ejerurer
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
anemandu'a hagua:
Ejumna chepytyv
- Ahma roipytyvvo.
- Nipy, ahma.
- Amohu're che rembiapo ahtama.
- Nde ningo nereikotevi voi epytyv.
Pejpy amba'apo oondivepa
- Ko rape ndaikatumo'i.
- Ko'ga orekane'iterei.
- Rohtama agaite.
- Rohomarona.
Apouka (imperativo) jeporu
- Jos, eguapke che ir.
- Peguapymna, Jos ha Antonio.
- Ehomna che ru rendpe.
- Anke peneakhatitti.
- Ere ne membpe antei oho ha'eo upe
rupi.
- Pejuvokena.
- Director, ikatpa chepytyvmi.
-Kuatangura, ikatpa amba'apo
oondivepa.
Partculas de nmero y persona
imperativas
- Taku'ke che.
- Eku'ke nde.
- Toku'ke ha'e.
- Jaku'ke ande.
- Toroku'ke ore.
- Peku'ke pe.
- Toku'ke ha'ekura.
emongeta mba'apohpe
- Pejumna, che irngura, chepytyvmi.
- Mba'piko reikotev, Jos.
- Ajejopypaite che rembiappe ha aipota
chemoirmi.
- Mba'pa jajapta nendive.
- Pemohendapamna ko' kuatia ha
38
- Mba'piko nembopyaragetva.
- Amoguahva'er ko kuatia Parlamentope asajer.
- Ani rejepy'apy. Ehejntema ore ppe.
- Aguyje peme.
- Tandepo'aite.
emongeta ogappe
- Che memby, ejumna.
- Mba'iko che sy.
- Aipota chepytyv amopotmba hagua
ande rga.
- Ni, che sy. Mba'pa jajapta.
- Eguerumi amo typycha puku ha emopot
pe tcho.
- Ahma agueru.
- Emopotmba rire tcho eguerta
andve y mba'yrpe.
- Oma, che sy. Ajtama.
- Pya'nteke che memby.
e'ndy:
Agaite: enseguida
Sapy'aite: un rato
Aranduka: libro
S: salir
Gueru: traer
Sy: madre
Tembiapo: trabajo
Typycha: escoba
Jejopy: aprieto
Y: agua
Jepy'apy: preocupacin
Karai: seor
Ke: imperativo conmitativo
Ko'ga: ahora
Kotev: necesitar
Kuatia: papel, documento
Kuakarai: seora
Ku'e: moverse
Mba'ejerure: solicitar algo
Mba'yru: recipiente
Mbohasa: pasar.
Memby: hijo (usa sola la mujer)
Mi: imperativo carioso
Mohenda: colocar, acomodar
Mohu': concluir
Moir: acompaar
Mopot: limpiar
Na: imperativo amistoso, rogativo
Ni: bueno! Interjeccin.
Nipy: vamos! interjeccin
Oondive: juntos, juntas
Po'a: suerte, fortuna
Poi: tirar, arrojar
Puku: largo
Py: imperativo enftico
Pytyv: ayudar, socorrer
Pyarage: premura, apuro
39
MBO'EPY
IRUNDYHA
Mba'ejerurer
ANOTACIONES
40
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
POHA
Che rete
Kva che
nambi
Kva
che ajra
Kva
che t?
Kva
che
rye
Kva
che
juru
Kva che po
Kva
che
atiy
Kva che
jyvanga
Kva che
py
Kva che
retyma
Kva
che
ku
Kva che jyva
Kva
che
renymy
Kva che pys
Che ak pete,
che po ha che py moki,
che t po'imi pete,
che jyva ha che retyma moki,
che juru pukavy pete,
che resa h por moki,
ha heta che akrague.
41
MBO'EPY
POHA
Che rete
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
............................................................................
- Mbopa nde jyva.
-
............................................................................
- Mbopa nde rye.
-
............................................................................
- Mbopa ne ku.
-
............................................................................
- Mbopa ne retyma.
-
42
............................................................................
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rete
MBO'EPY
POHA
............................................................................
- Mba'erpa jaiporukuaa ane ku.
-
............................................................................
- Mba'erpa jaiporukuaa ande jyva.
-
............................................................................
- Mba'erpa jaiporukuaa ande resa.
-
............................................................................
- Mba'erpa jaiporukuaa ande juru.
-
............................................................................
43
MBO'EPY
POHA
Che rete
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
44
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
POHA
Che rete
ande respe.
- Japoropichi
- Jasavi jahayhvape
- Jachuta pelta
- ambopu mbaraka
- ahet mba'e ryaku
- aekmberi
- Japoropopyhy
- ahendu purahi rory
- apensa
- Jakaru
- Jajohavi'u
- aemokuh
- ambovyvy ao
Jaikuaami hagua
Jajesarekomijey texto epyrhapegure. Pype ojehaihve ko' e': pete, moki. Ko'va
hna papapy (nmero). Jaikuaami guarani papapy:
Nmeros cardinales:
Pete: uno
Moki: dos
Mbohapy: tres
Irundy: cuatro
Po: cinco
Pote: seis
Poki: siete
Poapy: ocho
Porundy: nueve
Pa: diez
Pate: once
Paki: doce
Paapy: trece
Parundy:catorce
Papo: quince
Papote: diecisis
Papoki: diecisiete
Papoapy: dieciocho
Paporundy: diecinueve
Mokipa: veinte
Mbohapypa: treinta
Irundypa: cuarenta
Popa: cincuenta
Potepa: sesenta
Pokipa: setenta
Poapypa: ochenta
Porundypa: noventa
Sa: cien
Mokisa: doscientos
Mbohapysa: trescientos
Irundysa: cuatrocientos
Posa: quinientes
Potesa: seiscientos
Pokisa: setecientos
Poapysa: ochocientos
Porundysa: novecientos
Su: mil
Mokisu: dos mil
Mbohapysu: tres mil
Irundysu: cuatro mil
Posu: cinco mil
Potesu: seis mil
Pokisu: siete mil
Poapysu: ocho mil
Porundysu: nueve mil
Pasu: diez mil
Mokipasu: veinte mil
Popasu: cincuenta mil
Sasu: cien mil
Posasu: quinientos mil
Sua: un milln
Moki sua: dos millones
Po sua: cinco millones
Pa sua: diez millones
45
MBO'EPY
POHA
Che rete
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Nmeros ordinales:
En guaran se forman los nmeros ordinales posponiendo la partcula ha a los nmeros
cardinales.
Techapyr:
Peteha: primero
Mokiha: segundo
Mbohapyha: tercero
Irundyha: cuarto
Poha: quinto
Poteha: sexto
Pokiha: sptimo
Poapyha: octavo
Porundyha: noveno
Poha: dcimo
46
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rete
MBO'EPY
POHA
anemandu'a hagua:
47
e'ndy:
Ahy'o: garganta
Ajra: cuello
Ak: cabeza
Akrague: cabello
Apek: paladar
Ati'y: hombro
Atukupe: espalda
Ha': jugar
Hagua: para
Hecha: ver, observar
Heta: mucho, mucha
Het: besar, oler, olfatear
H: negro, negra
Hunga: golpear
Irundy: cuatro
Irundyha: cuarto
Irundypa: cuarenta
Irundysa: cuatrocientos
Irundysu: cuatro mil
Jahu: baarse
Japyhy: agarrar
Jehu: acontecer, suceder
Jeka: quebrar
Jepoity: llamar con la mano
Jepytaso: afirmar los pies
Juru: boca
Jyva: brazo
Jyvanga: codo
Kma: seno, teta
Karu: comer, almorzar
Kopi: corpir
Kva: ste, sta
K: lengua
Ku: dedo de la mano
Ku'a: cintura
Mba'apo: trabajar
Mbaraka: guitarra
Mbohapy: tres
Mbohapyha: tercero
Mbohapypa: treinta
Mbohapysa: trescientos
Mbohapysu: tres mil
Mbovyvy: coser
Mitrusu: el joven
Mohangahai: describir
Moki sua: dos millones
Moki: dos
Mokiha: segundo
Mokipa: veinte
Mokipasu: veinte mil
Mokisa: doscientos
Mokisu: dos mil
e': corazn
embo'y: ponerse de pie
48
Py: pie
Py'a: estmago
Pyap: ua de las manos
Pyapy: mueca
Pyr: pisar
Pys: dedo del pie
Pysp: ua de los pies
Pyta: taln
Pytas: tendn de Aquiles
Pyti'a: pecho
Pytuh: respirar
Sa: cien
Sasu: cien mil
Su: mil
Su'u: masticar, morder
Sua: un milln
Syva: la frente
Ti: diente
Timbra: enca
Takamby: entrepierna
Tako: vagina
Tayk: quijada
Tapypa: regazo
Tapypi: vulva
Tasyo: hospital
Tatypy: mejilla
Tembe: labio
Tembi'u: comida, alimento
Tembo: pene
Tenymy': rodilla
Tesa: ojo
Tete: cuerpo
Tetyma: pierna
Tetymaro'o: pantorrilla.
T: nariz
Tiri: fisura
Topea: pestaa
Topepi: prpado
Tova: cara
Tovayke: mejilla
Tuguy: sangre
Tyekue: intestino, tripa
Tyvyta: ceja
Vevuikue: pulmn
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rete
MBO'EPY
POHA
ANOTACIONES
49
MBO'EPY
POHA
Che rete
ANOTACIONES
50
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
POTEHA
Che jere
1. Jajesareko ko ta'ngre.
51
MBO'EPY
POTEHA
Che jere
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
2. amoe'.
Che aspe o pete komputadra, mesa ri;
Che akatape, mesa ri, o pete aranduka;
Che ri o pete aravopapaha;
Che renondpe o pete apyka;
Che rapykupe o pete ta'nga.
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
52
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che jere
MBO'EPY
POTEHA
53
MBO'EPY
POTEHA
Che jere
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
54
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che jere
MBO'EPY
POTEHA
anemandu'a hagua:
Mopa peime
- Roime ne renondpe.
- Roime nde atukuppe.
- Roime nde ykre.
- Roime nde aspe.
- Roime nde akatape.
- Roime nde reipotahpe.
- Roime yvate.
- Roime yvpe.
Mopa aime
- Che aime Parlamento renondpe.
- Nde reime Parlamento kuppe.
- Ha'e o Parlamento ykre.
- ande aime Parlamento ryeppe.
- Ore roime Parlamento renondepegua
okaruspe.
- Pe peime Parlamento rokme.
- Ha'ekura o Parlamento rovi.
Aipota reguata
- Che ykre.
- Che renondpe.
- Che rapykuri.
- Che akatape.
- Che aspe.
- Mombyry che renonder.
- Aguimnte che rapykuri.
- Che pre.
55
e'ndy:
Agui: cerca
Nendive: contigo
Akata: derecha
Ao: ropa
Apaui: problema
Apyka: silla
Aranduka: libro
Okarusu: plaza
Aravopapaha: reloj
Asu: izquierda
Chehegui: de mi
Pendehegui: de ustedes
Chendive: conmigo
Pendepype: en ustedes
Chepype: en mi
Gotyo: hacia
Gupe: debajo de
Rapykupe: detrs de
Rapykuri: detrs de
Renondpe: en frente de
Rovi: frente
Ipype: en l, en ella
Sapatu: zapato
Viru: dinero
Ykre: al lado de
Karamegua: bal
Korapy: patio
Kuppe: detrs de
Mba'e: cosa
Mbarakaja: gato
Mesa'i: mesita
Mit: nio
Mombyry: lejos
Ndehegui: de ti, de vos
Ndepype: en ti, en vos
56
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che jere
MBO'EPY
POTEHA
ANOTACIONES
57
MBO'EPY
POTEHA
Che jere
ANOTACIONES
58
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
POKIHA
Che rogayguakura
Jakaru
Oguahma asaje
pejke mespe jakaru.
Mesa akme toguapy
che sy ha che ru.
Ijapykva toguapy,
oreko'va togueru,
tembi'u mima otmbo,
o kumanda ha so'o
mandi'o, mbujape ityrar,
ryguasu rupi'a at,
maymave hi'upyr.
59
MBO'EPY
POKIHA
Che rogayguakura
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Tero: sustantivo: Jajesarekomi ko' tero rehe oeguenohva texto-gui: Sy, ru, tembi'u,
so'o.
En guaran los sustantivos tienen distintas formas. Hay algunos que tienen una sola forma
para el uso, otros dos, otros tres, y otros hasta cuatro.
Sy tiene una forma. Es uniforme.
Che sy, nde sy, isy, ande sy, ore sy, pende sy, isykura.
Ru tiene dos formas. Ru, tva. Es biforme.
Che ru/tva, nde ru/tva, itva, ande ru/tva, ore ru/tva, pende ru/tva, ituvakura.
Tembi'u tiene tres formas. Tembi'u, rembi'u, hembi'u. Es triforme.
Che rembi'u, ne rembi'u, hembi'u, ane rembi'u, ore rembi'u, pene rembi'u, hembi'ukura.
So'o tiene cuatro formas. To'o, so'o, ro'o, ho'o. Es cuatriforme.
Che so'o, nde so'o, iso'o, ande so'o, ore so'o, pende so'o, iso'okura.
La forma iniciada con la letra t recibe el nombre de absoluta, las dems, las que inician con
la r y la h, son constructivas.
En los sustantivos biformes, que son vocabularios de uso familiar: tva, ru (padre); ta'ra,
ra'y (hijo del varn); tajra, rajy (hija del varn); tyke'ra, ryke'y (hermano mayor del varn);
tyvra, ryvy (hermano menor del varn); tykra, ryke (hermana mayor de la mujer), la forma
iniciada con r se usa para la 1 y 2 persona del singular y plural; la iniciada con t, con la 3
persona singular y plural.
60
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rogayguakura
MBO'EPY
POKIHA
Che ru (mi padre), nde ru (tu padre), itva (su padre), ande ru (nuestro padre), ore ru
(nuestro padre), pende ru (su/vuestro padre), ituvakura (su padre).
La palabra teindy, reindy, heindy (hermana del varn),
memby (hijo de la madre) y
membykua (hija de la madre) constituyen excepciones entre los vocabularios de uso
familiar, dado que la primera es triforme y la segunda y tercer uniformes.
En los sustantivos triformes, la forma iniciada con la r se usa para la 1 y 2 persona del
singular y plural, y la iniciada con la h se usa para la 3 persona singular y plural.
Che retyma (mi pierna), ne retyma (tu pierna), hetyma (su pierna), ane retyma (nuestras
piernas), ore retyma (nuestras piernas), pene retyma (sus/vuetras piernas), hetymangura
(sus piernas).
2. amoe'mi:
Eikuaami che rogayguakura.
Che rgape orereta. Che ru hra Carlos, che sy hra Luca, che jari (abuela) hra Vicenta, che rami
(abuelo) hra Antonio, che reindy hra Ana, ha che katu cherra Jos. a Vicenta ha karai Antonio che
ru sy ha tva.
Amombe'u jey ndve :
Che ru hra Carlos.
Che sy hra Luca.
Che jari hra Vicenta.
Che rami hra Antonio.
Che reindy hra Ana.
Che cherra Jos.
61
MBO'EPY
POKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rogayguakura
4. amba'apove jahvo:
Qu relacin de parentesco tiene Jos con:
Jos tva.
Carlos:....................................................................................................................................................
Luca:......................................................................................................................................................
a Vicenta:............................................................................................................................................
Karai Antonio:.........................................................................................................................................
Ana:........................................................................................................................................................
5. ambohovi:
62
Itva.
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
POKIHA
Che rogayguakura
Jaikuaami hagua
1 persona singular
Adjetivos Posesivos
Che
mi
2 persona singular
Nde/ne
tu
3 persona singular
H, ij, i, i, hi'
su
nuestro/a/s
nuestro/a/s
2 persona plural
Pende/pene
3 persona plural
su, vuestro/a/s
63
MBO'EPY
POKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rogayguakura
64
- Mi auto es nuevo.
- ..........................................................................
- Tu madre es bondadosa.
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
- ..........................................................................
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rogayguakura
MBO'EPY
POKIHA
8. ambohovaimi:
a) Mba'ichapiko nde jyva.
- ..............................................................................................................................................................
) Mba'ichapa ne akrague.
- ..............................................................................................................................................................
ch) Mba'ichapa nde sy.
- ..............................................................................................................................................................
e) Mba'ichapa nde ru.
- ..............................................................................................................................................................
) Mba'ichapa ane kamisa tr ande si.
- ..............................................................................................................................................................
h) Mba'ichapa pende rga.
- ..............................................................................................................................................................
i) Mba'ichapa ande rapekura.
- ..............................................................................................................................................................
65
MBO'EPY
POKIHA
Che rogayguakura
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
66
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rogayguakura
MBO'EPY
POKIHA
anemandu'a hagua:
67
e'ndy:
A: fruto
Agui: cerca
embotuicha: magnificar
Aku: veloz
emboyke: discriminacin
nga: alma.
emomich: subestimar
Apytu': cerebro
posesivo)
Era: miel
Pu'ae: vocal
Guah: llegar
Hi'upyr: comida
Jari: abuela
Jejahi: maltrato
Rogaygua: familia
Jejopyvai: aprieto
Jepy'amongeta: reflexin
Jurugua: oral
Kamisa: camisa
Ko'te: ms an
So'o: carne
Kumanda: poroto
Tembi'u: comida
Tero: sustantivo
Mandi'o: mandioca
Tmbo: humear
T: pique
Mbohysi: citar
ra: gusano
Mbujape: pan
Vy'apav: felicidad
va: mango
Mombyry: lejos
Muanduhe: acento
ande/ane: nuestro, nuestra
emomir: humillarse, empequeecerse
68
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rogayguakura
MBO'EPY
POKIHA
ANOTACIONES
69
MBO'EPY
POKIHA
Che rogayguakura
ANOTACIONES
70
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
POAPYHA
Che rga
71
MBO'EPY
POAPYHA
Che rga
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
72
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rga
MBO'EPY
POAPYHA
73
MBO'EPY
POAPYHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rga
Jaikuaami
Las palabras resaltadas en el texto son posposiciones. Estas palabras sirven para unir
elementos en una cadena hablada.
Ahta Paraguape.
Che sy embygua.
Mi mam es de emby.
Gui: de
Oe' hapichre.
Guive: desde.
Hagua: para
Ou okaru hagua.
Guar: para
Peve/meve: hasta
ri: sobre.
Rire: despus.
Ou itva ndive.
74
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rga
MBO'EPY
POAPYHA
75
MBO'EPY
POAPYHA
Che rga
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
anemandu'a hagua:
76
e'ndy:
Agui: cerca
ri: sobre
Rire: despus.
Asu: izquierda
Guah: llegar
Tr: o, u (disyuncin)
Guapy: sentarse
Tovykangy: celeste
Guar: para
Tuicha: grande
Guevi: retroceder
Tuja: viejo
Gui: de
Tupa: cama
Guive: desde
Vo guapyha: bao
Hagua: para
Vo jahuha: baadera
Vy'a: alegra
Jepmo: a pesar de
Kakuaave: ms grande
Ke: dormir
Kokue: chacra
Korapy: patio
Kosina: cocina
Koty jekaruha: comedor
Koty jekeha: dormitorio
Kuehe: ayer
Mba'apo: trabajo, trabajar
Mba'apohra: funcionario/a, trabajador/a
Mich: pequeo, pequea
Moha'nga: dibujar
Moha'ngahai: describir
Morot: blanco, blanca
Motendonde: dirigir, presidir
Ndi/ndive: con
e'riregua: posposicin
Ogaguy: pasillo, corredor
Pe/me: en, a
Peve/meve: hasta
Poapyha: octavo, octava
77
MBO'EPY
POAPYHA
Che rga
ANOTACIONES
78
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
PORUNDYHA
Che rembiapo
En guaran existen varias divisiones del da, pero cinco son las
principales:
Pyhareve
Asaje
Ka'aruete
Ka'aru
Pyhare
79
MBO'EPY
PORUNDYHA
Che rembiapo
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rembiapo
MBO'EPY
PORUNDYHA
Jaikuaami
e'teja araguva (Adverbios de tiempo)
Ko ra: hoy.
Ko'ga: ahora, en este momento.
Upi: despus.
Aje'i: hace un rato.
Angete: hace un ratito, recin.
Aki: como de costumbre, siempre.
Ko'r, ko'ramo: maana.
Ko'ambur: pasado maana.
Ko'ambuetr: de aqu a tres das.
Ko'ambuetevr: de aqu a cuatro das.
Kuehe: ayer.
Kueheambue: anteayer.
Kueheambuete: el da anterior a anteayer.
Kueheambueteve: dos das antes de anteayer.
Kokueheve: la vez pasada, hace poco.
Jaikuaami avei mba'ichapa ko':
Ko': amanecer
Ko'ju: el amanecer color oro.
Ko'pyt: el amanecer color anaranjado.
Ko'sak: el amanecer ya claro.
Ko't: alborear.
Ko'mba: el amanecer totalmente consumado.
81
MBO'EPY
PORUNDYHA
Che rembiapo
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
82
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rembiapo
MBO'EPY
PORUNDYHA
anemandu'a hagua:
Araka'pa okra'e
- Okkuri kuehe pyhareve.
- Okkuri kueheambue pyharevete.
- Okkuri kueheambuete pyhareve asaje.
- Okkuri kueheambueteve ka'arupyt.
- Aremma oky hague.
- Kokueheve oky porkuri.
Araka'pa pehomta che rgape
- Rohne ko'r.
- Ko'r ko'ju rupi roembojta rohvo.
- Rohoserona ko'ambur.
- Ropensa rohvo ko'ambuetr.
- Roembosako'i roho haguicha
ko'ambuetevr.
Mba'e oraitpa aepyrta ane
rembiapo
- aepyrta ko'r ko'ju jave.
- aepyrta ko'r ko' mboyve.
- aepyrta ko'pyt rupi.
- Ko'mba mboyve aepyrmava'er.
- aepyrta ko'sak rupi.
- Ko't rupi roha'arta aepyr hagua.
Jaikuaami mba'pa jajapra'e kuehe
- Che aha che facultad-pe pyhareve.
- Nde reho ne rembiapohpe ko'
mboyve.
- Ha'e omba'apo ko' guive pyt meve.
- ande japytu'u ande rgape arete rupi.
- Ore ka'arukue roho knchape rohecha
partdo.
- Pe pyhare peho cine-hpe.
- Ha'ekura oho ohechvo isy ha itvape
ka'arukue.
Mba'pa pejapose pe ra pukukue
- Ko' mboyve roimese ore ruppe.
- Pyhareve rokay'u rire rohose ore
rembiapohpe romba'apvo.
- Pyhareve asaje katu ro'use terere rupa.
- Asaje ro'use tembi'u opyvoipva ijykpe.
- Ka'aru roimese ore rgape ore
rogayguakura ndive.
- Ka'aruete oemaorandva toho
mbo'ehape.
- Pyhare rohechase tle, romoe''imi
aranduka ha upi roeno roke.
83
e'ndy:
Aje'i: hace un rato
Tetygua: compatriota
Upi: despus
Ko ra: hoy
Ko'ga: ahora, en este momento
Ko': amanecer
Ko'ambur: pasado maana
Ko'ambuetr: de aqu a tres das
Ko'ambuetevr: de aqu a cuatro das
Ko'ju: el amanecer color oro.
Ko'mba: el amanecer totalmente
consumado
Ko'pyt: el amanecer color anaranjado
Ko'r, ko'ramo: maana
Ko'sak: el amanecer ya claro
Ko't: alborear
Kokueheve: la vez pasada, hace poco
Kuaa: conocer, saber
Kuehe: ayer
Kueheambue: anteayer
Kueheambuete: el da anterior a anteayer
Kueheambueteve: dos das antes de
anteayer
Mba'apo: trabajar
Mombe'u: contar, narrar
e'teja araguva: adverbio de tiempo
embosako'i: prepararse
Oky: llover (llovi)
Pohnohra: mdico, mdica
Porundyha: noveno, novena
Pytu'u: descansar
Tembiapo: trabajo
84
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che rembiapo
MBO'EPY
PORUNDYHA
ANOTACIONES
85
MBO'EPY
PORUNDYHA
Che rembiapo
ANOTACIONES
86
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
PAHA
10
emuhpe
10
MBO'EPY
PAHA
emuhpe
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
aemogeta:
- Mbopiko os ka'a pete hyru.
- Os cuatro mil guarani.
- Eme' chve moki hyru.
- Mbopa ovale amo hav.
- Ovale dos mil guarani.
- Eme' chve moki.
- Pva ndaipoti. Eme' chve pe ijykeregua.
88
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
emuhpe
10
MBO'EPY
PAHA
- ..........................................................................................
- S tengo.
- ..........................................................................................
- ..........................................................................................
- S tengo.
- ..........................................................................................
- ..........................................................................................
- ..........................................................................................
89
10
MBO'EPY
PAHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
emuhpe
Jaikuaami hagua
1. Observamos las palabras resaltadas en el texto ledo: amo, pva. Las mismas son
adjetivos y pronombres demostrativos. Estas palabras sealan el lugar que ocupa el
objeto en relacin con las personas del dilogo.
Adjetivos demostrativos:
Ko: este/a
Pe: ese/a
Amo: aquel/lla
ko', : estos/as
umi: esos/as
umi: aquellos/as
Pronombres demostrativos:
Kva: ste/a
Pva: se/a
Amva: aqul/llas
ko'va: stos/as
umva: sos/as
umva: aqullos/as
Techapyr:
Ko vaka nemba'e, amva katu chemba'e.
Ko es un adjetivo y amva un pronombre. La funcin de un adjetivo es, como se sabe, la de
ser modificador directo del sustantivo; el pronombre, por su parte, reemplaza al nombre.
Terarngue mba'va (Pronombres posesivos)
Para formar el pronombre posesivo se agrega al adjetivo posesivo el sufijo mba'e.
Terarngue mba'va (Pronombres posesivos)
Para formar el pronombre posesivo se agrega al adjetivo posesivo3 el sufijo mba'e.
Chemba'e: mo, ma, mos, mas.
Nemba'e: tuyo, tuya, tuyos, tuyas.
Imba'e: suyo, suya, suyos, suyas.
anemba'e: nuestro, nuestra, nuestros, nuestras
Oremba'e: nuestro, nuestra, nuestros, nuestras
Penemba'e: su, sus, vuestro/a, vuestros/as.
Imba'ekura: suyo, suya, suyos, suyas.
Para expresar la posesin, en guaran se pospone el sufijo mba'e al sustantivo.
Techapyr:
Ko yvyguasu Estado mba'e. Este latifundio es del Estado.
Amo kyha che ru mba'e. Aquella hamaca es de mi pap.
Ko' aranduka Jos mba'e. Estos libros son de Jos.
90
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
emuhpe
10
MBO'EPY
PAHA
AMBA'APOMIVE:
91
10
MBO'EPY
PAHA
emuhpe
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
92
- ..............................................................................................................................................................
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
emuhpe
10
MBO'EPY
PAHA
93
10
MBO'EPY
PAHA
emuhpe
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
anemandu'a hagua:
94
emongeta emuhpe
- Mba'ichapa, a Mara.
- Ipormnte. Mba'pa eremi rejvo.
- Aemuse ajvo.
- Pva che la ahendusva.
- Aipota kamby moki hyru ha asuka katu
irundy.
- Oma. Mba'pa reipotave.
- Eme' chve avei ka'a mbohapy hyru
tuichva ha mbujape ipyahu porva.
- Che name'ivavoi mba'erepy tujakue.
Ipyahu porva memete voi areko.
- Aikuaavoi upva, a Mara.
- pe ombma, karai Ramn.
- Aguyje ndve, a Mara.
- Ndve katu aguyje chemoemre.
e'ndy:
Ambue: otro, otra
Mitkaria'y: el joven
Nahniri: no
Aranduka: libro
Momaranduhra: periodista
Asuka: azcar
Aty: grupo
Avati: maz
embosari: juego
e'jovi: entrevista
e'ryru: diccionario
Hav: jabn
embosari: juego
H: s
Ka'a: yerba
Ovet: ventana
Ka'avo: verdura
Kamby: leche
Kamisa: camisa
Karia'y: el joven
Pva: se, sa
Pot: limpio
Kesu: queso
Pyt: rojo
Sa: cien
Si: vestido
Sapatu: zapato
Kotev: necesitar
Tenda: lugar
Tory: cordialidad
Tuja: viejo
Kumanda: poroto
Kuakarai: seora
Kuata: la joven
Vaka: vaca
Mba'erepy: mercadera
Voko: bolso
Yva: fruta
Yvoty: flor
Mbujape: pan
95
10
MBO'EPY
PAHA
emuhpe
ANOTACIONES
96
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
PATEHA
11
Mba'apohpe
97
11
MBO'EPY
PATEHA
Mba'apohpe
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
98
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mba'apohpe
11
MBO'EPY
PATEHA
Jaikuaami hagua
1. ra jeporu guaranme. Observamos las partculas resaltadas en el texto que hemos
ledo. Las mismas son partculas temporales.
- Ahta Banco-pe.
Voy a ir al banco (ta: futuro).
- Kuehe ningo rehomavokuri.
Ya fuiste ayer (kuri: pasado).
- Anohva'er che tarjeta de crdito.
Debo sacarme tarjeta de crdito. (va'er: futuro).
- Ajne asaje.
He de venir a la siesta. (Ne: futuro).
En guaran las partculas de nmero y persona (a, re, o, ja/a, ro, pe, o) van antepuestas al
verbo, como ya vimos anteriormente. Las partculas temporales, en cambio, van
pospuestas a la raz verbal.
Techapyr:
Reguapta
Oguapkuri
El hablante se implica
El hablante no se implica
Proximidad en el tiempo
Kuri
Rae
Lejana en el tiempo
Va'ekue
Rakae
99
11
MBO'EPY
PATEHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mba'apohpe
Techapyr:
- Che tio okuri kuehe.
Expresa un pasado cercano y el hablante se implica en lo que enuncia, le consta lo
sucedido.
- Che tio Jos ningo omanova'ekue.
Expresa un pasado lejano y el hablante se implica en lo que enuncia, le consta lo sucedido.
- Ora'e nde tio.
Expresa un pasado cercano y el hablante no se implica en lo que enuncia, no le consta la
accin o no quiere comprometerse.
- Nde tio ningo ohraka'e orairhpe.
Expresa un pasado lejano y el hablante no se implica en lo que enuncia, no le consta la
accin o no quiere comprometerse.
c) Prospectivo: Se expresa tambin a travs de morfemas especializados o algunos
decticos temporales.
Inminencia
Ta
No inminencia
Va'er
Marca de finalidad
R, guar
(ligados a nominales)
Hagua (ligado a verbos)
100
Ne
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mba'apohpe
11
MBO'EPY
PATEHA
101
11
MBO'EPY
PATEHA
Mba'apohpe
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
102
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mba'apohpe
11
MBO'EPY
PATEHA
103
11
MBO'EPY
PATEHA
Mba'apohpe
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
anemandu'a hagua:
104
e'ndy:
Akrapu': levantar cabeza, progresar
ongatu: guardar
Amandaje: congreso
Araapy: martes
Araki: lunes
Aramboty: cumpleaos
Aranduchauka: examen
Arapo: jueves.
Arapoki: sbado
Arapokindy: semana
Arapote: viernes
lejano
Ararundy: mircoles.
Arate: domingo
Tesi: salud
Arete: feriado
Upr: entonces
lejano
verbo.
Jepmo: a pesar de
Ysyry: arroyo
Jopi: regalo
Korapy: patio
Kuave': ofrecer
Kmby: entender, interpretar
Kuri: partcula preteritiva de tiempo
reciente
Kyre': activo, servicial
Mandi'oty: mandiocal
Mba'eve: nada
Mbo'ehao: escuela, centro educativo
Mbohyapu: sonar, pronunciar
Mbyky: corto, corta
emboja: acercarse
embopiro'y: refrescarse
embosari: jugar, divertirse
emoarandu: estudiar
105
11
MBO'EPY
PATEHA
Mba'apohpe
ANOTACIONES
106
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
PAKIHA
12
Che tva
107
12
MBO'EPY
PAKIHA
Che tva
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
2. Hesak por rire, jahai o porpa (P) trpa o vai (V). Ovaramo jahai
mba'repa.
a)Che tvape ndajavy'i. (______)
................................................................................................................................................................
) Che tva ipor. (______)
................................................................................................................................................................
ch) Che tva hape soropa. (______)
................................................................................................................................................................
e) Che tvape mitngura iarandu. (______)
................................................................................................................................................................
) Che tvape o heta tekove aa. (______)
................................................................................................................................................................
g) Che tva ijyvyra heta. ()
................................................................................................................................................................
108
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che tva
12
MBO'EPY
PAKIHA
109
12
MBO'EPY
PAKIHA
Che tva
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
110
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che tva
12
MBO'EPY
PAKIHA
Jaikuaami
Volvemos a nuestro texto del inicio y nos fijamos en la ltima parte.
Avave naiai, che tva ndaijojahi.
Las partculas que estn en negrita indican la forma negativa.
En guaran existen varios mecanismos para expresar la negacin. La forma ms usual es
volviendo negativo el verbo. Para ello se le antepone la partcula nd (para verbos orales) y n
(para verbos nasales), y se le pospone la partcula sufija i. Cuando el verbo termina en la
vocal i, el sufijo utilizado es ri.
Ysaja moneva (Forma afirmativa)
111
12
MBO'EPY
PAKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che tva
aguapy......................................
aani.......................................
Nde
reguapy.....................................
reani......................................
Ha'e
oguapy......................................
oani.......................................
ande
jaguapy.....................................
aani.....................................
Ore
roguapy.....................................
roani......................................
Pe
peguapy....................................
peani.....................................
Ha'ekura
oguapy......................................
Oani.......................................
112
................................................................................................................................................................
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che tva
12
MBO'EPY
PAKIHA
113
12
MBO'EPY
PAKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Che tva
anemandu'a hagua:
114
e'ndy:
Ahniri: adverbio de negacin
Ani, anive: no
Tape: calle
Tva: pueblo
Hapy: quemar
Tekopot: honestidad
H: adverbio de afirmacin
Tupo: iglesia
Ka'aguy: bosque
Veve: volar
Vy'a: alegra
Kuarahy: sol
115
12
MBO'EPY
PAKIHA
Che tva
ANOTACIONES
116
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
PAAPYHA
3
1
Yvypra dercho
Ha aetehpe
upicha ha upeichava'er, katu jeyvramo Paragui ha opaite tetme nunga ko yvy ape ri
tapicha yvypra ohasa hetaichagua emboyke ha oepyr idercho rehe.
117
13
MBO'EPY
PAAPYHA
Yvypra dercho
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Yvypra dercho
13
MBO'EPY
PAAPYHA
119
13
MBO'EPY
PAAPYHA
Yvypra dercho
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Jajepy'amongeta hagua
emboyke Paraguipe
ane retme ningo ko'ga tuicha japayve, anessove ha ae've avei; ymavmi
ndaikatimi ni ae', ahendukasramo ane remiandu aemonambi ha jajegueraha
ka'irime, aemos ane retgui ha ovokatu ojejukva hamba'e. Jepmo tuicha
anessove, heta emboyke gueteri jahasa. Heta mit'i, mitkua'i, mitkua guasu ha
mitkaria'y ndohi mbo'ehape imboriahgui, heta mit ha mitkua noe'inskrivri Registro
Civil-pe avave ndojepy'apire hesekura, heta mit omano noepohnire, heta sy
hyeguasva omano imembykuvo. Upichante avei heta tapicha tr tapicha aty ohasa
emboyke, umva apytpe anemandu'akuaa tapicha orekva discapacidad, ane
pehngue indgena, chokokue, kuangura, mitngura, umi tapicha ipirehva, kuakarai
guagui ha karai tuja, minoras sexuales, hasva hamba'e. Avei ohasa emboyke ndevava
guarani e'harakura het tepe.
Ko' emboyke ningo ombyai Paragui reko, omomar ande rekove, ohapejoko
demokrsia, ha anembotapykue tet hicha. Ndaikatumo'i Paraguipe ipyenda mbarete
jojareko oramo emboyke, ndaikatumo'i avei aakrapu' tet hicha ndokakuairamo
joja paragujo ha paraguajakura apytpe, he'ihicha ande Li Guasu.
120
................................................................................................................................................................
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Yvypra dercho
13
MBO'EPY
PAAPYHA
Jaikuaami
amoe' jey tet Li Guasu. Pype jahecha mbohapy e' ojehaihvva: Joja',
ojeporombojoja', ojeike'. Ko' e' ombotove pete tapicha tr pete mba'e.
Jahechahicha, ' hna e'pehtai upeigua. Esta es una de las formas de negacin,
contenido que hemos desarrollado en la leccin anterior.
Ko e'pehtai katuetei nunga ojeporu e'riregua rehe ('rehe) ha re ('re) ndive.
Techapyr:
Apyta che komputadora're.
Opyta smbyhyhara're
Ndaigustoi viru're.
Ndavy'i nderehe'.
Jahechakuaa re ha rehe ohoha ' mboyve tr rire.
Techapyr:
Apyta nde rehe'.
Apyta nde're.
Ndapytasi che sy're.
Ndapytasi che sy rehe'.
e'pehtai va ndive ojapo tero pete e'tvagui.
Techapyr:
Estado ha mayma tetygua aangarekova'er ohecha'va rehe.
Estado ha mayma tetygua aangarekova'er hesi'va rehe.
Estado ha mayma tetygua aangarekova'er oguata'va rehe.
Estado ha mayma tetygua aangarekova'er mit isy ha ituva'va rehe.
121
13
MBO'EPY
PAAPYHA
Yvypra dercho
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
anemandu'a hagua:
122
reporomboykvo.
- Chupe nome'i dercho oporomboykvo.
- andve nome'i dercho
japoromboykvo.
- Orve nome'i dercho
roporomboykvo.
- Peme nome'i dercho
peporomboykvo.
- Chupekura nome'i dercho
oporomboykvo.
Li Guaspa mba'e he'i joja kua ha
kuimba'e ndive rehe
- Kua ha kuimba'e ojoja iderchope
oporoporavvo.
- Kua ha kuimba'e ojoja iderchope
ojeporavvo.
- Kua ha kuimba'e ojoja iderchope
oemomba'vo chupekura hekpe.
- Kua ha kuimba ojoja iderchope
mba'erekopyre ha arandukuape.
Li Guaspa mba'e he'i joja reko aete
rehe
- Estado omoaetva'er maymavpe
jojareko justicia rovake.
- Estado omoaetva'er maymavpe
jojareko leikura rovake.
- Estado omoaetva'er maymavpe
jojareko oike hagua omba'apo tet
rembijokuir.
- Estado omoaetva'er maymavpe
jojarekpe ohupity hagua yvy
remimongue.
e'ndy:
Arandukuaa: cultura
Petechapnte: iguales
Cherehe': sin m
Pohno: medicar
Chokokue: agricultor
Poravo: elegir
Hapejoko: prevenir
Pore': ausencia
Hekokatu: dignidad
Pyenda: base
Herekopy: tenencia
Hyeguasva: embarazada
Sso: libertad
Tekojoja: igualdad
Jojareko: igualdad
Tekos': libertad
Ka'iri: crcel
Tekotevva: lo necesario
Li: ley
123
13
MBO'EPY
PAAPYHA
Yvypra dercho
ANOTACIONES
124
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
MBO'EPY
PARUNDYHA
4
1
Mymbakura
125
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Mymbakura
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
126
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mymbakura
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Le: len
Aguara: zorro
Mborevi: tapir
Kavara: cabra
Ovecha: oveja
Guasu: venado
Mburika: mulo/a
Kavaju: caballo
Tuku: langosta
Mykur: comadreja
Kururu: sapo
Mbi: serpiente
Teju: lagarto
Jatyta: caracol
Mbyju'i: golondrina
Korochire: zorzal
Mainumby: colibr
Yryvu: cuervo
Pira: pez
Tahi: hormiga
Pykasu: paloma
akyr: cigarra
Kyju: grillo
Panambi: mariposa
ati': mosquito
Mberu: mosca
Mu: lucirnaga
Guyra: pjaro
127
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mymbakura
Vaka
_____oar
2.
Gllo
_____h
3.
Korochire
_____oe'
4.
Mbi
_____oamindu'u
5.
Yryvu
_____morot
6.
Ryguasu
_____otokoro'o
7.
Kavaju
_____okokore
8.
Guyrat
_____osyryry
9.
Jagua
_____ikyra
10.
Mbarakaja
_____opurahi
11.
Gua'a
_____iaku
12.
Kure
_____ongyryry
128
omonda ryguasu
Aguara............................................
Mborevi...........................................
Jaguarete........................................
Le..................................................
Kavara.............................................
Ovecha............................................
Kavaju.............................................
Mburika............................................
Guasu..............................................
Tuku.................................................
Mykur.............................................
Teju..................................................
Teju guasu.......................................
Kururu..............................................
Mbi.................................................
Jatyta...............................................
Mbyju'i..............................................
Korochire.........................................
Mainumby........................................
Yryvu...............................................
Pykasu.............................................
akyr.............................................
Kyju..................................................
Tahi................................................
ati'................................................
Mberu..............................................
Mu..................................................
Panambi..........................................
Pira..................................................
Jagua..............................................
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mymbakura
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
129
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Mymbakura
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
130
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mymbakura
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Jaikuaami hagua
Volvemos al texto inicial. Observamos en l las partculas puestas de relieve. Las mismas
establecen relacin entre una proposicin adjetiva y el resto de la oracin.
5
Tiempo
u objeto directo
y circunstanciales
Presente
Va
Ha
Pasado
Va'ekue
Hague
Futuro
Va'er
Har, hagua
Techapyr:
Uso de VA como sujeto de la proposicin adjetiva:
Avei o jagua oangarekva gare.
Ha mbarakaja omuva anguja.
Jagua oarva ndoporosu'i.
Pe mit ohova'ekue nde rgape che ra'y.
Aipota pete tapicha chepytyvva'er.
Uso de HA
Ahase nde reimehpe.
Pe apyka nde reguapyha che mba'e.
Amba'apo nde remba'apohagupe.
Ko mit nepytyvhar.
Gramtica Guaran. Presbtero Jos Valentn Ayala. Edicin del Ministerio de Cultura y Educacin de la Nacin,
Repblica Argentina, 1996. Pg. 370.
131
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mymbakura
En la mayora de los casos ha, hague, har y hagua cumplen funcin locativa, es decir,
sealan lugar.
ande jahta ha'ekura ohotahpe.
ande jahta ha'ekura ohohagupe.
ande jahta ha'ekura ohotahagupe.
ande jahta amba'apohagume.
Ha: presente
Hra: presente
Hare: pasado
Har: futuro
132
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mymbakura
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
anemandu'a hagua:
133
e'ndy:
Aguara: zorro
Mbyju'i: golondrina
Aku: veloz
Morot: blanco
Anguja: ratn
Mu: lucirnaga
Gotyo: hacia
Mykur: comadreja
Gua'a: guacamayo
Guasu: venado
Ngyryry: rugir
Gui: buey
akyr: cigarra
Guyra: pjaro
amindu'u: rumiar
Haipyvo: prrafo
andy: grasa
Jagua: perro
angareko: cuidar
Jaguarete: jaguar
Jahu: baarse
ati': mosquito
Jatevu: garrapata
Ovecha: oveja
Jatyta: caracol
Panambi: mariposa
Kamby: leche
Papapy: nmero
Karu: ibis
Parundyha: decimocuarta
Kavaju: caballo
Kavara: cabra
Korochire: zorzal
Kure: cerdo
Ryguasu: gallina
Kururu: sapo
Tahi: hormiga
Kyju: grillo
Tapiti: liebre
Le: len
Teju: lagarto
Mainumby: colibr
Mbarakaja: gato
Tuku: langosta
Mberu: mosca
Tupi'a: huevo
Vaka: vaca
Mbojoaju: unir
Ype: pato
Mborevi: tapir
Yryvu: cuervo
134
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Mymbakura
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
ANOTACIONES
135
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Mymbakura
ANOTACIONES
136
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
JOAPY
PETEHA
e'epukuaa: fonologa
JOAPY
PETEHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
e'epukuaa: fonologa
Fonemas:
Son las ms pequeas unidades fonolgicas de la lengua dada. Constituyen marcas distintivas de las
formas de las palabras. Su cantidad es limitada en cada idioma.
Grafemas:
Es la letra o signo con el cual se representan los fonemas.
ch
j k l m mb n nd ng nt
o
rr
138
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
e'epukuaa: fonologa
JOAPY
PETEHA
Pundie he'ise ipva ambue ndive. Pe ambuehna pu'ae ha'e oikotevva ipu hagua. Herakura ja'e
hagua ambojoajuva'er hesekura pu'ae e. Aipr ja'e hagua pundiekura rra jajapta picha: che,
ge, ge, he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, e, pe, re, rre, se, te, ve. Puso hra teevoi.
Ojehechahicha, puso ha'e avei pete pundie. Ko tai ojeporu moki pu'ae pa'me ha mramo
ndojeporuva'eri moki pundie pa'me tr pete pu'ae ha pundie pa'me.
Techapyr:
Ka'i, ki
Mbo'i, mbi, mboi
Ku'a, kua
Puso jeporu por tuicha mba'eterei guaranme; ko taipu (fonema) omomabue e' he'isva. Pete
mba'e he'ise mbo'i (pedazar, partir), mbi (vbora) r mboi (desvestir).
Guaranme avei jareko pundie ohva oondive ha mramo ojepe'akuaa'va ojuehegui ha're pete
taipu ante, umva hera pundieki (digrama): ch, mb, nd, ng, nt, rr.
Techapyr:
Chve: ch-ve
Mberu: mbe-ru
Pundie: pu-ndie
Marngatu: ma-r-nga-tu
Ha'nte: ha-'-nte
Karru: ka-rru
Ambueve marandu:
Los sonidos ca, que, qui, co, cu del castellano en guaran se escriben con la K: ka, ke, ki, ko, ku, ky.
Ejemplo: Kavaju, kesu, kiveve, kokue, kure, kygua.
Los sonidos ba, be, bi, bo, bu del castellano en guaran se escriben la V (labio dental): va, ve, vi, vo,
vu, vy. Ejemplo: Vaka, oveve, viru, vosa, ovu, vro.
Los sonidos za, ce, ci, zo, zu del castellano en guaran se escriben con la S: sa, se, si, so, su, sy.
Ejemplo: Sapatu, Sepi, so'o, sunu, syva.
Los sonidos ja, je, ji, jo, ju del castellano se escriben con la H.
Ejemplo: Hasy, he'i, hi'va, ho'u, hu'u, hy'a.
Los sonidos ya, ye, yi, yo, yu del castellano en guaran es escriben con la J.
Ejemplo: Jatevu, jeguaka, ijita, joja, juhu, jyva.
139
JOAPY
PETEHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
e'epukuaa: fonologa
F LL Q
A CH E G H
N O P
G
R S
Z W
T U
L M
V
I MB ND NG NT RR
U
G
U
A
R
A
N
I
E
S
P
A
O
L
140
JOAPY
MOKIHA
Purahi
JOAPY
MOKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
1. Japuraheimi hagua:
142
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
JOAPY
MOKIHA
2. Japuraheimi hagua:
emit
(Carlos Federico Abente)
143
JOAPY
MOKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
3. Japuraheimi hagua:
144
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
JOAPY
MOKIHA
4. Japuraheimi hagua:
Yvytoty apyra
(Carlos Miuel Gimnez)
JOAPY
MOKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
5. Japuraheimi hagua:
Che mbo'eharpe
(Teodoro S. Mongels ha Epifamio Mndez Fleitas)
146
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
JOAPY
MOKIHA
6. Japuraheimi hagua:
Chokokue kerayvoty
(Mauricio Cardozo Ocampos)
147
JOAPY
MOKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
7. Japuraheimi hagua:
Panambi Vera
(Manuel Ortiz Guerrero)
148
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
JOAPY
MOKIHA
8. Japuraheimi hagua:
JOAPY
MOKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
9. Japuraheimi hagua:
Tapi ha'eo
(Pedro Barboza)
150
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
JOAPY
MOKIHA
Mborayhu Asy
(Rosala Daz Leon ha Juan Escobar)
151
JOAPY
MOKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
Jasy morot
(Daro Gmez Serrato)
152
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
JOAPY
MOKIHA
La Cautiva
(Emiliano R. Fernndez)
153
JOAPY
MOKIHA
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
ane aramboha
(Flix Fernndez)
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
Purahi
JOAPY
MOKIHA
Oimnepa ko arappe
Ndicha iporva tet
Ojeguapva yvotpe
Omimbi ha ojajaipa
Tovna ku pyharr
Tajahecha pe jasy
Arapegua ramoguicha
Omysiva asaindy
Bis
Estribillo
Che Paragui rasahar
Ndaiporichne mamove
Che Paragui ndve ha'e
Rohayhuve kda ko'.
Pejna mombyryguva
Pehechami ko tet
Katuetei pejuhta
Tory, joayhu ha vy'a
Ko'pe jeko ymmi
andejra oiko oguata
Ha ipyporpe ohejva
Hetaite mba'e por.
Bis
Estribillo
155
Guaran Comunicativo
en la Funcin Pblica
ARANDUKAPORUPYRE
1.
Alcaraz Var, Enrique y otros. Enseanza y Aprendizaje de las Lenguas Modernas. Ediciones Rialp.
S.A. 1993.
2.
Ateneo de Lengua y Cultura Guaran, Guarani Rayhuppe Irundyha. Guarani e' Mbo'eharar
Mbo'esyry. Centro Reprogrfico Sal, Asuncin, Paraguay, 1999.
3.
Ateneo de Lengua y Cultura Guarani, Guarani Rayhuppe Mbohapyha. Guarani e' Kuaa'ypy
Mbo'esyry. Centro Reprogrfico Sal, Asuncin, Paraguay, 2001.
4.
Ayala, Jos Valentn. Gramtica Guaran. Ministerio de Educacin de la Nacin Argentina. Gramtica.
Buenos Aires. 1996.
5.
Bello, P, Feria, A y otros. Didctica de las Segundas Lenguas. Santillana S.A. San Dalmacio, Espaa.
1990.
6.
7.
Constitucin Nacional de la Repblica del Paraguay. Versin Castellano Guaran. Editorial Latindata.
Asuncin, 2002.
8.
Jean Dubois y otros. Diccionario de Lingstica. Alianza Editorial. Quinta reimpresin. Madrid, Espaa,
1998.
9.
1.
Garca Arreza, Miguel. Participar para aprender. 100 actividades para la clase de idiomas. Ediciones
Aljibe. Archidona, Espaa, 1995.
10. Garca Hoz, Vctor. Enseanza y aprendizaje de las lenguas modernas. Ediciones Rialp, S.A. Madrid,
1993.
11. Guasch, Antonio. El Idioma Guaran. Gramtica y Antologa de prosa y verso. Cuarta Edicin. Ediciones
Loyola. Asuncin, Paraguay. 1976.
12. Guasch, Antonio; Ortiz, Diego. Diccionario Castellano-Guaran, Guarani-Castellano. Novena Edicin.
CEPAG, Asuncin, Paraguay, 1993.
13. Littewoos, William, La Enseanza Comunicativa de Idiomas. s/d.
14. Liuzzi, Silvio. Tiempo y aspecto en Guaran. Revista Amerindia n 14, 1989.
15. Lorenzo, Enrique. Fundamentos de Lingstica. COLIHUE SEPE EDICIONES. Impreso en Argentina. (sin
ao de edicin).
16. Lyons, John, Semntica Lingstica, una introduccin. Ediciones Piados Ibric, S.A. Barcelona
17. M. J. De Grerogio, de Martnez, Ester. Los actos de lenguaje Ms all de lo dicho. Editorial A.Z. 1995.
18. Marn, Marta. Lingstica y enseanza de la lengua. Aique. Edicin dirigida por Susana Pironio.
19. Ministerio de Educacin y Cultura. Las lenguas enseadas en el tercer ciclo de la EEB. Asuncin,
Paraguay, 1999.
20. Meli, Bartomeu. La Lengua Guaran en el Paraguay colonial. CEPAG. Asuncin, Paraguay, 2003.
21. Roln de Saldivar, Mirian E. Idea y Produccin, de Myrian E. Roln de Saldivar (sin ms datos).
22. Romero, Roberto A. Protagonismo Histrico de la Lengua Guaran. 2 Edicin. Arte Final. Asuncin,
Paraguay, 1998.
23. Scout, Pablo. Curso Breve del Idioma Guaran. Segunda Edicin. Asuncin, Paraguay, 1981.
24. Serrano, Joaqun y Martnez, Jos Enrique (Coordinadores). Didctica de la Lengua y la Litertura, 1997.
25. Zarratea, Tadeo; Acosta, Feliciano. Avaa'. Editorial EMASA. Asuncin, Paraguay, 1981.
157
SECRETARA
DE LA FUNCIN
PBLICA
Nuestra Misin
Formular y garantizar la implementacin de las
polticas para la gestin y el desarrollo de las personas
que trabajan en el sector pblico, orientadas a su
profesionalizacin para el servicio a la ciudadana.
Nuestra Visin
Una institucin transparente, cercana a la gente,
protagonista del cambio cultural en la gestin pblica,
garante de trabajadores y trabajadoras del Estado con
tica e idoneidad, capaces de brindar servicios
pblicos eficaces y eficientes, con calidad y calidez
humana.
Nuestros Valores
Igualdad
Equidad
Imparcialidad
Honestidad
Transparencia
Responsabilidad
Eficiencia
Eficacia
Austeridad
Participacin
Diversidad