Kaqchikel_2

2
Junam qawäch tqatijoj qi’

Ruk’an samajib’äl wuj
Ixtani’ alab’oni’, qonojel winaqi’ junam

ta qawäch nqatijoj qi’, ke ri nb’eqila’
jun utziläj k’aslem
Kaqchikel
m qawäc h t q atij o
una j qi’
J
Ixtani’ alab’oni’, qonojel winaqi’

junam ta qawäch nqatijoj qi’,
ke ri’ nb’eqila’ jun utziläj k’aslem
I
Autoridades Educativas
Oscar Hugo López Rivas

Ministro de Educación
Héctor Alejandro Canto Mejía José Inocente Moreno Cámbara

Viceministro Técnico de Educación Viceministro de Diseño y Verificación
de la Calidad Educativa
María Eugenia Barrios Robles de
Mejía
Ana María Hernández Ayala
Viceministra Administrativa de
Directora General de Gestión de
Educación
Calidad Educativa -DIGECADE-
Daniel Domingo López
Carlos Jacinto Coz
Viceministro de Educación Bilingüe e
Director General de Educación
Intercultural
Bilingüe Intercultural -DIGEBI-
EQUIPO TÉCNICO RESPONSABLE
Coordinación general Equipo de consultoras/es

Tereza Mendoza Pérez
Idioma Kaqchikel
Ma. Josefina Ajchomajay Ratzán
Dirección General de Educación Bilingüe e Ix’sum Antonieta Gonzáles
Intercultural Autoría
Magda Alejandra Menegazzo Amado Otto Toxcon Alvarado

Ángela Lorena González Díaz Diagramación
Reina del Carmen López Sincal
Secretaría Presidencial de la Mujer SEPREM Thelma Toxcon Alvarado
Ilustración
Rosa Carmela Sosa López
Comisión Presidencial contra la Discrimi-
nación y el Racismo, CODISRA
Departamento de Materiales de -DIGEBI-
La edición del material fue elaborado con el apoyo financiero de Programa Mun-
dial de Alimentos –PMA- y la Organización Panamericana de la Salud – OPS-
“Se reservan los derechos de autoría y se autorizan las reproducciones y traducciones siempre que se
cite al Ministerio de Educación y/o a los titulares del copyright, como fuente de origen”. Lo indicado,
en cumplimiento con los Artículos 5, 14, 17, 21, 24 y 25 del Decreto 33-98 de fecha 19 de mayo de
1998, Ley de Derechos de autor y Derechos Conexos.
II
Nab'ey taq tzij
Re jun samajib'äl wuj re' q'ijun, nuk'un pa kiwi' ri tijoxela', richin nuk'waj kib'ey pa ruwi'
ri jalajöj na'oj ketaman pe chi taq kochoch, kik'in kite' kitata', richin nkiya' ruchuq'a'
pa tijob'äl. Ri samaj e k'o chupam kitaqen chi nk'uluj el chi ke ri tijoxela', chi junam
kiwäch chi ixtani' chi alab'oni', yesamäj chuqa' nkiya' kiq'ij. Nkito' ki' pa ri k'aslem.
Rutaqen chuqa' chi nqaya' ta qaq'ij qonojel qawäch winaqi' ri öj k'äs chuwäch re
Iximulew chuqa' re ruwach'ulew, richin junam qejqalem nqaya' ri maya', garífuna,
xinka chuqa' ri kaxlani'.
E nuk'un el na'oj chuqa' samaj richin nchajïx ronojel ri k'o chuwäch re ruwch'ulew;
qachajixik qa röj winaqi', ruchajixik ri qach'akul chi kiwäch itzel taq yab'il, chuqa'
richin man yojtz'ilöx.
Chi jun samajib'äl wuj waqxaqi' tanaj e nuk'un el chupam, jujun tanaj pa oxi' peraj e
solon; ke re' nuk'un el:
Nab'ey tanaj: rejqalem ri k'aslem; ruka'n tanaj: rejqalem ri k'o chi qanaqaj; rox tanaj:
pa re k'aslem nqatz'aqatisaj qi'; rukaj tanaj: rejqalem ri ixöq; ro' tanaj: junam qejqalem
nuch'ojij ri k'aslem; ruwaq tanaj: ri samaj jikib'an pa qawi', ri nuch'ojij ri k'aslem chi
qakojol röj winaqi'; ruwuq tanaj: rukanoxik ri ch'uch'ujil; ruwaqxaq tanaj: ruxe'el ri
qak'aslem chuqa' ri yab'il.
Chi kikojol ronojel ri etamab'äl yesöl chupam re samajib'äl wuj re' e solon el chuqa'
kiq'ajarik jujun k'ak'a' taq tzij richin ri ak'wala' nketamaj el, ke chuqa' ri' nkokisaj toq
yech'o chuqa' toq yetz'ib'an pa qach'ab'äl.
Rajowaxik k'a chi ri tijonela' nkinik'oj nkisik'ij re samajib'äl re', richin nketamaj rupam,
ke chuqa' ri' nkik'ulb'ej nkisik'ij rupam ri samajib'äl kiwuj rije', ruma kan nuk'un el
rucholajem rokisaxik re jun samajib'äl wuj re', nsöl chupam ch'aqa chik rub'eyal
yek'atzin chi yesajmajïx kik'in ri tijoxela'.
Ke chuqa' ri' richin yeruto' chi rusolik ri jujun etamb'äl e k'o el chupam re jun samajib'äl
wuj re'.
IV
Rucholajem rupam ri wuj
Nab'ey tanaj:
Rejqalem ri k'aslem ...........................................................................7
Ruka'n tanaj:
Rejqalem ri k'o chi qanaqaj..............................................................13
Rox tanaj:
Pa re k'aslem nqatz'aqatisaj qi' ......................................................19
Rukaj Tanaj:
Rejqalem ri Ixöq..................................................................................25
Ro' tanaj:
Junam qejqalem nuch'ojij ri k'aslem ...............................................31
Ruwaq tanaj:
Ri samaj jikib'an pa qawi', ri nuch'ojij ri
k'aslem chi qakojol röj winaqi'. ........................................................37
Ruwuq tanaj:
Rukanoxik ri ch'uch'ujil ......................................................................43
Ruwaqxaq tanaj:
Ruxe'el ri qak'aslem chuqa' ri yab'il................................................. 49
V
Rub'eyal rokisaxik re wuj
Richin nsamajïx rupam re samajib'äl wuj re', kaji' ruwäch samaj
nuk'un el pa ruwi' jujun etamab'äl, ri kitzeqelb'elon ki', ke
chuqa' ri' nya' ketal rik'in re jujun wachib'äl re'
Ri ketamab’al ri tijoxela'
Rik'in ri wachib'äl e k'o el chupam re samajib'äl wuj, nqab'än

chi ri tijoxela' noqa pa kijolon ri ketamab'al kik'amon pe,
kitz'eton pe kik'in kite' kitata', chi toq kochoch, nqatz'ët
achike ketaman pa ruwi' ri jujun na'oj e k'o el chupam re
samajib'äl wuj.
Rusik'ixik rusolik ri na'oj
Ri tijonel kik'in ri tijoxela' nkisöl rij ri etamab'äl q'ijun chupam

ri samajib'äl wuj. E tz'ib'atäl el jujun na'oj ri ütz nkisik'ij ri
Tqasik’ij
tijoxela' chuqa' ri tijonela'.
Ruch'ob'ik ri Samaj
Chupam re jun ramaj re' ri tijoxela' nkimöl ki' richin nkisöl rij
ri na'oj pa taq molaj.
Samaj pa molaj
Rub'anik ri etamab'äl
Richin njikib'äx kan ri etamab'äl, ri tijoxela' nkinük' nkib'än

Samaj pa kiyonil kisamaj pa taq molaj chuqa' chi kijujunal.
VI
Nab’ey Tanaj
Rejqalem ri k’aslem
Etamab’äl nuq’i’ ri tijoxel:

Chi utzil nuk’waj ri’ kik’in konojel winaqi’ pa ruwi’
jun utziläj k’aslemal.
Ri k’o ruk’aslem chuqa’
ri manäq ruk’aslem
Pa kajkäj yojel el chuwajay, jeb’ël nqatzu’ ronojel ri

k’o chuwäch re ruwach’ulew, ri che’q’ayïs, chikopi’,
Kaqchikel
wachinäq, ab’äj chuqa’ winaqi’.

Samaj pa molaj
Pa jun peraj wuj nqab’än ruwachib’äl jun chi ke ri kan yalan

ütz xqatz’ët kan. Nqab’onij, nqaküt chi kiwäch ri qachib’il. K’a
ri’ nqab’ij we k’o we manäq ruk’aslem. Nqasöl rij achike ri k’o
ruk’aslem chuqa’ achike ri manäq ruk’aslem.
Yojch’ob’on k’a ri’ nqatz’ib’aj pa qatz’ib’awuj achike

rub’eyal yeqachajij ri xkitzijoj rij la qachib’il.
8 Samaj pa kiyonil
8
¿Achike nb’ek’ulun ri tzij “wachinäq”?
Ke re’ nqab’ij chi re ronojel
ri yeqokisaj, yek’atzin chi qe.
chuxtäq yecha’ aj Patz’iya’,
Rukan samajib'äl wuj

jasta’q yech’a’ aj Tz’olojya’.
Tqasik’ij
Tik’asäs re ruwach’ulew, ruma k’ïy k’o chuwäch, e k’o

chikopi’, tiko’n, che’ q’ayïs, ya’, wachinäq chuqa’ winaqi’.
Yalan kikotem nqatzu’ chi k’o kik’aslem chuwäch re qate’
ruwach’ulew. Röj k’o chi nqachajij ronojel ri ya’on pe chi
qe.
Samaj pa molaj
Nqasöl rij re ka’i’ oxi’ na’oj re’:

¿Achike nub’än, we man yeqachajij ta ri che’q’ayïs?
¿Ütz ri yeqachajij ri chikopi’, achike ruma?
¿Achike nub’än we man nqachajij ta qi’ röj ixtani’, alab’oni’?
9
Nqaya’ kiq’ij ri qate’ qatata’,
qati’t qamama’
Kaqchikel
Tqasik’ij
Nqasik’ij chuqa’ nqach’öb’ rij la jun pach’un tzij k’o qa:
Ri nute’ nutata’
E k’o juk’ulaj winaqi
’
jantape’ e k’o pa nu
wi’.
Yinkitzüq yinkilij,
chi e ka’i’ yalan e m
itij.
Q’ij q’ij yesamäj
chuqa’ yinkichajij.
Rïn yenwajo’ yenpoq
onaj,
xkennataj chi näj ch
i naqaj.
Jantape’ xtinya’ kiq’i
j, xkenkamelaj.
Ri qate’ qatata’ xojk’amo pe chuwäch re ruwach’ulew, yojkitzüq,

yojkilij chuqa’ yojkichajij. Kan keqajo’ chuqa’ keqapoqonaj.
0 Janila kiq’ij pa qak’alem, röj k’o chi nqaya’ kiq’ij.
10
1 Chi kiwäch ri qachib’il nqab’ij kib’i’ ri qate’ qatata
Samaj pa kiyonil
2 Nqab’än kiwachib’äl ri qate’ qatata’ pa jun ruxaq

wuj, k’a ri’ yeqab’onij.
3 Nqatz’ib’aj ka’i’ oxi’ na’oj chuwäch ri wuj achi’el
jun pach’un tzij, k’a ri’ nqaya’ chi ke qate’ qatata’
toq xkojtzolin chi qochoch.
Chi kiwäch ri qachib’il nqab’ij ¿Achike kib’anob’al ri

qati’t qamama’ jeb’ël qatz’eton, ruk’amon chi nqab’än
röj pa qak’aslem?
Samaj pa molaj
Ri qati’t qamama’ yalan ketamab’al ruma k’ïy

kik’owisan pe chuwäch ri k’aslem. Richin nqaya’
kiq’ij ütz nqanimaj kitzij, yeqato’ rik’in ri kisamaj,
yeqachajij richin man yetzaq. Keqajo’, keqak’axaj
Tqasik’ij toq yetzijon chuqa’ keqapoqonaj.
!
11
K’o nuq’ij chuqa’ ninya’
kiq’ij konojel winaqi’
1 Chi kiwäch ri qachib’il nqab’ij ri tz’aqät qab’i’
chuqa’ ri qab’i’ ütz nqana’ nb’ix chi qe. Jarupe’
qajuna’.
Kaqchikel
Samaj pa kiyonil Pa qatz’ib’awuj nqab’än jun wachib’äl akuchi’ yeqato’

ri qachib’il ixtani’ chuqa’ ri alab’oni’.
Pan Iximulew öj k’äs kaji’ nimaläj molaj winaqi’,

jalajöj qab’anob’al; ri xinka, garífuna, maya’ chuqa’
ri kaxlani’, qonojel junam qaq’ij, junam qejqalem,
Tqasik’ij
k’atzinel yojkameläx, chuqa’ nqakamelaj qi’.
¿Achike nb’ek’ulun ri tzij “nqakamelaj”

Re tzij re’ jun b’anoj, junam nuq’ajuj
rik’in toq nqab’ij “nqaya’ qaq’ij”
e k’ïy tinamït ye’okisan
ütz nqetamaj nqokisaj qonojel
12
Rukan Tanaj
Rejqalem ri k’o chi qanaqaj

Nuya’ ruq’ij rejqalem ri k’aslem chuwäch re
ruwach’ulew.
Qak’aslem chuwäch
re ruwach’ulew
Jeb’ël tqatzu’ la wachib’äl k’o kan, k’a ri’ nqab’ij achike k’o chi
kinaqaj ri ak’wala’. Achike nk’atzin wi chi ke.
Kaqchikel
Ronojel ri k’o chi qanaqaj k’o chi nqaya’ rejqalem,

ruma nk’atzin chi qe. Qonojel nqatz’aqatisaj qi’
chuwäch re qate’ ruwach’ulew. K’o na jun aruma
toq öj k’o qonojel wawe’, ruk’amon chi nqaya’ qaq’ij,
Tqasik’ij
qejqalem chuqa’ nqachajij qi’.
“tijoni
Ja re’ jay”
ri jay
akuchi
pa tijo ’ nqati
b’äl. W joj qi’
awe’ y
yojetz ojtz’uy
’an, yoj e’,
tz’ib’an
chi jun
juna’.
Samaj pa molaj
Yojel el chuwajay, nqatzu’ xeqaxikin achike k’o chi qanaqaj, k’a

ri’ ri tijonel nuk’utuj chi tuk’wäx apo chi re ri achike xtuk’utuj
rija’, achi’el jun kotz’i’j, jun ruxaq che’. Ri jujun molaj xtuk’waj
apo jun achike, k’o chi nub’ij achike nk’atzin wi ri xuk’waj apo.
$ Ri molaj kan k’ïy wachinäq xtuya’ apo ja ri’ nch’akon.
14
¿Achike nb’ek’ulun ri tzij “tz’ib’awuj”
Re jun wachinäq, jun samajib’äl,
jun wuj nk’atzin richin yojtz’ib’an.
Sik’iwuj rub’i’ jun chik wuj richin
nqasik’ij ruwäch.
Tqasik’ij
Qonojel rajowaxik chi nqaya’ kik’aslem, nqachajij ri

k’aslem chuwäch re ruwach’ulew, achi’el ri chikopi’, ri
tiko’n, ruma qonojel k’o qejqalem. Ütz yeqokisaj toq
nk’atzin chi qe, xa xe k’o chi nk’oje’ pa qajolom chi
k’atzinel yeqachajij, richin man nkitïj ta poqon.
Chuwäch qatz’ib’awuj nqab’än ruwachib’äl jun

chiköp, jun tiko’n chuqa’ jun samajib’äl nqokisaj pa
tijob’äl, konojel yeqab’onij. Nqak’üt chi kiwäch ri
Samaj pa kiyonil qachib’il k’a ri’ nqab’ij achike nk’atzin wi chi qe. %
15
Rejqalem ri k’aslem
¿Achike nb’ek’ulun ri tzij “ajkiq’a’’

Ke re’ nqab’ij chi re ri
Kaqchikel
qaq’a’ chuqa’ ri qaqän man

aj xokon ta.
Nqatz’ib’aj chuwäch qatz’ib’awuj ri chikopi’ e k’o chi

qochoch. Nqab’än kiwachib’äl e ka’i’ chuqa’ yeqab’onij.
Samaj pa kiyonil
Ri chikopi’ jun chi ke ri e k’o chi qanaqaj, rije’

k’o kik’aslem chuwäch re ruwach’ulew ruma k’o
na ruma e k’o pe chi qakojol, yek’atzin chi qe,
Tqasik’ij
k’o chi yeqachajij. Qonojel nqatz’aqatisaj qi’
chuwäch re qate’ ruwach’ulew.
1 Nqasöl rij ¿Achike rub’eyal yeqachajij ri chikopi'

e k'o chi qochoch
2 Achike rub'eyal nqak'üt chi yeqajo'.
Samaj pa molaj
3 We man yeqajo' ta ¿tajin nqaya' rejqalem ri
& kik'aslem?
16
Tqato’ qi’ qonojel

Samaj pa molaj
Rik’in kikotem chuqa’ chi utzil nqanük’ ri tijonijay akuchi’ öj k’o

wi’. Ja re’ ri samaj nqab’än, man tqamestaj chi nqato’ qi’:
Jun molaj nkimöl ronojel ri q’ayïs, ri mes k’o pa jay.
Jun chik molaj, yerunük’ ronojel ri ch’akät chuqa’ ri ch’atal.
Jun chik molaj, yerunük’ ri meseb’äl e k’o chupam ri tijonijay.
Jun molaj nunük’ ri yakb’äl sik’iwuj k’o pa tijob’äl
Jun molaj nunük’ ruwäch ruch’atal ri tijonel. /
17
Kaqchikel
Chi qawäch qa, ri nqato’ qi’ jun utziläj b’anob’äl. Ütz

nqato’ qi’ chi qochoch kik’in qach’alal, pa tijob’äl
kik’in qachib’il, xa b’a akuchi’ k’atzinel yojto’on, kan
kojto’on rik’in quchuq’a’, rik’in na’oj, ronojel ütz
Tqasik’ij
nqab’än rik’in kikotemal. Ütz xtub’än ri qak’aslem
we nqato’ qi’ chi ixtani’ chi alab’oni’.
Toq yojtzolin chuwajay nqak’utuj re ka’i’ oxi’ na’oj re’

chi ke qate’ qatata’. Ri jun chik q’ij toq yojtzolin
pa tijob’äl nqatzijoj chi kiwäch ri qachib’il achike
Samaj pa kiyonil xkib’ij pe chi qe.
¿Achike samaj ütz nqab’än qonojel, chi ixtani’ chi alab’oni’?
( ¿Achike ruma ütz nqato’ qi’ pa ruwi’ jun samaj, jun na’oj?
18
Rox Tanaj
Pa re k’aslem nqatz’aqatisaj qi’

Rik’in ronojel ruk’u’x nto’on chi rub’anik jalajöj
ruwäch samaj nb’an pa tijonijay chuqa’ chi
rochoch.
Ri qate’ ruwach’ulew
chuqa’ ri qatata’ q’ij
Kaqchikel
“nqab’onij ‘’
Re’ jun b’anoj,
ke re’ nqab’ij
toq nqaya’ rub
’onil jun achike
b’onil ja ri’ ri c ,
Samaj pa molaj olor.
Nab’ey nqatzu’ la wachib’äl k’a ri’ yojel el chuwajay richin nqatzu’

ronojel ri k’o chuwäch ri ruwach’ulew. Chuqa’ nqakanoj ri qatata’
q’ij, k’a ri’ yojpa’e’ chuwäch richin nqana’ rumeq’enal.
Toq yojtzolin pa tijonijay, nqatzijoj chi qawäch achike xqatzu’,
we k’o wachib’äl junam rik’in ri e k’o chuwäch re qasamajib’äl wuj
1 rik’in ri k’o chuwajay; chuqa’ achike xqana’ toq xojpa’e’ chuwäch
= ri q’ij.
20
Nqab’ij qate’ chi re ruwach’ulew ruma yojrutzüq
yojrilij. Chuwäch ruwach’ulew nk’ïy pe ronojel
ruwäch tiko’n, chikopi’ richin yojtikïr yeqatij.
Tqasik’ij Ke chuqa’ ri’ nk’atzin ruchuq’a’ ri qatata’ q’ij
richin k’o k’aslem. Chi e ka’i’ nkitün kuchuq’a’
richin yojkilij yojkitzüq. Rije’ nkitz’aqatisaj ki’.

Nqatzolij tzij, k’a ri’ nqatz’ib’aj pa qatz’ib’awuj, pa
ruwi’ re ka’i’ oxi’ na’oj yek’utüx chi qe:
Samaj pa kiyonil
¿Achike rutz’aqat ri qate’ ruwach’ulew?
¿Achike rutz’aqat ri qatata’ q’ij?
¿Achike kisamaj ri qate’ ruwach’ulew rik’in ri qatata’ q’ij?
¿K’atzinel nkito’ ki’ ri ruwach’ulew rik’in ri q’ij? ¿Achike ruma?
¿Röj winaqi’ k’atzinel nqato’ qi’?
Nqab’än ruwachib’äl ri qate’ ruwach’ulew k’a ri’ nqab’onij; chuqa’

ri rutz’aqat, ri rachib’il richin nuya’ qak’aslem. 1
1
21
Ri qate’ chuqa’ ri qatata’.
Kaqchikel
Röj winaqi’ chuqa’ nqatz’aqatisaj qi’. Nqato’ qi’

chupam re k’aslem. Ri qata’ rutz’aqat ri qate’,
Tqasik’ij
nkachib’ilaj ki’ pa ri samaj, richin yojkik’iytisaj
röj ak’wala’, chuqa’ nkito’ ki’ pa ruwi’ na’oj.
¿Tawila’ achike
ri’?
Rija’ samajel ac
hin
nïm ri rajowab’ä
ntikir yojruch’e l, Rija’ jun
lej, yalan ruchu nimaläj ixöq,
ruma ri’ ko quch q’a’ kan je
uq’a’ röj chuqa’ b’ël ri runa’oj,
kan nïm ri rajow
ab’äl,
ruma ri’, janila
nqajo’,
xojtz’uman chwa
ruk’u’x
ruma ri’ k’o quch
uq’a’ wakami.
Nqatzu’ la wachib’äl, nqab’än kiwachib’äl qate’ qatata’,

1 k’a ri’ nqatz’ib’aj pa qatz’ib’awuj achike samaj nkib’än
Samaj pa kiyonil
2 akuchi’ nkito’ ki’.
22
Nqasöl rij re ka’i’ oxi’ na’oj yek’utüx chi qe, k’a
ri’ nqatz’ib’aj pa qatz’ib’awuj ronojel ri na’oj
xkeqatzijoj.
Samaj pa molaj
¿Achike rub’eyal nqak’üt chi kiwäch ri qate’ qatata’ chi yeqajo’?

¿Achike nqab’än richin yeqapoqonaj ri qate’ qatata’ ruma e k’o
chi e ka’i’ qik’in?
¿We xa xe jun chi ke k’äs chi qakojol, achike rub’eyal nqaya’

ruq’ij, nqapoqonaj, nqato’?
Chuwäch qatz’ib’awuj, nqatz’ib’aj re ka’i’ oxi’ na’oj re’:

Samaj pa kiyonil
1 Rub’i’ qate’ chuqa’ ri qatata’.
2 Ka’i’ samaj qatz’eton chi nkito’ ki’ pa ruwi’.
3 Rub’i’ qati’t chuqa’ ri qamama’.
4 Nqatz’ib’aj ka’i’ samaj qatz’eton chi nkito’ ki’ pa ruwi’.
1
5 Nqak’utuj chi ke ¿achike ruma nkito’ ki’ pa ruwi’ ri kisamaj? 3
23
Junam rejqalem ketamab’al
ri ixtani’ chuqa’ ri alab’oni’
a’ alab’oni’
Ixtani’ chuq
junam qaq’ij
Kaqchikel
o’ qi’
K’atzinel nqat
Samaj pa molaj
Nqatzijoj chi qawäch re ka’i’ oxi’ na’oj re’:

¿Achike ruma toq junam rejqalem ketamab’al ri ixtani’ chuqa’ ri
alab’oni’ pa tijob’äl?
¿Achike ruma toq junam rejqalem ketamab’al ri ixtani’ chuqa’ ri
alab’oni’ chi qochoch?
Ixtani’ chuqa’ alab’o’ k’o jalajöj qetamab’al.

Junam qejqalem, junam yojtikïr nqab’än
jalajöj taq samaj, chi qochoch kik’in qach’alal,
pa tijob’äl kik’in qachib’il. Ütz nqaya’ qejqalem
1 Tqasik’ij ci öj ka’i’, chi öj koköj chi öj nima’q.
4
24
Rukaj Tanaj
Rejqalem ri ixöq

Nuk’üt chi retaman nsamäj pa ruyonil chuqa’
nto’on; nuya’ kiq’ij chi ixtani’ chi alab’oni’ pa
tijonijay chuqa’ pa rochoch.
Retamab'al ri ixöq chuqa' ri achin
“ b’ab’ ”
Re tzij re’ nuq’a
juj jun cholaj n
achi’el re jun n a’oj,
a’oj re’:
Kaqchikel
Ri a Mario nuya
’ kiq’ij ri taq ixta
ni’.
Samaj pa molaj
Nqatzijoj achike nqatzu’ chuwäch ri wachib’äl, k’a ri’ nqatz’ib’aj

oxi’ b’ab’, oxi’ cholaj na’oj pa ruwi’ ri xqatzijoj ri xqatzu’ kan.
Tqasik’ij
K’atzinel nqetamaj chi junam rejqalem ketamab’al ri ixöq

chuqa’ ri achin, ri ixtän chuqa’ ri ala’. Nkitz’aqatisaj ri
kuchuq’a’ chuqa’ kina’oj. Rajowaxik nkito’ ki’ pa ruwi’ samaj,
tijonïk, ch’ob’oj, chi kochoch, pa tijob’äl, pa taq molojri’ïl
chuqa’ pa tinamït. Nqanataj kan chi k’atzinel nqaya’ rejqalem
ri ixöq ruma jantäq man nqaya’ ta ruq’ij.
Samaj pa kiyonil
Chuwäch qatz’ib’awuj nqab’än ruwachib’äl ri qate’ akuchi’ nub’än

jun rusamaj, akuchi’ nqak’üt ri retamab’al chuqa’ yojto’on apo
1 röj; k’a ri’ nqak’üt ri ruwachib’äl chuwäch rija’ toq xkojapon chi
6 qochoch.
26
Ri samaj yerub’än ri ixöq

Tqasik’ij
Jalajöj rusamaj yerub’än ri ixöq pa ruk’aslem, e k’o kemonela’,

tijonela’, k’exelom, aq’omanela’. Chi rub’anik ronojel ruwäch
samaj nuya’ ronojel runa’oj. Nimaläj to’ik nuya’ chi kikojol
rach’alal chuqa’ pa jun tinamït. Rajowaxik nqaya’ ruq’ij ri
rusamaj, nqaq’ejela’, nqajo’ chuqa’ nqakamelaj.
“k’exelom”
Junam nuq’aju
j rik’in ri tzij
ja re’ kib’i’ ri iyom,
ixoqi’ yekik’ül
ri taq ak’wala
’ toq ye’aläx.
Samaj pa molaj
Nqakanoj jun k’exelom aj pa qatinamit/pa ruq’a’ tinamït, richin

nqab’eq’ejela’, ke re’ nqaya’ ruq’ij. Nqamöl ruchi’ jub’a’ rukinaq’,
kab’ chuq’a’ ch’aqa chik ri rajowaxik chi re ruk’aslem, ja ta re’
ri ka’i’ oxi’ na’oj re’ nqak’utuj chi re:
¿Achike rub’eyal xuchäp rusamaj?
1
¿Achike nuna’ toq nub’än ri rusamaj? 7
¿Achike rub’eyal nkimatyoxij kan ri winaqi’ chi re ruma ri
rusamaj?
27
Kaqchikel
Samaj pa molaj
Nqatzu’ la wachib’äl, k’a ri’ nqach’öb’ nqatz’ib’aj ¿Achike tajin

nub’än ri ixöq chi re ri ak’wal? ¿Achike retamab’al pa ruwi’
ri nub’än? Toq xkojk’achoj nqab’ij chi kiwäch ri qachib’il ri
xqatz’ib’aj.
Chuwäch jun ruxaq wuj nqab’än qawachib’äl röj

akuchi’ nq’alajin achike ta samaj nqarayij nqab’än
toq xkojnimïr, chuxe’ ri wachib’äl nqatz’ib’aj rub’i’
ri samaj. Nqab’onij k’a ri’ nqak’üt chi kiwäch ri
Samaj pa kiyonil
qachib’il.
1
8
28
K’atzinel nqaya’ ruq’ij ri ixöq

Jun ixöq k’o ruq’ij ruma ja rija’ nk’amo pe k’aslem
chuwäch re ruwach’ulew. Yeruchajij ri ral rik’in
ajowab’äl. Chuqa’ yalan ruq’ij ruma nub’än jalajöj
Tqasik’ij
samaj pa jay, k’o runa’oj, k’o ruchuq’a’ richin
nto’on pa ch’aqa chik samaj, molojri’ïl chuqa’ pa
tinamït. Nuya’ kikotem pa qak’aslem.
Nqatz’ib’aj pa qatz’ib’awuj ¿Achike pixa’ ruya’on

ri qate’, ri qati’t, ri ütz nqokisaj kik’in qachib’il
ixtani’ chuqa’ alab’oni’? 1
Samaj pa kiyonil K’a ri’ nqetamaj kan richin nqab’än pa qak’aslem. 9
29
Chuwäch jun ti wuj nqatz’ib’aj rub’i’ jun qati’t,
nqaya’ chi re ri tijonel, k’a ri’ nqacha’ jun ti wuj chi
kikojol konojel. Ri ti wuj xchatäj nuya’ retal achoq
rik’in xkojb’e wi richin nqab’eq’ejela’ chi rochoch.
Samaj pa molaj
Nqak’waj jun b’oraj rukotz’i’j richin naya’ kan chi
re, toq xkojk’achoj chi re ri tzij chuqa’ qonojel
nqaq’etej kan. Ja ta re’ ri nqatzijoj rik’in:
Kaqchikel
¿Achike rub’i’?
¿Jarupe’ rujuna’?
¿E jarupe’ ral chuqa’ e jarupe’ rïy?
¿Achike samaj retaman yerub’än, achike rub’eyal xeretamaj?
¿Achike nunataj chupam ruk’aslem ri yalan kikotem xuya’ chi

re?
Samaj pa kiyonil
Chuwäch jun ruxaq wuj, nqab’än ruwachib’äl ri qati’t, chuwäch

jun chik nqab’än ruwachib’äl ri qate’, nqab’onij k’a ri’ nqasipaj
1 chi ke toq xkojapon chi qochoch. Nqab’ij chi ke chi nqasipaj
0 chike ri qasamaj ruma yeqajo’ chuqa’ ruma nïm kiq’ij.
30
Ro’ Tanaj
Junam qejqalem nuch’ojij ri k’aslem

Nuya’ kiq’ij konojel kiwäch winaqi’, ütz nuk’waj
ri’ kik’in, chi rochoch, pa tijob’äl chuqa’ pa
rutinamit.
Qetaman achike samaj k’o
chi nqab’än pa qak’aslem
“ch’utiramaj”
i re ri jun
Kaqchikel
Ke re’ nqab’ij ch ok.

ramaj ti ch’uti’n
Samaj pa molaj
k’o
Pa jun ramaj e
ramaj.
oxk’al taq ch’uti
Nqatzijoj pa molaj achike qasamaj k’atzinel chi nqab’än pa

tijob’äl. K’a ri’ nqanük’ rub’anikil jun samaj richin nqab’än qonojel
kik’in ri qachib’il. Achi’el re ka’i’ oxi’ re’:
Jun molaj nb’ixan.
Jun molaj ye’ok tijonela’ jun ch’utiramaj.
Jun molaj yekinük’ ri kachib’il richin ütz yetz’uye’.
Jun chik molaj nuya’ jun kisamaj ri kachib’il.
Jun chik molaj nkiya’ jun pixab’anïk chi ke ri kachib’il pa ruwi’

ri samaj k’o chi nkib’än pa kik’aslem.
32
“pixab’anïk”
Ja re’ ri jujun
etamab’äl ri n na’oj,
kiya’ kan chi q
ri qate’ qatat e
a’, qati’t qama
achi’el re jun ma’
re’: tawetama
j yasamäj,

man ruk’amon
Tqasik’ij ta yaq’oran.
La wachib’äl nuküt chi qawäch chi k’atzinel yojsamäj chi

qochoch, ke chuqa’ ri’ kan nqab’än ri qasamaj pa tijob’äl.
Konojel ixtani’ chuqa’ alab’oni’ k’o chi nqetamaj el achike
nuk’utuj ri k’aslem chi qe. Ixoqi’ chuqa’ achi’a’ k’o chi
qetaman nqab’än ri kan qasamaj wi, richin nb’eqila’ jun
utziläj k’aslem.
Nqab’ij achike rub’eyal samaj nqab’än chi qochoch

chuqa’ pa tijob’äl.
Samaj pa molaj
Nqacha' jun rub’eyal ri xqab’ij kan k’a ri’ nqab’än ruwachib’äl

ri nuk’üt, chi jun ixtän chuqa’ jun ala’ nkib’än jun kisamaj. Toq
xkojk’achoj nqaküt nqasöl chi kiwäch ri qachib’il.
Jujun molaj nq’äx nqab’ij chi ke chi ütz xkib’än chi re ri kisamaj,
k’a ri’ nqapaq’apa’ qaq’a’ chi kij. 1
33
Ri nuch’ojij jun utziläj k’aslem
Kaqchikel
Tqasik’ij
“ch’ojib’äl”
Ja re’ ri kan nuch’ojij ri qak’aslem
röj winaqi’, achi’el ri yojtzüq, yojilïx,
yojtaq pa tijob’äl, yojchajïx
richin man yojyawäj.
Ri k’aslem nuch’ojij ka’i’ oxi’ rub’eyal richin kan ütz yojk’ase’.

Chi ixtani’ chi alab’oni’ k’atzinel öj k’äs chi kikojol qach’alal,
k’o qochoch, yojb’e pa tijob’äl, yojtzüq yojilïx, pa kikotem
ta yojk’ase’ man pa qoqonal ta. Rononel re’ kan k’o chi
nqach’ojij röj winaqi’, ruma ri’ nqab’ij qach’ojib’al chi re.
Nach’öb’ k’a ri’ nqab’än kiwachib’äl pa qatz’ib’awuj ri

kan e qach’ojib’al:
Samaj pa kiyonil
Pa kikotem yojk’as e' Nqatïj wa’ijal
Yojilïx yojtzüq Nkiya’ qatzyaq
1
$ K’o qochoch Manäq qochoch
34
Junam qejqalem qonojel

Samaj pa molaj
Nqatzu’ la jujun wachib’äl k’a ri’ nqach’öb’ achike samaj ri kan

nqab’än wi chi ixtani’ alab’oni’ chi qochoch.
Nqatzijoj achike ruma ruk’amon nqaya’ kiq’ij konojel winaqi’.

Toq xkojk’achoj nqasöl chi kiwäch ri qachib’il ri na’oj xqanük’.
1
%
35
Ixoqi’, achi’a’, ixtani’ alab’oni’ junam qaq’ij,
k’atzinel nqakamelaj qi’, nqajo’ qi’. Majun achike
ta ruma nqasäx ruq’ij jun winäq, keqajo’ ri
Tqasik’ij qate’ qatata’, qati’t qamama’, qachaq’ qanimal,
qaxib’al, qana’. Tqaya’ kiq’ij richin pa kikotem
yojk’ase’ qonojel; ke re’ nrajo’ ri k’aslem.
Kaqchikel
Samaj pa molaj
¿Chi qochoch achike rub’eyal nqaya’ ruq’ij ri qate’?

¿Achike rub’eyal nqaya’ ruq’ij ri qatata’?
¿Achike nub’än we xa xe ta ri alab’oni’ nqaya’ kiq’ij?
¿Achike nub’än we yojtze’en chi rij ri kisamaj ri ixtani’?
Nqatzijoj rik’in ri tijonel we ixtani’ chuqa’ alab’oni’ ütz nqaya’
qaq’ij ruma yojtikïr yeqab’än jalajöj samaj pa ri k’aslem achi’el
k’o chuwäch la wachib’äl k’o qa.
1
&
36
Ruwaq Tanaj
Ri samaj jikib’an pa qawi’ ri nucho’ojij
ri k’aslem chi qakojol röj winaqi’

Nuxïm ojer taq b’anob’äl rik’in ri kan e richin
rutinamit, nuya’ kiq’ij ri winaqi’ yeb’anon ke
chuqa’ ri’ ri retal nuya’ pa ruk’aslem wakami
chuqa’ chwa’q kab’ij apo.
Ri samaj jikib’an pa qawi’
“jikib’an”
Re tzij re’ jun
am rik’in toq n
qab’ij
Kaqchikel
kan ya’on tzij

pa ruwi’,
ri kan k’o chi
nb’anatäj.
Tqasik’ij
Yalan k’atzinel nqetaman chi chupam re k’aslem k’o

chi yojsamäj, ixtani’ chuqa’ alab’oni’ k’o chi njikib’äx
samaj pa qawi’ chi taq qochoch, chi kikojol ri qach’alal.
Ütz nqetamaj achike ri samaj ri’, richin ke ri’ jantape’
nqab’än rik’in kikotem, ke chuqa’ ri’ ütz nqab’än chi re.
Nqatzu’ la wachib’äl k’o kan, k’a ri’ nqachöl pa jun

nïm peraj wuj achike samaj jikib’an pa qawi’ chi
qochoch.
Samaj pa molaj
Pa qatz’ib’awuj nqab’än qawachib’äl akuchi’ nq’aläj

chi nqab’än jun samaj ya’on pa qaq’a’ chi qochoch
Samaj pa kiyonil chuqa’ jun pa tijob’äl.
1
(
38
“tijob’äl”
Ke re’ nqab’i
j chi re
akuchi’ nqat
ijoj qi’ kik’in
qachib’il chu
qa’ qatijone
l.
Samaj pa kiyonil
Nqasik’ij la jujun na’oj e tz’ib’atäl qa, yeqatz’aqatisaj rik’in ch’aqa

chik ri yeqab’än röj ak’wala’, k’a ri’ nqatz’ib’aj pa qatz’ib’awuj.
Nqak’öl qawarab’äl Nqapon wäy
Nqachajij ti qachaq’ Yojb’e pa si’
1
Yojmeson Yojb’e pa tijob’äl )
39
Ri nuch’ojij kik’aslem ri ixtani’
alab’oni’ pa jun tinamït
Kaqchikel
Samaj pa kiyonil
Nqatzu’ la wachib’äl, achike tajin nkib’än la ak’wala’, we kan

nuch’ojij ri k’aslem chi nkitijoj ki’. K’ a ri’ chuwäch jun ti peraj
wuj nqatz’ib’aj jun na’oj ri kan nuch’ojij ri qak’aslem röj ak’wala’.
Jun chi qe numöl ronojel ri taq wuj pa jun chakäch. Toq rumolon
chik ronojel, chi qajujunal nqacha’ kan jun k’a ri’ kow nqasik’ij
chi kiwäch ri qachib’il. Ri jujun na’oj yesik’ïx nqatz’ib’aj pa
qatz’ib’awuj.
Yojtzüq yojb’eyajsäx
yojilïx Yojtijöx
2
=
40
Ke re’ rub “tijonel”
’i’ ri jun win
äq yojrutij
oj.
Ke re’ qab “tijoxel”
’i’ röj ri nq
atijoj qi’.

Tqasik’ij
E k’o b’anob’äl ri kan yek’atzin chi yeb’an pa qawi’ ixtani’

chuqa’ alob’oni’ pa jun tinamït, re b’anob’äl re’ nub’än chi
nqïl jun utziläj k’aslem, yojk’ase’ rik’in kikotem chuqa’ chi
utzil. Jun chi ke re’ ja ri nqatijoj qi’, yojtaq pa tijob’äl k’o
qochoch akuchi’ öj k’äs wi chi kikojöl qach’alal, yojaq’omäx
richin ütz qawäch jantape’; k’o qatzyaq chuqa’ yojtzüq.
Kik’in ri qachib’il nqacha’ jun chi ke ri samaj

tz’ib’atäl qa richin nqanük’ rub’anikil pa tijob’äl.
Achi’el ta yojok tijonela’ chuqa’ tijoxela’.
Samaj pa molaj
K’a ri’ nqasöl rij achike molaj tz’aqät chuqa’ kan ütz xub’än chi
re ri rusamaj.
Ri tijonel yojrutijoj Ri tijonel man yojrutijoj ta
Chi utzil yojrutijoj Chi chaponïk yojrutijoj
Xa xe ixtani’ yetijöx Xa xe alab’oni’ yetijöx

2
Alab’oni’ chuqa’ ixtani’ ütz yetijöx.
1
41
Qonojel yojtikïr yojok chuwäch samaj
“mitij”
Ke re’ nb’ix
chi re jun
winäq yalan
samajel,
Kaqchikel
ri man q’or t
Samaj pa molaj a.
Tqetamaj chuqa’ tqab’ij re jun pach’un tzij tz’ib’atäl qa. K’a ri’
nqasöl achike na’oj nuya’ kan chi qe.
Yikikot yisamäj
Xisipäx pe toq xinaläx,
e k’o na’oj xentzu’ toq xineqäx.
K’o wetamab’al xtinwïl toq xkik’ïy el,
k’o nurayb’al richin yisamaj,
achi’el ri nutijonel.
Kik’in konojel ri wachib’il
xkikikot xkinetz’an,
xtintijoj wi’,
xkito’on chupam re k’aslem.
Wakami ütz ninna’ yinetz’an chuqa’ yisamäj
in mitij ak’wal pa nuk’aslem
we nawajo’ ato’ik
awik’in xkik’oje’ wi.
Toq öj ko’öl, k’a ri’ yojk’ïy, k’a toq xkojrijïx,

k’o samaj k’o pa qawi’, ri k’aslem ke ri’ nuk’utuj,
ruma k’a ri’ k’o chi yojok chuwäch, richin
2 nqetamaj chuqa’ yojto’on. Ruk’amon yojok
Tqasik’ij
2 mitij chupam ri k’aslem ke ri’ nik’asäs nub’än.
42
Ruwuq Tanaj
Rukanoxik ri ch’uch’ujil

Ntikir ntzijon, nusöl rij na’oj, nuya’ chuwäch toq
rajowaxik, toq k’o k’ayewal yek’ulwachitäj kik’in
rach’alal chuqa’ pa tijob’äl.
Ninchajij ronojel ri k’o wik’in
“ch’uch’ujil”
Ke re’ nb’ix toq
majun oyowal,
ja ri’ chuqa’ toq
nk’asäs ri k’aslem
.
Kaqchikel
Nqab’ij chi ch’uch

Samaj pa molaj ’uj ranima
jun winäq toq ja
ntape’ nkikot.
Jun tijoxel nel el chuwajay richin nb’eruch’ob’o’ jun na’oj ri

kichajij ri tijoxela’, jun kitzyaq, jun etz’ab’a’l, jun kib’anikil ri
ixtani’ chuqa’ ri alab’o’. Toq nok apo k’o chi nub’ij jun taqoj chi
ke ri rachib’il. Konojel nkib’än ri nub’ij. Achi’el re jun re’: -nkijäl
kitz’uyub’al konojel ri ixtani’ kipach’un kiwi’- Ri tijoxel majun
achike ta xtub’än ri taqoj, nel el chi nuch’ob’ik jun chik taqoj
achi’el re jun re’ -ketzopin konojel ri alab’o’ kichajin kitzyaq-.
K’atzinel nqapoqonaj qi’, nqachajij qi’ chi

qakojol ixtani’ chuqa’ alab’oni’, k’o chi nqajo’
qi’, ruma jantape’ junam öj k’o pa tijob’äl. Man
ruk’amon ta nqetzelaj qi’; ütz tqak’waj qi’. We
Tqasik’ij ke re’ nqab’än pa ch’uch’ujil yojk’ase’ wi.
Pa qatz’ib’awuj nqatz’ib’aj oxi’ wachinäq ri ütz

nqachajij chi qochoch ke chuqa’ ri’ achike rub’eyal
2
Samaj pa kiyonil nqachajij. K’a ri’ nqab’än kiwachib’äl.
4
44
Nqachajij qi’ ixtani’ chuqa’ alab’oni’

Jeb’ël nqatzu’ la wachib’äl, nqatzijoj achike nqatzu’
chi nkib’än la ka’i’ ak’wala’. Nqajikib’a’ tzij pa ruwi’ la
nkib’än, we ruk’amon la ke la’ nqab’än kik’in taq qachaq’
Samaj pa molaj taq qana’.
Man ütz ta nqatij poqon röj ak’wala’, kan qab’in pe

chi, jun ixtän chuqa’ jun ala’ junam kiq’ij. Kan k’atzinel
nqachajij qi’ ruma nqatz’aqatisaj qi’. Ütz nqato’ qi’,
ütz tqak’waj qi’ pa samaj chuqa’ toq yojetz’an pa
Tqasik’ij tijob’äl, richin ke ri’ k’o kikotem pa qak’aslem.
Jun etz’ab’a’l k “k’olaj”

’olok’ïk rub’anik
nkisurij chuqa’ n il,
kisumij ri ak’wal
richin ye’etz’an ri a’ 2
k’in, k’o jalajöj k
ib’onil. 5
45
Kaqchikel
Samaj pa kiyonil
1Nqatzu’ la ak’wala’ ye’etz’an k’a ri’ nqach’öb’ we ütz junam

yojetz’an ixtani’ chuqa’ alab’oni’. Ke chuqa’ ri’ achike rub’eyal
nqachajij qi’ toq yojetz’an.
2 Ri tijonel nutorij jun k’olaj pa qaq’a’, achoq pa ruq’a’ xtapon
ri k’olaj k’o chi nub’ij pe achike rub’eyal nqachajij qi’ röj
qachib’il qi’ toq yojetz’an. Ri xtub’ij ri qachib’il nqatz’ib’aj pa
qatz’ib’awuj.
Nqasik’ij la na’oj e tz’ib’an qa, k’a ri’ nqatz’ib’aj chuwäch

ri qatz’ib’awuj ch’aqa chik na’oj ri ütz nqab’än richin
nqachajij qi’ ixtani’ chuqa’ alab’oni’ pa tijob’äl, chuqa’
Samaj pa molaj richin man nqetzelaj ta qi’, yojkikot yojsamäj yojetz’an.
Nqato’ jun qachib’il toq ntzaq.

Ixtani’ chuqa’ alab’oni’ yojetz’an rik’in kikotem.
Man nqab’än oyowal pa ruwi’ etz’anem.
2
6 Ixtani’ chuqa’ alab’oni’ junam yojsamäj.
46
Ri b’anob’äl ütz yeb’an
chuqa’ ri ütz nq’at kib’anikil

Samaj pa molaj
Nqatzu’ la wachib’äl k’a ri’ nqab’ij we ütz chi junam yojetz’an

ixtani’ chuqa’ alab’oni’.
Chuqa’ nqach’ob’ achike b’anob’äl man ruk’amon e qatz’eton chi
yeb’an chi ke qachib’il pa tijob’äl.
Achike b’anob’äl ruk’amon e qatz’eton chi yeb’an chi ke qachib’il
pa tijob’äl.
Chi qajujunal nqab’ij ri na’oj xeqach’ob’ k’a ri’ qonojel nqatz’ib’aj
pa qatz’ib’awuj. Toq xkojk’achoj, jun chi qe nusik’ij chi kiwäch 2
ri qachib’il richin nketamaj kan konojel. 7
47
“nqach’öb’’
Re tzij re’ juna
m nuq’ajuj rik’in
nqab’ij nqana’oji toq
j, ke chuqa’ ri’ e
tinamït nkib’ij nq k’o
aqu’, nqaquqa’.
Tqasik’ij
Kaqchikel
Man ruk’amon ta yeqab’än b’anob’äl ri yekisök qachib’il

chuqa’ ri poqon nkina’, ronojel re b’anob’äl re’ k’o chi nqaq’ät
kib’anikil, man yeqab’än ta chik toq nqanab’ej chi man
ruk’amon ta. K’o chi nqach’öb’ chi man nqarayij ta nb’an jun
itzel b’anob’äl chi qe röj, yojq’axomär yojsokotäj, ruma ri’
man ütz ke ri’ nqab’än röj chi re jun chik winäq.
1 Pa qatz’ib’awuj nqatz’ib’aj ka’i’ utziläj taq b’anob’äl

richin nqak’üt chi kiwäch qachib’il.
Samaj pa kiyonil
2 Nqatzolij tzij pa ruwi’ re ka’i’ oxi’ na’oj nk’utüx chi qe:
¿Achike nqab’än we ntzaq jun qachib’il?

Nqato’ richin nyakatäj nqanïm yojjo’q rik’in
¿Achike nqab’än we k’o jun qachib’il nsokotäj?

Yojtze’en chi rij xa xe nqatzu’ nqakanoj to’ik

¿Achike k’o chi nqab’än toq jun qachib’il man kan ta ntikïr nub’än
jun rusamaj?
Nqato’ nqab’än röj ri rusamaj man nqato’ ta.
2
8
48
Ruwaqxaq Tanaj
Ruxe’el ri qak’aslem chuqa ri yab’il

Nuya’ kiq’ij, ütz nuk’waj ri’ kik’in ixtani’ chuqa’ alab’oni’
e aj jalajöj tinamït, majun itzel taq b’anob’äl nub’än
richin nukajij ruxe’el kik’aslemal.
Ri qach’akul
Kaqchikel
Samaj pa molaj
Nqatzu’ la wachib’äl, k’a ri’ pa k’ulaj, jun ti ixtän jun ti ala’,

nqatzu’ achike nub’än chi jun wi kib’anikil ri ixtani’ chuqa’ ri
alab’oni’.
Samaj pa kiyonil
Nqab’än ruwachib’äl jun ti ixtän chuqa’ jun ti k’ajol/ala’ pa

qatz’ib’awuj, k’a ri’ nqatz’ib’aj rub’i’ ri jujun peraj chi re ri
kich’akul. Nqaya’ retal achike ri junam xuya’ pe ri ajaw chi qe
2 pa qach’akul, achike ri rujalon ri’, chi qakojol ixtani’ chuqa’
0 alab’oni’.
50
“yojrutz’ila’ ”
Re tzij re’ nuq’a
chi k’o jun itzel juj
nb’an chi qe.
Tqasik’ij

Ri qach’akul jun nimaläj sipanïk. Jun ti ixtän kan ti jeb’ël,
ke chuqa’ ri’ jun ti ala’. K’o re’ junam k’o re’ rujalon ri’ ri
ya’on pe chi qe pa re qach’akul. Ke re’ rub’anon chi jun
Iximulew, k’o re’ jun wi rub’onil ri jujun qach’akul, ruma
ri’ öj k’o qawinaq, kaxlani’, garífuna chuqa’ ri e xinka.
Man rik’in wi ri’ qonojel junam qaq’ij.
Pa qatz’ib’awuj nqatz’ib’aj achike rub’anikil ri

kich’akul jujun ak’wal e k’o chuwäch la wachib’äl.
2
Samaj pa molaj !
51
Ruchajixik ri qach’akul
chuwäch yab’il
Kaqchikel
Samaj pa molaj
Nqatzu' la wachib'äl k'o el, we nkikot we royowal la ti ixtän

2 ruma xatin, we nkitot chuqa' la rute'. Nqasöl rij we ri yojatin
jun rub'eyal richin nqachajij ri qach'akul.
52
Richin ütz qawäch yojk’ase’ yalan k’atzinel
nqachajij ri qach’akul. K’o chi ütz yojwa’, yojatin,
nqajosq’ij qi’, yojjalon, richin jantape’ utz yojtzu’un
chuqa’ ütz qawäch. Man ruk’amon ta xa b’a achike
Tqasik’ij
rokisaxik nqab’än chi re, man ütz ta nqetz’ab’ej,
richin ke ri’ man yeqasïk’ ta itzel taq yab’il.

Nqasik’ij la jun pach’un tzij k’o qa k’a ri’ nqasöl,
nqatzijoj rij.
Samaj pa molaj
In jeb’ël ak’wal
Yinatin, yijalon, ninjosq’ij wi’.
Ninchajij ri nuch’akul.
Nïm ruq’ij, man etz’ab’a’l ta.
Ninpoqonaj wi’,
chuqa’ npoqonaj kich’ajul ri wachib’il,
chi alab’oni’ chi ixtani’
aj wawe’, aj ke taq la’
röj nqajo’ qi’.
53
Achike nqab’än we jun winäq
nrajo’ nutz’ila’ qach’akul
Kaqchikel
Tqasik’ij
We nqanab’ej chi k’o jun winäq nutojtob’ej yojrunäq,

yojruchäp; kan tqasujuj. Ri jun winäq ke ri’ nub’än, man
ütz ta runa’oj, nrajo’ yojrutz’ila’, ruma ri’ kojtzijon rik’in
jun qach’alal, tqab’ij chi re, ütz yojtzijon rik’in qate’.
Nqasik’ij la na’oj e k’o qa, k’a ri’ nqasöl rij we chi

qakojol röj qachib’il qi’, taq ixtani’ chuqa’ taq
alab’oni’ ütz nqab’än, man ruk’amon ta nqab’än
Samaj pa molaj
¿Achike ütz yojchapo?

¿Janipe’ ütz nchäp ri qach’akul?
¿Ütz, man ütz ta nqachapala’ qi’?
¿Xa b’a achike peraj chi re ri qach’akul ütz nqachäp chi
2 qawäch?
$
54
Choltzij
Ajkiq’a’.............................. lado derecho
B’ab’.............................. oración
B’anob’äl ............................ cultura, hechos.
B’onil ............................ color

Garífuna.............................. cultura, pueblo ubicado en
. ............................ Livingston Izabal, Guatemala.
Ch’ojib’äl ............................ derechos
Ch’uch’ujil.............................. tranquilidad, paz
Ch’utiramaj.............................. minuto
Iximulew.............................. Guatemala
Jikib’an ............................ establecido
Kajulew ............................ universo
Kamelanïk/ruya’ik ruq’ij ............................ respetar
K’exelom.............................. comadrona, partera
K’olaj.............................. pelota
Yojkameläx/nya’ qaq’ij ............................ nos respetan
Yojrutz’ila’.............................. nos hace daño
Kaxlani’.............................. ladinos/mestizos
Mitij ............................ trabajador/a, hacendoso/a
Nk’ulwachitäj.............................. ocurre, sucede
Ninpoqonaj ............................ lo cuido, lo aprecio
Nqab’onij ............................ lo pintamos
Nqach’öb’.............................. lo analizamos
Nqasik’ij ............................ lo leemos
Nqakamelaj.............................. lo respetamos
Nqatz’aqatisaj qi’.............................. nos complementamos
Nqapaq’apa’ qaq’a’.............................. aplaudimos
Nutojtob’ej.............................. lo intenta
Nuch’ojij ............................ lo exige 2
Rukajixik ruxe’el k’aslemal...................................violación sexual %
55
Peraj ................................ unidad
Pixa’................................. consejo
Pixab’anïk................................. aconsejar
Poqon nkina’................................. ofendidos
Pwäq, tumin................................. moneda
Qawachinaq, qajasta’q................................. nuestras cosas
Kaqchikel
Qachaq’................................. nuestro hermano/a menor

Qanimal ................................ nuestro hermano/a mayor
Qaxib’al................................. nuestro hermano, de mujer
Qana’................................. nuestra hermana, de hombre
Qejqalem................................. nuestro valor, importancia
Rajowaxik, k’atzinel................................. es necesario
Ruwach’ulew................................. planeta tierra
Samajib’äl wuj................................. cuaderno de trabajo
Samaj pa molaj................................. trabajo en grupo
Sipanïk ................................ regalo
Tanaj ................................ sección
Tijob’äl................................. escuela
Tijonel................................. maestro
Tijoxel................................. alumno
Tijonijay................................. aula
Tz’ib’awuj................................. cuaderno
Tz’ilanïk ................................ dañar
Yekisök qachib’il ................................ ofenden, hieren a compañeros
Yeqaq’ät kib’anikil................................. evitemos que se hagan
Yeqapoqonaj................................. los cuidamos con cariño
Yojrutz’ila’ ................................ nos hace daño
Yojrunäq................................. acoso nos molesta/nos ofende
Wachib’äl................................. dibujo/fotografía
Wachinäq.............................. cosas
2 Xinka.............................. cultura, pueblo ubicado en

. ............................ Santa Rosa, Guatemala.
&
56
Wuj xek’ulb’ëx
Cuaderno de Igualdad de Género y Étnia. La igualdad de género y

étnia, una necesidad y un derecho compartidos. Mimeografeado,
SEPREM, Guatemala 2009

Currículum Nacional Base, primer ciclo del nivel de Educación
Primaria, Ministerio de Euducación. MINEDUC, Guatemala C.A.
Enero de 2005.
Nuk’ulem chi rij kib’anikil chuqa’ Kich’ojib’al ri Achamaq’i’. Acuerdo

sobre Identidad y Derechos de los Pueblos Indígenas Goberno de
Guatemala. Guatemala 1996.
Vargas V. Laura; Bustillos de Núñez, Graciela. Técnicas participativas

para la educación popular, tomo 1, Centro de Estudios y Publicaciones,
ALFORJA. San José Costa Rica. 1989.
Runuk’ulem pa rub’eyal rutz’ib’axik ri Kaqchikel Ch’ab’äl.

Gramática Normativa del Idioma Kaqchikel. Comunidad
Lingüística Kaqchikel de la Academia de Lenguas Mayas de
Guatemala. Primera Edición, Iximulew, Guatemala 2006.
2
/
57
Ri maya' ajilab'äl
Kan ojer kan ri’, ri nab’ey qati’t qamama’ xekinük’ kan ri ajilab’äl,
ja ri’ xeqokisaj chupam re jun qasamajib’äl wuj re’, k’atzinel
nqetamaj el yeqokisaj jantape’.
Kaqchikel
Ja ri qach’akul ri ruxe’el; ruma lajuj ruwi’ qaq’a’ chuqa’ lajuj

ruwi’ qaqän. Ja ri juwinäq, ja ri’ ruxe’el. Ri juwinäq ja ri’ ri
veinte, chuqa’ nb’ix juk’al chi re.
Oxi’ rub’eyal yojtikir nqokisaj, rik’in rub’i’ achi’el la k’o qa pa
ri nab’ey peraj, chuqa’ ri ajil rik’in ri wa’ix, ri taq tz’uj chuqa’
ri juch’; xa xe ri oxi’ ri’ yeqawïq el kib’anikil toq yojtikir
yojajilan.
Chuqa’ k’o chik ri jun rub’eyal, rik’in jolomäj, ja ri k’o pa ri rox
peraj nqatzu’ qa, jujun jolomäj nuq’ajuj jun ajil.
Rub'i' Ajil Ruwachib'äl
Wa'ix =
Jun 1
Ka'i' 2
2
(
58
Oxi' 3
Kaji' 4

wo'o' 5
Waqi' 6
Wuqu' 7
Waqxaqi' 8
B'eleje' 9
Lajuj 0
Julajuj ! 2
)
59
Kab'lajuj "
Oxlajuj #
Kaqchikel
Kajlajuj $
Wolajuj %
Waqlajuj &
Wuqlajuj /
Waqxaqlajuj (
B’elejlajuj )
Juwinäq 1
3
=
=
60
Ri maya' cholq'ij
Ri cholq’ij jumokaj etamab’äl chuqa’ na’oj ri kiximon kinuk’un

kan ojer ojer ri’ ri qati’t qamama’, richin nuyuqej ri qak’aslem
chuwäch re ruwach’ulew.
Pa cholq’ij kiyuqen ki’ juwinäq nawal, juwinäq kiwäch q’ij, re
jujun q’ij re’ nkixïm ki’ kik’in ri ajilab’äl, ruma ri’ nuchöl ri q’ij.
Richin nqetamaj nqokisaj pa qak’aslem k’o chi nqetamaj kib’i’ ri
jujun q’ij chuqa’ achike nkiq’ajuj.
Rub'i' ri
Ruwachib'äl Achike nuq'ajuj
q'ij
Junam nuq'ajuj
rik'in ri chij nokisäx
B'atz
richin kem, chuqa'
rub'i' jun chiköp
Ey Nuq'ajuj b'ey.
Raqän awän, chuqa'

Aj
ri aj k'o ruki'il.
3
1
61
Rub'i' jun aj pa
B'alam
juyu' chiköp
Kaqchikel
Rub'i' jun aj xik'

Tz'ikin
chiköp
Nuq'ajuj ri
Ajmaq
q'equmal, ri aq'a'.
No'j Na'oj
Tijax Jun ruwäch ab'äj.
Kawoq Runawal ri samaj
3
2
62
Ajpu' Pub'anel

Runawal ri ya', ri
Imox
jäb'.
Iq' Nuq'ajuj kaq'ïq'
Nuk'exewachuj toq
Aq'ab'al
nsaqarisan.
Runuk'b'al ri
k'aslem. K'ayewal
K'at
chuqa' rub'eyal
yesol.
Nuq'ajuj ri qitzij
Kan
chuqa' q'atb'äl tzij.
3
3
63
Ch'uch'ujil pa
Keme alaxb'äl chuqa' pa
kamïk
Kaqchikel
Q'atb'äl tzij,
Kej
k'amöl b'ey
Ija'tz. Rijatzul ri
Q'anil
k'aslem
Nuk'exewachuj ri
Toj
qatata' q'ij.
Nq'aton tzij,
Tz'i' nuya' pa ruchojmil
rub'eyal ri k'aslem.
3
4
64
zona de avance
Q’eqchi’ Itza’
BELICE
zona multilingüe Inglés, Español y Q’eqchi’
También se habla Mopan y Garífuna
MÉXICO
Mopan
OCÉANO ATLÁNTICO
zona en
diferendo
Chuj
Q’eqchi’
Q’anjob’al zona multilingüe Garífuna
Popti’
Akateko
Ixil
Awakateko zona bilingüe
Tektiteko Poqomchi’
Uspanteko Poqomchi’ - Q’eqchi’
Sakapulteko Achi
Sipakapense
HONDURAS
K’iche’
Mam
Ch’orti’
Kaqchikel Poqomam
Tz’utujil
zona multilingüe
Poqomam
Poqomam
zona multilingüe
EL SALVADOR
Xinka
OCÉANO PACÍFICO Los hablantes de Xinka e Itza’

son pocos en número (menos
Fuentes:
de 100). Se utiliza este símbolo
para designar el lugar donde zona multilingüe
Proyecto mapeo lingüístico: SEPAZ, UVG, Et al.
Dr. Michael Richards, director. está la mayor concentración de
http:// www.inforpressca.com/municipal/mapag.htm sus hablantes. zona de avance Q’eqchi’
Adaptaciones, Banb’al Wuj -DIGEBI-
Este mapa está basado en el Censo de Población de 1994. No es un mapa étnico, zona bilingüe Poqomchi’ - Q’eqchi’
ni histórico, ni de territorialidad indígena actual.
Distribución gratuita

Kaqchikel_2

Cargado por

Información del documento

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Kaqchikel_2

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

2

Junam qawäch tqatijoj qi’

Ixtani’ alab’oni’, qonojel winaqi’ junam

Ixtani’ alab’oni’, qonojel winaqi’

Oscar Hugo López Rivas

Héctor Alejandro Canto Mejía José Inocente Moreno Cámbara

EQUIPO TÉCNICO RESPONSABLE

Coordinación general Equipo de consultoras/es

Magda Alejandra Menegazzo Amado Otto Toxcon Alvarado

Departamento de Materiales de -DIGEBI-

Rik'in ri wachib'äl e k'o el chupam re samajib'äl wuj, nqab'än

Rusik'ixik rusolik ri na'oj

Ri tijonel kik'in ri tijoxela' nkisöl rij ri etamab'äl q'ijun chupam

Richin njikib'äx kan ri etamab'äl, ri tijoxela' nkinük' nkib'än

Etamab’äl nuq’i’ ri tijoxel:

Pa kajkäj yojel el chuwajay, jeb’ël nqatzu’ ronojel ri

wachinäq, ab’äj chuqa’ winaqi’.

Pa jun peraj wuj nqab’än ruwachib’äl jun chi ke ri kan yalan

Yojch’ob’on k’a ri’ nqatz’ib’aj pa qatz’ib’awuj achike

Rukan samajib'äl wuj

Tik’asäs re ruwach’ulew, ruma k’ïy k’o chuwäch, e k’o

Nqasöl rij re ka’i’ oxi’ na’oj re’:

¿Ütz ri yeqachajij ri chikopi’, achike ruma?

¿Achike nub’än we man nqachajij ta qi’ röj ixtani’, alab’oni’?

Nqasik’ij chuqa’ nqach’öb’ rij la jun pach’un tzij k’o qa:

Ri qate’ qatata’ xojk’amo pe chuwäch re ruwach’ulew, yojkitzüq,

2 Nqab’än kiwachib’äl ri qate’ qatata’ pa jun ruxaq

Rukan samajib'äl wuj

Chi kiwäch ri qachib’il nqab’ij ¿Achike kib’anob’al ri

Ri qati’t qamama’ yalan ketamab’al ruma k’ïy

Samaj pa kiyonil Pa qatz’ib’awuj nqab’än jun wachib’äl akuchi’ yeqato’

Pan Iximulew öj k’äs kaji’ nimaläj molaj winaqi’,

¿Achike nb’ek’ulun ri tzij “nqakamelaj”

Etamab’äl nuq’i’ ri tijoxel:

Ronojel ri k’o chi qanaqaj k’o chi nqaya’ rejqalem,

Yojel el chuwajay, nqatzu’ xeqaxikin achike k’o chi qanaqaj, k’a

Qonojel rajowaxik chi nqaya’ kik’aslem, nqachajij ri

Chuwäch qatz’ib’awuj nqab’än ruwachib’äl jun

¿Achike nb’ek’ulun ri tzij “ajkiq’a’’

qaq’a’ chuqa’ ri qaqän man

Nqatz’ib’aj chuwäch qatz’ib’awuj ri chikopi’ e k’o chi

Ri chikopi’ jun chi ke ri e k’o chi qanaqaj, rije’

1 Nqasöl rij ¿Achike rub’eyal yeqachajij ri chikopi'

Rukan samajib'äl wuj

Rik’in kikotem chuqa’ chi utzil nqanük’ ri tijonijay akuchi’ öj k’o

Jun molaj nkimöl ronojel ri q’ayïs, ri mes k’o pa jay.

Jun chik molaj, yerunük’ ronojel ri ch’akät chuqa’ ri ch’atal.

Jun chik molaj, yerunük’ ri meseb’äl e k’o chupam ri tijonijay.

Jun molaj nunük’ ri yakb’äl sik’iwuj k’o pa tijob’äl

Jun molaj nunük’ ruwäch ruch’atal ri tijonel. /

Chi qawäch qa, ri nqato’ qi’ jun utziläj b’anob’äl. Ütz

Toq yojtzolin chuwajay nqak’utuj re ka’i’ oxi’ na’oj re’

¿Achike samaj ütz nqab’än qonojel, chi ixtani’ chi alab’oni’?

Etamab’äl nuq’i’ ri tijoxel:

Nab’ey nqatzu’ la wachib’äl k’a ri’ yojel el chuwajay richin nqatzu’

Rukan samajib'äl wuj

¿Achike rutz’aqat ri qate’ ruwach’ulew?

¿Achike rutz’aqat ri qatata’ q’ij?

¿Achike kisamaj ri qate’ ruwach’ulew rik’in ri qatata’ q’ij?

¿K’atzinel nkito’ ki’ ri ruwach’ulew rik’in ri q’ij? ¿Achike ruma?

¿Röj winaqi’ k’atzinel nqato’ qi’?

Nqab’än ruwachib’äl ri qate’ ruwach’ulew k’a ri’ nqab’onij; chuqa’

Röj winaqi’ chuqa’ nqatz’aqatisaj qi’. Nqato’ qi’

Nqatzu’ la wachib’äl, nqab’än kiwachib’äl qate’ qatata’,