Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Rawiij Juyu'
Juan Yool Gómez
Désirée Iturbide D.
Rawéij Juyu'
Kik'aslemal ri chikopi'
aj pa juyu'
Yalan k'atzinel chi nich'ob' rij jun ka'i', oxi' chi ke re chikopi'
re' xa e jun ka'i' oxi' chil< ri e k'o chuqa' xa eqal eqal nib'ek'is
kiwóch chi ruwóch re qaruwach'ulew. Achi'el ri tu'ch, ri k'ixawuch',
ri xiwan, ri b'alam, ri saqb'in, ri juyub'ól aq chuqa' ri wuch'. Xa
niqarayb'ej k'a chi ri jun xti wuj re' xtito'on ta richin ruto'ik kik'aslen
re xtaq chikopi' chuqa ruto'ik ri akuchi' e k'o wi, man ruk'amun ta
yek'is ri kijuyub'al.
1961-1991
UNIVERSIDAD
Colección Materiales Educativos. n. 16 RAFAEL LANDIVAR
Serle Kaqchlkel. n. 3. Area Ciencias Naturales
Ri saqb'in, küx
Ri rachoch:
Ri rub'onil:
Retz'ab'al jay:
Ri rutyojil:
Ri ruway:
Ri umül
Ri rachoch:
Ri urnül ronojel rnul niwar pa taq jül, chi ri' chuqa' yeruya'
wi ri taq ral.
Ri rub'onil:
Ri ruway:
Ri ruxkin:
Ri ral:
Ri urnül yeruya' e ka'i', oxi', kaji' taq ral; pa taq jób' yeruya'
ri ral.
Ri rutijul:
Konojel yetijon rutyojil ri urnül, nikib 'an ri rikil way kan etarnan
ch'ik chi re.
Ri rutz'umal:
Retz'ab'al jay:
Ri b'ay
Ri rachoch:
Ri rub'onil:
Ri -ruway: .
Ri rujey:
Ri rutyojil:
Ri k'ixawuch'
Jun chi ke ri chikopi' pa taq q'ay'is ri ti jeb'el ok ja ri
k'ixawuch'. Xa roma ri k'echelaj eqal eqal nib'ek'is re chikopi'
re' chuqa' eqal eqal yeb'ek'is.
Ri rachoch:
Ri rub'onil:
Ri ruway:
Ri ral:
Ri rutijul:
Ri ruk'ixal:
"Ri k'ixawuch' jun ti chikóp kan nojnóq chi k'ix ri rij, rik'in re
k'ix re' nuto' ri' chi kiwach ri chikopi' nikajo' nkif1]. Wi jun winaq
nukamisaj jun re chikóp re' k'atzinel chi nuchajij ri' roma re chikóp
re' choj nutotaj ri' nuk'aq ri ruk'ixal. Taq xkan yan re chikóp re'
nikelesaj ri ruk'ixal, nikiy'ik richin relesab' al eyaj."
10
Juyub'al aq
Ri juyub'al aq, jun chikop aj k'echelaj achi'el aq nitzu'un,
achi'el aq rupalen, achi'el aq rub'anikil.
Ri ruwarab'al:
Ri rub'onil:
,,,., ·""'•:-•·.,.._,
'; ,.. .. / -·
11
Ri ruway:
Ri kal:
Ri rutijul:
Ri rutz'umal:
Ri kuxla':
Ri key:
Ri ch'oy
Ri ch' oy jun ti chikóp ri yalan nowinaq roma rub 'anon
rachoch chupan rachoch ri winaq chi ruwach re ruwach'ulew.
Nufl] ruway ri achin, nufl] ruq'utu'n, chuqa' nuflj ri rukaxlanway.
Ri rachoch:
Ri rupalen:
Ri ch'oy ka'i' kiwach, k'o ch'oy ri taq ixin ch'oy, k'o ch'oy
ri rub'i' umül ch'oy; chi e ka'i' e k'o pa rachoch ri achin.
Ri rub'onil:
Ri rujey:
Ri ral:
B'anoy ch'a'oj:
Ri ruway:
Ri rutijul:
Ri rutijul ri ch'oy man tijel ta, rik'in jub'a' e k'o jujun winaq
ri yetijon.
Chapb'al ch'oy:
Ri xiwan
Ri xiwan achi'el jun mes (syan) rub'anikil xa xe nim jub'a' ri
rupalen.
Ri rachoch:
Ri rub'onil:
Ri rujey:
Ri ruway:
Ri ruch'ab'al:
Tijel:
Ri rutz'umal:
Ri rusok:
Ri xiwan yeruya' ri rol chi kixe' che', chi kixe' ab'ój chuqa'
pa taq jül.
Ri rol:
Ruxajanil:
Ri rujuyub'al:
Ri rachoch:
Ri rupalen:
Ri rub'onil:
Ri ruway:
Ri rutijul:
Ri ti'ij b'alam man tijel ta, roma yerut'ij k''iy kiwóch chikopi',
roma ri' nikinojij chi man ütz ta nitij.
Ri rutz'umal:
Ri wuch'
Ri rujuyub'al:
Ri rub'onil:
.. l
19
Ri ruway:
Ri wuch' niqa chi ruwóch yerufl] taq alaj ók', nima 'q taq
ók', chuqa' taq ch'oy.
Ri rujul:
Ri rol:
Ri rutijul:
Ri rutz'umal:
Retz'ab'al jay:
Ri sotz'
Ri rachoch:
Ri sotz' niwór chi kipan ri jül yerub'ón chi kixe' taq ab'ój,
pa taq che' . Chi kipan ri jül ri' yeruya' wi ri rol.
Ri rub'onil:
Ri rub'anikil ri sotz':
Ri ruxik':
Ri ruway:
Ri ral ri sotz'.
Ri ruch'ab'al ri sotz':
Ri rutijul:
Ri kuk
Ri rachoch:
Ri rub'onil:
Ri ruway:
Retz'ab'al jay:
Ri rub'anikil ri kuk:
Ri kuk e pa'al taq ruxk'in, ri rujey rupiskolin ri' chi rij, chuqa'
b'o'j ri rusumal, ri rujey taq patzapaq b'o'j.
Ri rutyojil:
Ri rutz'umal:
Ri tz'ay kuk:
Ri par
Ri rachoch:
Rupalen:
Ri rub'onil:
Ri par q'eq rij, chuqa' k'o jun ti cholaj ti sóq chi rij ri rutza'n
ri napon el k'a nik'aj ruwóch. Pa rujolon chuqa' ye'el el ka'i'
cholaj taq sóq ri nikijóch jub'a' ki' k'a janpe' napon k'a rik'in ri
rachóq. Chuqa' rik'in ri rujey k' o jun ti cholaj ti sóq q' axnóq pa
nik'aj, jarupe' raqón ri rujey.
Retz'ab'al jay:
Man jun winóq kaqchikel nuya' jun par chi ruwa rachoch
richin retz'ab'al jay, roma ri ruxla'.
25
Ri rutyojil:
Man tijel ta rutijul ri par, roma ri ruxla' ri ruq' ayisal kan b' enóq
chupan ri rutyojil.
Ri rutz'umal:
_/
·"'
26
Ri tu'ch
Ri rachoch:
Ri rutz'umal:
Ri ruway:
· Retz'ab'al jay:
Ri rij:
Ri utiw
Ri rachoch:
Ri rub'onil ri rutz'umal:
,,. ~ .... _. .
.. ~
.. A ~ r· .,,..----P-:~:r-:-_,' ~
./ , ,.e. ,
,r •
29
Ri rupalen:
Ri ruxk"in:
Ri ruway:
Ri qitzij ruway jun utiw jo ri ti'ij ak', ti'ij pi'y, ti'ij karne'I,
tzutzün. Taq man nir'il ta ti'ij nufl] ri aj.
Ri rusok:
Ri utiwa' yetz'uman.
Ri rutyojil:
Ri rutzumal:
Ri utiw:
Ri masat
Ri rachoch:
Ri masat niqa chi ruwóch nik' oje' chi kipan . ri nimalój taq
k'echelaj. Nub'ón rusok chi kixe' ri nimalój taq ab'ój, pa taq latz'
siwan. Ri masat ruk'ulun chi re nub'ón jun rub'ey chupan ri
k'echelaj richin nb'erukanoj ruway, richin nitzolin pa rusok, chuqa'
richin man niq' ate' kan tzan che' taq nirajo' nanin chi rukolik ri
ruk'aslen.
Rupalen:
Ri rub'onil:
Ri ruk'a':
Ri ruway:
Ri masat niqa chi ruwóch yeruflj ri ruxaq alaj taq che', ruxaq
awón, ruxaq su'm chuqa' ri ruxaq ri much'.
33
Ri ixoq masat:
Ri alaji':
Ri rutijul:
Ri rutz'umal:
Ri ruq'ij ri masat:
Ri saqb'in, küx
Nombre castellano:
Comadreja
Nombre científico:
Mustela Frenata
Costumbres
Ri umül
Nombre castellano:
Conejo
Nombre científico:
Sylvilagus Floridanus
Características Costumbres
Ri b'ay
Nombre castellano:
Taltuza
I
1
Nombre científico:
Pappogeomys Geómido
Ri k'ixawuch'
Nombre castellano:
Puerco espín
Nombre científico:
Coendu Mexicanus Mexicanus
Características Costumbres
Ri juyb'al aq
Nombre castellano:
Coche de monte o jabalí.
Nombre científico:
Tayassu Pecari
Características Costumbres
j
;
f
Ri ch'oy
j
Nombre castellano:
Ratón
Nombre científico:
Mus Musculus
Características Costumbres
Es el roedor más familiar. Mide de 7 a Asusta a casi todos sus enemigos, pues
l O cm desde el hocico al extremo de desprende un olor detestable (su orina)
la cola y pesa de 8 a 40 g. El color de y a esto se le conoce como "olor a
su pelo es pardogrisáceo, algo más ratón". El gato es su principal enemigo,
claro en la parte inferior. yo que se lo come.
Existen cuatro especies. Algunas de "El ratón es un animalito bien listo y por
ellas viven en casas, graneros y eso vive en la misma casa que el
especialmente en lugares donde se hombre, además se come todo lo que
almacenan granos. el hombre consume para su alimen-
tación. El hombre ha inventado muchas
clases de trampas, sin embargo no ha
podido exterminar a los ratones. "
43
Ri xiwan
Nombre castellano:
Gato de monte
Nombre científico:
Urocyon Cinereoargenteus
Costumbres
Ri b'alam, b'alma
Nombre castellano:
Jaguar
Nombre científico:
Felis Onca
Costumbres
Hábitat
Los kaqchikeles cuentan ...
Las zonas preferidas de los jaguares son
las grandes selvas cercanas a los ríos, "Los antiguos príncipes se vestían con
pues saben que allí encontrarán lo piel del jaguar y lo utilizaban como
comida abundante. Este felino alfombras reales. Actualmente lo piel
acostumbra dormir en grandes cubiles del jaguar se utiliza como atuendo en
y en los mismos cría a sus cachorros. el baile de venados.·
45
Ri wuch'
Nombre castellano:
Zarigüeya o tacuacín
Nombre científico:
Didelphis Marsupialis Fabascensis
Características Costumbres
Ri sotz'
Nombre castellano:
Murciélago
Nombre científico:
Rhinopoma Microphyllum
otras cosas por el estilo; pero en
realidad los murciélagos le temen al
hombre. Lo que sí es cierto es que le
chupan la sangre al ganado, perros,
gatos, ratas y otros animales. A los
Características murciélagos les gustan mucho los
bananos, y a veces ocasionan grandes
El murciélago tiene una longitud pérdidas a los cultivadores de esta
aproximada de 8 a 15 cm, incluidos fruta.
cabeza y cuerpo. Su color general-
mente es gris, pardo o negro.
Los kaqchikeles cuentan ...
Ri kuk
((((1 1
Nombre castellano:
Ardilla
Nombre científico:
Sciurus Griseoflavus Griseoflavus
) J
Características Hábitat
Ri par
Nombre castellano:
Zorrillo o mofeta
......z:.t-.,,.,_;,., -~.....¿-~
Características Costumbres
Ri tu'ch Hábitat
Costumbres
Cabassous Centralis
(De Centroamérica o de cinco dedos) Es un animal muy beneficioso, pues
Dasypus Novemcinctus mata insectos y serpientes indeseables
(De nueve bandas) para el hombre.
Ri utiw
Nombre castellano:
Coyote
Nombre científico:
Ri masat
Nombre castellano:
Venado
Nombre científico:
Masama Spp.
Características Costumbres
b'inaqil, jutaqil. Re tzij ne'el chi tzij yalan rawajun ri achin, k'o ruk'a'
chi xa jata'q rukojól rub'anik jun chuqa' yalan ruxla' ri ruchul.
samaj.
k'oxk'ob'al. Ke re' nib'ix chi re jun
-b'onil, -tzub'al. Jo tzij re' nukusóx che' ri yalan k'o pa taq tew
chi re taq nawajo' nab'ij achike ulew, ri ruwóch xtaq k'olok'óq
utzub'al jun wachinóq natz'ót. chi q'eq k'a ri rutzub'al.
cholq'ij. Cholq'ij nib''ix chi re ri wuj k'ujay. Ri k'ujay jo ri' ri akuchi' niyak
ruchajin rucholajen ri q'ij. wi ri jól taq nik'achoj pe ri jóch'.
ch'atal. Ke re' rub'i' ri wachinóq nim masat. Re jun tzij re' petenóq chi
ruwóch, k'o kaji' rupalb'al chuqa' re ri kich'ab'ól ri winaqi' aj
ütz yatz'ib'an, yawa' chi ruwóch. Nahuatl, roma jo re' ri tzij xkib'ij
kan chi re awój k'o ruk'a' chi
koqolajay. Ri koqolajay nib'i'x chi re ruwóch ri qatinamit lximche'.
jun ichaj ri k'o jata'q xtaq ruk'ixal,
yalan nik'uje' ri pa taq awón nowinaq. Nowinóq nib'i'x chi re ri
xtaq xax ok ri ruxaq. Chuqa' winóq, ri awój, ri jeb'ól nina'on
ke re' rub'i' ri q'aq' niq'ajan chi rik'in ri ruk'aslen.
kaj taq k'o jób'.
patzap"1l<. Patzapi'k nib''ix chi re taq
kumu't. Kumu't nib'ix chi re jun man jun rub'eyal ruwi' jun winóq
chikóp ri manóq rujey chuqa' chuqa' ke ri' ri awój, chój
jun k'ojlib'ól ri manóq ruchapb'al. xich'ixi'k ri rusumal ruwi'.
Ri saqb'in, küx 3
Ri umül 4
Ri b'ay 6
Ri k'ixawuch' 8
Ri juyub'al aq 10
Ri ch'oy 12
Ri xiwan 14
Ri b'alam, b'alma 16
Ri wuch' 18
Ri sotz' 20
Ri kuk 22
Ri par 24
Ri tu'ch 26
Ri utiw 28
Ri masat 31
Apéndice 35
Kisolb'al k'ayew taq tzij 52
.... ' .