Tziij pixaab`

Tzonoxik
Ri komaab re ixiim uleew
Qa tzonoj che la nimaqa jawaal Qaqaaw
Ri nimaaq qatzqachaq ki chobu
Ri oj kaqaaj miqinaal re kuxaaj.
Jun nimalaj miqinaal re kuxaaj
Re kukut ri qa bee ohi qa wach
Jun qabaaj ki yey jusuuk
Re ku chuqeej ri qa kaslemaal.
Ri komaab re ixiim uleww
Qa tzonoj che la nimaqajawaal Qaqaaw
Ri nimaaq qatzqachaq ki chobo
Tokiat, chupa ri kanima

We ibiixon ri tukiri

Xelax nabee chwach ri tinamit

Je la xuano!
E chi kabixonik
Ikel qatziijl!
Ri tzi keboqik,
Ri iik ka chupik,
I ku xiij nib ri teew,
E chi kakamik na jinta ka biixon re

CUENTOS

Ri alii yey ri kumatz

E ri julaaj, ko jun alii lik kuxiij rib che ri kumatz. Ko ku jun aniim, la uchuu xubij che: chuuy
jaloqo qawa ma ko miqin wa pakayibaaal.
Utz ri naan. Yey pa ko wi ri puwaq? Xchakama lo la jun kuxtar chwe ma chi upaa xin ya kan
wi yey la alii, xeek, xuye la kuxtar yey xubiij. Naan! Lik qal wa la puwa q
laa yey keli
kalabinla
Sa ubee nawi Chaqasaaj chikokiil chi uwach la uleew, xchajeqa uchii ma we awaj la ko chi
upaa ojana pa petanaq wi, xcha che la raliit. Ri alii xujeq uchii yey la kumatz xrasaj lo la
ujoloom, ma la alii lik xuxiij rib che yey xsikini. Kumaatz xcha
La kumatz xuxiij rib che yey xrupkanik xelbi. La uchuu xubiij che: Ma xiij awiib che mari
awaj na jinta kakiano we na jinta kax kaan chi ke. Ri awaj, kax kena konojee.

Jun xiik lik kutij wich

Ko jun ixoq kubiij kan che la raliit echiri xeeek pa kayibal: chuuy! Xcha che. Cheba chajij la
wich ma ko jun xiik lik kebutijo ma we xato xkun juna xiik yey we xukambi junoq chi ke la
wich, charakara ri upa ri aqab yey chabiiij: Choqon, choqon choqon! Chawila pe ma ri
xiik kuan choqon chi upaa ri raqan yey ku tzoqopiij lo ri wich.
Ri alii xreyeej ri xiik na xapon taj. Xuan la ukeem chi usal la jaa pa chakarilo echiri kaon ri
eleqoom ri ke wich
Ri alii xkosik, xok lo ri uwaraam chwi ri ukeem, ekuchiri xkun ri xiik, xukambi ri wich yey
xsikin ri ati ak. Ri alii xuta ri uqul ri ati ak xkasatajik yey xubiij; choqon, choqon, choqon. Ri
xiik lik naj chi yakatajinaq chi kaaj yey xuyoliij lo la wich, xpon kan lo chi uwach ri uleew yey
xkamik. Xubiij la alii: Qatziijwa la kubiij la naan, la xiik xutzoqopiij lo ri wiich ema xkamik
mataji xinwarik na kakamtaj ri na naj taj kekaq lo wi.
Julaaj chik na kinwar ta chik pa chaana kakam ta la wich.

CHISTES

Ri kixaal
Ka xiij ta wiib mister la jun kar
Cha taq eko pari ya, laj karaaj
Keek uk la pa
Tinamit.
Ri kar xubiij, na xutzir taj
Kenek woor kixaal.

Ra Neto yey ra Nito

Ra Nito xubiij che ra Neto
-

Neto ri waal ka
Kian pacha na Qaqaaw chwe
Yey kat kaaj
Jii xew kakitzonoj
bitaq ke chwe

CANTOS
Ri utiiw
Je tzan chupa ri
Chee xalooq na jinta ri
Utiiw, jetzan chupa ri
Chee xalooq na jinta
Ri utiiw
-

Utiiw at kolik? (alii koom- alaa koom)

I kela ka kum nu kuk! (utiiw)
Je tzan chupa ri chee
Xalooq na jinta ri
Utiiw, jetzan chupa ri
Chee
Xalooq na jinta ri utiiw

Utiiw at kolik? (alii koom- alaa koom)

I ye wa kene tinik (utiiw)
Je tzan chupa ri chee
Xalooq najinta ri
Utiiw, je tzan chupa ri
Chee xalooq na jinta ri
Utiiw

utiiw at kolik? (alii koom alaa koom=

I kin numik! (utiiw)

Nan xupun
Le ri nan
xupun xkunik,
tachin

tachin.
Le ri taat
Xupun xkunik,
Tachin
Tachin
Tachin.
Le ti taqko
Xupun xekunik,
Tachin
Tachin
Tachin.

ADIVINANZAS

Jun nimalaj jaa.

Kajib raqan
Jun xibabal us

Yey kaiib chajineel

sa la?
Ri baka.

Kaaj chikaaj
Kaaj chuxe
Yey palow chunikijal
awet am chinari in?
Ri wolarax.

LEYENDAS
Ri jun ibooy yey juun yaak
E ri julaj ko juun ibooy lik usupupeem chuwach juun juyuub yey xlzaquik, xuaan yukuyub ri
raqan ka le ku ri xuriq juun yak.
Ri yakxuriil ri kaxkoliil che ri ibooy yey xukunaj ka te xuna ri ibooy na yawaa ta chik junaam
xemalatik yey xkiriq juun raqana xe kitija ubii kiyaa.
Xebeel uloq chi uchii ri raqana xebekoom puwii juun yooch ka eku ri xkiil juun pooy yey
xkixiiij kiib chee.

Xebek oow chu chii juun. Kayibal yey xkixiiij kiib koo, kayiij chupaa, ko juun ixoq uyakoom
juun ooj lik ya yooj upaa, xkiloq ubI chi kee.

Tzunun
Ri tzunun lik karupuup che taq ri kotzij kukaam ubI kaab che.
Lik chutin, e ma chi rajawaxiik na kaqachap taj e ma la re uchomaliil ri juyub taqaaj. Kanyaa
kan juun kamabal naooj chiwe. We ri ix kixkichap ubii yey kixkitzapiij pa juun jaa lik kuan
kax chiwee yey kiwaaj kixeel uloq, jela uanoom ri re.
Lik karaaj ri kotIj kaq e la karaaj ri re.

TRABALENGUAS
Sachibal upaa chaleem
Ri a min xumin rii min
Anim xkun ri a min
Ri rachibil ri a min xkimin bi

Ra jul xok par i jul choo upaa

Ri jul ko a jul chupaa

Ra jul ka julul chupaa ri jul choo upaa

Ra jul ko chupa ri jul choo upaa qequm upaa.

Kinwil Uwach
Kukul nukux
Kukul nukux
Kinwil uwach wuuj

Kukul nukux kinkototik

Kukul nukux kinbixonik,
Kukul nukux kinxajawik

Xoqo kukul nukux

Kintij paam,
Lik kukul nukux kinmuxan chupa ri
Choo Atitlan.
RONDAS
Sa kana wik
Chupa jun uxaaq ri nuwuuj, ruuk jun
Chajibal e yajj, kinkoj sunubal
Che jay kintin kiyalaaj chwari uxaaq wuuj.
Ruuk ch jekebal yai kintkoj sunubal
Chutzam jay kinan jujun kelekaq.
Ruuk chaqap wuuj, kinan jun wolowik
Jay kinkoj sunubal che xoqo kinya
Chwi ri uxaaq wuuj.

Ri kar ukiyal
Qila pe uwach sa ri kubij ali len.
Kinwajilaj uwach.
Kinwajilaj Uwach
Riin yey ri nuchuu xojeek chi chemel ya.
Xqil taq kar pa ri ya chemelik
Ri kar junwi taq ri kitzunibal.
Ri nuchuu yey riin xqil uwach laq kar
Ukiyal laq kitzunibal.

FABULAS
Jun yak ko un
aoj
A tin jun yak ri kewa ruuk ri kiqab lik kakibaltatej ri kakitijo e ku ri a tin ri re jun wi
echiri kumuq ri ubaq yey ri riij ri santya cha utz jinta us. Ri jujun laq chik yak kakitzeej.
Kamaj ronoje ri etzaneem jela kubij ri a tin lik e qus we kalak rawismachi chupa ri
santya, yey kajopopej rubaq ri santya jela kubij junchik. A jun yak na choom taj. Kecha
konoje che.

Ri wich
Ko jun wichi lik choom ri uchuu yey kaki kotik ma ri ral ri ak lik choom kikiyik kabin
pari aqees ko jun qiij ruchuu ri wich xua yawa lik kax anom. Ri wich lik kabisonik
yey xkam ri uchuu ri wich lik xoqiik ma ulik,el x xkanaj kanoq yey kabinik kek pa ri
qaqees xu riq bI jun achi tek xukam bI yey xuchajij xuya uwa.

DINAMICA DE JUEGO
Qaqan
Qaqan chi qawach, qaqan chi qiij, qaqan chi kaaj, qaqan chi uxee chojxajaw pa ri son,
ruuk qaqab chwa qajoloom chqajara qakolibal ri at wuuk ri in.

Qab
Chi kaaj ri qawikiqab chi uxee ri qawikiqab, chi kaaj ri qawikiqab yey kaqaya jusuut
chi qiij.
Chi kaaj ri qamoxqab chi uxee ri qamoxqab chi wajj ri qamoxqab yey kaqaya jusuul
chi qiiji.

DIALOGOS PARA TEATRO

Choj Chakunoq
Tat: (ukun pa chaak). E wa xinkunik.
Alii: Yey ri alaa: (ri akalaab kakiya rutziluwach ri kiqaaw) taa tat, taat, tat..
Tat: E jun iwe, walkoaal.
Alii: (kukam lo ya re chajabal uqab ruqaaw) chaja qab laa tat.
Alaa: (kuy uleem ruqaaw). Tzul la laa tat.
Nan: (kuya uwaa ri tat). Tija waa laa
Tat: (kumaltyxij ri wa che ri ajaaw echiri kujeq utijiik ruwaal, maltyoox che ri ukux kaaj,
ukux uleew.

Chojchakunoq
Qonoje kaqaan uwachibal ri alkoaal.
Jun alla kuan tati jun alii kuan nan
Junchik alii kuan aliit uwe miaal, jun alaa kuan kajool uwe alaab
Nan: (katonik, kukama lo ri chikach jay kukol ri wa chupaa)
Alaa: (kukama lo sii, kuy ijba ri teem jay ri mexa re wabal).