Ilhujb - Al Poqomchi - Texto Lectura

K’ULB’IL YOL TWITZ PAXIL
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

POQOMCHI’ MOLAAB’
Comunidad Lingüística Poqomchi’
K’AMB’EHIL –ALMG-
Mario Roberto Aguilón Crisóstomo

K’amal b’eeh -Presidente
Julián López Camposeco

Nahineel Ilkamanik –Director Administrativo
María de la Cruz Ramos

Nahineel Iltuminal –Director Financiero
K’AMB’EHIL –CLP-
JUNTA DIRECTIVA
K’amal b’eeh: Ricardo Morán Vin Aj B’eleju’

Rukab’ K’amal b’eeh: Dilia Margarita Có Coy Aj Chi B’aatz’
Tz’ihb’aneel: Roque Bin Isem Aj Chi B’aatz’
Nahineel Iltumiin: René Bol Cú Aj Munchu
Peet Towool: Carolina Pacay Choc Aj Tuhkurub’
Rukab’ Towool: Rolando Jom Chum Aj B’eleju’-Chikaman
Roox Towool: Flora Estela Caal Caal Aj Munchu
Rajkamanoom Poqomchi’ Molaab’

-Equipo Técnico de la C. L. Poqomchi’-
Irma Yolanda Caal Có Nahineel kamanik Subcoordinadora de Programas

Maurilio Juc Toc Jalk’ineel q’orik Técnico Traductor
Carola Eusebia Cojoc Tz’irool riij kamanik Técnico Investigador
Ana Leticia Bin Xoy Ilol saach tooj Secretaria Contadora
Efraín Gualim
Tz’irool riij Kamanik
Técnico Investigador
Revisión y corrección: Subcoordinación de Programas

Tinamit Paxiil, Guatemala, ALMG. (2016)
Correo Electrónico: www.almg.org.gt.
TUSPEHRAAL HUUJ
NAHQ’ORIK PEHRAAL
CH’IKAAB’ TAHS =
Ki’ib’ ixib’ chi q’orik 1
Reh rub’ehsjiik wach i huuj wilih 3
5
PEET TAHS
Re’ kaq ixiim 7
Re’ taqeh kok’ chikop 8
Re’ xaqchee’ 9
Loq’laj ixiim 0
Re’ Tojil !
Re’ chee’ k’ahaam “
Re’ inay #
Re’ k’acharik $
Q’ijinb’al q’orik %
Tutb’ees ajawb’ees &
Re’ taqeh chikop /
Re’ mukur (
Re’ chee’ )
Re’ taqeh chikop, suqtaaj, k’uxb’al eh xa chih chik jariik 1
=
Re’ ruk’ihaal chikop 1
1
Re’ t’uch ixq’un Nikte’ 1
2
Re’ taqeh manlik kiwach q’orik 1
3
Re’ keej 1
4
Re’ taqeh wach eh xaq i tik mu’uun 1
5
Re’ rupisk’aniik raxchili’l 1
6
Q’ijinik q’orik 1
7
Qamanaa’ kiwach i manlik q’orik 1
8
Sik’olb’eeh 1
9
Re’ kiq’orb’al i chikop 1
0
Tusuj ch’ob’q’orik 1
!
Rehtalil ch’ob’q’orik 1
“
1
RUKAB’ TAHS #
Xoyimaj q’orik 1
%
Re’ taqeh qaa’ qi’sil 1
/
Re’ mama’laj ahq 1
)
Re’ k’isa i Saqimox 2
1
Re’ taqeh tz’i’ 2
3
Xoyimaj q’orik 2
5
Re’ ixq’un yaxali 2
6
Re’ rutuut ha’ 2
8
Re’ b’ihnaal 2
0
Re’ pahqaneel q’ahxoq 2
#
Re’ ruq’orb’al i maamb’ees 2
%
Q’ijinik q’orik 2
/
Re’ chukul q’orik 2
(
Re’ k’uhb’alinik 3
=
Re’ kok eh re’ kuuk 3
2
3
ROOX TAHS 5
Tz’aqool b’itool 3
7
Junb’atz’ eh Junch’ob’en 3
8
Re’ kikamaj taqeh aj Poqom 3
!
Re’ pajb’al xib’alb’aah 3
$
Re’ chikopaq wilik kib’ihnaal pan ajlanb’al q’iij mayab’ 3
&
Re’ rumiqrisjiik i winaq 3
(
Re’ qakamaj i hoj aj Poqomchi’ 4
)
Re’ kiloq’il i chikop 4
2
Kipaat kiye’aab’ taqeh chikop 4
4
Re’ ati’t kixlaan 4
7
Re’ kib’ihnaal taqeh huuj xikojarik 4
0

Ilhujb’al Poqomchi’
CH’IKAAB’ TAHS
CH’IKAAB’ TAHS
=
1
KI’IB’ IXIB’ CHI Q’ORIK
Qas qachaaq’ Aj Poqomchi’, atoob’ xponik pan aq’ab’ i huuj wilih, reh mana’b’al
wach atijiniik ruuk’ ilhujenik pan Poqomchi’ maj qeht’aliim chi wilkeeb’ huuj ma’ re’
ta pan qaq’orb’al tz’ihb’amaj taqeh. Re’ huuj wilih kapeb’imaj eh tz’ihb’amaj pan
qaq’orb’al kowsb’al wach ruwii’ ruloq’il i qatinamiit Poqomchi’, eh reh chi jaruuj q’iij
ixmak’anik eh toxlonoq tanaq wo’ chik i ruwii’ ruloq’il i qatinamiit, ma’ tanaq insahchik
wach i qana’ojb’al, qakape’b’aal maj yohb’aal wach nimaal ruloq’il ruholonkilal
xkikanaa’ kahnoq taqeh qaa’ qi’sil, qamaam qati’t Mayab’.
Ruuk’ i huuj wilih ne’ tanaq inqakoj rehtaal chi re’ hoj Aj Poqomchi’ wilik runimaal
qaloq’il, ne’ tanaq inqakoj rehtaal chi kuuk’ taqeh qamaam qati’t xwuktik chaloq
wach i holohiklaj na’ojb’al. Noq xyejeb’jik i huuj wilih xkapeb’jik chawiij i hat taq, tichol
taq q’orik eh tz’ihb’anik pan qaq’orb’al, je’ wo’ ilhujinik eh tz’ihb’anik pan kaxlan
q’orik. Ruuk’ i huuj wilih ne’ nawokrisaj awiib’ taq chi ilij wach huuj pan qaq’orb’al, maj
qeht’aliim chi re’ i tijinik inye’jik pan tijinb’al ma’ re’ ta pan qaq’orb’al inye’arik.
Chi rupaam i huuj wilih wilkeeb’ rehreh kiwach na’ojb’al eh k’uhb’aal, wilik xa
b’irimaj kuuk’ k’enb’ees mamb’ees, wilkeeb’ wo’ taqeh kok’ k’utaaj, q’ijinik q’orik,
xoyimaj q’orik, k’o’nb’al q’orik eh wilik i junch’uq korsamaj wach xa reh k’a’sb’al
wachiis, uksb’al k’uxliis eh chi unchel xsutinik chi kinaah taqeh chikop, chee’ k’ahaam
eh k’achareel.
Chi kinaah taqeh tz’ihb’ oon pan kixilak wilik i rehtalil re’ chih jariik inq’orjik. Noq
inb’anarik rilariik wach i huuj wilih ko ruman chi inreqarik chi riij chih jariik iniljik wach, ko
ruman chi ineht’aljik chih jariik taqeh na’ojb’al k’ahchi’ rukanaam qeh.
Chi unchel taqeh i tz’ihb’ molooj kiwach chi tzuhb’iil eh ruum ajre’ chi xb’ehsjik
wach chi tahs i rutz’ihb’jiik i huuj wilih.
PEET TAHS: Chi rupaam i peet tahs wilkeeb’ i tz’ihb’ reh okrisb’al iib’ ruuk’ ilij wach
huuj pan qaq’orb’al Poqomchi’, chi rupaam i tahs wilih ma’ k’ih ta i tz’ihb’ kojooj, je’
wo’ ma’ inpahqjik ta aweh taq i tz’ihb’ re’re’ ruum chi q’uun q’uun ne na’awokrisaj
taq awiib’.
1
2
RUKAB’ TAHS: Re’ tahs wilih kojooj reh chi k’ahchi’ oq chik areqem chi riij chi jariik
iruq’or i tz’ihb’, re’ moltz’ihb’ wilik ayu’ iruk’utjaaj aweh taq eh irupahqaaj aweh taq
chi wilik i kamanik na’ab’anam taq pan rukuxiik i ju’jun chi moltz’ihb’
ROOX TAHS: Re’ tahs wilih kojooj reh riljiik chik i ruk’ihaal taqeh i tz’ihb’ pan
qaq’orb’al, wilkeeb’ taqeh molq’orik xa korsamaj wach reh chi na’awokrisam awiib’
taq chi ilhujinik pan Poqomchi’. Chi rupaam i tahs wilih ajwaal wach chi na’areqem
chi riij chih jariik iruq’or i tz’ihb’, ruum i re’ pan rukuxiik wilkeeb’ i pahqaal inb’anarik
taq aweh chi na’atz’ihb’aam, xare’la’ re’ tz’ihb’ inpahqaljik, re’ hat taq na’akojom
pan tokoom huuj.
2
3
REH RUB’EHSJIIK WACH I HUUJ WILIH
Aweh i hat Ajk’uht:

Je’ rukab’ xq’orjik chaloq noq xtohq’ik, chi rupaam i huuj wilih wilkeeb’ rehreh
kiwach k’uhb’aal, wilkeeb’ xa b’irimaj kuuk’ taqeh k’enb’ees mamb’ees, wilik
wo’ taqeh kok’ k’utaaj, q’ijinik q’orik, xoyimaj q’orik, k’o’nb’al q’orik eh wilik i
junch’uq korsamaj wach xa reh k’a’sb’al wachiis (uksb’al k’uxliis) eh chi unchel
xsutinik chi kinaah taqeh chikop, chee’ k’ahaam eh k’achareel. Ayu’ ajik ajwaal
wach i kamanik kuuk’ i qas qachaaq’ Aj Poqom, maj qeht’al chi ko ruman chi
nakeht’aliim chi pan qaq’orb’al iruyeew wo’ riib’ i tz’ihb’anik je’ rukab’ inb’anarik
pan kaxlanq’orik, xare’ la’ re’ hoj Aj Poqom ko re’ k’ahchi’ quksam wach i wilih,
ruum ajik re’ taqeh tijineel ma’ manlik ta chi xa ne’ inkil ruwach i huuj, ko ruman
wo’ chi nakiye’em ruman i tz’ihb’ xa korsamaj pan kik’uxl.
CHI JARIIK AJWAAL WACH CHI NARUB’ANAM I TIJINEEL:
– Chi kunchelaal taqeh tijineel ko ruman chi naruwih’iik chik jeno’q kihuuj reh
kitz’ihb’.
ªª Chi rupaam kihuuj nakib’anam chi unchel i tz’ihb’ inpahqaljik keh.
ªª Chi rupaam kihuuj nakiyejaa’m wach tokoom chik tz’ihb’ je’ rukab’ i
k’uhtamaj keh pan ju’jun chi tahs reh huuj wilih.
ªª Chi rupaam kihuuj nakitz’ihb’aam taqeh k’uhb’aal q’orik inq’orjik pan

kiye’aab’.
ªª Chi rupaam kihuuj nakiyejaa’m wach pan reh chik xoyimaj q’orik, q’ijinik
q’orik eh uksb’al k’uxliis.

3
PEET
PEET TAHS
TAHS
5
7
RE’ KAQ IXIIM

Najtir q’iij, ma´xta naq i kaq ixiim,
Pan jenaj q’iij jenaj ixq’un Ixkik’ rub’ihnaal, b’ehik naq irub’an
noq xrik’raaj xrutoq’ i ruyuhb’ rooq eh xelik rukik’eel.
Re’ rukik’eel i ruyuhb’ rooq, xq’ehb’ik chi ruwach jenaj jal
eh xkorjik chi kaqjal, re’ ajik i loq’laj kaq ixiim.
7
8
RE’ TAQEH KOK’ CHIKOP
Pan jenaj wahq’eq xi’elik chi b’ehik i kok’ chikop eh xisahchik, yu’naak suq kik’uxl
noq xkil awach eh inkaaj chi na’atob’eem taqeh chi rusik’ariik i kib’ihnaal.
Chak’ulaa’ ruuk’ jenaj jiitz i ruwachb’aal i chikop ruuk’ i rub’ihnaal.
= a t’uus
1 aa mees
2 b’ tap
3 ch imul
4 ch’ ahq
Chatz’ihb’aaj pan ahuuj i rajlanb’aal i chikop ruch’ihil i rub’ihnaal, je’ rukab’

iruk’uhtaaj aweh i ehtalil wilih:
= tap b’
1
2
3
4
5
8
9
RE’ XAQCHEE’
RE’ XAQCHEE’
Suq weh rub’irjiik

kiq’ajb’anik taqeh xaqchee’
pan rusaq’iik.
Re’ ha’lak’uniil i xaqchee’
wilik kik’ohnkiil.
Ti’ irub’an weh noq inmahyik i ruq’orb’al i xaqchee’

je’ rub’oniil ixq’eq noq inkimik.
Kiq’ehb’ik taqeh i q’ab’chee’

Eh chih jariik kamaj re’,
Reh ruraxiil ak’al
(Humberto Ak’abal)
9
9
q
Ilhujb’al Poqomchi’ LOQ’LAJ IXIIM
LOQ’LAJ IXIIM
Pan qana’ojb’al i hoj aj Poqomchi’, t’anlik wach chi korik i runimaa
Pan qana’ojb’al i hoj aj Poqomchi’, t’anlik wach chi korik i runimaal rajawriik i
rajawriik
loq’laj i loq’laj
ixiim. Maj q’oroojixiim. Maj
wo’ cho q’orooj
qeh wo’
chi ayu’ chi cho qeh
ruwach chi ayu’
i ruyuq’ul chipoq’inaq
i Paxiil ruwach i ruyuq’ul
ixiim.Paxiil
Qakoj poq’inaq ixiim.
taq rehtaal Qakoj
chi ayu’ chi taq
ruwachrehtaal chi ayu’
qaye’aab’ chi iruwach
iruyeew saq ixiim,qaye’aab’
kaq ixiim, iruyeew
xu’y ixiim eh q’an ixiim. Je’ ajik wilih i kiwii’ tinamit wilkeeb’ sut chi runaah loq’laj qatuut
saq ixiim, kaq ixiim, xu’y ixiim eh q’an ixiim. Je’ ajik wilih i kiwii’ tinamit wilkeeb’ sut
ak’al.
chi runaah loq’laj qatuut qk’al.
10
w
RE’ TOJIL
RE’ TOJIL
Re’ Tojil suq reh i k’o’nik, xa re’ inelik rejeh pan rutijinb’aal inooj b’anal
Re’ Tojilrutz’ihb’
suq rehruum
i k’o’nik, xa ojik
noq iraaj re’ k’o’neel.
inelik rejeh pan rutijinb’aal inooj b’anal rutz’ihb’
ruum noq iraaj ojik k’o’neel.
Wilik jenaj ruchaaq’ iruch’ihilej chi k’o’nik, noq ma’ iraaj ta k’o’nik ruuk’
Wilik jenaj ruchaaq’ iruch’ihilej chi k’o’nik, noq ma’ iraaj ta k’o’nik ruuk’ inooj rejeh
inooj rejeh k’o’neel chi rutkeel, wilik pech iril kiwach i pehpem irajimeej, ruum chi
k’o’neel chi rutkeel, wilik pech iril kiwach i pehpem irajimeej, ruum chi q’e’ iruk’ax
kiwach. q’e’ iruk’ax kiwach.
Junriim xrutahqeej rejeh

Junriim jenaj pehpem
xrutahqeej eh xsuqb’ik
rejeh jenaj pehpemruk’uxl maj xrureq
eh xsuqb’ik taqeh
ruk’uxl maj k’ihlaj
xrureq
pehpem xataqehholohaq chik
k’ihlaj rub’onil
pehpem xa iholohaq
kixiik’. Ma’
chikxrukamsaj ta taqeh
rub’onil i kixiik’. maj reht’aliim
Ma’ xrukamsaj chi
ta taqeh
looq’ i kik’achariik taqehchi
maj reht’aliim i chikop re’re’.
looq’ i kik’achariik taqeh i chikop re’re’.
11
e
RE’ CHEE’ K’AHAAM

RE’ CHEE’ K’AHAAM
Loq’laj chee’ k’ahaam,

nim awa’riik noq hat k’axooj,
chi awach wilik runimaal
rajawriik i k’acharik.
Jot’ik jot’ik irub’an i nimha’ awuum,

rax rax taqeh i xaqchee’ kirepretik
chi k’o’nik ruuk’ i loq’laj teew.
12
r
RE’ INAY
RE’ INAY
Re’ inay ink’acharik pan tz’a’laj yuuq’
Re’irik’raaj
noq chi inkaaj kichopom,
inay ink’acharik pan tz’a’laj yuuq’
noq irik’raaj chi inkaaj kichopom,
iruk’ol riib’ chi kiij taqeh i xaqchee’, ruum
iruk’ol riib’ chi kiij taqeh i xaqchee’, ruum
irukorsaj i riij je’
irukorsaj i riijrukab’ rub’oniil
je’ rukab’ i xaqchee’
rub’oniil i xaqchee’
re‘ k’olik wii’ reh chi ma’ ne’ ta inkil.
re‘ k’olik wii’ reh chi ma’ ne’ ta inkil.

# 13
Ilhujb’al Poqomchi’ RE’ K’ACHARIK
t
RE’ K’ACHARIK
Wilik ruloq’il chi unchel taqeh i wilkeeb‘ chi qiij eh chi qawach, pan qasak’aaj eh
Wilik ruloq’il
pan qatz’eet chikik’achariik.
maj wilik unchel taqeh i wilkeeb‘ chi qiij eh chi qawach, pan
qasak’aaj eh pan qatz’eet maj wilik kik’achariik.
Chakoj rehtaal:
Chakoj
ª rehtaal:
ª Re’ t’uch kar suq ruk’uxl pan ha’.
- Re’
ªª Re’ t’uch kar
pehpem suq ruk’uxl
inruprutik pan ha’.
chi kinaah taqeh uhtz’ub’.
- Re’
ªª Re’ pehpem
kuuk inruprutik
inpurinik chitaqeh
chi kinaah kinaah taqeh
q’ab’ uhtz’ub’.
chee’.
- Re’
ªª Re’ kuukxa
chee’ inpurinik
holohik chi
chikkinaah
taqeh taqeh
q’ab’. q’ab’ chee’.
- ªª Re’
Re’uhtz’ub’
chee’ xa
xa holohaq chik taqeh
holohik chik taqeh. q’ab’.
- ªª EhRe’
re’ uhtz’ub’
loq’laj q’iij
xaintziqtzotik cho chi
holohaq chik kinaah.
taqeh.
- Eh re’ loq’laj q’iij intziqtzotik cho chi kinaah.
Ajwaal wach kiloq’o’njiik taqeh chi unchel i chih jariik wilkeeb’ wach taxaaj ak’al.
Ajwaal wach kiloq’o’njiik taqeh chi unchel i chih jariik wilkeeb’ wach taxaaj ak’al.
14
Kinkamanik chi q’
inub’an i keem chi
y
Q’IJINIK Q’ORIK mi nawaaj atijem
Kinkamanik chi q’iij chi aq’ab’

inub’an i keem chi wib’il
mi nawaaj atijem re’ hin kinawil.
Hin awajimem reh animq’iij

kinsononik chi chii’ apaat
mi hin josq’ ne’ tinutiiw
Hin awajimem reh animq’iij

kinsononik chi chii’ apaat
mi hin josq’ ne tinutiiw
Rax wiij eh nim i nuju’, c

chi unchel inkik’ax nuwach
re’ hin ma’ aha‘ wach ta re’ hin ma’ ah
inuk’ax wach.
15
RE‘ TUTB’EES AJAWB’EES
u
RE‘ TUTB’EES AJAWB’EES
Tutb’ees ajawb’ees, rehtaliil k’acharik

Tutb’ees ajawb’ees, rehtaliil k’acharik
nim
nim awajawriik
awajawriik taq, taq,
looq’ taq awooq, looq’ taq aq’ab’.
looq’ taq awooq looq’ taq aq’ab’.
Tutb’eesajawb’ees,
Tutb’ees ajawb’ees, aman taq awiib’
aman pan k’acharik,
taq awiib’ pan k’acharik,
hat taq rusaqomaal i k’acharik
hattaq
hat taq rusaqomaal
k’amal i k’acharik
b’eeh keh taqeh
awak’uun awixq’uun, awiih amaam.
hat taq k’amal b’eeh keh taqeh
awak’uun awixq’uun,
Hat taq to’b’en awiih
awiib’ pan ti’ k’axik,amaam.
hat taq ye’ol k’acharik, kowiil uxlaab’
keh taqeh awak’uun awixq’uun, awiih amaam
Hat taq
tutb’ees to’b’en
ajawb’ees xaawiib’ pan
re’ wo’ taq ti’ k’axik,
i hat,
hat taq ruloq’il i k’acharik.

hat taq ye’ol k’acharik, kowiil uxlaab’

keh taqeh awak’uun awixq’uun, awiih amaam
tutb’ees ajawb’ees xa re’ wo taq i hat,
hat taq ruloq’il k’acharik.
16
i
RE’ TAQEH CHIKOP

RE’ TAQEH CHIKOP
Ruum suqkiil kik’uxl, re’

tz’i’, tz’unun, re’ tz’ok eh re’
ahq xi’elik chi b’ehik.
Ruum rusuqkiil kik’uxl, re’ tz’i’,
Xtil sahchinaq kik’uxl xik’ik i q’iij
tz’unun, re’ tz’ok eh re’ ahq
maj
xi’elikma’xta chik xkikapaaj,
chi b’ehik.
noq xokik i q’iij xa ta naq re’ i
Xtil sahchinaq kik’uxl xik’ik i
kib’ihnaal ink’ulik pan kik’uxl,
q’iij maj ma’xta chik xkikapaaj,
ruum i re’ yu’naak
noq xokik i q’iij xa inkipahqaaj
ta naq re’ i
atob’il
kib’ihnaal aweh chakoj
ink’ulik i ju’
pan kik’uxl,
ruum i re’
aq’ab’ chiyu’naak
runaahinkipahqaaj
i rehtaliil
atob’il aweh chakoj i ju’ aq’ab’
ahq, chakoj i ju’ aq’ab’ chi
chi runaah i rehtaliil ahq, chakoj
runaah i rehtaliil i tz’i’, chakoj i
i ju’ aq’ab’ chi runaah i rehtaliil
ju’ aq’ab’
i tz’i’, chi runaah
chakoj i rehtaliil
i ju’ aq’ab’ chi
runaah
tz’ok, i rehtaliil
je’ wo chakoj tz’ok, je’ wo’
i ju’ aq’ab’
chakoj
chi runaah i ju’i rehtaliil
aq’ab’ chi runaah i
i tz’unun.
rehtaliil i tz’unun.
Re’ taqeh chikop inkijale’eej
aweh Re’ chi
taqehxak’uhtaaj taqeh
chikop inkijale’eej
awehi ju’
ruuk’ chiaq’ab’.
xak’uhtaaj taqeh ruuk’
i ju’ aq’ab’.
/
17
o
RE’ MUKUR
RE’ MUKUR
Pan jenaj q’iij re’ mukur xelik rejeh pan rusuuq’ eh xooj chi xik’inik kuuk’ taqeh i
Pan jenaj q’iij re’ mukur xelik rejeh pan rusuuq’ eh xooj chi xik’inik kuuk’ taqeh i
ruch’ihil,noq
ruch’ihil, noqxsolk’ik
xsolk’ikcho
choma’
ma’xrureq
xrureqtatachik
chiki irokb’aal
rokb’aali irusuuq’,
rusuuq’,yu’naak
yu’naakchab’an
chab’an
atob’il,chak’uhtaaj
atob’il, chak’uhtaajrehreh ruuk’
ruuk’ i ju’i ju’ aq’ab’
aq’ab’ aha’
aha’ wilikwilik i b’eeh
i b’eeh naruchopom
naruchopom rejeh.rejeh.
Re’ b’eeh na’ak’uhtaam reh, re’ ma’xta naruq’atwik reh, xa chi korik naruk’amam
Re’ b’eeh na’ak’uhtaam reh, re’ ma’xtah naruq’atwik reh, xa chi korik
rejeh.
naruk’amam rejeh.
Yu’naak suq
Yu’naak ruk’uxl
suq ruk’uxli mukur
i mukurruum
ruumchi
chixak’uhtaaj
xak’uhtaaj reh i rusuuq’.
rusuuq’.
(
18
RE’ CHEE’ p
RE’ CHEE’
Re’ chee’ Re’ chee’

Rukowiil qak’achariik
Rukowiil qak’achariik
Hat loq’laj chee’
Hat loq’laj chee’
saqsb’al wach teew taqeh axaq
saqsb’al wach teew taqeh axaq
ruum ajre’ ma’ inqayok’ chik taqeh chee’,
ruum aj re’ ma’ inqayok’ chik taqeh chee’,
qatik la’ taq ju’jun iwal oq chee’,
qatik la’ taq ju’jun iwal oq chee’,
ruum chi re’ chee’ i k’acharik
ruum chi re’ chee’ i k’acharik
19
1 Ilhujb’al Poqomchi’
0
RE’ TAQEH CHIKOP, SUQTAAJ K’UXB’AL EH XA CHIH CHIK JARIIK.

RE’ TAQEH CHIKOP, SUQTAAJ K’UXB’AL EH XA CHIH CHIK JARIIK.
chatz’ehtaaj chi korik taqeh ehtalil wilkeeb’ pan waqtz’u’k
chatz’ehtaaj chi korik taqeh ehtalil wilkeeb’ pan waqtz’u’k
chatz’ehtaaj chi korik taqeh ehtalil wilkeeb’ pan

waqtz’u’k eh chatz’ihb’aaj kib’ihnaal pan tokoom
chik ahuuj, chi je’ wilih:
1. Re’ kib’ihnaal taqeh chikop.
2. Re’ kib’ihnaal taqeh suqtaaj eh k’uxb’al.
3. Re’ kib’ihnaal taqeh i xa chih chik jariik.
1
=
RE’ RUK’IHAAL CHIKOP
20
Ilhujb’al Poqomchi’ 1
1
Re’ Kaqch’umiil, xruq’or reh i rajk’uhtaneel

RE’ RUK’IHAAL CHIKOP chi xponik chi b’ehik pan
k’ichee’ eh xruk’utjaaj reh chi lajeeb’ taqeh chikop xreht’aliij cho kiwach.
Re’ Kaqch’umiil, xruq’or reh i rajk’uhtaneel chi xponik chi b’ehik pan k’ichee’ eh
xruk’utjaaj reh chi lajeeb’ taqeh chikop xreht’aliij cho kiwach.
Yu’naak re’ Kaqch’umiil irupahqaaj atob’il aweh reh chi na’atob’eem chi
Yu’naak re’ Kaqch’umiil irupahqaaj atob’il aweh reh chi na’atob’eem chi kisik’ariik
kisik’ariik taqeh lajeeb’ chi chikop wilkeeb’ pan wachb’al wilih.
taqeh lajeeb’ chi chikop wilkeeb’ pan wachb’al wilih.
Chatz’ihb’aaj pan ahuuj i kib’ihnaal ju’jun chi chikop noq k’ahchi’ areqem taqeh inkih
Chatz’ihb’aaj pan ahuuj i kib’ihnaal ju’jun chi chikop noq k’ahchi’ areqem taqeh
Kaqch’umiil.
inkih Kaqch’umiil.
21
1
1
2
RE’ T’UCH IXQ’UN NIKTE’
RE’ T’UCH IXQ’UN NIKTE’
Re’ t’uch1 ixq’un Nikte’ suq reh tz’ihb’anik eh ilij wach huuj, yu’naaak iraaj
Re’ t’uch
rumolom
1
ixq’un
kiwach Nikte’i suq
taqeh reh eliik
q’orik tz’ihb’anik
wach eh ilij wach
tz’ihb’ huuj, yu’naaak
irutik’aa’ iraaj rumolom
wii’ kib’ihnaal ruuk’ i
kiwach taqeh i q’orik eliik wach tz’ihb’ irutik’aa’ wii’ kib’ihnaal ruuk’ i rub’ihnaal
rub’ihnaal wachb’al wilik chi kicheel, chatob’eej eh chawesaj pan tokoom huuj
wachb’al wilik chi kicheel, chatob’eej eh chawesaj pan tokoom huuj taqeh i q’orik
taqeh i q’orik re’re’. Chakoj rehtaal taqeh q’orik kojooj ruuk’ i peet wachb’al.
re’re’. Chakoj rehtaal taqeh q’orik kojooj ruuk’ i peet wachb’al.
chaj ajiij suh ajiij

chaj ajiij suh ajiij
kikow
kikow ikom
ikom ajlanb’al
ajlanb’al ajlanb’al
ajlanb’al
am po’t aq’ut am am
am po’t aq’ut
aq’ut
aq’ut
ak’al
ak’al uk’
uk’ tap
tap
tik
tik ya’l
ya’l tuun
tuun
aaq’ tiib’ jab’
aaq’ tiib’ jab’
nahis
nahis kok
kok ism
ism
oow
oow emel
emel kuuk
kuuk
kojl paat kokay
kojl paat kokay
paat
paat suutz’
suutz’ ala’s
ala’s
kulk
kulk poj
poj puur
puur
xun
xun ab’aj
ab’aj pitz’an
pitz’an
lol sahm iis

lol sahm iis
uhl yaak saq
uhl yaak saq
sehb’ teew sii’
sehb’ teew sii’
RE’ TAQEH MANLIK KIWACH Q’ORIK
1
Re’ q’orik t’uch eliik wach iruq’or ruuk’ i q’orik k’isa.
1
1 Re’ q’orik t’uch eliik wach iruq’or ruuk’ i q’orik k’isa.
2
22
3
RE’ TAQEH MANLIK KIWACH Q’ORIK

Wilkeeb’ juntz’uhb’ chi q’orik tik’inb’al wach manlik kiwach q’orik, chasik’ iruman
Wilkeeb’ juntz’uhb’ chi q’orik tik’inb’al wach manlik kiwach q’orik, chasik’ iruman
ruuk’ taqeh q’orik wilik chi ju’ i kok’ ch’aab’ eh pan ahuuj chatz’ihb’aaj chi
ruuk’ taqeh q’orik wilik chi ju’ i kok’ ch’aab’ eh pan ahuuj chatz’ihb’aaj chi manlik
manlik
wach wach
q’orik q’orikiruk’uhtaaj
je’ rukab’ je’ rukab’ aweh
iruk’uhtaaj aweh i ehtalil.
i ehtalil.
ilool qab’iix.
xloq’wik reh i nuchakaach.
eew chaq’ab’.
Kow inajimanik ruuk’ huuj.
i nimlaj keej.
lajeeb’ ihq chi sii’.
Kow inajimanik i nimlaj keej.
ilool qab’iix.
eew chaq’ab’.
Re’ hin wilik pan nupaat ruuk’ huuj.
xojwirik
ilool qab’iix.
eew chaq’ab’.
Jenaj chaq’laamlaj tuut ruuk’ huuj.
i nimlaj keej.
ilool qab’iix.
eew chaq’ab’.
Wahq’eq xooj i wajaaw ruuk’ huuj.
i nimlaj keej.
ilool qab’iix.
eew chaq’ab’.
Xojponik ajnimq’iij ruuk’ huuj.
i nimlaj keej.
RE’ KEEJ
23
4
RE’ KEEJ
Najtir cho q’ijj ma’xta naq wilik chi runaah loq’laj qatuut ak’al, ma’ jenaj winaq,
ma’ jenaj chikop, xa re’ wo’ i sihtuun wilik chi runaah, xichalik ajik taqeh miqrisaneel
reh i k’acharik eh xkesaj i ha’ chi runaah ak’al, xkiyejaa’ ajik taqeh chikop reh chi
nakilom eh nakicha’jeem taqeh chee’ k’ahaam, yuuq’ k’ixkaab’; xkiyejaa’ i keej,
N ajtirtz’ikin,
chob’ahlam,
q’ijj ma’xta naq wilik chi runaah loq’laj qatuut ak’al,
aaq’ eh chi unchel taqeh i chikop. Chi kiju’junaal xye’arik ju’jun
m
kiye’aab’ reh kik’achariik eh xq’orjik keh:
naq, ma’ jenaj chikop, xa re’ wo’ i sihtuun wilik chi runaah, xichalik aji
- Re’ hat keej na’ak’achariik eh na’awiriik nah taq yuuq’ k’ixkaab’, na’awak’uneem
qrisaneelawiib’
reh ari eh
k’acharik eh xkesaj i ha’ chi runaah ak’al, xkiyejaa’ ajik
na’ab’ehiik ruuk’ kijib’ awooq.
Xq’orjik keh chi kiju’junaal, nik’ wach ruwii’ i k’acharik nakib’anam, noq xq’orjik
ikop reh chichinakilom
keh nakiq’oriik eh
naq, nakicha’jeem
ma’ xichol ta. taqeh chee’ k’ahaam, yuuq’ k’
yejaa’ i keej, tz’ikin, b’ahlam, aaq’ eh chi unchel taqeh i chikop
u’junaal xye’arik ju’jun kiye’aab’ reh kik’achariik eh xq’orjik keh:
Re’ hat keej na’ak’achariik eh na’awiriik nah taq yuuq’ k’

24
’awak’uneem awiib’ ar eh na’ab’ehiik ruuk’ kijib’ awooq.
5
RE’ TAQEH WACH EH XAQ TIK MU’UUN

Chi rupaam i kajtz’u’k wilik pan ruyejaal i pehr huuj wilih, wilkeeb‘ taqeh wachb’al
Chi wilik
rupaamkib’ihnaal ehwilik
i kajtz’u’k wilikpan
taqeh b’ihnaal
ruyejaal ma’xta
i pehr kiwachb’aal.
huuj wilih, wilkeeb‘ taqeh wachb’al wilik
kib’ihnaal
Yu’naak,eh wilik
re’ taqeh b’ihnaal ma’xta
hat chatz’ihb’aaj pankiwachb’aal.
ahuuj chi peet re’ taqeh b’ihnaal wilik
Yu’naak, re’ hat chatz’ihb’aaj pan ahuuj chi peet re’ taqeh b’ihnaal wilik
kiwachb’aal eh chi xam re’ taqeh b’ihnaal ma’xtaj kiwachb’aal.
kiwachb’aal eh chi xam re’ taqeh b’ihnaal ma’xtaj kiwachb’aal.
ipak’ Xaq k’ichee’ johm
tik b’ahlam iis
suutz’ k’uum kar
ooj talan k’isiis
pak uhtz’ub’ q’aaq’
iik puur jal
1
RE’ RUPISK’ANIIK RAXCHILI’L 5
25
6
RE’ RUPISK’ANIIK RAXCHILI’L
Chi rupaam ahuuj chamol kiwach chi unchel q’orik re’ k’ahchi’ ruk’uhtaam aweh
Chi rupaam ahuuj chamol kiwach chi unchel q’orik re’ k’ahchi’ruk’uhtaam
rub’eeh i raxchili’l.
aweh rub’eeh
i raxchili’l.
Yu’naak ajik q’uun chik kinpisk’anik
reh wach nub’eeh
noq k’ahchi’ i jab’
kinelik chi b’ehik
maj tz’a’ i q’iij

inuk’am rejeh nuhaa’ irub’an
maj holohik i
k’acharik inwil
kinooj xa kinpisk’anik chik

kinooj rejeh sik’ol
nuwa’ nuhaa’.
wilik pech xa muuj wach i q’iij
ruum inuk’ax chi unchel

chi jariik wilik.
Junriim k’ahchi’ chaloq i jab’ noq xinooj sik’ol nuwa’ nuhaa’

Junriim k’ahchi’ eh k’isiini jab’
chaloq ma’ noq
xinq’ehb’ik ruumnuwa’
xinooj sik’ol i ha’ wilik
nuhaa’
nah taq xaq k’ichee’
eh k’isiin ma’ xinq’ehb’ik ruum i ha’ wilik
nah taq xaq k’ichee’
1
Q’IJINIK Q’ORIK 6
26
7
Q’IJINIK Q’ORIK
Chakoj kehtaal i ju’jun chi wachb’al eh chasik’ aha’ wilik i tzuhb’

chi q’orik keh chi kiju’junaal
a) Pan q’iij ma’ tiwil ta,

re’ hat kinawil, aa) Wilik wismaal eh
pan chaq’ab’ re’ hat ti- ma’xta nunaah,
wil, re’ hin ma’ kinawil ta. wilik naq’ nuwach eh ma’
kinilwik ta, wilik wooq eh
Ajnuwach i hin. ma’ kinb’ehik ta.
Ajnuwach i hin
b’) Wi ma’ wilkiin kinapahqaaj,

wi wilkiin ti’oq’ik wuum.
Ajnuwach i hin.
ch) Noq kinawil inak’ax nuwach,

Uhtz’ tikih pan rutik’aab’ nub’ihnaal.
Tz’ub’ tikih pan rukuxiik nub’ihnaal,
Ajnuwach i hin.
27
8
QAMANAA’ KIWACH I MANLIK WACH Q’ORIK
k’amal sii’ pan nimha’
taqeh uhtz’ub’ Saqb’ahlam
kaxlanwi’k pan kemb’al tz’ihb’ Paxiil
Jenaj i aaq’ Qak’een Poh
Re’ wajaaw uhtz’ub’
KAMANIK REH PAN AHUUJ:

Chi paam taqeh i q’orik wilkeeb’ taxaaj, chachih eh chakoj re’ i q’orik ajwaal wach
manaa’b’al kiwach taqeh manlik wach q’orik wilih:
=
Xa kik’ohnik chik xqaloq’ chaloq eew.
1
inponik chi ruwach i kamanik pan qab’iix.
2
Eew xojponik cho pan raxyuuq’.
3
Jenaj mama’laj tap xichop cho i wajaaw
4
b’ihnaal ruhtz’ub’aal qatinamiit Paxiil.
5
Kinchol chik tz’ihb’ .
6
Kab’iij qoj’ooj loq’ool xijab’ reh qak’aay.
7
Re’ pehpem nruprutik nah taq
8
Xa holohik chik rusaqomaal i loq’laj
9
Suq suq i xqak’ux eew pan riiskaab’.
0
xwil wach eew sorlik chi riij mama’laj chee’.
28
9
SIK’OL B’EEH
Ixib’ taqeh k’ooy xa suq chik kik’uxl ruum chi

xkil johtoq wach i tulul, xare’ la’ ma’ inkireq ta aha’
wilik i b’eeh nakiponiik wii, mi re’ ta wo’ i peet,
rukab’, roox, rukaaj oon roo’ b’eeh ne kiponik wii’.
Yu’naak chatob’eej taqeh eh chak’uhtaaj keh

i b’eeh ruuk’ i ju’ aq’ab’.
Mi xareq i b’eeh, yu’naak

chatz’ihb’aaj pan ahuuj:
1/ Jarub’ taqeh i k’ooy.
2/ Jarub’ i b’eeh wilkeeb’:
3/ Aha’ wilik rajlanb’aal i b’eeh re’

inponik ruuk’ i tulul.
29
q
RE’ KIQ’ORB’AL I CHIKOP
Tenteree’ tenteree’ inkih imaas kixlaan pan taq wahq’eq

Tenteree’ tenteree’ inkih i las noq qojwirik
Tenteree’ tenteree’ inkih chi ye’oj rehtaal i q’iij,
Tenteree’ tenteree’ inkih noq nah chee’ wilik.
Re’ tentzun pan rukoraal

Mee’ mee’ inkih chi rutkeel
Mee’ mee’ inkih nah ruwa’
Mee’ mee’ inkih nah ruhaa’
Mee’ mee’, mee’ mee’ xa inkih wo’ i rub’an.
Re’ k’isa ahq uuq uuq inkih chaloq

uuq uuq inkih noq rib’il,
uuq uuq inkih noq b’ak’lik,
uuq uuq inkih noq chejlik.
30
w
TUSUJ
TUSUJCH’OB’Q’ORIK
CH’OB’Q’ORIK
Chatz’ihb’aaj pan ahuuj eh chatus kiwach chi korik i molq’orik wikeeb’ pan
Chatz’ihb’aaj pan ahuuj eh chatus kiwach chi korik i molq’orik wikeeb’ pan kajtz’u’k.
kajtz’u’k.
Re’ t’uus ma’ xnimanik ta
Re’ t’uus ma’ xnimanik ta
Re’ t’uus xa inch’ipch’itik naq chik chi ri’sil jenaj iwal i sajkiih noq xooj kireq. Xa
re’ xril kiwach i ras ruchaaq’ xa inpurunik chik ruum i rusuqkiil ruk’uxl eh xijale’eej keh
Re’ t’uus xa inch’ipch’itik naq chik chi ri’sil jenaj iwal i sajkiih noq xooj kireq. Xa
chi xisoljik chaloq chi rusik’ariik.
re’ xril kiwach i ras ruchaq’ xa inpurunik chik ruum i rusuqkiil ruk’uxl eh xijale’eej
keh chi xisoljik chaloq chi rusik’ariik.
Re’ taqeh ras ruchaaq’ najt naq chik xib’ehik rejeh, xare’ la’ noq xkikoj rehtaal
Re’ taqeh ras ruchaq’ najt naq chik xib’ehik rejeh, xare’ la’ noq xkikoj rehtaal
chi ma’ kuch’ihil ta chik i kichaaq’, xisoljik chaloq kajiim chi rusik’jiik maj inkiketeleej
chi ma’
wach kuch’ihilkeht’aliim
i kichaaq’ ta chik chi
i kichaaq’,
ma’ reht’alxisoljik chaloq
ta rub’ehel kajiim chi rusik’jiik maj
i kisuuq’.
inkiketeleej wach i kichaaq’ keht’aliim chi ma’ reht’al ta rub’ehel i kisuuq’.
Ruuk’ i xruk’ul xrureq chi riij chi ma’ atoob’ ta chi

Ruuk’ i xruk’ul xrureq chi riij chi ma’ atoob’ ta chi
ma’ ne irunimej taqeh ras ruchaaq’, xrureq chi riij
ma’ ne irunimej taqeh ras ruchaaq’, xrureq chi riij chi
chi
koko ruman
ruman i nimanik,
i nimanik, wila’wila’ ma’ ne’
ma’ chih chihwo’
ne’chik
wo’ chiki
iruk’ul
iruk’ul
ti’ je’i rukab’
ti’ je’ rukab’ i sahchik
i sahchik xruk’ul. xruk’ul.
Jenaj i t’uus xooj chi b’ehik chi kiij taqeh ras ruchaaq’, xare’ la’ xrukanaa’ taqeh
eh xooj rejeh chi najt chi rib’il, xooj eh xrucham riib’ chi riljiik jenaj i b’itz wilik chi
Jenaj i t’uus xooj chi b’ehik chi kiij taqeh ras ruchaaq’, xare’ la’ xrukanaa’ taqeh
ruwach jenaj xaq’ xijor, xa naah re’ q’orooj reh kuum i ras ruchaaq’ chi ma’
eh xooj rejeh chi najt chi rib’il, xooj eh xrucham riib’ chi riljiik jenaj i b’itz wilik chi
nelik rejehjenaj
ruwach chi najt
xaq eh re’xat’uus,
xijor, naahma’
re’ xnimanik ta.kuum i ras ruchaaq’ chi ma’ nelik
q’orooj reh
Noq
rejehxsolk’ik
chi najtnaq chik
eh re’ chaloq
t’uus, aha’ xrukanaa’
ma’ xnimanik ta. taqeh i ruch’ihil, xril ma’ aha’ ta
chik i xrureq taqeh, rutkeel chik wilik, aha’ ta wo’ narumolom pan ruk’uxl, maj
Noq xsolk’ik naq chik chaloq aha’ xrukanaa’ taqeh i ruch’ihil, xril ma’ aha’ ta
ma’ reht’al ta i b’eeh aha’ ta wo’ i narojiik rejeh.
chik i xrureq taqeh, rutkeel chik wilik, aha’ ta wo’ narumolom pan ruk’uxl, maj ma’
reht’al ta i b’eeh aha’ ta wo’ i narojiik rejeh.
1
31 ! 31
e
REHTALIL CH’OB’Q’ORIK
REHTALIL CH’OB’Q’ORIK
Xkixilakeej kiib’ taqeh tzuhb’ chi q’orik, yu’naak chawil kiwach eh chakoj i ju’
Xkixilakeej kiib’ taqeh tzuhb’ chi q’orik, yu’naak chawil kiwach eh chakoj i ju’ aq’ab’
aq’ab’ chi runaah
chi runaah i ehtalil
i ehtalil aha’iruq’or
aha’ wilik wilik iruq’or
aweh i aweh i tz’ihb’amaj
tz’ihb’amaj pan asak’aaj.
pan asak’aaj.
Inruprutik
Inruprutikchi
chi kinaah taqeh uhtz’ub’
kinaah taqeh uhtz’ub’iqal
iqal
iqal ii t’uch
iqal t’uch pehpem,.
pehpem,.
Jenajk’oxb’
Jenaj k’oxb’xponik
xponik chi
chi ruwach
ruwach i b’ehik
i b’ehik chi
riijchi
rupaat eh yu’naak
riij rupaat iqal iqal
eh yu’naak chik
iqal inelik
iqal chikchi
inelikb’ehik.
chi b’ehik.
K’ahchi’ ruk’uxum
K’ahchi’ ruk’uxum i xaq
xaq k’ichee’
k’ichee’i ib’itz.
b’itz.
Panteew
Pan teewsuq
suq reh
reh rupunik
rupunik jenaj
jenaj i itz’unun.
tz’unun.
Q’uun q’uun
Q’uun k’ahchi’
q’uun k’ahchi’ reliikreliik
chaloq i loq’laj
chaloq i
q’iijq’iij
loq’laj chi chi
riij i riij
suutz’.
i suutz’.
Xairuk’uhtaaj
Xa iruk’uhtaaj chik
chik taqeh
taqeh ii reeh
reehb’ahlam
b’ahlam
keh ii chikop
keh chikop ruum
ruum ii rujosq’iil.
rujosq’iil.
32
1
32 “
RUKAB’ TAHS
RUKAB’ TAHS
1
33 #
y
XOYIMAJ Q’ORIK
REH I MAMB’EES
Mamb’ees, hat ruche’el rukowiil i k’acharik,

noq wilkaat quuk’, qakowiil inayeew
hat tanaq juneliik q’iij pan qak’achariik
maj re’ ak’uhtaniik, re’ ana’ojb’al quuk’ inkahnik.
Hat mamb’ees quuk’ wilik aloq’il ,

maj awuum wilik qakowiil,
qeh inayeew ruwa‘riik aq’orb’al,
k’amb’al rub’eeh i qana’ojb’al.
KOK’ AK’UN IXQ’UN
Hat taq kok’ ixq’un kok’ ak’un,

pan aq’ab’ taq wilik k’acharik,
Pan anaah inkahnik re’ rujohtiik i qawii’,
Kow wach b’eeh na’awik’sam na’apurem taq,
Pan rub’ihnaal tinamit eh akik’eel taq,
re’ kiq’orb’al atuut awajaaw na’animem taq.
Hat taq ixq’un kok’ ak’un, re’ q’iij eew xik’ik chik,
chakowej taq ak’uxl yu’naak
xakanaa’ taq chik chi riij i yo’jik,
irub’an chik i b’ehik awooq taq
pan nimb’eeh aha’ xrub’an tijinik.
35
u
LOQ’LAJ Q’IIJ SAQOM
Re’ rusaqomaal rutz’a’kiil ach’ab’il,

iruyeew rukowiil qatib’kaal qab’aqil,
hat runimaal rukowiil k’acharik,
Chi awach ink’ulik i saqum.
Iqal iqal ti’elik chaloq nah yuuq’

Kaq kaq rusaqomaal ach’ab’il,
Noq tiqil insuqb’ik i qak’uxl,
Maj re’ hoj tiquy’eej iqal iqal.
LOQ’LAJ TEEW
Iqal iqal tib’ehik nah taq chee’,

re’ quxlaab’ inajot’saj noq ti’ik’ik
noq ti’elik chi runaah ak’al chi b’ehik.
Insuqb’ik i qak’uxl chi awiljiik,

loq’laj teew hat rusuqkiil rukowiil k’acharik,
xa awuum i hat chi unchel inuxlab’inik eh ink’acharik.
36
i
RE’ TAQEH QAA’ QI’SIL
Najtir cho q’iij re’ taqeh qamaam qati’t i hoj Aj Poqomchi’, re’ taqeh Mayab’,
nimaq wach i kina’ojb’al, ruum i re’ wilik kehtalil xkikanaa’ kahnoq chi ruwach k’oxtun
ab’aj xkikanaa’ chi tz’ihb’amaj i kiq’orooj kib’anooj. Re’ taqeh qaa’ qi’sil, holohaq i
kehtalil xkikanaa’ kahnoq qeh. Qil ki’ib’ ixib’ oq i kikamaj re’re’:
.
Re’ taqeh ehtalil kikan yu’naak

re’ taqeh k’oxoj ab’aj eh re’ keh
xib’anik chaloq reh, je’ rukab’
iruk’uhtaaj qeh i ehtalil
Re’ taqeh ehtalil wilih iruk’uhtaaj qeh

jenaj k’oxoj ab’aj XULTUN rub’ihnaal.
37
o
Je’ wo’ yu’naak q’iij kikan taqeh k’ooj, je’ rukab’ ruk’uhtaaj qeh i ehtalil, re’ wilih
xkan pan muq’unb’al Palenke Chiapas.
Je’ wo’ xiwih’ik chaloq taqeh ajsuub’.
Re’ wilih ki’ib ixib’ rehtalil runimaal kib’iis kikapeew taqeh qaa’ qi’sil Aj Mayab’,
yu’naak chasik’ eh chatz’ihb’aaj pan ahuuj aha’ chik wilik ruman i kina’ojb’al xkib’ehsaj
chaloq wach.
38
RE’ MAMA’LAJ AHQ p
RE’ MAMA’LAJ AHQ
J enaji itutb’ees,
Jenaj tutb’ees,
xtil xtil
iraajiraaj
wach wach i chalik
i chalik chi k’ayb’alinik
chi k’ayb’alinik najtir q’iij najtir
eh ma’ q’iij
aha’eh ma’
ta wiliktachiwilik
aha’ cha’jenik keh i kok’ keh
chi cha’jenik rak’uun rixq’uun.
i kok’ Xrukanaa’
rak’uun chaloq
rixq’uun. taqeh kutkeel
Xrukanaa’ chaloqpantaqeh
paat, xare’ la’, re’ taqeh kok’ ha’lak’un xtil suq keh i k’o’nik wach paat.
kutkeel pan paat, xare’ la’, re’ taqeh kok’ ha’lak’un xtil suq keh i k’o’nik wach
Noq xelik chaloq i kituut xruq’or keh:
paat.
Noq xelik chaloq i kituut xruq’or keh:
ªª Chab’iraj taq leey, re’ hin ojik cho weh pan k’ayb’al, yu’naak na’akahniik
- Chab’iraj taq leey,
taq awutkeel, re’ hin
chab’an taqojik choma’
atob’il weh pan
asak’ k’ayb’al,
taq awiib’, je’yu’naak
wo’ ma’ na’akahniik
ab’an
taqtaq chik i choqik,
awutkeel, maj ma’
chab’an taqatoob’ tama’
atob’il inab’an taq.taq awiib’, je’ wo’ ma’ ab’an
asak’
taq
Inkih chik ii choqik,
kahnoq maj
kituut keh, majma’ atoob’
xa re’ ta inab’an
b’ila’ wo’ taq.
ch’i’ij kiib’ inkib’an.
Inkih kahnoq i kituut keh, maj xa re’ b’ila’ wo’ ch’i’ij kiib’ inkib’an.
Maja’ najt ta wo’ naq rojiik i kituut, xkitik’aa’ i choqik, xkimol chaloq i q’aahlaj
Maja’ najt ta wo’ naq rojiik i kituut, xkitik’aa’ i choqik, xkimol chaloq i
kaxoon, riij taq xa pa’ jariik, xa kipolojonik chik ruuk’, ko re’ xkitik’aa’ i sak’aj kiib’, xa
q’aahlaj
kihuyhutik kaxoon, riij taqchik
chik, xa k’ereer xakichii’,
pa’ jariik, xa kipolojonik
xa nakisilk’ chik
chik xkitz’ap kiib’ruuk’, ko re’ xkitik’aa’ i
pan kipaat.
sak’aj kiib’, xa kihuyhutik chik, xa k’ereer chik kichii’, xa nakisilk’ chik xkitz’ap kiib’
Jenaj chi re’ xkib’iraj ma’ najt ta ruuk’ kipaat; paar paar paar, -xa inkih chik-, xkimay
pan kipaat.
i choqik, ma’ aha’ wach ta chik xq’orik.
Jenaj chi re’ xkib’iraj ma’ najt ta ruuk’ kipaat; paar paar paar, -xa inkih
Noq xkib’iraj poj, poj, poj, poj, inkih akoq taqeh chi ruwach i tz’ahp reh kipaat.
chik-, xkimay i choqik, ma’ aha’ wach ta chik xq’orik.
Ma’ aha’ wach ta chik inq’orik ruum i yo’jik.
Noq xkib’iraj poj, poj, poj, poj, inkih akoq taqeh chi ruwach i tz’ahp reh
kipaat. Ma’ aha’ wach ta chik inq’orik ruum i yo’jik.
39
1
39
)
0
Chalik noq xkil jenaj i qati’t, xa kotokik chik riij, xrumihnaaj okoq i tz’ahp, xokik okoq
eh pan k’aah xruq’or keh:
ªª Aah, ayu’ po’ inchel wilkaat taq chikoplaj ha’lak’un, xinaq’uhtisaj taq chik,
iqal iqal tipolojonik taq, iqal iqal tichoqik taq, ma’ tiwih’ik ta taq chi suq,
chawil taq i nutib’jolal, xa yot yot chik inub’an taq awuum, xa int’urik chik
nukik’eel.
ªª Inkih qati’t keh taqeh ha’lak’un, jenaj i mama’laj ahq ruch’ihil eh re’ taqeh
ha’lak’un ma’ aha’ wach ta chik keh xq’orik, ruum i yo’jik.
ªª Yu’naak ajik ma’ tiwaaj ta chik taq nub’iram chi choqik, ti’ inab’an taq
weh, ma’ nwaaj ta chik nub’iram chi nasak’ taq awiib’, wila’ ma’ je’re’ ko
na’awilom chih jariik na’ak’ulum taq. -inkih b’ila’ kahnoq keh.
ªª Xooj rejeh i qati’t ruch’ihil jenaj i mama’laj ahq chi

rucheel, paar, paar paar, xa nkih b’ila’ chik irub’an
ruch’uuch’. Re’ taqeh ha’lak’un, pan yo’jik xikahnik, xa
re’ xk’ulik i kituut xkik’utjaaj reh i chih jariik xkil.
ªª Chawil taq leey, tinimanoq wo’ taq, maj re’ i qati’t xawil taq wach re’ i
loq’laj yuuq’ k’ixkaab’ xq’uhtik taq chik aweh, wi ma’ xanimaj chih jariik
xq’orjik aweh taq, xtil naruk’uliik taq kaat ruk’uxum i mama’laj ahq re’
ruch’ihil chaloq i qati’t. –inkih b’ila’ i tutb’ees keh i rak’uun -
ªª Xa re’ wach xik’ik i re’, xkimay i chikopkilal taqeh ha’lak’un, xa pan rukorkilal
chik xikahnik, ma’ xkib’an ta chik i sak’aj kiib’, ma’ xkib’an ta chik i choqik,
je’ re’ noq xikohlik.
KAMANIK
Yu’naak noq xakohlaaj chik rilariik kiwach taqeh i k’utaaj chatz’ihb’aaj pan ahuuj eh pan
Poqomchi’, re’ chih jariik inpahqjik aweh:
1 Chih jariik xkil wach taqeh ha’lak’un.
2 Aha’ xponik chaloq i kituut i ha’lak’un.
3 Chih reet noq xiponik sik’aroq taqeh i ha’lak’un.
4 Chih jariik xq’orjik keh taqeh ha’lak’un.
40
1
RE’ I SAQIMOX
RE’ I SAQIMOX
Pan
Pan Jenaj q’iij,re’ re’
Jenaj q’iij, i rajaaw
i rajaaw i k’isa xruq’or
i k’isa Saqimox, Saqimox,keh xruq’or kehnakikowb’isam
i rak’uun chi i rak’uun chi
naq taqeh rooq i kipaat maj reht’aliim chi re’ loq’laj ihqaneel reh i haab’ wilkooj wii’,
nakikowb’isam naq taqeh rooq i kipaat maj reht’aliim chi re’ loq’laj ihqaneel reh i
re’ i loq’laj Teew. Xare’ la’, re’ t’uch Saqimox ma’ irureq ta chi riij chi reet noq ko
haab’
maja’ wilkooj wii’,
kik’amarik rejehre’chii loq’laj
yok’oj Teew.
chee’ Xare’ la’,paat,
reh rooq re’ t’uch
xik’ikSaqimox ma’oqirureq
nah lajeeb’ ta chi
q’iij noq
xril i rajaaw chi k’ahchi’ rusib’im taqeh ruch’ihch’ narukojom chi yok’b’al reh i loq’laj
riij chi reet noq ko maja’ kik’amarik rejeh chi yok’oj chee’ reh rooq paat, xik’ik
chee’ eh xq’orjik keh ruum i kajaaw:
nah lajeeb’ oq q’iij noq xril i rajaaw chi k’ahchi’ rusib’im taqeh ruch’ihch’
ªª Yu’naak taq ak’un iqal qoj’ooj, sik’ol reh i loq’laj chee’ kowsb’al reh i
narukojom chi yokb’al reh i loq’laj chee’ eh xq’orjik keh ruum i kajaaw:
qapaat, maj yu’naak xponik chik ruq’iij sik’b’al chaloq reh. –inkih ajawb’ees
keh rak’uun-
Yu’naak
- ªª Eeh taq ak’un
–inkih taqeh iqal qoj’ooj,
ak’unb’ees sik’ol reh i loq’laj chee’ kowsb’al reh i
reh i kajaaw.
qapaat, maj yu’naak xponik chik ruq’iij sik’b’al chaloq reh. –inkih
Re’ i t’uch Saqimox ma’ xrureq ta wo’ chi riij chih reet noq xq’orjik keh chi xponik chik
ajawb’ees
i q’iij, je’ wo’ kehxrusib’ej
chih reet chi rak’uun-taqeh ruch’ihch’. Noq xsaq’ik xi’ooj chi kunchelaal
pan k’ichee’ ruch’ihil i kitz’a’nb’aal, xam rejeh i t’uch Saqimox chi kiij.
- Eeh –inkih taqeh ak’unb’ees reh i kajaaw.
Re’ i t’uch Saqimox ma’ xrureq ta wo’ chi riij chih reet noq xq’orjik keh chi 41
xponik chik i q’iij, je’ wo’ chih reet chi xrusib’ej taqeh ruch’ihch’. Noq xsaq’ik xi’ooj
2
Noq xiponik chi ruwach i mama’laj yuuq’ re’ Noq xiponik

yohb’al wach chiwii’
ruwach
taqeh ichee’,
mama’laj
re’ yuuq’ re’ y
ajawb’ees xruxuk’aa’ riib’ xrumoq’aa’ johtoq i q’ab’ eh je’xruxuk’aa’
ajawb’ees wo’ re’ xkib’an taqeh i
riib’ xrumoq’aa’ johtoq i
rak’uun, xa re’ xiwuktik rejeh, xkichih wach taqeh chee’ reh rooq kipaat, xa re’ xkireq
i rak’uun, xa re’ xiwuktik rejeh, xkichih wach ta
chaloq eh xisolk’ik chaloq pan kipaat.
xkireq chaloq eh xisolk’ik chaloq pan kipaat.
Je’ chik pan jenaj q’iij re’ ajawb’ees nik’ pa’ wach noq xreht’aliij, xruk’utjaaj reh i
t’uch Saqimox chi je’ wilih: Je’ chik pan jenaj q’iij re’ ajawb’ee
xruk’utjaaj reh i t’uch Saqimox chi je’ wilih:
“Chawil leey, re’ hat ko re’ k’ahchi’ ak’ihiik, ko ruman chi na’aweht’aliim chi wilik i
ruloq’il chi jariik wilik chi qasuut.
“Chawil leey, re’ hat ko re’ k’ahchi’ ak
ªª “Hoo’ wajaaw, korik”. -inkih t’uch Saqimox
chi wilik iruloq’il chi jariik wilik chi qasuut.
ªª Yu’naak inwaaj nuye’em rehtaal aweh, chih reet noq ko xwuy’eej i q’iij
- “Hoo’ wajaaw, korik”. -inkih t’uch Saqim
sik’b’al reh i rooq qapaat. Chawil leey, noq re’ hoj inqaaj wach jeno’q oq
- Yu’naak inwaaj nuye’em rehtaal aweh
qachee’ reh rooq qapaat, ko ruman chi inquy’eej i rurijb’iil qak’een poh, reh
sik’b’al
chi ne rukuy eh ma’ ne’ ta inq’ahrik chi jumehq’iil rehqapaat.
i rooq i rooq qapaat. Chawil leey, n
qachee’ reh rooq qapaat, ko ruman ch
ªª Je’ oon re’ wajaaw. -inkih t’uch Saqimox
reh chi ne rukuy eh ma’ ne’ ta inq’ahrik c
ªª Hoo’ je’re’ leey, je’ wo’ noq inqatz’a’j

- Je’ oon re
jeno’q chee’, ko ruman chi nqapah-
qaaj reh i loq’laj yuuq’ k’ixkaab’, reh  Hoo’ je’re
chi ma’xtaj i k’axik ne inqak’ul, maj re’ jeno’q che
taqeh i chee’ reh i loq’laj yuuq’ k’ix- i loq’laj y
kaab’ eh re’ hoj xa nqakemeleej.
k’axik ne i
ªª Jale’ aweh wajaaw chi inayeew loq’laj yu
nuna’ojb’al maj chi je’ wilih ma’xtaj i nqakemle
ti’ k’axik ne nuk’ul pan nuk’achariik.
Ruuk’ i q’orik wilih re’ i Saqimox xrureq chi riij chi reet noq xa ma’ chayok’lom ta
- Jale’ aweh wajaaw chi inayew nuna
taqeh chee’ k’ahaam chi ma’xta ruwii’.
k’axik ne nuk’ul pan nuk’achariik.
Ruuk’ i q’orik wilih re’ i Saqimox xrureq chi riij c

taqeh chee’ k’ahaam chi ma’xta ruwii’.
42
42
3
RE’ TAQEH TZ’I’

RE’ TAQEH TZ’I’
Wilik jenaj i Kaqtz’i’ ti’ pan ruk’uxl inik’ik i q’iij, re’ i tz’i’ wilih ma’ je’ ta naq re’, xa suq
Wilik jenaj
wo’ naq ruk’uxl i Kaqtz’i’
chi chii’ rupaat ti’
ehpan
pan ruk’uxl
b’eeh. inik’ik
Re’ taqeh i q’iij, re’ i tz’i’
ruch’ihil wilih
xkikoj ma’ je’
rehtaal ta naq
i wilih,
chalik
re’,xkiq’or
xa suqchi kiwach
wo’ chi nakib’iram
naq ruk’uxl chi chii’reh chi jariik
rupaat eh paniruk’ul.
b’eeh. Re’ taqeh ruch’ihil xkikoj
rehtaal i wilih, chalik xkiq’or chi kiwach chi nakib’iram reh chi jariik iruk’ul.
Xponik i q’iij xooj kiq’o’reej eh manlik xkireq chi chii’ rupaat eh xkib’iraj reh:
Xponik i q’iij xooj kiq’o’reej eh manlik xkireq chi chii’ rupaat eh xkib’iraj reh:
ªª Chih inkih ak’uh.
- Chih inkih ak’uh.
ªª Ma’xtaj, xa je’ wo’ rukab’. –inkih chaloq keh- raj i hat chih jariik inab’an taq,
- aha’ Ma’xtaj, xa. je’
ti’ooj taq wo’keh-
–inkih rukab’. –inkih chaloq keh- raj i hat chih jariik inab’an
ªª Aah,taq,re’ aha’
hoj xati’ooj
b’ehiktaq . –inkih
wo’ keh-
qeh, xa xat’iik’ qaq’o’reej –inkih taqeh reh-
Aah,
- ª Jale’
ª taqre’ hoj xa
aweh, b’ehik
kiniik’ wo’ qeh, –inkih
taq aq’o’reej xa xat’iik’ qaq’o’reej
wo’ chik chaloq –inkih
keh- taqeh reh-
Jale’iruq’or
- ª Ma’xtaj
ª taq aweh, kiniik’
ak’uh, taq
inkila’ aq’o’reej
suq –inkih
ak’uxl, maj wo’ chik
xrub’an chaloq
ti’ k’isiin keh-
pan qak’uxl
- ruum chi intz’irik
Ma’xtaj iruq’orawach
ak’uh,xqil.inkila’
–inkihsuq
taqeh reh- maj xrub’an ti’ k’isiin pan qak’uxl
ak’uxl,
ªª Hoo’
ruumalah,
chiwilik la’ k’isiin
intz’irik awach ruti’kiil
xqil.pan nuk’uxl
–inkih taqeh chireh-
riij jenaj i ti’ k’axik k’ahchi’
- wik’iik
Hoo’ wii’. –inkih
alah, b’ila’
wilik la’chaloq keh- pan nuk’uxl chi riij jenaj i ti’ k’axik k’ahchi’
k’isiin ruti’kiil
ªª Eh chih jariik inak’ul re’ inkih taqeh reh.
wik’iik wii’. –inkih b’ila’ chaloq keh-
Chi -rupaam Ehi chih jariik inak’ul

junk’aam re’ inkih taqeh
re’re’ xruk’utjaaj keh chireh.
ti’ pan ruk’uxl, ruum chi re’ rukoo’,
re’ jaawChima’ Ku’ ma’
rupaam iruk’am tare’re’
i junk’aam chik xruk’utjaaj
rejeh chi riijkeh
noqchiinooj ajtob’ox
ti’ pan eh ruum
ruk’uxl, ruum re’
chi re’
irukapaaj
rukoo’,chire’ma’xtaj
jaaw ma’chik Ku’
rukamaj,
ma’ iruyot’
iruk’amruk’uxl majrejeh
ta chik irukapaaj
chi riijchi
noqnaruk’ayjiik rejeh eh
inooj ajtob’ox
pan tokoom chik ye’aab’.
ruum re’ irukapaaj chi ma’xtaj chik rukamaj, iruyot’ ruk’uxl maj irukapaj chi
ªª Ma’ chih alah, ruq’iij ma’ je’ ta re’. –inkih taqeh reh-
naruk’ayjiik rejeh pan tokoom chik ye’aab’.
ªª Xa je’ inchel re’ inakapaaj taq i hat, xare’ la’ ma’ qeht’al ta. -inkih wo’ chik
- Ma’chi alah, ruq’iij ma’ je’ ta re’. –inkih taqeh reh-
chaloq keh-
- Xa je’ inchel re’ inakapaaj taq i hat, xare’ la’ ma’ qeht’al ta. -inkih wo’ chik
chaloq keh-
2 43
43 3
4
Noq xkil chi xokik wo’ chik ruman rutz’irkiil wach, xkiyeew kahnoq suqkiil ruk’uxl eh
xi’ooj rejeh, xare’ la’ xkiq’or chi kiwach chi nakojiik kiq’o’reem i rukoo’ i kuch’ihil. Pan
jenaj q’iij xiponik q’o’roneel reh i ma’ Ku’, xkib’iraj reh:
ªª Chakuy qamahk jaaw, xojchalik q’o’roneel aweh chi riij i quch’ihil Sib’sib’.
–inkih taqeh reh-
Eh xkiq’or reh chi re’ Sib’sib’ xa intz’irik chik wach eh ti’ pan ruk’uxl maj ma’ iruk’am
ta chik rejeh chi riij noq inooj ajtob’ox. Pan ruk’uxl i Sib’sib’, ma’xtaj chik rukamaj reh,
xchalik i ma’ Ku’ xruq’or keh chi je’ wilih:
ªª Ma’ chih alah, aweht’al taq hat chi ma’ je’ ta re’, re’ nutz’ii’ Sib’sib’, yohb’al
wach ruloq’il chi weh maj ma’ jaruuj ta hin rukanaa’m noq kinponik chaloq
pan k’ichee’ tob’oxineel.
ªª Re’re’ qeht’al i hoj, chih wo’ reet noq ma’ inak’am ta chik rejeh. –inkih taqeh
reh-
ªª Chawil taq, re’ hin inuk’ax i nutz’ii’ Sib’sib’, xare’ la’ ma’ nuye’em ta
ruhi’lb’aal, ruum re’ yu’naak k’ahchi’ chi hi’lik k’isiin oq maj xtil ma’ aha’
wach ta inb’anwik i tob’oxinik je’ rukab’ irub’an chi wiij i reh. –inkih i ma’ Ku’-
Xa re’ xkib’iraj i wilih taqeh tz’i’, xi’ooj kajiim q’orol reh i Sib’sib’, xa re’ xrub’iraj wilih i
Sib’sib’ xsuqb’ik wo’ chik ruk’uxl eh xrujale’eej keh taqeh ruch’ihil ruuk’ q’orik xkik’am
rejeh reh.
Ruuk’ i xruk’ul wilih xrukoj rehtaal chi ma’ atoob’ ta i kapeb’inik chi riij chih jariik
ink’ularik, mi la’ maja’ eht’alimaj ta chi korik nik’ wach je’ noq wilik.
KAMANIK
Chatz’ihb’aaj pan ahuuj re’ chih jariik inpahqaljik aweh:
1 Chih rub’ihnaal i rukoo’ i tz’i’.
2 Chih jariik xruk’ul i tz’i’.
3 Chih jariik naq i rukamaj i tz’i’.
4 Chih rub’ihnaal i tz’i’ ti’ pan ruk’uxl.
44
5
XOYIMAJ Q’ORIK
Q’UUQ’
Q’uuq’ ab’ihnaal, q’uuq’ q’uuq’ titz’uyinik,

aha’ wach inb’irinik aweh, rub’iraj chi suq suq atz’uuy
rajawal q’uuq’ peet xatxik’inik pan raxiil ha’
chi xilak taq chee’ tiruprutik yu’naak.
Q’uuq’ q’uuq’ pan rukajtz’u’k taxaaj ak’al,

q’uuq’ q’uuq’ wach taq yuuq’ k’ixkaab’,
noq xik’inik inab’an re’ jenaj runimaal ehtalil inayeew qeh
maj re’ achaq’wachkiil inponik pan qak’achariik.
Nim awa’riik aloq’il, chi qawach i hoj Aj Poqom,

Re’ raxiil axiik’ ruk’uhtaaj i qasuut eh qib’otz’aal
Re’ rukaqiil chi ak’uxl iruk’am qakik’eel,
Je’ rukab’ i suut teew tijohtik pan taxaaj,
Chi ruk’uhtjiik aholonkilal.
Re’ naq’ awach je’ q’an pwaq inka’yik

axik’il rax rax xu’y intziq’wik.
45
6
RE’ IXQ’UN YAXALI
RE’ IXQ’UN YAXALI
Re’ ixq’un Yaxali suq reh taqeh uhtz’ub’, ruum re’ xtil iruk’ax taqeh eh yohb’aal
Re’ ixq’un Yaxali suq reh taqeh uhtz’ub’, ruum re’ xtil iruk’ax taqeh eh
wach uhtz’ub’ chi chii’ rupaat. Pan taq wahq’eq noq maja’ inooj ta pan tijinik inponik
yohb’aal
chaloq rajiimwach
kuuk’ uhtz’ub’ chi chii’ rupaat. Pan taq wahq’eq noq maja’ inooj ta
reh kiq’o’rjiik:
pan ªtijinik inponik
ª K’aleen chaloq
sisihl, rajiim
k’aleen kuuk’
reey, reh kiq’o’rjiik:
k’aleen saquhtz’ub’, k’aleen…. –inkih-
K’aleen
- ªª K’aleen sisihl,
leey, k’aleen
k’aleen. reey,
–inkih k’aleen
wo’ chaloqsaquhtz’ub’, k’aleen…. –inkih-
taqeh uhtz’ub’-.
K’aleen
- ªª Kinooj peetleey, k’aleen. ojik
taq uhtz’ub’, –inkih
wehwo’
panchaloq taqeh
tijinb’al, uhtz’ub’-.taq chik.
pan junk’aam
Kinooj
- ªª Eeh, peet taqar,
chawik’raaj uhtz’ub’,
chab’anojik
chiweh pan
q’uun tijinb’al,
leey. –inkih pan junk’aam
chaloq taqeh i taq chik.
uhtz’ub’
- reh.-
Eeh, chawik’raaj ar, chab’an chi q’uun leey. –inkih chaloq taqeh i
uhtz’ub’ reh.-
Pan jenaj q’iij noq xsolk’ik chaloq pan rutijiniik, xril chi iruprutik jenaj i k’isa chikop
Pan
chi jenajtaqeh
kinaah q’iij noq xsolk’ik
uhtz’ub’, chaloq
xooj pan rutijiniik,
rajiim kuuk’, xril chimaj
xrut’irej rejeh, iruprutik
xruq’orjenaj
pan iruk’uxl,
k’isa chikop
chi
chiirub’an
ma’ kinaahi ti’
taqeh uhtz’ub’,
keh taqeh xooj rajiim kuuk’, xrut’irej rejeh, maj xruq’or pan ruk’uxl,
uhtz’ub’.
chi ma’ irub’an i ti’ keh taqeh uhtz’ub’.
Noq xkil i wilih taqeh uhtz’ub’, xkiq’o’reej rejeh:
Noq xkil i wilih
ªª Yaxali kim taqeh uhtz’ub’,
ayu’, tiqaaj xkiq’o’reej rejeh:
qaq’o’reem.
ªª Eeh ojik weh. –inkih ixq’un-
- Yaxali kim ayu’, tiqaaj qaq’o’reem.
- Eeh ojik weh. –inkih ixq’un-
46 2
46 6
Noq xponik kuuk’, xq’orjik reh: 7
Noq xponik kuuk’, xq’orjik reh:

– Loq’laj ix
ªª Loq’laj ixq’un, inqajale’eej aweh unchel
chi unchel nik’ nimaal qak’axariik
inab’an,
inab’an, xare’ la’ nqaaj qaq’orom
aweh, ma’ tiyo’jik mi xawil wach i aweh, m
tz’unun ayu’ pan qaxilak, re’ reh tz’unun
ma’xtaj i ti’ irub’an qeh, ink’ulik ma’xtaj i
quuk’ q’o’roneel qeh je’ quch’ihil
q’o’rone
noq wilik.
- Je’ oon re’, re’ hin ma’ weht’al ta naq

ªª Je’ oon re’, re’ hin ma’ weht’al ta naq, ruum re’ inwajimej rejeh, yu’naak
ruuk’ xaq’or taq weh, ma’xta chik wajimamyu’naak
rejeh mi ruuk’ xaq’or
xwil chik wachtaq weh, ma’xta ch
awuuk’
taq. wach awuuk’ taq.
Je’re’ xi’ik’ik taqeh i q’iij, re’ ixq’un Yaxali, iril w
Je’re’ xi’ik’ik taqeh i q’iij, re’ ixq’un Yaxali, iril wach i tz’unun pan xilak taq uhtz’ub’
eh ma’xtaj chik irub’an reh, xa tanaq iruyo’saj rejeh, uhtz’ub’ eh ma’xtaj
xa ril chik, chik irub’an
maj xreht’aliij reh, xa tanaq i
chi ma’xtaj
i ti’ irub’an keh taqeh uhtz’ub’. xreht’aliij chi ma’xtaj i ti’ irub’an keh taqeh uhtz’u
KAMANIK
KAMANIK
Yu’naak chi xakohlaaj chik rilariik taqeh tz’ihb’, chatz’ihb’aaj pan ahuuj re’ chih
jariik inpahqjik aweh: Yu’naak chi xakohlaaj chik rilariik taqeh tz’ihb’, cha
jariik inpahqjik aweh:
1 Chih jariik rub’ihnaal ixq’un.
2 Aha’ wach taqeh ruq’o’reej ixq’un.

1 Chih jariik rub’ihnaal ixq’un.
3 Chih jariik iruyo’b’isaj rejeh ixq’un. 2 Aha’ wach taqeh ruq’o’reej ixq’un.
3 Chih jariik iruyo’b’isaj rejeh ixq’un.
4 Aha’ inooj ixq’un pan taq wahq’eq.
4 Aha’ inooj ixq’un pan taq wahq’eq.
47
47
8
RE’ RUTUUT HA’

RE’ RUTUUT HA’
Najtir q’iij ma’ najt ta rejeh chi ruchii’ i b’eeh re’ inooj rejeh pan ab’iixb’al Ch
Najtir q’iij ma’ najt ta rejeh chi ruchii’ i b’eeh re’ inooj rejeh pan ab’iixb’al
Joow ar pan tinamit Munchu, noq majaa’ intihqik ta i nimb’eeh, wilik naq jenaj
Chi Joow ar pan tinamit Munchu, noq majaa’ intihqik ta i nimb’eeh, wilik naq jenaj i
qamaam
qamaam iqoob’ iqoob’ eh inasjik
eh chi raa’ chi raa’ inasjik
chaloq chaloq
jenaj i julha’.jenaj i julha’.
Atoob’ ta si’qil xa inpujik wo’ chaloq i ha’, wilkeeb’ b’ehel ki’ik’ik b’ana
Atoob’ ta si’qil xa inpujik wo’ chaloq i ha’, wilkeeb’ b’ehel ki’ik’ik b’anal kihaa’ ar.
kihaa’ ar.
Pan
Panjenaj q’iijq’iij
jenaj jenaj winaq
jenaj ojik naq
winaq irub’an
ojik naq pan rupaat,
irub’an pan rupaat,wahq’eq xik’ik rejeh
wahq’eq ar rejeh ar ch
xik’ik
chi rupaam i k’isa b’eeh ma’ najt ta inkahnik ruuk’ i julha’, noq xrub’iraj puluj, puluj
rupaam i k’isa b’eeh ma’ najt ta inkahnik ruuk’ i julha’, noq xrub’iraj puluj, puluj xa
xa inkih chik i ha’; chih jariik inchel inb’anik inkih b’ila’ pan ruk’uxl eh xrutz’ehtaaj
rejeh,inkih chik iinponik
maj maja’ ha’; chih
ta xtiljariik
ruuk’,inchel
noq xrilinb’anik
jenaj ixoqinkih
xa chaam b’ila’chik
pani rismaal
ruk’uxlnaah
eh xrutz’ehtaa
k’ahchi’ rupujem
rejeh, maj chimaja’ha’ i inponik
runaah chunlik
ta xtil ar aha’ noq
ruuk’, wilik wii’
xril i jenaj
julha’,ixoq
re’ ruka’yb’aal
xa chaam ma’ chik i rismaa
xruk’uhtaaj ta b’ila’.
naah k’ahchi’ rupujem chi ha’ i runaah chunlik ar aha’ wilik wii’ i julha, re’
ruka’yb’aal
Re’ winaq ma’ ma’ xruk’uhtaaj
xyo’jik ta, ruum ta
chib’ila’.
re’ ixoq ma’ ruk’uhtaaj ta i ruka’yb’al, uuy,
chih jariik inchel irub’an ixoq re’re’ k’ahchi’ chi itinik pan julha’ xa inkih b’ila’ wo’ pan
Re’ winaq ma’ xyo’jik ta, ruum chi re’ ixoq ma’ ruk’uhtaaj ta i ruka’yb’al
ruk’uxl.
uuy, chih jariik inchel irub’an ixoq re’re’ k’ahchi’ chi itininik pan julha’ xa inkih
Noq xril wo’
b’ila’ wo’chik
pan rejeh, xa je’ nah xrik’raaj chi x’iljik ixoq, b’uluq’ b’uuq’ inkih b’ila’
ruk’uxl.
xooj kooq pan julha’.
Noq xril wo’ chik rejeh, xa je’ nah xrik’raaj chi x’iljik ixoq, b’uluq’ b’uuq’ inkih
b’ila’ xooj kooq pan julha’.
48
9
Uuy, re’ ixoq re’re’ ne njihq’ik pan julha’ inkih b’ila’ pan ruk’uxl, xooj rajiim aha’
wilik wii’ i julha’, esaneel naq reh ixoq pan ruk’uxl, noq xponik xril i ha’ xa nsutunik chik
chi runaah eh re’ ixoq ma’xtaj b’ila’ wo’ ar, xtohq’ rilom mi wilik ar i ruso’ eh ma’xtaj xril
wach; ko re’ ajik ar xa nsikik chik i riij xchalik maj ma’ rureq ta chi riij chih jariik xril wach.
Noq xponik pan rupaat, xruk’utjaaj reh i rutuut:
ªª Tuut chaq’or la’ xwil chaloq pan b’eeh aha’ wilik wii’ i julha’ ma’ najt ta
ruuk’ i nimb’eeh, jenaj ixoq xwil chi xooj pan julha’ noq xinooj wajiim ruuk’
chi rutob’jiik, ma’ aha’ ta chik wilik ar, xa re’ nah julha’ xa nsutunik chik,
xinyo’jik maj ma’ weht’al ta chih jariik. –inkih reh i rutuut-
ªª Matyojik leey, re’ xawil wach, re’ rutuut ha’, re’re’ ma’xtaj irub’an. - i n k i h
b’ila’ reh i rak’uun-
ªª Uuy, re’ hin kinyo’jik, q’orol nukimiik oq inchel. –inkih ak’unb’ees reh i rutuut-
ªª Ma’ chih alah maj xa wilik wo’ ar i re’.
Korik wo’ xq’orjik reh ak’un ruum i rutuut, ma’xtaj wo’ xruk’ul ko najt xk’acharik, maj
re’ xril wach pan julha, re’ rutuut ha’.
KAMANIK
Yu’naak noq xakohlaaj chik rilariik kiwach i k’utaaj re’re’ chatz’ihb’aaj pan ahuuj
re’ chih jariik inpahqaljik aweh:
1 Aha’ naq inooj i winaq.
2 Chih jariik xril wach i winaq.
3 Chih jariik irub’an ixoq noq xril i winaq.
4 Chih jariik xril wach i winaq noq xq’orjik reh ruum i rutuut.
49
q
RE’ B’IHNAAL
RE’ B’IHNAAL
Pan
Panjenaj tijinb’al,
jenaj xtil xtil
tijinb’al, suqsuqb’ila’ keh iruk’o’njiik
b’ila’ rub’ihnaal
keh iruk’o’njiik ak’un Junajpuhb’.
rub’ihnaal ak’un Junajpuhb’.
Maj chi unchel taqeh ak’un ma’ kib’iram ta naq i b’ihnaal je’re’. Junsolk’
Maj chi unchel taqeh ak’un ma’ kib’iram ta naq i b’ihnaal je’re’. Junsolk’ noq
noq k’ahchi’keeb’ chi ruse’eljiik i ak’un xib’irjik ruum jenaj jaaw ik’ik irub’an,
k’ahchi’keeb’
xrujil okoq riib’chi ruse’eljiik
kuuk’ i ak’un
eh xrub’iraj kehxib’irjik
chi je’ ruum jenajjariik
wilih: chih jaaw ik’ik reh
haab’ irub’an, xrujil riib’
atijiniik
kuuk’ eh taq
wilkaat xrub’iraj
wii’, ajkeh chi je’
wach wilih: chi taq,
ak’uhtaneel jariik chalik
haab’taqehreh atijiniik
ak’un wilkaat taq wii’, aj
xkiq’or chih
jariik ak’uhtaneel
wach haab’ wilkeeb’ wii’chalik
taq, chi tijinik
taqeheh rub’ihnaal
ak’un xkiq’or i kajk’uhtaneel.
chi jariik haab’ wilkeeb’ wii’ chi
tijinik eh rub’ihnaal i kajk’uhtaneel.
Pan jenaj q’iij xponik pan tijinb’al i jaaw, xooj ruq’o’reej i k’amal b’eeh
reh i tijinb’al, xrupahqaaj atob’il reh chi mi re’ ne naq iruyeew q’ab’ chi ne
Pan irub’an
jenajruk’utaaj kuuk’pan
q’iij xponik tijin tijinb’al
iib’, re’ wilkeeb’
i jaaw, pan
xooj roox haab’ reh
ruq’o’reej kitijiniik.b’eeh
i k’amal Re’ reh i
k’amal xrupahqaaj
tijinb’al, b’eeh xruq’or reh chireh
atob’il ma’xtaj
chi mireet
re’ ehnexkiyejaa’ wach chih
naq iruyeew q’ab’jariik
chii q’iij
ne irub’an
naruponiik pan tijinb’al.
ruk’utaaj kuuk’ tijin iib’, re’ wilkeeb’ pan roox haab’ reh kitijiniik. Re’ k’amal b’eeh
xruq’or Re’reh
q’iij chi ma’xtaj
xkiq’or reet eh ixkiyejaa’
chi naruponiik wach
jaaw, xponik wo’chi jariik i q’iij
eh wahq’eq naruponiik
xponik pan pan
tijinb’al, noq xiponik chi unchel taqeh ak’un pa’lik chik chi’ rokb’aal tijinb’al
tijinb’al.
eh xi’ik’ik xkik’aleneej, noq xponik i k’uhtaneel xik’aleneej wo’ eh xruk’am
pan ye’aab’ tijinb’al.
Re’ q’iij xkiq’or chi naruponiik i jaaw, xponik wo’ eh wahq’eq xponik pan tijinb’al,
noq xiponik chi unchel taqeh ak’un pa’lik chik chi’ rokb’aal tijinb’al eh xi’ik’ik
xkik’aleneej, noq xponik i k’uhtaneel xik’aleneej wo’ eh xruk’am pan ye’aab’
tijinb’al.
50
2
50
- Re’ k’uhtaneel xruq’or keh i tijin iib’: K’aleen taq ak’un ixq’un, chi rupaam i
Ilhujb’al
q’iij wilih re’ Jaaw wilik chi qawach naruye’em ki’ib’ ixib’ oq Poqomchi’
ruq’orb’al 2
w
mana’b’al wach qana’ojb’al. –inkih.
ªª Re’ k’uhtaneel xruq’or keh i tijin iib’: K’aleen taq ak’un ixq’un, chi rupaam
i q’iij wilih re’ Jaaw wilik chi qawach naruye’em ki’ib’ ixib’ oq ruq’orb’al
Chi ixq’un, chi ak’un, xkik’aleneej wo’ i jaaw. -K’aleen taq leey inkih keh.
mana’b’al wach qana’ojb’al. –inkih.
- Re’ hin ixq’un,

Chi suq nuk’uxl chi wih’ik
chi ak’un, ayu’ pan
xkik’aleneej wo’ i axilak taq majtaq
jaaw. -K’aleen ma’ iqal
leey iqal
inkih ta inqil
keh.
qawach, chawil taq ak’un ixq’un, re’ q’orik inwaaj taq awuuk’, re’ chi riij i
ªª Re’ hin suq nuk’uxl chi wih’ik ayu’ pan axilak taq maj ma’ iqal iqal ta inqil
rub’ihnaal i ak’un
qawach, Junajpuhb’,
chawil taq ak’unre’ hin xnub’iraj
ixq’un, re’ q’orik eh xwil taq
inwaaj chi awuuk’,
inase’laaj
re’ taq
chi riiji
i rub’ihnaal
rub’ihnaal, yu’naaki ak’un Junajpuhb’,
inub’iraj re’ hin
taq aweh, xnub’iraj na
aweht’al eh xwil
taq chi inase’laaj
chih taq
jariik iraaj
i rub’ihnaal, yu’naak inub’iraj taq aweh, aweht’al na taq chih jariik iraaj
ruq’orom i b’ihnaal Junajpuhb’.
ruq’orom i b’ihnaal Junajpuhb’.
Ma’
Ma’aha’
aha’wach
wachta
tachik
chikxq’orik,
xq’orik,xa kitz’ehtaajchik
xaxxkitz’ehtaaj chikkiib’,
kiib’,maj
majma’
ma’aha’
aha’wach
wachta
reht’al.
ta reht’al.
- ªª Chawil
Chawil taq leey,
taq leey, ko ruman
ko ruman chi chi na’aweht’aliim
na’aweht’aliim taqtaqi wilih,
i wilih,re’
re’ b’ihnaal
b’ihnaal
Junajpuhb’ wilik ruloq’il chi qawach i hoj Mayab’, ruum noq re’re’ rub’ihnaal
Junajpuhb’ wilik ruloq’il chi qawach i hoj Mayab’, ruum noq re’re’ rub’ihnaal
chaloq jenaj qaa’ qi’sil, noq ko re’ uktik irub’an chaloq i k’acharik pan
chaloq qatinamitaal,
jenaj qaa’ qi’sil, noq ko re’xruk’u’lej
re’ Junajpuhb’ uktik irub’an chaloq
riib’ kuuk’ reh ichi
k’acharik pan
narutoxloniik,
narixmak’aniik
qatinamitaal, i ruk’achariik
re’ Junajpuhb’ qatinamitaal,
xruk’u’lej riib’ je’ ajre’reh
kuuk’ noq chi
nim inarutoxloniik,
ruwii’ iruk’am
chaloq qeh i b’ihnaal Junajpuhb’. Eh re’ jaaw xruq’or wo’ chik keh chi
narixmak’aniik i ruk’achariik qatinamitaal, je’ ajre’ noq nim i ruwii’ iruk’am
ajwaal wach chi nakipahqaam kuyb’al kimahk reh ak’un, maj xase’laaj taq
chaloq i qeh i b’ihnaal
rub’ihnaal -InkihJunajpuhb’.
b’ila’ i jaaw,Eh re’ha’lak’un.
keh jaaw xruq’or wo’ chik keh chi ajwaal
wach chi nakipahqaam kuyb’al kimahk reh ak’un, maj xase’laaj taq i
rub’ihnaal -Inkih b’ila’ i jaaw, keh ha’lak’un.
2 51
51
!
e
Re’ taqeh ak’un eh ixq’un, xkijale’eej reh i jaaw chi unchel chih jariik xq’orarik keh,
maj ma’ keht’al ta naq aha’ wilik ruwii’ i rub’ihnaal i ak’un, je’ wo’ xkipahqaaj
kuyb’al kimahk chi riij noq xkise’laaj i rub’ihnaal.
Re’ ak’un xa ma’xtaj wo’ xruq’or maj chi ruwach xa t’anlik wo’ naq wach chi
korik chi reet noq je’re’ rub’ihnaal. Chi kiwach johtoq taqeh q’iij, ma’ aha’
wach ta chik xjot’wik reh i Junajpuhb’.
Inkih taqeh chi re’ taqeh tijineel xkaaj wo’ naq chik kiq’o’reem i jaaw reh
chi naruponiik wo’ chik kuuk’ ye’ol chik i ruman kina’ojb’al taqeh ha’lak’un,
xkib’iraj aha’ wilik i rupaat, ma’ aha’ wach ta ineht’alinik reh, ruum i re’ yu’naak
inkikapaaj chi ma’ reh xataq’a’maj chaloq eh aha’ pa’ xchalik.
KAMANIK
Yu’naak chatz’ihb’aaj pan ahuuj ho’oob’ oq chi b’ihnaal Mayab’ je’ wo’
chatz’ihb’aaj chih jariik iraaj ruq’orom.
52
r
RE’ PAHQANEEL Q’AHXOQ

RE’ PAHQANEEL Q’AHXOQ
Najtir jenaj k’ijool iruk’ax naq wach jenaj q’ahxoq reh chi ruch’ihil eh
Najtir jenaj k’ijool iruk’ax naq wach jenaj q’ahxoq reh chi ruch’ihil eh xruq’or keh
xruq’or
taqeh kehrajaaw
rutuut taqeh chirutuut rajaaw
narojiik chi narojiikreh.
kipahqaam kipahqaam reh.b’ila’
- Eeh- -inkih - Eeh-
taqeh -inkih
reh, ehb’ila’
xkiyejaa’
taqeh rejeh kiib’xkiyejaa’
reh, eh eh xi’ooj rejeh
pahqaneel rehxi’ooj
kiib’ eh q’ahxoq. Noq xiponik
pahqaneel reh xik’ularik
k’ahxoq.chaloq eh
Noq xiponik
xikojarik pan paat, xare’ la’ noq xkiq’or aha’ wilik i kib’eeh ma’ xtil ta xponik chi kiwach
xik’ularik chaloq eh xikojarik pan paat, xa re’ la’ noq xkiq’or aha’ wilik i kib’eeh
chih jariik xq’orjik keh.
ma’ xtil ta xponik chi kiwach chih jariik xq’orjik keh.
ªª Chawil taq tuut jaaw, chakuy taq qamahk, re’ hoj ko majaa’ ne irub’an chi
- Chawil taq tuut jaaw, chakuy taq qamahk, re’ hoj ko majaa’ ne irub’an chi
ne nqayeew taq rehtaal aweh chi riij taq ab’eeh, xare’ la’ nqaq’or taq aweh,
ne nqayeew
chaq’or taqawak’uun
taq reh rehtaal aweh
k’uloq chi riij ayu’
quuk’ taq ab’eeh,
eh k’uloqxare’ la’ nqaq’or
pan junwinaq q’iij,taq
k’uloq irub’an
aweh, chaq’or k’isiin
taqoqreh
qakamaj. –inkih b’ila’
awak’uun k’oloqtaqeh rutuut
quuk’ rajaaw
ayu’ eh q’ahxoq-
k’oloq pan
Re’junwinaq q’iij, rajaaw

taqeh rutuut k’oloq q’ahxoq,
irub’an k’isiin
xkiq’oroq
chiqakamaj. –inkih
je’ wilih ruum noqb’ila’
ma’ taqeh rutuut
nkamanik
ta rajaaw
oq ak’un, inkih taqeh pan kik’uxl.
q’ahxoq-
Re’ ª
taqeh
ª Eeh,rutuut
ma’xtarajaaw q’ahxoq,
reet, je’re’ xkiq’or chi
narub’anariik, je’ wilih ruum
naqataq’aam noqaweh
chaloq ma’ inkamanik
qak’uun. ta
–inkih
oq ak’un, b’ila’
inkih taqeh
taqeh pani rutuut rajaaw i k’ijool-
kik’uxl.
- Eeh, ma’xta reet, je’re’ narub’anariik, naqataq’aa’m chaloq aweh i
Xponik i q’iij, reh rojiik i k’ijool chi kamanik ruuk’ taqeh rutuut rajaaw i q’ahxoq
ehqak’uun.
wahq’eq–inkih b’ila’ taqeh i rutuut rajaaw i k’ijool-
xponik:
Xponik i q’iij, reh rojiik i k’ijool chi kamanik ruuk’ taqeh rutuut rajaaw i q’ahxoq eh
ªª K’aleen tuut, k’aleen jaaw, -inkih b’ila’-
wahq’eq xponik:
- K’aleen tuut, k’aleen jaaw, -inkih b’ila’- 53
t
ªª K’aleen, mi re’ hat pahqaneel reh i qixq’uun.

ªª Hoo’, tuut jaaw, re’ hin –inkih k’ijool-
ªª Ma’xtaj reet ak’un, atoob’ xatk’ulik, yu’naak chab’an atob’il chatar k’isiin
oq qasii’.
ªª Eeh -inkih ak’un, xril k’ih b’ila’ i sii’ taslik rejeh chi rucheel paat, mi ne tawo’
inukohlaaj yu’naak inkih’ b’ila’ pan ruk’uxl.
Re’ rutuut rajaaw q’ahxoq, xkiq’or chi kiwach:
ªª Yu’naak naqilom mi inchol kamanik eh mi ruk’ux chih jariik nqak’ux i hoj pan
qapaat, je’ wo’ ne nqayeew jeno'q kulk riik mi xruk’uhsaj eh xrupahqaaj
ruman eh mi ma’ xsahminik ne nqayeew reh i qixq’uun, mi xsahminik ma’
rukapaaj chi ne nqayeew reh i q’ahxoq. -inkih b’ila’ taqeh chi kiwach-
Kow wo’ na chik naah kiq’orik maj manlik xrub’iraj i k’ijool re’ xkiq’or pan rukuxiik i
kik’utaaj.
Noq xkiq’o’reej chi wi’k, jenaj almuul b’ila’ i wi’k xkiyew reh, xokik chi wi’k i k’ijool,
juntoq kulk b’ila’ chik i iik ruk’uxum noq xrik’raaj chi k’ahchi’ reliik chaloq i rusahm eh
ma’ rub’an ta b’ila’ resjiik chaloq i rusu’t pan k’olik maj tzunulkeeb’ chi ruwach i rutuut
rajaaw i q’ahxoq, re‘ xrub’an xokik b’ila’ chi k’utaaj kuuk’:
ªª Chaq’or la’ i hin, noq chalik inub’an ayu’ xwil wach jenaj chikop xa niim chik
i ruju’ –inkih b’ila’ keh-
Xa sachb’al b’ila’ wo’ kik’uxl irub’an maj naq xruk’uhtaaj keh nik’ wach ruju’
i chikop xril chaloq wach, pan k’olik ruuk’ ruq’ab’ xik’ik rujux i sahm k’ahchi’
naq chik reliik chaloq pan ruju’, xa chi je’ wilih xruk’uhsaj i peet kulk riik eh
xrupahqaaj chik k’isiin ruman eh xkiyew chaloq reh. Xa re’ chi je’ wilih xruk’ux
chi unchel i iik eh ma’ xkil ta chi xelik chaloq i rusahm.
Noq xrukohlaaj xijale’eej ruwa’ eh xrukohlaaj wach rukamaj. Chi je’ wilih re’
k’ijool xkiyew reh i q’ahxoq eh xkik’ulaa’ i kooq kiq’ab’.
54
y
RE’ RUQ’ORB’AL I MAMB’EES

RE’ RUQ’ORB’AL I MAMB’EES
Junriim, re’ taqeh riih rumaam i mamb’ees KAJNO’J xkil wach jenaj k’uch chi
naah ruche’el i ooj, re’ wilik xikin kipaat eh xkitik’aa’ kiq’ojom rejeh chi ab’aj, noq
Junriim, re’ taqeh riih rumaam i mamb’ees KAJNO’J xkil wach jenaj k’uch
xril i mamb’ees, xruq’o’reej taqeh ruuk’ eh xruq’or keh chi ma’ atoob’ ta i k’ahchi’
chi naah
kib’anam, chi ruche’el i ooj,
unchel chih re’wilik
jariik wilikje’xikin kipaat
chikop, eh k’ahaam
chee’ xkitik’aa’ wilik
kiq’ojom
kiloq’il.rejeh chi ab’aj,
noq
ªªxril i mamb’ees,
Chawil xruq’o’reej
taq leey –inkih keh riihtaqeh ruuk’
rumaam- re’eh
hatxruq’or kehjohtik
taq ko re’ chi ma’ atoob’
inab’an taq ta i
pankib’anam,
k’ahchi’ ak’achariik,chi
ko unchel
wilik i maja’
chih nawil
jariik taq,
wilikruum re’ chab’iraj
je’ chikop, chee’taqk’ahaam
chi korik wilik
chih jariik nanuq’orom taq aweh yu’naak.
kiloq’il.
Re’ mamb’ees xchuhnik nah rub’ach eh xruq’o’reej taqeh rejeh, re’ taqeh riih
- Chawil taq leey –inkih keh riih rumaam- re’ hat taq ko re’ johtik inab’an
rumaam xi’ooj chuhnoq ruuk’ chi rub’irjiik.
taq
pan ak’achariik, ko wilik i maja’ nawil taq, ruum re’ chab’iraj taq chi korik
ªª Chawil taq leey kahnoq chi korik taq chi awach chi re’ xa chih jariik wilik chi
chih jariikwilik
qacheel nanuq’orom taq aweh
ruloq’il, ruman taqeh yu’naak.
qak’achariik, chakoj taq rehtaal i wilih,
aweht’al na taq chih jariik rukamaj wilik i k’uch –xrupahqaaj keh-
Re’ mamb’ees xchuhnik nah rub’ach eh xruq’o’reej taqeh rejeh, re’ taqeh riih
rumaam xi’ooj
ªª Ma’chi chuhnoq
maam, ma’ ruuk’ chita.
qeht’al rub’irjiik.
- Chawil taq leey kahnoq chi korik taq chi awach chi re’ xa chih jariik wilik
chi qacheel wilik ruloq’il, ruman taqeh qak’achariik, chakoj taq rehtaal i
wilih, aweht’al na taq chih jariik rukamaj wilik i k’uch –xrupahqaaj keh-
55
- Ma’chi maam, ma’ qeht’al ta.

u
ªª Chawil taq, re’ k’uch nim wach rukamaj pan qaxilak, mi xkimik jeno’q
chikop, noq inq’ahrik, inchuhb’ik eh inchalik i k’uch iruk’ux ikoq, re’ wilih iraaj
ruq’orom qeh chi irumes i qaye’aab’ ruuk’ ruk’uxariik taqeh kamnaq chikop.
ªª Hoo’ maam, korik aweh, re’ hoj ma’ nqakoj ta naq rehtaal, atoob’ inaq’or
qeh. –inkih taqeh iih mamb’ees-
ªª Chi unchel taqeh chikop wilkeeb’, wilik kikamaj, xa ma’ re’ ta i k’uch, chakoj
taq rehtaal i kaab’ chikop, re’ taqeh keh tiqilkeeb’ chi kiwach, wilik jenaj
k’amal kib’eeh, wilkeeb’ cha’janeel kipaat, wilkeeb’ sik’ol wi’k ha’. iqal iqal
ki’ooj sik’ol kiwa’ kihaa’, pan taq wahq’eq ki’elik rejeh nah taq uhtz’ub’
molol rusuqkiil, ruki’iil, inkik’am chaloq chi kok’taqiil eh inkimol wach pan
kipaat. Noq inponik i q’iij re’ hoj k’achareel qojponik pan kipaat eh inqamol
chaloq i ruki’iil, rusuqkiil kikamaj, re’ i riis kaab’. Chi kunchelaal taqeh chikop
wilik kikamaj keh chi keh eh ruum ajre‘ rehreh wach i tob’inik inkib’an pan
qak’achariik.
ªª Re’ mamb’ees xruyew rehtaal keh taqeh riih rumaam chi wilik kiloq’il taqeh
chikop pan qak’achariik, ruum re‘ xrupahqaaj keh chi ma’ inkiq’oj chik
taqeh.
KAMANIK
Yu’naak noq xakohlaaj chik rilariik kiwach i k’utaaj re’re’ chatz’ihb’aaj pan ahuuj re’
chih jariik inpahqaljik aweh:
1 Chih jariik nkiq’oj rejeh taqeh iih mamb’ees.
2 Chih jariik xq’orjik keh ruum i kimaam.
3 Chih jariik xkireq chi riij taqeh iih mamb’ees.
56
i
Q’IJINIK Q’ORIK
Chatijej inkiq’or i q’ijinik q’orik

Chi q’iij aq’ab’ re’ apaat nucha’jeej,
noq tiwil ruuk’ nujeeh tinuq’o’reej,
mi hin josq’ kiyo’jik wuum,
Maj keht’al chi re’ hin kintiwik, Iqal iqal nqatahqeej i b’eeh,
Xa aha‘ wach intikik wuuk’ i hin. ma’ jaruuj inqakanaa’ i qihq,
Aj wach i hin mi nawaaj aweht’aliim aj qawach,
chaqahsaj awilb’al pan ak’al.
Xa nik’, suq weh i wirik pan chaaj, Aj wach i hoj
holohik kinilwik pan q’eqom,
mi q’eq wiij tiyo’jik wuum,
mi saq wiij insuqb’ik ak’uxl. Inutz’ap iruch’aab’ loq’laj q’iij,
Aj wach i hin je’ hin miix kinawil chi saq wiij,
xa pan teew inub’an i b’ehik,
chi q’iij chi aq’ab’ kinjikik pan taxaaj,
noq hoj k’ih awajiim ti’okik pan
apaat,
maj nakapaaj chi na’atz’aqiik.
Aj wach i hin
Nim rooq nujeeh, pan pa’lik kinb’ehik,

nah taq chee’ kinsutunik,
re’ tulul inuk’ux chi korik,
inchalik ase’el wuum i hin,
Aj wach i hin
57
o
RE’ CHUKUL Q’ORIK

RE’ CHUKUL Q’ORIK
Jenaj ak’un xtil suq reh i chukuj q’orik, ma’ ajwach tanaq chik inkojwik
Jenaj
wachak’un
reh re’xtilchih
suq reh
jariiki chukuj
iruq’or,q’orik,
ruum ma’ ajwach
chi k’ih pech tanaq
chik chik inkojwiki wach
rub’anam chukujreh
q’orik.
re’ chih jariik iruq’or, ruum chi k’ih pech chik rub’anam i chukuj q’orik. Pan jenaj q’iij
Pan jenaj q’iij xkitaq’aa’ rejeh loq’ool pan k’ayb’al, noq xponik pan rupaat
xkitaq’aa’ rejeh loq’ool pan k’ayb’al, noq xponik pan rupaat ma’xtaj xruk’am rejeh
ma’xtajchi
eh xruq’or xruk’am rejeh eh
jenaj i ajileq’ xruq’orreh
xmaq’wik chi jenaj i ajileq’
i rutumiin, xa naahxmaq’wik reh i wo’
re’, xa ruchuk rutumiin,
maj xa
naahi tumiin
xrusach re’, xachi
ruchuk
loq’ojwo’
taq maj xrusach i tumiin chi loq’oj taq sahk’iil.
sahk’iil.
Pan jenajPanchik q’iijchik

jenaj xtaq’ab’jik rejeh ruum
q’iij xtaq’ab’jik i rajaaw
rejeh ruumchi kamanik
i rajaaw chipan rab’iix eh
kamanik pannoqrab’iix
xsoljik chaloq xruq’or reh i rajaaw chi xrukohlaaj chik i rukamaj eh xa ruchuk wo’ hoq,
eh noq xsoljik chaloq xruq’or reh i rajaaw chi xrukohlaaj chik i rukamaj eh xa
noq xponik ril i rab’iix i rajaaw xa je’ wo’ rukab’ ruchamiil i k’ichee’ eh re’ ak’un xruq’or
ruchuk wo’ hoq, noq xponik ril i rab’iix i rajaaw xa je’ wo’ rukab’ ruchamiil i
chi ruq’iij xa re’ yu’ xk’ihik wo’ chik chaloq i k’ichee’.
k’ichee’ eh re’ ak’un xruq’or chi ruq’iij xa re’ yu’ xk’ihik wo’ chik chaloq i k’ichee’.
Pan peet, re’ taqeh rutuut rajaaw, ma’ inkikoj ta naq wach chi chukul q’orik i
kak’uun, majPanre’ keh keht’aliim
peet, re’ taqehchi holohiklaj
rutuut rajaaw, na’ojb’al kiye’em
ma’ inkikoj ta reh.
naqKowach
q’uunchixkikoj
chukul
rehtaal chii korik
q’orik chi chukul
kak’uun, q’orik,
maj re’ kehmaj junsolk’ xponik
keht’aliim rajiim pan
chi holohiklaj rab’ixb’aal,
na’ojb’al xa k’erlik
kiye’em reh. Ko
chik ruchii’:
q’uun xkikoj rehtaal chi korik chi chukul q’orik, maj junsolk’ xponik rajiim pan
rab’ixb’aal, xa k’erlik
ªª Kinatob’eej taq,chik ruchii’:
ayaleey, kinatob’eej taq, k’ahchi’kiin kitiwim i k’oholox. -xa
- inkih b’ila’ chik
Kinatob’eej i ak’un-
taq, ayaleey, kinatob’eej taq, k’ahchi’kiin kitiwim i k’oholox. -xa
inkih b’ila’ chik i ak’un-
58 2
58 (
p
Re’ taqeh ka’jaah xkil wo’ naq chi xa rajiim chik, xa ma’xtaj wo’ xkaaj reh, xa
xkikanaa’ chi je’re’, maj xkiq’or pan kik’uxl:
ªª Aah re’ po’ inchel ak’un chukul q’orik, xa ruchuk re’.
Ma’ aha’ ta b’ila’ wo’ xtob’inik reh, xa re’ noq xponik pan rupaat, molomaj
chik kuum taqeh k’ohlox, xa sipjinaq chik irub’an irub’an i ruka’yb’aal, rooq
ruq’ab’ eh noq xkil wilih taqeh rutuut rajaaw, xkik’am chaloq i sib’, xa chi je’
wilih xkanab’jik i ak’un kuum taqeh k’ohlox. Chi junwaar xa toyotik chik inka’yik
ruum kitiwb’aal taqeh k’ohlox.
Xichalik i rutuut rajaaw, xkiq’or reh ak’un:
ªª Chawil i xak’ul ak’un, ma’ aha’ ta xtob’inik aweh maj xa nachuk pan kik’uxl
taqeh qaka’jaah, ma’ ta naq inab’an i chukuj q’orik xkikoj naq wach aweh
eh xatkitob’eej naq, raj yu’naak chawil i ti’ xak’ul xa ruum i ma’ holohik ta
ana’ojb’al. –inkih taqeh reh ak’un-
Ruuk’ i xruk’ul wilih re’ ak’un xrureq chi riij chi ma’ atoob’ ta i chukuj q’orik, ruum
ajre’ yu’naak xa re’ chik i koriklaj q’orik iruq’or eh ma’ rub’an ta chik i chukuj q’orik.
KAMANIK
Yu’naak chi xakohlaaj chik rilariik kiwach taqeh tz’ihb’ chatz’ihb’aaj pan ahuuj
chih jariik inpahqaljik aweh:
1 Chih jariik xruk’ul i ak’un.
2 Aha’ wilik i peet chukuj q’orik xrub’an i ak’un.
3 Holohik naak runa’ojb’al i ak’un. Chih reet.
4 Aha’ kiwach taqeh xrutob’inik reh ak’un.
59
0
RE’ K’UHB’ALINIK
RE’ K’UHB’ALI
Re’ taqeh tutb’ees ajawb’ees, kiq’orik pan Re’ ta
kixilak taqeh kak’uun kixq’uun reh ye’b’al
pan kixilak t
kina’ojb’al.
kina’ojb’al.
ªª Yu’naak taq wak’uun wixq’uun,
chab’iraj taq chi korik i k’uhb’aal
- Yu’naak
na’ak’ulum taq ruum chi narukamaniik
taq chi
taq aweh pan ak’achariik, chab’iraj i
hat taq ixq’un: -inkih b’ila’ i tutb’ees- ruum ch
ak’achar
ªª Noq na’awik’iik taq pan kixilak taqeh
b’ila’ i tut
achaaq’, chab’atz’ taq awuhq, ma’
ajopej taqeh maj ma’ kimeemrik taq - Noq na’
awuum. achaaq’, chab’atz’ taq awuhq, ma’ ajop
awuum.
ªª Ma’ ak’u’lej taq chi k’o’nik taqeh ak’un ma’ tikich’ey taq, maj re’ keh pan
- Ma’ ak’u’lej taq chi k’o’nik taqeh ak’un
eht kik’o’nik.
eht kik’o’nik.
ªª Naq akojom taq axuun, axoht pan q’aaq’ - ma’Naqak’at taqeh,taq
akojom majaxuun,
re’ kehaxoht
ti’ pan q’aa
wo’ inkik’raaj, ma’ tikik’oqej ruum noq kamanb’al wo’ taqeh.
wo’ inkik’raaj, ma’ tikik’oqej ruum noq ka
-
ªª Chak’ax taq ach’itxuun, ma’ at’aqsaj taq chiChak’ax taq
jot’ik ha’, ach’itxuun,
maj ma’ at’aqsaj t
ma’ chih ne
inkimik eh nakaat taq ruk’oqem. inkimik eh nakaat taq ruk’oqem.
- Je’ wo’ i hat taq ak’un chab’iraj taq
ªª Je’ wo’ i hat taq ak’un chab’iraj taq chi korik i k’uhb’aal ruum noq
narukamaniik taq aweh pan ak’achariik: -inkihnarukamaniik taq aweh pan ak’achariik
b’ila’ i ajawb’ees-
Chatijej taq awiib’ pan akamaj, chayeew taq ak’uxl Chatijej taq awiib’ pan akama
chi kamanik.
Mi na’ab’anam taq atik jaruuj q’iij, chapahqaaj  taqMireh
na’ab’anam taq atik jaruu
i loq’laj ak’al,
chasib’ej taq atik, chajale’eej taq reh i Loq’laj Tz’aqool B’itool
ak’al, ruum noq
chasib’ej taq atik, cha
re’reh ehchaneel reh chi unchel. B’itool ruum noq re’reh ehchan
Mi xat’ooj taq ajtob’ox pan ch’ahn oon yok’ol jeno’q achee’ taq, chatoq
 Mi xat’ooj taq ajtob’ox pan ch
rejeh awiib’ taq chi peet, chapahqaaj chi ne iruyeew q’ab’ aweh taq i
chatoq rejeh awiib’ taq chi p
loq’laj yuuq’ k’ixkaab’, maj re’ inehchanik keh.
q’ab’ aweh taq i loq’laj yuuq’ k
60 60
1
Re’ wilih xq’orjik, eh je’ wo’ inkih wo’ chik taqeh tutb’ees ajawb’ees:
Re’ wilih xq’orjik, eh je’ wo’ inkih wo’ chik ta
ªª Re’ aq’orb’al na’aye’em taq  Re’
ruloq’il, chak’am naah chi korik, chak’a
ma’ ab’an taq i chukuj q’orik.
chuku
ªª Mi xab’an taq i ti’ reh awas  Mi xab
achaaq’ chi ma’ xawaaj ta taq, xawaa
chapahqaaj taq kuyb’al amahk,
amah
maj ma’ inoq’ik inchel eh re’ riis
wach
naq’ wach ne’ nkorjik chi k’ooq.
 Re’ ta
Re’ taqeh chikop wilik wo’
kiloq’il, je’ rukab’ i tz’i’ mi wilik tz’i’ m
pan paat, chawisaj taq pan rukorkilal,rukorkilal,
ma’ aq’oj ma’
taq, maj ma’ taq,
aq’oj tiruk’oqej
maj ma’ tirok’
taq.
Wilkeeb’ oq inchel awajkamanoom taq Wilkeeb’
 jaruuj oq inchel
q’iij, chayew awajkamano
taq kiwa’
kihaa’, je’re’ ne wo’ irik’raaj akamaj taq eh holohik
kihaa’, neje’re’
inelik. ne wo’ irik’raaj akam
Noq ne tikik’uhb’aleej taq mamb’ees k’enb’ees, chab’iraj taq maj re’
Noq pan
 chaloq
keh looq’ i kiq’orb’al ruum noq xi’ik’ik chik ne k’acharik.
tikik’uhb’aleej taq mam
keh looq i kiq’orb’al ruum noq xi’
ªª Re’ wilih inqaq’or taq aweh, chapix taq paam chi korik, mi nawaaj taq
k’acharik pan tuqkilal. –inkih b’ila’ keh taqeh kak’uun kixq’uun-
- Re’ wilih inqaq’or taq aweh, chapix
Ruuk’ wilih xkikohlaaj kik’uhb’aljiik taqeh kak’uunk’acharik panajawb’ees.
kixq’uun taqeh tuqkilal. –inkih b’ila’ keh
Ruuk’ wilih xkikohlaaj kik’uhb’aljiik taqeh ka
KAMANIK
KAMANIK
Yu’naak xakohlaaj chik rilariik wach k’utaaj wilih, chatz’ihb’aaj pan ahuuj re’
inpahqjik aweh:
Yu’naak xakohlaaj chik rilariik wach k’ut

1 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj jenaj i k’uhb’aal xye’jik keh ixq’un.
inpahqjik aweh:
2 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj jenaj i k’uhb’aal xye’jik keh ak’un.
1 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj jenaj i k’uhb’a
3 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj jenaj i k’uhb’aal xye’jik keh pan kikab’cheel.
2 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj jenaj i k’uhb’a
4 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj chih reet noq 3
ko ruman i k’uhb’aal pan
Chatz’ihb’aaj panqak’achariik.
ahuuj jenaj i k’uhb’a
4 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj chih reet noq
61
61
2
RE’ KOK EH RE’ KUUK

RE’ KOK EH RE’ KUUK
JJunriim
unriim xkireq
xkireq kiib’
kiib’ i i kuuk
kuukruch’ihil
ruch’ihili kok
i kokehehxi’okik
xi’okik
chichi k’utaaj.
k’utaaj.
ªª -Chaj inkih
Chajkok.
inkeh kok.b’ila’
–inkih –inkih b’ila’
i kuuk i kuuk
reh i kok-reh i kok-
ªª -Ma’xtaj,
Ma’xtaj, xa je’
xa je’ wo’ wo’ rukab’.
rukab’. –inkih
–inkih b’ila’ b’ila’ i kok-
i kok-
Re’ i kuuk xa nim b’ila’ chik irub’am riib’ chi ruwach i kok, eh xruq’or chi je’ wilih:
Re’ i kuuk xa nim b’ila’ chik irub’am riib’ chi ruwach i kok, eh xruq’or chi je’ wilih:
- Aha’ tiponik eh chih jariik inab’an ayu’.

ªª Aha’ tiponik eh chih jariik inab’an ayu’.
- Re’ hin k’ahchi’kiin chi k’uluj rutz’a’kiil i q’iij saqom, raj i hat. –inkih
ªª Re’ hinb’ila’
k’ahchi’kiin
i kok- chi k’uluj rutz’a’kiil i q’iij saqom, raj i hat. –inkih b’ila’ i kok-
ªª -Re’ hinRe’ hin xinpah’ik

xinpah’ik junk’aamjunk’aam ayu’chi
ayu’ maj xwil maj xwilyowaab’
je’ hat chi je’ hat
panyowaab’
nuk’uxl, xapan
k’axik nuk’uxl, xa k’axik
chik i k’uyu’jik chik i–inkih
inab’an. k’uyu’jik inab’an.
b’ila’ i kuuk- –inkih b’ila’ i kuuk-
- Ma’ chih ma’ hin ta yuwaab’. –inkih i kok-
ªª Ma’ chih ma’ hin ta yowaab’. –inkih i kok-
- Aah xa aweh oon chi je’ hat re’, maj re’ hin xa kinpisk’anik chik pan
ªª Aah xanub’eeh
aweh oon ruum xa hat
chi je’ aha’ kinponik,
re’, mi xa
maj re’ hin inwaaj ne’ kinjohtik
kinpisk’anik nah
chik pan taq
nub’eeh
ruum xa aha’ kinponik,
chee’, mi inwaajwach
ne wo‘ kinb’ehik ne’ kinjohtik
ak’al. nah taq chee’, ne wo‘ kinb’ehik
wach ak’al.
- Je’ oon re’, chi qunchelaal wilik ratob’il i qak’achariik. –inkih i kok-
ªª Je’ oon re’, chi qunchelaal wilik ratob’il i qak’achariik. –inkih i kok-
3
62 2
62
- Ma’ je’ ta na inchel, maj chaw
inub’an i hin, je’ rukab’ i johtik
chik i b’ehik ina’ban ruum
3 i mam
ªª Ma’ je’ ta na inchel, maj chawil i hat ma’Noq xrub’iraj

ne’ ta inab’anwilih i kok,inub’an
chi jariik ma’ suq i ta b’ila’ xr
hin, je’ rukab’ i johtik nah taq chee’, ruum ma’
noq xa k’axiktachik
reht’al chihi b’ehik inab’an maj xa nim i
jariik iruq’or,
ruum i mama’laj rupatil awiij. naq rujalam wach ruk’utaaj ruuk’ i kuuk.
Noq xrub’iraj wilih i kok, ma’ suq ta b’ila’

Xatelik naa
xrub’an pan ruk’uxl eh xrukapaaj, chi ma’
reht’al ta chih jariik iruq’or, maj xa nim inchel kowlaj jab’ x
irik’raaj riib’. Xchalik i kok xraaj naq rujalam Hoo’ xinelik,
wach ruk’utaaj ruuk’ i kuuk. taq chee’,
chi xa q’uun
Xatelik naak chi b’ehik eew, mi xawik‘raaj i
kowlaj jab’ xrub’an. –inkih b’ila’ i kok- eew. –inkih b’ila’ wo’ chik reh i kok-
Hoo’ xinelik, chayeew wo’ pisk’anik inub’an nah taq chee’,

Re’ kok xrik’raajma’
chiwo’rehxwik’raaj
wo’ chik xq’orjik ch
i jab’, inuq’or i hin chi xa q’uun ta chik kinb’ehik xwil naq wo’
Xa xrub’iraj wach i ti’ eew.
chik. –inkih
Noq xkik’raaj how, how
b’ila’ wo’ chik reh i kok-
chaloq riib’ chi kinaah, re’ kok xa xruk’ohla
Re’ kok xrik’raaj chi reh wo’ chik xq’orjik chi ti’rupaam i riij ehmaj
iruk’achariik, re’q’uun
kuuk xelik naq chik rajiim p
inb’ehik.
Xa xrub’iraj wo’ chik. Noq xkik’raaj how, how inkih b’ila’ chaloq jenaj i tz’i’,
rutuuq.
xrukut chaloq riib’ chi kinaah, re’ kok xa xruk’ohlaaj i runaah ruch’ihil i rooq
q’ab’ chi rupaam i riij eh re’ kuuk xelik naq- chikKinatob’eej,
rajiim pan ruk’uxl eh manlik
kinatob’eej, -xa inkih b’ila’ c
xchoparik jenaj i rutuuq.
Xchalik i kok, xrub’iraj i kuuk chi k’erlik
ªª Kinatob’eej, kinatob’eej, -xa inkih b’ila’ chik i kuuk noq xkahyjik i rutuuq-
xril i tz’i’ xrukanaa’ i rutuuq i kuuk eh xrukut ri
la’ ma’
Xchalik i kok, xrub’iraj i kuuk chi k’erlik chii‘ xrutolej xokik
xrutolej ta chik
b’ila’ pan
je riib’, ruchii’
noq xril i maj nim riij i
tz’i’ xrukanaa’ i rutuuq i kuuk eh xrukut riib’ chi runaah i kok xrukahyeej,
ma’xtaj wo’ xrutz’aa’j xare’ la’Noq
reh. ma’ xril i tz’i’ chi
xokik ta chik pan ruchii’ maj nim riij i kok, je’ wo’ k’olik chaloq pan riij eh ma’xtaj wo’
kuuk nah chee’ chik wilik chaloq chi ilooj, x
xrutz’aa’j reh. Noq xril i tz’i’ chi ma’ xrub’an ta reh, xooj rejeh. Re’ i kuuk nah chee’ chik
maj xelik rukik’eel.
wilik chaloq chi ilooj, xa ti’ chik i rutuuq xkahyjik ruum i tz’i’ maj xelik rukik’eel.
63
63
3 Ilhujb’al Poqomchi’ - Atoob’ inchel aweh i hat kok maj m
4
namihnaaj awiib’ pan awiij, raj i hi
ªª Atoob’ inchel aweh i hat kok maj mi nawaaj ako’leem awiib’ xa
kinkireq ne namihnaaj
wo’, yu’naak chakuy num
awiib’ pan awiij, raj i hin atoob’ ta kow kinajimanik xa kinkireq wo’, yu’naak
aweh, maj korik wo’ inaq’or chi unch
chakuy numahk chi riij chi unchel xnuq’or aweh, maj korik wo’ inaq’or chi
wo’ aweh
unchel wilik ratob’il i qak’achariik. Je’ wo’ inujale’eej inujale’eej aweh chi xak’uyu’
chi xak’uyu’saj
awiib’ noq xnupahqaaj chi nakinatob’eem, ma’ chih nakiinatob’eem,
xinruk’ux naq ma’
i tz’i’.chih
– xinruk’ux n
inkih i kuuk reh i kok. - Ma’xtaj iruq’or kuuk, xare’ la’ yu
k’acharik, maj re’ q’orik ma’ k’axik
ªª Ma’xtaj iruq’or kuuk, xare’ la’ yu’naak chakoj rehtaal chi korik i k’acharik,
maj re’ q’orik ma’ k’axik ta. –inkih i kok-
Xa re’
Xa re’ b’ila’ wo’ i re’ xruq’or reh eh xresaj chalo
xresaj chaloq taqeh rooq ruq’ab’, xooj chik pan nim
wo’ chik pan nimha’ eh re’ kuuk xooj
najt ta wilik
rejeh ma’ najt ta wilik wii’ i tz’i’, xsoljik
wo chik chaloq rajiim, noq xponik aha’ rajiim, noq x
xrureq taqeh ma’ aj wach ta chik xrureq. wach ta chi
Ruuk’ xruk’ul i kuuk wilih xrureq chi riij chi xrureq chi rii
kunchelaal atoob’ ta rehreh kiwach, ma’
kiwach, ma’
jenaj nim chi ruwach i jeno’q.
KAMANIK:
KAMANIK:
Yu’naak xakohlaaj chik rilariik wach i k’utaaj wilih, chatz’ihb’aaj pan ahuuj re’ chih
jariik inpahqjik aweh:
Yu’naak xakohlaaj chik rilariik wach i k’utaaj w
1 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj aha’ wach xkireq kiib’.
chih jariik inpahqjik aweh:
2 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj chih jariik xruk’ul i kuuk.

1 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj aha’ wach xkireq
3 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj nik’ wach noq xtowarik i kuuk ruum i kok.
2 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj chih jariik xruk’ul i
4 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj mi atoob’ runa’ojb’al i kuuk eh chih reet.
3 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj nik’ wach noq xto
4 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj mi atoob’ runa’oj
64
64
ROOX TAHS
ROOX TAHS
3
65 5
7
TZ’AQOOL B’ITOOL
Re’ hat Tzaqool B’itool ¡Qojawil chaloq!

¡Ma’ qojakanaa’, ma’qojaq’eb’,
hat Ajaw wilkaat pan taxaaj ak’al,
Ruk’uxl Taxaaj, Ruk’uxl Ak’al!...
¡Saq’oq eh k’uloq i saqom!
¡Wih’oq kituqkilal taqeh i tinamit, k’ihaal tanaq tuqkilal,
chayew chaloq keh eh suq tanaq kik’uxl,
chayew chaloq keh holohik eh atoob’laj k’acharik!
¡Re’ hat ruchaq’wachkiil i q’iij Saqom! ¡Re’ hat Junraqan;

Re’ hat Ruk’uxl Taxaaj Ak’al!...
Chak’uhtaaj chaloq qeh animaal ab’ehomal;

Chayew kik’achariik, kik’ihiik taqeh qak’uun qixq’uun.
Ma’ tanaq inkireq kiti’kiil kik’axkiil,

Ma’ tanaq irumin riib’ i sub’uul, xa tanaq chi kiij chi kiwach.
Ma’ tanaq kiq’ehb’ik eh ma’ kituhyjik.

Pan ruqajiik rujohtiik i b’eeh.
Ma’ tanaq inkireq i q’atb’al chi kiij chi kiwach

xa tanaq chih jariik inq’ojwik keh.
Chayew keh holohik eh atob’laj b’eeh, tuqlik wach b’eeh,

re’ hat Ruk’uxl Taxaaj Ak’al,
Re’ hat Tojil, Awilix, Jakawitz,

xa re’ tanaq i suqkilal eh tuqkilal wih’oq chi awach,
re’ hat Ajaaw, reh Taxaaj Ak’al.
Jale’ aweh
67
8
JUNB’AATZ’
JUNB’AATZ’ EHEH JUNCH’OB’EN
JUNCH’OB’EN
Najtir q’iij,q’iij,
Najtir re’re’Junajpuhb’
Junajpuhb’ eheh Wuquub’
Wuquub’ Junajpuhb’,
Junajpuhb’, xikamsjik Xib’alb’aah.
xikamsjik Xib’alb’aah. Re’
kinaah xt’uyu’jik chi runaah jenaj chee’, re’ Ixkik’ rixq’uun i Junkemeh re’ rajawal i
Re’ kinaah xt’uyu’jik
Xib’alb’aah, chi runaah
pan junsolk’ jenaj
xponik ruuk’ jenajchee’,
chee’ ehre’ Ixkik’
xruk’ax wachrixq’uun
i ruwach i i Junkemeh
chee’ re’
re’re’, chalik xq’o’rjik chaloq reh ruum i b’aqil nahis mi nak’ax wach i ruwach chee’,
rajawalchayew
i Xib’alb’aah,
chaloq aq’ab’ pan
ayu’junsolk’ xponikIxkik’,
eh je’re’ xrub’an ruuk’ jenaj chaloq
xchuhb’jik chee’paam eh xruk’ax
i q’ab’ wach i
eh xq’orjik reh chi ruuk’ i wilih xkanab’jik chi yowab’ ixoq. Re’ rajaaw Ixkik’ noq
ruwach i chee’ re’re’, chalik xq’o’rjik chaloq reh ruum i b’aqil nahis mi nak’ax
xreht’aliij chi yowab’ ixoq chik i rixq’uun, xrutaq’aa’ rukamsjiik ruum i rajaaw, xare’
wach la’,
i ruwach chee’, chayew
re’ taqeh kamsaneel xkikuy rumahkchaloq aq’ab’ ta.ayu’
eh ma’ xkikamsaj Je’re’eh
noq je’re’
re’ ixq’unxrub’an
xooj Ixkik’,
ruuk’ i k’enb’ees Ixmukane eh xruq’or reh chi rihqaam naq i rilooj i rak’uun Junajpuhb’,
xchuhb’jik chaloq
re’ k’enb’ees ma’paam i q’ab’
xtil ta xrukoj ehreht’aliim
wach maj xq’orjikchireh chi chik
kamnaq ruuk’
taqehi wilih
rak’uun,kanab’jik
ko chi
xrupaj ko re’ ajik xrukoj wach.
yowab’ ixoq. Re’ rajaaw Ixkik’ noq xreht’aliij chi yowab’ ixoq chik i rixq’uun,
Noq xi’asjik taqeh riih rumaam ruuk’ Ixkik’ ma’ xtil ta xponik chi ruwach i k’enb’ees
xrutaq’aa’ rukamsjiik ruum i rajaaw, xare’ la’, re’ taqeh kamsaneel xkikuy rumahk
maj wilkeeb’ wo’ naq chik taqeh ki’ib’ chi riih rumaam, rak’uun wo’ i Junajpuhb’
eh ma’ruuk’ Ixbaaq’iyalo’, Junb’aatz’ eh Junch’ob’en i kib’ihnaal. Re’ taqeh rak’uun Ixkik’,

xkikamsaj ta. Je’re’ noq re’ ixq’un xooj ruuk’ i k’enb’ees Ixmukane eh
Junajpuhb’ eh Ixb’ahlamkeej xkib’ihnaleej. Re’ taqeh i Junb’aatz’ eh Junch’ob’en,
xruq’orma’
rehjaruuj
chitarihqaam
xkaaj wach naq i riloojnoq
i kichaaq’, i rak’uun Junajpuhb’,
iruyew riib’ re’ k’enb’ees
chi kiwach inkib’an i ma’ atoob’ma’ xtil ta
ta laj na’ojb’al reh i kichaaq’.
xrukoj wach maj reht’aliim chi kamnaq chik taqeh rak’uun, ko xrupaj ko re’ ajik
Pan junriim, re’ Junajpuhb eh Ixb’ahlamkeej xiponik pan kipaat eh ma’ jeno’q
xrukoj wach.
chikop xkik’am rejeh eh xkaqrik i kik’een, chalik taqeh ak’un xkiq’or reh kik’een chi
wilik wo’ naq i chikop xkikamsaj chaloq, xare’ la’ xikahnik nah taq chee’, ruum i re’
Noq xi’asjik taqeh riih rumaam ruuk’ Ixkik’ ma’ xtil ta xponik chi ruwach i
k’enb’ees
68 maj wilkeeb’ wo’ naq chik taqeh ki’ib’ chi riih rumaam, rak’uun wo’ i
Junajpuhb’ ruuk’ Ixbaaq’iyalo’, Junb’aatz’ eh Junch’ob’en i kib’ihnaal. Re’
9
inkaaj naq chi nakitob’jiik ruum i kas reh ruqahsjiik taqeh chaloq. Noq xkib’iraj i wilih
taqeh asbees, xkiq’or: iqal qoj’ooj taq chawiij naqaqahsam chaloq taqeh chikop
inaq’or taq, inkih keh. Wahq’eq xa re’ xsaq’ik xi’ooj rejeh taqeh ak’un qahsaneel
chikop chi runaah i chee’. Xa re’ xiponik aha’ wilkeeb’ wii’ i nimaq taq chee’, re’
JUNB’AATZ’ EH JUNCH’OB’EN
taqeh chaq’b’ees ak’un xkiq’or reh kas.
ªª Ayu’ xqakamsaj taqeh chikop, xare’ la’ ma’ xiq’ehb’ik ta
chaloq, yu’naak tijohtoq taq nah chee’ eh chawil taq chaloq
aha’ xiq’ihlik i chikop. Inkih b’ila’ taqeh i Junajpuhb eh
Ixb’ahlamkeej keh Junb’aatz’ eh Junch’ob’en. Xijohtik b’ila’
johtoq taqeh asb’ees, noq wilkeeb’ chik chi runaah i chee’,
xkiq’or chaloq reh kichaaq’.
Najtir q’iij, re’ Junajpuhb’ eh Wuquub’ Junajpuh
ªª Ayu’ ma’xtaj chikop inqil wach, aha’ inchel wilik inaq’or taq. -Inkih b’ila’
Re’ kinaah xt’uyu’jik chi runaah jenaj chee’, re’ Ixkik’
taqeh Junb’aatz’ eh Junch’ob’en.
rajawal i Xib’alb’aah, pan junsolk’ xponik ruuk’ jenaj c
ªª Hiy taq johtoq ko taxaaj, ar wilkeeb’ taqeh chikop xqakamsaj. Inkih b’ila’
ruwach i chee’ re’re’, chalik xq’o’rjik chaloq reh ruum
taqeh chaq’b’ees. wach i ruwach chee’, chayew chaloq aq’ab’ ayu’
xchuhb’jik chaloq paam i q’ab’ eh xq’orjik reh chi r
Wilkeeb’ b’ila’ chik taxaaj, noq xkik’raaj chi re’ chee’ k’ahchi’ ruk’ihiik chi ki’sil.
yowab’ ixoq. Re’ rajaaw Ixkik’ noq xreht’aliij chi yow
ªª Chi unchel chih jariik iruk’ul i chee’ re’ hoj inqik’raaj chi k’ahchi’
xrutaq’aa’ ruk’ihiik
rukamsjiik ruum chixare’ la’, re’ taqeh k
i rajaaw,
qi’sil. -Inkih b’ila’ taqeh asb’ees-. eh ma’ xkikamsaj ta. Je’re’ noq re’ ixq’un xooj ruuk’
xruq’or
ªª Ma’ chih alah, ma’ je’ ta re’. Qajeen taq chaloq, reh chi
Inkih rihqaam
taqeh naq i rilooj i rak’uun Junajpuhb’
chaq’b’ees
keh asb’ees. xrukoj wach maj reht’aliim chi kamnaq chik taqeh rak’
xrukoj wach.
ªª Ma’ qojchol ta chik qajik. -Inkih taqeh chaloq-.
Noq xi’asjik taqeh riih rumaam ruuk’ Ixkik’ ma’ xt
ªª Chawil taq, chawesaj taq i b’ak’b’al ayejaal eh chajukaa’ taq rejeh chawiij.
k’enb’ees maj wilkeeb’ wo’ naq chik taqeh ki’ib’ chi rii
Junajpuhb’
Je’ rukab’ xq’orarik keh, je’ b’ila’ wo’ re’ xkib’an, xare’ la’, re’ruuk’ Ixbaaq’iyalo’,
b’ak’b’al Junb’aatz’ eh Junch’ob’
kiyejaal
taqeh Re’
xkorjik chi kijeeh, xikorjik b’aatz’ eh xi’ooj nah taq chee’. rak’uun Ixkik’,chaq’b’ees
taqeh Junajpuhb’ eh Ixb’ahlamkeej xk
xisoljik chaloq pan kipaat eh xooj kiq’or reh i kik’een:Junb’aatz’ eh Junch’ob’en, ma’ jaruuj ta xkaaj wach i k
chi kiwach inkib’an i ma’ atoob’ ta laj na’ojb’al reh i kich
ªª K’een chaq’or la’ taqeh qas, chih pa’ jariik xkik’ul, xi’ooj kit’uyt’utik nah taq
Pan junriim, re’ Junajpuhb eh Ixb’ahlamkeej xip
chee’, inkih b’ila‘ taqeh.
jeno’q chikop xkik’am rejeh eh xkaqrik i kik’een, chalik
ªª Ma’ aq’or taq weh, chi xab’an taq chaloq i ti’ keh awas.
kik’een chi wilik wo’ naq i chikop xkikamsaj chaloq, xa
ªª Ma’ chih k’een, ma’ je’ ta re’ mi nawaaj qil chaloq.68–inkih-
ªª Taq, qil chaloq taqeh. –inkih i k’enb’ees-
69
q
Xi’ooj taqeh ak’un ruch’ihil i k’enb’ees pan k’ichee’

sik’ol reh i kasb‘ees. Noq xiponik chi ri’sil nimaq taq
chee’ xi’okik chi b’anaj suub’, noq xkil, xik’ulik chaloq
ki’ib’ chi b’aatz’, soon inkib’an, noq xril i wilih i k’enb’ees
ma’ xrukuy taj i ruse’eel eh taqeh b’aatz’ xi’ooj wo’
chik nah taq chee’, chalik taqeh ak’un xkiq’or reh:
ªª K’een ma’ ase’laaj taqeh, ma’ chih ne wo’ chik ki’ooj rejeh eh xa kajpech
ne rub’an chi ne nqayuq’eej rejeh taqeh.
Eeh, ma’xtaj reet, ma’ ne ta chik inuse’laaj taqeh. –inkih k’enb’ees-
Xi’okik wo’ chik ruka’peech chi b’anaj suub’ taqeh ak’un, xik’ulik wo’ chik
chaloq taqeh, xa re’ xril kiwach taqeh i k’enb’ees, xokik wo’ chik chi se’eel eh
xi’ooj wo’ chik rejeh. Kinik’eej wo’ chik pan roxpeech taqeh ak’un, xi’okik wo’
chik chi b’anaj suub’, xik’ulik wo’ chik aloq taqeh ak’un, xikorjik b’aatz’, xi’okik
wo’ chik chi soon, re’ k’enb’ees, ma’ xrukuy ta wo’ chik ruse’eel eh xi’ooj wo’
chik rejeh; pan rukajpeech, xkinik’eej wo’ naq chik i b’anaj suub‘ yuq’unb’al
keh, xa re’ la’ ma’ aha‘ wach ta chik xk’ulik chaloq.
Re’ taqeh ak’un noq xkil chi ma aha‘ wach ta chik xk’ulik, xkiq’or reh i kik’een
chi ma’ ruti’b’isaj pan ruk’uxl, maj re’ keh xikahnik chi ruwach.
Ruuk’ i wilih, re’ taqeh asb’ees ak’un, Junb’aatz’ eh Junch’ob’en xkitoj ruwach
nik’ pa’ nimaal ma’ atoob’ ta xkib’an reh i kichaaq’.
KAMANIK
Yu’naak xakohlaaj chik rilariik wach i huuj wilih, chatz’ihb’aaj pan ahuuj re’ chih
jariik inpahqaljik aweh:
1 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj chih jariik xkik’ul taqeh ak’un.
2 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj chih jariik kib’ihnaal taqeh riih rumaam i k’enb’ees
Ixmukane.
3 Chatz’ihb’aaj pan ahuuj chih reet noq xikorjik b’aatz’ taqeh ak’un.
70
w
RE’RE’ KIKAMAJTAQEH
KIKAMAJ TAQEHAJAJPOQOM
POQOM
Re’Re’rukorjiik eheh
rukorjiik ruktiik wach
ruktiik ruwii’
wach ruk’achariik
ruwii’ juno’q
ruk’achariik tinamit,
jeno’q tinamit,re’re’
q’oreel chi
q’oreel chih jariik inkikamaneej wach taqeh rajk’achareel, wilkeeb’ chi
jariik rupaam
inkikamaneej wach taqeh rajk’achareel, wilkeeb’ chi rupaam i tinamit
i tinamit re’re’. Re’ taqeh rehreh wach kikamanb’al inkojarik
re’re’.ehRe’
intihqik pan ju’jun chi tinamit, re’re’ jenaj kamanik je’ ruuk’ incholjik
taqeh rehreh wach kikamanb’al inkojarik eh intihqik pan ju’jun chi
pan paat eh pan komonil kuuk’ taqeh tutb’ees ajawb’ees oon aha‘
tinamit,
wachre’re’
qeh,jenaj kamanik
ma’ ko je’ pan
ta qoj’ooj ruuk’tijinb’al
incholjik panrutijiljiik,
iib’ chi paat iraaj eh pan komonil kuuk’
ruq’orom
chi ma’ tokoom ta chalinaq taqeh kamanik wilih eh ruum ajre’ xtil qeh
taqehiraaj
tutb’ees ajawb’ees
ruq’orom, oonwilik
je’re’ noq aha‘ wach
ratob’il qeh, ma’taqeh
rub’anariik ko tachi qoj’ooj
unchelpan
i re’,tijinb’al iib’
ruum chi ruman i qana’ojb’al.
chi rutijiljiik, iraaj ruq’orom chi ma’ tokoom ta chalinaq taqeh kamanik wilih eh
Re’ taqeh chih jariik inqatiq’aa’, je’ rukab’ taqeh: ak’al xun, ak’al
ruum ajre’ xtil qeh iraaj ruq’orom, je’re’ noq wilik ratob’il rub’anariik taqeh chi
xoht, ak’al xuut, ak’al kulk, tz’apaab’ naah xun, k’ahaam, chiim, aab’,
unchelya’l,
i re’, ruum chi
mesb’al, ruman pohp,
chakach, i qana’ojba’al.
tz’aqaj xaan, b’anaj keem, b’anaj sehk,
korb‘isanik paat, re’ chi unchel na’ojb’al wilih, kamanik taqeh, kikamaj
eh to’b’al keh taqeh qatinamiit pan kik’achariik. Re’ wilih xik’acharik
wii’ taqeh qamaam qati‘t najtir q’iij eh re‘ wo‘ wilih kik’acharik wii‘
Re’ taqeh chih jariik inqatiq’aa’, je’ rukab’ taqeh: ak’al xun, ak’al xoht, ak’al xuut,
taqeh qatuut qajaaw yu’naak chi q’iij eh sut ye’aab’. Re’ taqeh Aj
ak’al Poqom wilik kikamaj
kulk, tz’apaab’ naahehxun,
kitz’a’nb’aal, xtil kehaab’,
k’ahaam, chiim, chi keh,
ya’l,xamesb’al,
inkitiq’aa’ i
chakach,
chib‘ih jariik inkamanik keh pan kiyuq’ul.
pohp, tz’aqaj xaan, b’anaj keem, b’anaj sehk, korb‘isanik paat, re’ chi unchel
na’ojb’al wilih, kamanik taqeh, kikamaj eh to’b’al keh taqeh qatinamiit pan
kik’achariik. Re’ wilih xik’acharik wii’ taqeh qamaam qati‘t najtir q’iij eh re‘ wo‘
wilih kik’acharik wii‘ taqeh qatuut qajaaw yu’naak chi q’iij eh sut ye’aab’. Re’ 71
taqeh Aj Poqom wilik kikamaj eh kitz’a’nb’aal, xtil keh chi keh, xa inkitiq’aa’ i
e
Re’ korsanik pohp eh mesb’al.
Re’ rukamanjiik wach i ye’janik pohp, nimaq mesb’al,

kok’ mesb’al eh wahlb’al inb’anarik ar chi kixilak taqeh
qas qachaaq’ Aj B’elejeeb’ Ju’ Yuuq’; wilik inkikorsaj
reh pan kipaat eh je’ wo’ reh k’aay pan tinamit Kaqkoj,
Munchu eh Chi B’aatz’.
Chi unchel wilih inkorjik ruuk’ ipak’ re’ ink’ihik pan tz’a’laj yuuq’ Chi Xooy.
Re’ b’anaj k’ahaam oon b’ark.
Re’ kamanik ruuk’ i sajkiih inb’anarik pan ruyuq’ul

i tinamit Kaqkoj eh Munchu. Ruuk’ rukamanjiik wach i
sajkiih inb’anarik i b’ark eh ruuk’ wilih inkorjik i rehreh wach
k’ahaam. Ruuk’ i K’ahaam inkorjik i ya’l, chiim, aab’, pitan,
toyk’ahaam eh je’ wo’ inqb’al reh keem. Re’ ya’l inkamanik
reh yak, ihqb’al jal, k’amb’al tz’iin pan ju’jun chi tinamit reh
qayuq’ul eh je’ wo’ pan tinamit Paxiil.
Kikorjik wo’ rehreh wach k’ahaam je’ rukab’ inkojarik

reh b’ak’b’al eh ihqb’al sii’, b’ak’b’al wakax eh wilik wo’
rukamaj i nimaq k’ahaam pan ju’jun chi tinamit.
Re’ b’anaj chakach
Re’ korsanik chakach inb’anarik pan tinamit Munchu, ar inkiyejaa’ nimaq chakach
eh kok’ chakach. Re’ nimaq inkamanik reh k’ayb’alinik, reh k’amb’al k’aay oon kiloq’
taqeh tuut, inkamanik wo’ chi reh k’olaab’ ixiim, jal eh kinaq’. Re’ kok’ chakach oon
almul inkamanik xa reh ye’aab’ wi’k.
72
r
Re’ keem
Pan rutinamitaal Chi B’aatz’ najtir cho q’iij

kana’maj i kikamaj taqeh tuut eh ixq’un, re’ taqeh
tuut eh ixq’un ki’okik chi keem eh inkitik’aa’ rukemjiik
i po’t aha’ inkikoj chi ruwach ruch’ikojal: re’ keej,
kaway, k’iix, ronxox, ikom, riij kulk, tz’ikin b’ak’imaj
xaq k’iib’, pa’lik arko, xa rehreh wach uhtz’ub’ eh
re’ taqeh po’t inkorjik rehreh kiwach: wilik chiim
po’t, piim po’t eh re’ kamanik wilih ink’uhtjik keh
taqeh q’ahxoq reh chi ma’ ne ta insahchik wach.
Pan qayuq’ul Poqomchi’ inb’anarik i keem pan tinamit Chi B’aatz’ eh je’ wo’ oq
ar Tamahun, re’ taqeh po’t kikorjik pan ju’jun chi ye’aab’, inkojarik eh ink’ayjik pan
tokoom chik tinamit, je’ pan kiyuq’ul Aj Poqom eh Aj Q’eqchi’.
Re’ taqeh inkojarik reh keem.
a) q’inb’al, aa) takaab’, b’) ch’iikb’al b’aaq, ch) ihqb’al keem, ch’) tz’ilub’, e)
suub’, ee) chohko’y, h) kemab’, i) nooq’, ii) xikinkeem, j) ruwa’ keem.
Re’ korsanik xun eh ikom ruuk’ ak’al
Re’ rukamanjiik wach i loq’laj ak’al inb’anarik pan tinamit Munchu eh je’ wo’ pan
ju’jun chi ye’aab’ reh i qayuq’ul Poqom. Re’ xtil inkikorsaj ruuk’ ak’al re’ ikom ruye’aab’
ha’, re’ emel reh b’uuch, xun reh k’uxb’al eh je’ wo’ k’atb’al poom.
KAMANIK
Yu’naak noq xana’b’eej chik rub’iral kikamaj taqeh qatinamiit Aj Poqom,

chatz’ihb’aaj pan ahuuj re’ inpahqaljik aweh:
. Chatz’ihb’aaj pan ahuuj jarub’ b’uhr wach i kamanik inkib’an taqeh Aj Poqom.
.. Chasik’ eh chatz’ihb’aaj chih jariik inkikamaneej taqeh quch Aj Poqom, pan

ju’jun chi tinamit.
73
t
RE’PAJB’AL
RE’ PAJB’ALXIB’ALB’AAH
XIB’ALB’AAH
Najtir q’iij xiyuq’u’jik i Junajpuhb’ eh Ixb’ahlamkeej reh chi nakiponiik

Xib’alb’aah, noq xiponik xipajarik kuum taqeh Rajawb’esilal i Xib’alb’aah.
Najtir q’iij xiyuq’u’jik i Junajpuhb’ eh Ixb’ahlamkeej reh chi nakiponiik Xib’alb’aah,
Uyu’maj
noq taqeh,
xiponik noqkuum
xipajarik xiponik xkik’aleneej
taqeh taqeh
Rajawb’esilal ajawb’ees eh xq’orjik keh:
i Xib’alb’aah.
Uyu’maj
- taqeh, noq
Hat taq xiponik xkik’aleneej
q’uhteel, taqeh
hiy taq hi’leel chi ajawb’ees eh xq’orjik
rupaam i ye’aab’ keh:
xqatiq’aa’ taq
aweh.
ªª Hat taq q’uhteel, hiy taq hi’leel chi rupaam i ye’aab’ xqatiq’aa’ taq aweh.
Xik’amarik rejeh pan q’eqomlaj paat kuum taqeh k’amal kiq’orb’al ajawb’esilal
Xik’amarik
eh ar rejeh
xye’jikpan q’eqomlaj
keh jenaj paat
rujiis i chaj ehkuum
ju’jun taqeh
chi siik’k’amal kiq’orb’al
chi kiju’junaal ajawb’esilal
eh xq’orjik keh:
eh ar xye’jik keh jenaj rujiis i chaj eh ju’jun chi siik’ chi kiju’junaal eh xq’orjik keh:
ªª Wilih taq junjiis achaaj ruch’ihil taq asiik’ asaqomb’aal taq, xare’ la’ manlik
wo’ chik wach noq na’aq’ahsam taq qeh iqal wahq’eq.
- Wilih taq junjiis achaj ruch’ihil taq asiik’ asaqomb’aal taq, xare’ la’
ªª Ma’xta reet. – inkih taqeh ak’un.
manlik wo’ chik wach noq na’aq’ahsam taq qeh iqal wahq’eq.
Xichalik taqeh ak’un noq xikahnik kutkeel xkikoj jenaj ruxik’il kaq’ix chi ruju’ jiis
chaj eh jenaj i kokay xkikoj chi ruju’ i siik’.
- Ma’xta reet. – inkih taqeh ak’un.
Xichalik taqeh ak’un noq xikahnik kutkeel xkikoj jenaj ruxik’il kaq’ix chi ruju’
jiis chaj eh jenaj i kokay xkikoj chi ruju’ i siik’.
74
y
Re’ taqeh k’amal kiq’orb’al ajawb’esil noq xkil chi xa saqom chik paam i q’eqomlaj
paat, xkiq’or pan kik’uxl: yu’naak xb’anarik keh ak’un.
Wahq’eq xiponik taqeh k’amal kiq’orb’al ajawb’esil k’amal keh, xik’amarik rejeh chi
kiwach taqeh Rajawil i Xib’alb’aah eh manlik wach i rujiis chaj ruch’ihil i siik’ xkiq’ahsaj.
Je’re’ xi’elik chi korik chi rupaam i pajooj xkojarik keh.
KAMANIK
Chatz’ihb’aaj Pan ahuuj:
1 Chih jariik xye’jik keh ak’un.
2 Chih jariik i b’ihnaal aha’ xiponik wii’ ak’un.
3 Chih jariik i pajb’al keh ak’un xye’jik.
4 Chih jariik xkib’an ak’un reh chi xi’elik korik chi rupaam i kipajb’aal xye’jik.
75
3
RE’ CHIKOPAQ WILIK KIB’IHNAAL PAN AJLANB’AL Q’IIJ MAYAB’
u
RE’ CHIKOPAQ WILIK KIB’IHNAAL PAN AJLANB’AL Q’IIJ MAYAB’
RE’ CHIKOPAQ
RE’ CHIKOPAQ WILIK WILIK KIB’IHNAAL
KIB’IHNAAL PAN PAN AJLANB’AL
AJLANB’AL Q’IIJ
Q’IIJ MAYAB’
MAYAB’
Pan ajlanb’al q’iij mayab’ re’ xkib’ehsaj chaloq wach taqeh qamaam qati’t
Pan Mayab’,
Panajlanb’al wilik
ajlanb’al kib’ihnaal
q’iij
q’iij mayab’taqeh
mayab’ re’ chikop ruum
re’ xkib’ehsaj
xkib’ehsaj chaloq
chaloqnoqwach
re’ keh
wach nkikoj
taqeh
taqeh wach chi
qamaam
qamaam re’
qati’t
qati’t
Pan ajlanb’al q’iij mayab’ re’ xkib’ehsaj chaloq wach taqeh qamaam qati’t
Mayab’, wilik kib’ihnaal
wilkeeb’
Mayab’, wilik taqehtaqeh
chi kib’ihnaal
qajunsuut chikop
wilik ruumre’noq
kiloq’il,
chikop re’ kehre’
kib’ihnaal
ruum noq nkikoj
taqeh wach chi
re’re’
chikopwach
keh nkikoj wilkeeb’
wilih:
chi re’
Mayab’,
chi qajunsuut wilik kib’ihnaal taqeh chikop ruum noq re’
wilih: chikop re’ wilih: re’
keh nkikoj wach chi
wilkeeb’wilik
chi kiloq’il,
qajunsuut re’ wilik
kib’ihnaal taqeh
kiloq’il, chikop re’taqeh
re’ kib’ihnaal
wilkeeb’ chi qajunsuut wilik kiloq’il, re’ kib’ihnaal taqeh chikop re’ wilih:
Re’ AAQ’: AAQ’:

Re’wilik wilikpan
rehtalil rehtalil pan kib’ihnaal
kib’ihnaal taqeh q’iijtaqeh q’iij b’ehsamaj
b’ehsamaj chaloq najtirchaloq
q’iij. najtir
q’iij. Re’ AAQ’: wilik rehtalil pan kib’ihnaal taqeh q’iij b’ehsamaj chaloq najtir
q’iij. Re’ AAQ’: wilik rehtalil pan kib’ihnaal taqeh q’iij b’ehsamaj chaloq najtir
q’iij.
Re’
Re’ KEEJ: KEEJ:
Re’re’
KEEJ: re’q’iij
q’iijre’
wilih q’iij wilih
wilih
wilik pech wilik
wilik
noq pech
pech noqre’
noq
re’ k’amal re’ k’amal
k’amal
kib’eeh kib’eeh
kib’eeh
taqeh taqeh
taqeh
haab’, hab’, chi
hab’,
chi kajkaj chi
kajkaj Re’
kajkajhaab’ KEEJ: re’
haab’insolk’ik
insolk’ikq’iij
chi wilih
chik’amaj wilik
k’amajb’eeh.pech
b’eeh. noq re’ k’amal kib’eeh taqeh hab’, chi
haab’
kajkaj insolk’ik
haab’ chi k’amaj
insolk’ik b’eeh.
chi k’amaj b’eeh.
Re’ TZ’I’: Re’ q’iij wilih runawalil i q’ataj q’orik.

Re’ TZ’I’:Re’
Re’TZ’I’: Re’q’iij
q’iijwilih
wilihrunawalil
runawalili q’ataj
i q’atajq’orik.
q’orik.
Re’ TZ’I’: Re’ q’iij wilih runawalil i q’ataj q’orik.
3
76 3
76 &
3
76 &
&
76
i
Re’ B’AATZ’:
Re’ B’AATZ’: ruman
ruman wo’wo’ kib’ihnaaltaqeh
kib’ihnaal taqeh q’iij,
q’iij, re’
re’rehtaal
rehtaalwilih inye’wik
wilih qehqeh
inye’wik
rub’atzariik kiwach taqeh q’iij eh k’acharik.
Re’ B’AATZ’:
rub’atz’ariik ruman
kiwach wo’ q’iij
taqeh kib’ihnaal taqeh q’iij, re’ rehtaal wilih inye’wik qeh
eh k’acharik.
rub’atzariik kiwach taqeh
Re’ B’AATZ’: rumanq’iij
wo’ehkib’ihnaal
k’acharik.taqeh q’iij, re’ rehtaal wilih inye’wik qeh
rub’atzariik kiwach taqeh q’iij eh k’acharik.
Re’ B’AHLAM: oon I’x. re’ q’iij wilih iruyew rehtaal taqeh ye’aab’ mayiijb’al.
Re’ B’AHLAM: oon I’x. re’ q’iij wilih iruyew rehtaal taqeh ye’aab’ mayiijb’al.
Re’ B’AHLAM: oon oon
Re’ B’AHLAM: I’x. re’
I’x. q’iij wilihwilih
re’ q’iij iruyew rehtaal
iruyew taqeh
rehtaal ye’aab’
taqeh ye’aab’mayiijb’al.
mayiijb’al.
Re’ TZ’IKIN: re’ ruq’ijil rupahqaljiik reh qaho’oob’ qalajeeb’.

KAMANIK
Chatz’ihb’aaj pan ahuuj:
KAMANIK
1 Pan mayab’, chih jariik rub’ihnaal q’iij re’ aqq’ ruchikopaal.
KAMANIK
KAMANIK
2 Pan mayab’, jarub’ q’iij wilik reh i poh.
3 Aha’ wilik taqeh chikop wilik kib’ihnaal chi paam taqeh q’iij mayab’.
2 Pan mayab’, jarub’ q’iij wilik reh i poh.
1 2Pan mayab’,
Pan mayab’,chih jariik
jarub’ q’iijrub’ihnaal q’iij re’ aaq’ ruchikopaal.
wilik reh i poh.
2 3 Aha’
Pan wilik taqeh
mayab’, jarub’chikop wilikreh
q’iij wilik kib’ihnaal
i poh. chi paam taqeh q’iij mayab’.
3
77
/
3
77 3
/
77 /
77
o
RE’RE’ RUMIQRISJIIK
RUMIQRISJIIK I WINAQ
I WINAQ
Re’taqeh
Re’ taqehTepew
TepewehehQ’uuq’kumatz,
Q’uuq’kumatz, re’ re’ Tz’aqool
Tz’aqool B’itool,
B’itool, xkimol
xkimol kiib’kiib’
panpan
ruq’eqomaal
ruq’eqomaal aq’ab’; xkiq’or
aq’ab’; chi chi
xkiq’or kiwach, xkik’ulaa’
kiwach, wachwach
xkik’ulaa’ kiq’orb’al eh xkireq
kiq’orb’al chi riij chi
eh xkireq
chih jariik narokiik chi rutib’kaal winaq, xa k’isiin naq chik iraaj reh chi naruk’uliik i
riij chih jariik narokiik chi rutib’kaal winaq, xa k’isiin naq chik iraaj reh chi naruk’uliik
loq’laj q’iij saqom, xa k’isiin naq chik iraaj reh chi nakik’olom kiib’ i loq’laj qak’een poh
i loq’laj
ruch’ihil taqehq’iijch’umiil.
saqom, xa k’isiin naq chik iraaj reh chi naruk’olom kiib’ i loq’laj
qak’een poh ruch’ihil taqeh ch’umiil.
ªª Nik’ wach noq miqrisjoq i winaq, re’ taqeh saqom kiwach ak’unb’ees, re’
Nik’ wach
- nakiye’wiik noq qahaa’
qawa’ miqrisjoq
ehi naruwih’iik
winaq, re’kak’uun
taqeh saqom
kixq’uun.kiwach ak’unb’ees,
re’ nakiye’wiik qawa’ qahaa’ eh naruwih’iik kak’uun kixq’uun.

Noq k’ahchi’ kipahqaam chi kiwach i wilih, xi’elik cho Paxiil eh Kayalha’ kijib’ chi
Noq k’ahchi’
chikop, re’ yaak,kipahqaam
re’ xojb’, re’ chi kiwach
k’erk’ eh re’i tz’ok,
wilih, kik’amam
xi’elik chocho
Paxiil eh Kayalha’
taqeh kijib’ chi
saq eh q’anjal.
Chi je’ wilih xkireq chih jariik naq nakib’anam naq wii’ rutib’kaal eh rukik’eel i winaq.
chikop, re’ yaak, re’ xojb’, re’ k’erk’ eh re’ tz’ok, kik’amam cho taqeh saq eh
Re’ taqeh saq eh q’anjal kayalha’ eh Paxiil xichalik, ye’aab’ aha’ yohb’aal kiwach i
q’anjal.
kikow, muuy,Chi je’rum,
pak, wilihtapa’l
xkireq
eh chih jariik Re’
riis kaab’. naq nakib’anam
Ixkik’ naq wii’
ruch’ihil Ixmukane rutib’kaal
xkike’ej wach eh
taqeh saq eh
rukik’eel q’anjal,Re’
i winaq. ar taqeh
xkesaj b’elejeeb’
saq eh q’anjal wach kayalha’
ha’. Re’ Tepew eh xichalik,
eh Paxiil Q’uuq’kumetz
ye’aab’
ruuk’ ruq’oril ixiim xkimiqrisaj i winaq; ar xkesaj rib’otz’aal eh chi rupaam i b’elejeeb’
aha’ yohb’aal kiwach i kikow, muuy, pak, rum, tapa’l eh riis kaab’. Re’ Ixkik’
wach ha’ xkesaj i ransil rukowiil.
ruch’ihil Ixmukane xkike’j wach taqeh saq eh q’anjal, ar xkesaj b’elejeeb’ wach
ha’. Re’ Tepew eh Q’uuq’kumetz ruuk’ ruq’oril ixiim xkimiqrisaj i winaq; ar xkisaj
rib’otz’aal eh chi rupaam i b’elejeeb’ wach ha’ xkesaj i ransil rukowiil.
78
RE’ QAKAMAJ I HOJ AJ POQOMCHI’
RE’ RE’ QAKAMAJ I HOJ
AJ AJ POQOMCHI’ 3
QAKAMAJ I HOJ POQOMCHI’ p
Re’ RE’
hoj QAKAMAJ
Aj Poqomchi’I HOJ
rehrehAJ wach i kamanik inqab’an, yu’naak q’iij inqil
POQOMCHI’
Re’ Re’
hoj hoj Aj
qasPoqomchi’
Aj Poqomchi’
taqeh rehreh
rehreh
qachaaq’ wach
chi wach
q’e’ i kiwach
kamanik
i kamanik
lahtz’ inqab’an,
inqab’an,
ruum yu’naak
yu’naak
i kamanik, q’iij
inqilinqil chi ko
q’iijqeht’aliim
maj
Re’
qashoj
taqeh qas Ajqachaaq’
Poqomchi’ rehreh
chi chi q’e’ wach
lahtz’ i kamanik
kiwach inqab’an,
ruum yu’naak
i kamanik,
majmaj q’iij inqilchi
qeht’aliim taqeh
taqeh qachaaq’
ruman q’e’
i kamanik lahtz’ kiwach
johtsb’al ruum
wach i iqak’achariik.
kamanik, ju’jun oq chi
qeht’aliim
Qil chikokamanik
ko
qas qachaaq’
ruman chi q’e’
i kamanik lahtz’ kiwach
johtsb’al wach ruum i kamanik, maj
i qak’achariik. qeht’aliim chi ko ruman i
ruman i kamanik
inqab’an: johtsb’al wach i qak’achariik. Qil Qil ju’jun
ju’jun oq oqchi chi kamanik
kamanik
kamanik johtsb’al wach i qak’achariik. Qil ju’jun oq chi kamanik inqab’an:
inqab’an:
inqab’an:
Wilik taqeh qas qachaaq’

WilikWilik taqeh
taqeh qasqas qachaaq’
qachaaq’
inkikamaneej wach i keem je’ rukab’
Wilik taqeh qas qachaaq’
inkikamaneej wach i keem je’najtir
rukab’
inkikamaneej wach
k’uhtamaj i keem
chaloq je’keh
rukab’ q’iij.
inkikamaneej wach i keem je’ rukab’
k’uhtamaj
k’uhtamaj chaloq
chaloq kehkeh najtir q’iij.
najtir
k’uhtamaj chaloq keh najtir q’iij. q’iij.
Wilik wo’ taqeh qas qachaaq’

WilikWilik
wo’ Wilik
wo’ wo’
taqeh taqeh
taqeh
qasqasqas qachaaq’
qachaaq’
qachaaq’
inkikamaneej ruwach i tik. inkitik i
inkikamaneej
inkikamaneej
inkikamaneej ruwach
ruwach
ruwach i tik. i tik.
i tik. inkitik
i i itolichaaj,
inkitik
inkitik
kinaq’, ixiim, k’uum, q’ohq,
kinaq’,
kinaq’, ixiim,
ixiim, k’uum,
k’uum, q’ohq,
q’ohq, tolichaaj,
kinaq’, ixiim, k’uum,
moch’ichaajq’ohq, wiliktolichaaj,
eh tolichaaj, chik ruman.
moch’ichaaj
moch’ichaaj
moch’ichaaj eh
eh wilik
eh wilik wilik
chik chik chik
ruman. ruman.
ruman.

WilikWilik
wo’wo’ taqeh
taqeh qasqas
kikamanik qachaaq’
qachaaq’
chi tiq’i’nik taq k’ooj, kok’
kikamanik
kikamanik chi chi tiq’i’nik
tiq’i’nik
ala’s eh taq
wilik taq k’ooj,
k’ooj,
chik kok’kok’
ruman.
ala’s
ala’s eh wilik
eh wilik chikchik ruman.
ruman.
kikamanik chi tiq’inik taq k’ooj,
kok’ ala’s eh wilik chik ruman.
3
79 )
3 3
79 79 ) )
79
0

inkikamaneej
Wilik wo’wach i k’im,
taqeh qasinkitiq’aa’
qachaaq’
Wilik wo’ taqeh qas
chakach, qachaaq’
taqehinkikamaneej
Wilik wo’puneet
taqeheh pohp.
wach qas qachaaq’
i k’im, inkitiq’aa’
inkikamaneej inkikamaneej
wach
taqeh wach i k’im,
i k’im, inkitiq’aa’
chakach, puneet inkitiq’aa’
eh pohp.
inkikamaneej wach i k’im, inkitiq’aa’
taqeh chakach,
taqeh chakach, puneet taqeh eh pohp. puneet eh pohp.
chakach, puneet eh pohp.

inkikamaneej
Wilik wo’ taqeh wach
qasi tz’ilom,
qachaaq’ ajsehk
taqeh,
Wilik inkitiq’aa’
inkikamaneejwo’ taqeh
wachi mexa,
qas tzunaab’
qachaaq’
i tz’ilom, ajsehkqas qachaaq’
Wilik wo’ Wilik wo’ taqeh
taqeh qas qachaaq’
ehinkikamaneej
taqeh,wilikinkitiq’aa’
chik ruman. wach
i mexa, i tz’ilom,
tzunaab’ ajsehk
inkikamaneej
inkikamaneej wach wach
i tz’ilom, ajsehk
i tz’ilom, ajsehk
taqeh, inkitiq’aa’
eh wilik chik ruman. i mexa, tzunaab’
taqeh, inkitiq’aa’ i mexa, tzunaab’
eh wilik chik ruman.
eh wiliktaqeh, inkitiq’aa’ i mexa, tzunaab’
chik ruman.
eh wilik chik ruman.

inkik’ihsaj
Wilikkok’
wo’kichikoop,
taqeh qas inkik’ihsaj
qachaaq’i
kixlaan, ahq, ak’ach,
Wilik wo’
inkik’ihsaj kok’ wakax
taqeh eh wilik
qas qachaaq’
kichikoop, inkik’ihsaj i
chik ruman.
kixlaan, ahq, ak’ach, wakax inkik’ihsaj
inkik’ihsaj kok’ kichikoop, eh wilik i
Wilik wo’kixlaan,
taqeh qas inkik’ihsaj
qachaaq’ kok’ kichikoop, inkik’ihsaj i
inkik’ihsaj
chik ruman.ahq, ak’ach, wakax eh wilik
kok’ kichikoop, kixlaan, iahq,
inkik’ihsaj kixlaan,ak’ach,
ahq, wakax eh wilik
chik ruman.
chik ruman.
ak’ach, wakax eh wilik chik ruman.
Wilik wo’ taqeh qas qachaaq’ k’ahchi’keeb’

chi wo’
Wilik tijinik taqeh
reh jeno’q
qaschik ak’ kamanik.
qachaaq’ k’ahchi’keeb’
chi Wilik
tijinikwo’ taqeh qas
reh jeno’q chikqachaaq’ k’ahchi’keeb’
ak’ kamanik.
Wilik wo’ taqeh qas qachaaq’ k’ahchi’keeb’
chi tijinik reh jeno’q chik ak’ kamanik.
Wilik chi
wo’tijinik
taqeh qasjeno’q
reh qachaaq’
chik k’ahchi’keeb’
ak’ kamanik.
chi tijinik reh jeno’q chik ak’ kamanik.
4
= 4
= 4
4
=
4 =
80 =
80 4
80 = 4
80 4
80 =
=
1
Wilik chik taqeh qas qachaaq’

k’ahchi’keeb’ chi kamanik
Wilik chik chiqachaaq’
taqeh qas
Wilik chik taqeh qas
cha’janeel qachaaq’
tinamit.
k’ahchi’keeb’ chi kamanik chi
k’ahchi’keeb’ chi cha’janeel
kamanik tinamit.
chi cha’janeel tinamit.
Wilik wo’ chik taqeh qas qachaaq’

Ajtz’ihb’ taqeh. Inkiyejaa’
Wilik wo’ wach
chik taqeh qastaqeh
qachaaq’
Wilik
huuj pan Ajtz’ihb’
qaq’orb’al. wo’ chik taqeh qas
taqeh. Inkiyejaa’ wachqachaaq’
taqeh
huujAjtz’ihb’
pan qaq’orb’al.
taqeh. Inkiyejaa’ wach taqeh
huuj pan qaq’orb’al.
KAMANIK
KAMANIK
Yu’naak chat’ihb’aal pan ahuuj:
KAMANIKYu’naak chat’ihb’aal pan ahuuj:
1 Kib’ihnaal ho’oob’ oq najtir kamanik inkib’an taqeh qas qachaq’ Aj
Poqomchi’.
1 Kib’ihnaal
Yu’naak ho’oob’
chatz’ihb’aaj oq najtir kamanik inkib’an taqeh qas qachaq’ Aj
pan ahuuj:
Poqomchi’.
1 Kib’ihnaal ho’oob’ oq najtir kamanik inkib’an taqeh qas qachaaq’ Aj Poqomchi’.
2 Kib’ihnaal ho’oob’ oq ak’ kamanik inkib’an taqeh qas qachaq’ Aj Poqomchi’.
2 Kib’ihnaal ho’oob’ oq ak’ kamanik inkib’an taqeh qas qachaq’ Aj Poqomchi’.
2 Kib’ihnaal ho’oob’ oq ak’ kamanik inkib’an taqeh qas qachaaq’ Aj Poqomchi’.
3 Chih jariik tikamanik wii’ i hat oon re’ awajaaw.
3 Chih
3 Chihjariikjariik
tikamanik wii’ i hat
tikamanik wii’ oon
i hatre’
oonawajaaw.
re’ awajaaw.
4
81 1 81
4
81 1
2
RE’ KILOQ’IL I CHIKOP

RE’ KILOQ’IL I CHIKOP
Junriim re’ k’isa ak’un Kaqb’ahlam rub’ihnaal, xik’ik rajiim chi ruwach i
Junriim re’ k’isa ak’un Kaqb’ahlam rub’ihnaal, xik’ik rajiim chi ruwach i rajaaw, noq
rajaaw, noq
xpahqaljik xpahqaljik
reh chih reh chih
jariik iruk’ul, jariik
re’ reh iruk’ul,reh
xruq’or re’i rajaaw:
reh xruq’or reh i rajaaw:
– ªChalik
ª Chalikweh
wehwajaaw,
wajaaw,xa xa re’
re’ nanuq’ojom
nanuq’ojom chaloq chaloqjenaj
jenaji chikop
i chikop wilik
wilik wulu’
wulu’ chichi
runaah
runaahjenaj
jenaji chee’.
i chee’.
– ªChih
ª Chihjariik
jariikchikopaal
chikopaalna’aq’ojom
na’aq’ojom chaloq ak’un.–inkih
chaloq ak’un. –inkihi ajawb’ees-
i ajawb’ees-
ª Jenajchikop
– ªJenaj chikopchi’k
ch’i’kiruq’or.
iruq’or.
ª Aha’wilik
– ªAha’ wiliki chikop,
i chikop,qil
qilchak’uhtaaj
chak’uhtaaj chaloq
chaloq weh.
weh.
ª Taq,qilqilchaloq.
– ªTaq, chaloq.–inkih
–inkihi ik’isa
k’isa Kaqb’ahlam-
Kaqb’ahlam-
Xchalik i k’isa ak’un xruchop rejeh chi ruq’ab’ i rajaaw, xi’elik rejeh chi riij i kipaat,
Xchalik i k’isa ak’un xruchop rejeh chi ruq’ab’ i rajaaw, xi’elik rejeh chi riij i kipaat,
noq noq
xiponik ruuk’
xiponik jenaj
ruuk’ nimlaj
jenaj nimlajchee’,
chee’,re’
re’ k’isa
k’isa ak’un xruk’uhtaajjohtoq
ak’un xruk’uhtaaj johtoqrehreh
i i
rajaaw, re’ chikop
rajaaw, iraajiraaj
re’ chikop naqnaq
ruq’ojom. Noqxril
ruq’ojom. Noq xrilrajaaw
rajaawi k’isa
i k’isaak’un,
ak’un, piich’
piich’ po’po’
naaknaak inchel
inchel i chikop
i chikop inq’orjik
inq’orjik reh.reh.
ª Ak’unre’
– ªAk’un re’chikop
chikopinawaaj
inawaaj naq
naq aq’ojom,
aq’ojom, piich’
piich’rub’ihnaal,
rub’ihnaal,yu’naak
yu’naakchaq’or
chaq’or
weh chih jariik rumahk chawach i loq’laj chikop.
weh chih jariik rumahk chawach i loq’laj chikop.
ªª Chawil jaaw, re’ chikop re’, xrub’an i ti’ reh jenaj i wuch’ihil pan qatijinb’aal.
– Chawil, ajaaw, re’ chikop re’, xrub’an i ti’ reh jenaj i wuch’ihil pan
–inkih i Kaqb’ahlam- 4
qatijinb’aal. –inkih i Kaqb’ahlam- 2
82 4
82 2
3
ªª Chih jariik xrub’an reh re’.

– Chih jariik xrub’an reh re’.
Re’ t’uch Kaqb’ahlam xruk’utjaaj reh i rajaaw chi re’ Re’ t’

i ruch’ihil junsolk’ xooj rejeh si’wiil ruch’ihil rutz’ii’ pan re’ i ruch’ih
k’ichee’, ink’ulik pan ruk’uxl, noq xelik rejeh xrub’iraj k’ichee’, in
ruq’orb’al i piich’. Noq xponik aha’ insi’wik wii’ i t’uch
ruq’orb’al i
ak’un jenaj i chee’ nim xtolonik chaloq eh manlik xrutoq
rooq i rutz’ii’, ruum i re’ xrukapaaj chi ruum i chikop ak’un jena
xq’orik chaloq. Re’ ajawb’ees xrureq chi riij chih reet xrutoq rooq
noq iraaj naq ruq’ojom i chikop eh xruq’or reh: chikop xq’o
reet noq ira
ªª Chawil leey, re’ loq’laj piich’ ma’xtaj rumahk chi
rupaam i ti’ xruk’ul rutz’ii’ awuch’ihil, maj re’ loq’laj – Chawil leey, re’ loq’laj piich’
chikop xruyew ruq’orb’al ye’b’al rehtaal reh awuch’ihil chi wilik naq jenaj
awuch’ihil, maj ire’ loq’laj c
ti’ k’axik pan rub’eeh. Xare’ la’ ruq’iij ma’ xrureq ta chi riij.awuch’ihil chi wilik naq jenaj
Aah, je’ oon re’ wajaaw, xa rehtaal po’ naq xruyew i loq’laj xrureqchikop,
ta chixare’
riij.
la’ re’ wuch’ihil ma’ reht’al ta naq.
- Aah, je’ oon re’ wajaaw,
Ruuk’ xq’orjik reh i t’uch Kaqb’ahlam ruum i rajaaw, xrureq chi riij chi re’
xare’ la’ re’ wuch’ihil ma’ r
taqeh loq’laj chikop ko ruman chi qeh, maj xrukoj rehtaal chi re’ piich’ ko
ruman reh ye’b’al rehtaal i ti’ k’axik ne nk’ularik. - Ruuk’ xq’orjik reh i t’uch Ka
taqeh loq’laj chikop ko rum
KAMANIK
ruman reh ye’b’al rehtaal i
Yu’naak xakohlaaj chik ilhujinik i k’utaaj wilih, chachaq’b’eej i ju’jun chi pahqaal
eh chatz’ihb’aaj pan ahuuj: KAMANIK
Yu’naak xakohlaaj chik ilhujinik i k’u

1 Chih jariik xruk’ul i ruch’ihil i k’isa Kaqb’ahlam. eh chatz’ihb’aaj wach ahuuj:
2 Ho’oob’ kib’ihnaal taqeh chikop looq’ chi aweh. 1 Chih jariik xruk’ul i ruch’ihil i k’isa K
3 Kib’ihnaal ho’oob’ oq chi chikop inkiyew rehtaal qeh chih jariikkib’ihnaal

2 Ho’oob’ ko maja’taqeh chikop
ink’ularik.
3 Kib’ihnaal ho’oob’ oq chi chik
ink’ularik.
83
83
4
RE’ RE’
KIPAAT KIYE’AAB’
KIPAAT TAQEH
KIYE’AAB’ TAQEHCHIKOP
CHIKOP
Junriim re’ keej, re’ ib’ooy ruch’ihil i kuuk, xkimol kiib’ eh xchalik ruti’kiil pan
Junriim re’ keej, re’ ib’ooy ruch’ihil i kuuk, xkimol kiib’ eh xchalik ruti’kiil pan kik’uxl,
majkik’uxl, majchik
k’ih naq k’ihtaqeh
naq chik taqehma’
i kuch’ihil i kuch’ihil
kilom tama’
naqkilom ta naq chik
chik kiwach. Noqkiwach.
xponik Noqi q’iij
xkiyejaa’ wach kikapeb’aal: re’ keej xruq’or keh taqeh i ruch’ihil chi ajwaal naq wach
xponik i q’iij xkiyejaa’ wach kikapeb’aal: re’ keej xruq’or keh taqeh i ruch’ihil chi
chi nakiq’oriik chi riij i k’axkilal wilkeeb’ naq wii’.
ajwaal naq wach chi nakiq’oriik chi riij i k’axkilal wilkeeb’ naq wii’.
ªª K’aleen wuchrutik Ajaw, chakuy taq numahk chi xatnuq’o’reej taq i hat xa
– K’aleen wuchrutik
ki’ib’ ixib’ chi q’orikAjaw,
inwaajchakuy taq numahk
taq awuuk’, qakoj taqchi xatnuq’o’reej
rehtaal, taqjohtoq
re’ naqojiik i hat xa
wii’ pan
ki’ib’ ixib’qak’achariik
chi q’orik iinwaaj
hoj chikop,
taq re’ hin k’ihqakoj
awuuk’, taqeh taq
wuch’ihil ma’ re’
rehtaal, wilom ta
naqojiik
chik kiwach, ma’ weht’al taj mi wilkeeb’ oon ma’ wilkeeb’ ta chik, xare’ la’
johtoq
weht’alwii’
i hinpan
chi qak’achariik i hoj chik
yu’naak q’iij k’axik chikop, re’ hin inqab’an,
i k’acharik k’ih taqehmaj
wuch’ihil
aweht’alma’
taq chi
wilom tare’ hojkiwach,
chik qojwih’ikma’
panweht’al
taq ruchamiil k’ichee’ eh
taj mi wilkeeb’ oonyu’naak ma’xtaj ta
ma’ wilkeeb’ chik
chik,
k’ichee’, reh qawa’ qahaa’, re’ ha’ k’ahchi’ ruchiqiik rooq. –inkih i keej-.
xare’ la’ weht’al i hin chi yu’naak q’iij k’axik chik i k’acharik inqab’an, maj
ªªaweht’al
Hoo’ koriktaqaweh,
chi -inkih kuuk-
re’ hoj xa ma’pan
qojwih’ik re’ taj
taqi hat inak’ul k’ichee’
ruchamiil aweh loq’laj keej,
eh yu’naak
je’ wo’ re’ i k’axkilal wilkooj wii’ hoj, ma’ k’ahchi’ taj ab’iram weh, re’ hin
ma’xtaj
ma’ nureqchiktak’ichee’,
chik aha’reh qawa’ wii’,
nanuwiriik qahaa’,
ma’xtajre’chik
ha’ numuuj,
k’ahchi’chiruchiqiik rooq. –
ti’ chi k’axik
inureq
inkih nuwa’ nuhaa’.
i keej-.
– Hoo’ korik aweh, -inkih kuukxa ma’ re’ taj i hat inak’ul aweh loq’laj keej,
je’ wo’ re’ i k’axkilal wilkooj wii’ hoj, ma’ k’ahchi’ taj ab’iram weh, re’ hin
84 ma’ nureq ta chik aha’ nanuwiriik, ma’xtaj chik numuuj, chi ti’ chi k’axik
inureq nuwa’ nuhaa’.
– Nim wach i qak’axkilal, je’ wo’ re’ 5
hin –inkih ib
k’olb’al wiib’, xsahchik wach i numuuj, re’ nu
ªª Nim wach i qak’axkilal, je’ wo’ re’ hin –inkih ib’ooy- ma’xtaj chik nuye’aab’
jale’ mi xnub’an nuwa’ nuhaa’ chi ruwach i q
k’olb’al wiib’, xsahchik wach i numuuj, re’ nuwa’ nuhaa’ ma’xtaj chik, xa
jale’ mi xnub’an nuwa’ nuhaa’ chi ruwach i q’iij.
Jun
Junk’aam chik kitik’aam q’orik chi kiwach chi kiwac
noq xooj kireq chi riij, chi re’ ti’ k’axik k’ahchi’ ti’ k’axik
kik’ulum, ma’ re’ ta keh kib’anik reh, re’ aha’ keh kib’
wach inyok’wik keh taqeh chee’ k’ahaam, inyok’wik
re’ aha’ wach ink’otwik ruwach i nimaq taq
re’ aha’
yuuq’ k’ixkaab’ k’ahchi’ ruk’uhsaniik wach i
nimaq ta
kik’achariik.
ruk’uhsan
Xkikoj rehtaal chi ma’ aha’ ta chik iruyew riib’ chi ne’ inkik’ol kiib’. Noq xkil sutlikeeb’
chik taqeh ruum ruk’ihaal chikop, chi kunchelaal inyot’ikXkikoj rehtaal chi ma’
pan kik’uxl, aha’
maj ta chikwo’
k’ahchi’ iruyew riib’ chi ne
naq chik kik’raam i ti’ k’axik, re’ k’ahchi’ ruq’orjiik. sutlikeeb’ chik taqeh ruum ruk’ihaal chikop, chi kunc
ªª Yu’naak ajik -inkih taqeh koxcheel chi chikopk’ahchi’
kehwo’ naq ichik
taqeh kik’raam
ruk’ihaal- i ti’ la’
inkih k’axik, re’ k’ahch
re’ hoj ma’xtaj qamahk chi rupaam i nimlaj ti’ k’axik wilkooj wii’, pan runaah
ajik aha’ wach k’ahchi’ ruk’uhlsaniik reh qapaat qaye’aab’
– Yu’naak ajik -inkihnarukahniik
taqeh koxcheel i chi chikop
ti’ k’axik, maj pan ruk’uxl i reh, re’ hoj ma’xtajre’qakamaj
hoj ma’xtajchi junpech,
qamahk chi ma’rupaam i niml
wilkooj ta oq chik i hoj, ko re’ ajik rehtaal mi ma’ hoj ruman
runaah chi keh.
ajik aha’ Qab’an
wach k’ahchi’ ruk’uhsa
taq chi q’uun chi qunchelaal, ko rehtaal aha’narukahniik
pa’ naqaponiik kuummaj
i ti’ k’axik, taqeh pan ruk’uxl i reh,
sachal wach k’acharik chi kiwach taq yuuq’ k’ixkaab’, qapahqaaj ta
junpech, ma’ wilkooj ta oq chik reh i i hoj, ko re’ a
Ajaw i qatob’jiik.
chi keh. Qab’an taq chi q’uun chi qunch
naqaponiik kuum taqeh sachal wach k’ac
Xa re’ wo’ chik i wilih xkiq’or taqeh chikop maj ma’ aha’ ta chik ne ki’ooj, ma’ aha’
ta ne nooj kiq’or i ti’ k’axik wilkeeb’ wii’. k’ixkaab’, qapahqaaj ta reh i Ajaw i qatob’jiik
Xa re’ wo’ chik i wilih xkiq’or taqeh chikop maj ma

aha’ ta ne nooj kiq’or i ti’ k’axik wilkeeb’ wii’.
85
85
6
KAMANIK
Yu’naak xakohlaaj chik ilhujinik wilih, chatz’ihb’aaj pan ahuuj:
1 Aha’ wilik taqeh chikop xkimol kiib’.
2 Chih jariik inkik’ul taqeh chikop.
3 Ho’oob’ kib’ihnaal taqeh chikop inawil chi k’ahchi’ rusahchiik kiwach chi
ruwach ayuq’ul.
4 Aha’ wach k’ahchi’ rusachwiik wach kipaat kiye’aab’ taqeh chikop inakapaaj
i hat.
86
7
RE’ ATI’T KIXLAAN

RE’ ATI’T KIXLAAN
Pan rukixlanb’aal
Pan rukixlanb’aal i jaaw Saqha’,
i jaaw Saqha’, xkib’an
xkib’an jenaj jenaj runimaal
runimaal wach
wach nimq’iij majnimq’iij
xipoq’ maj
taqeh rak’uun
xipoq’ taqeh i ati’t kixlaan.
rak’uun Chikixlaan.
i ati’t kunchelaal
Chi taqeh kixlaan xiwih'ik
kunchelaal taqeh ar, xsuqb’ik
kixlaan kik’uxl ar,
wilkeeb’
maj xa holohaq chik taqeh kok’ kixlaan xipoq’. Re’ ati’t kixlaan noq xpahchik, iqal
xsuqb’ik kik’uxl maj xa holohaq chik taqeh kok’ kixlaan xipoq’. Re’ ati’t kixlaan
iqal chi ruwach i junwinaq q’iij iril taqeh kok’ rak’uun ma’ xrukanaa’ ta junk’aam oq
noq xpahchik, iqal iqal chi ruwach i junwinaq q’iij iril taqeh kok’ rak’uun ma’
taqeh, yu’naak xa suq chik ruk’uxl chi kinaah taqeh kok’ rak’uun maj reht’aliim chi
xrukanaa’
nakik’ihiik ta junk’aam oq taqeh, yu’naak xa suq chik ruk’uxl chi kinaah taqeh
chi holohik.
kok’ rak’uun maj reht’aliim chi nakik’ihiik chi holohik.
Re’ ati’t kixlaan noq iril chi holohik i loq’laj qajaaw q’iij, iresaj chaloq taqeh chi riij
Re’ ati’t kixlaan noq iril chi holohik i loq’laj qajaaw q’iij, iresaj chaloq taqeh
paat reh chi nakiq’ixineem i rutz’a’kiil i q’iij, je’ wo’ k’ahchi’ chik ruk’amam taqeh chi
chi riij paat
riij kuhtb’al reh wach
keh nik’ chi nakiq’ixineem i rutz’a’kiil
je’ nakisik’im kiwa’ kihaa’,i q’iij, je’ kixlaan
re’ kok’ wo’ k’ahchi’ chik keh
xa suq chik ruk’amam
ojik
chitaqeh chi riij
riij i kituut, kuhtb’al
yu’naak xa keh nik’ wach
re’ k’ahchi’ je’ nakisik’im
kuy’eem i q’iij aha’kiwa’ kihaa’, re’
naruk’uhtjiik kehkok’
nik’kixlaan
wach xa
je’ suq
sik’ojchik
sa’haah.
keh ojik chi riij i kituut, yu’naak xa re’ k’ahchi’ ku’yeem i q’iij aha’
naruk’uhtjiik keh nik’ wach je’ sik’oj sa’haah.
Re’ ajawb’ees suq wo’ ruk’uxl chi runaah taqeh kok’ rak’uun, ruum iqal iqal inoq’ik
Re’ ajawb’ees
pan taq wahq’eq, xa suq suq
chikwo’ ruk’uxl
iruq’or pan chi runaah
ralaq taqeh
irub’an, kok’
maj re’ rak’uun,
iraaj chi noqruum iqal iqal
nakitijem
johtoq kiib’pan
inoq’ik taqeh
taqkok’ rak’uun,xanoq
wahq’eq, suqtehlik
chik ruwach iruk’am
ruq’or pan ralaqwo’ rejeh taqeh
irub’an, chiiraaj
maj re’ riij, chi
k’uhtb’al keh chi unchel
noq nakitijem johtoq nik’
kiib’nimaal
taqehajwaal wach reht’aljiik
kok’ rak’uun, rehruwach
noq tehlik pan kik’achariik.
iruk’am wo’ rejeh
taqeh chi riij, k’uhtb’al keh chi unchel nik’ nimaal ajwaal wach reht’aljiik reh pan
kik’achariik.
4 87
87 7
4 Ilhujb’al Poqomchi’ Pan jenaj q’iij xa suq chik rutz’a’kiil i lo
8
xruq’or keh taqeh kok’ rak’uun, chatiq’aa’ taq
Pan jenaj q’iij xa suq chik rutz’a’kiil i loq’laj qajaaw q’iij noq xsaq’ik eh xruq’or keh
wiij; Eeh inkih taqeh kok’ kixlaan xkitiq’aa’ rejeh
taqeh kok’ rak’uun, chatiq’aa’ taq awiib’ yu’naak na’awojiik taq chi wiij; Eeh inkih
re’ xk’amwik rejeh kib’eeh, maj re’ ineht’alinik
taqeh kok’ kixlaan xkitiq’aa’ rejeh kiib’ eh xkitahqeej rejeh i kajaaw re’ xk’amwik rejeh
kib’eeh, maj re’ ineht’alinik paam i ye’aab’ aha’wii’. Noq
xi’ooj xiponik
rejeh chi xiponik
wii’. Noq ri’sil nimaq taq chee’ xruq
chi ri’sil
nimaq taq chee’ xruq’or keh nik’ wach nakib’anam chi sik’oj xa
sik’oj sa’haah, sa’haah,
re’ wo’xaxruq’or
re’ wo’ keh i re’, re’ a
xruq’or keh i re’, re’ ajawb’ees xresaj rejeh riib’ pan chi reh chi kicheel.
kicheel.
Junk’aam
Junk’aam chik kokiik ar, noq xril jenaj i rak’uun
xa injumjutik chik xik’ik chi ruwach, xa inxupk’ik chik rak’uun xa
chi k’oloj riib’, tahqamaj ruum taqeh ras, chalik i xa inxupk’
ajawb’ees xooj rajiim aha’ wilkeeb’ naq wii’ taqeh
ruum taqe
kok’ kixlaan, noq xril jenaj mees chalik irub’an pan
aha’ wilke
kiye’aab’ aha’ wilkeeb’ wii’ taqeh i kok’ kixlaan,
re’ po’ inchel xyohb’isanik chaloq keh. noq xril j
kiye’aab’
Re’ imaas kixlaan, xpah’ik chi ruwach i mees
kixlaan, re
q’atb’al pan rub’eeh reh chi ma’ neel taj inponik
aha’ wilkeeb’ wii’ taqeh kok’ rak’uun. Noq xril i keh.
Re’ ajawb’ees kixlaan, xpah’ik chi
ajawb’ees, re’ mees xelik rajiim pan taq k’ichee’ ruwach i m
eh ma’ xrutz’aa’j ta chik taqeh kok’ kixlaan. ma’ neel taj inponik aha’ wilkeeb’ wii’ taqeh k
re’ mees xelik rajiim pan taq k’ichee’ eh ma’ xru
KAMANIK
KAMANIK
Yu’naak chi xakohlaaj chik ilhujinik wach i k’utaaj wilih, chatz’ihb’aaj pan ahuuj
i ju’jun chi pahqaal nb’anarik aweh:
Yu’naak chi xakohlaaj chik ilhujinik wach i k’uta
ju’jun chi pahqaal nb’anarik aweh:
1 Chih reet noq xkib’an nimq’iij i kixlaan.
1 Chih reet noq xkib’an nimq’iij i kixlaan.
2 Jarub’ q’iij xpahchik i ati’t kixlaan.
2 Jarub’ q’iij xpahchik i ati’t kixlaan.
3 Chih jariik xooj kib’an i kok’ kixlaan noq xiyohb’sjik chaloq.
3 Chih jariik xooj kib’an i kok’ kixlaan noq xiyob
4 Chih reet noq xooj kik’ol kiib’ taqeh kok’ kixlaan.
4 Chih reet noq xooj kik’ol kiib’ taqeh kok’ kixla
88
88
9
Kib’ihnaal taqeh quch Aj Poqom re’ xito’b’inik chi rilariik paam eh rutz’irariik riij i
huuj wilih.
Victor Manuel Jom Suram Aj Belejeeb’ Ju’Yuuq’
Rodrigo Tilom Jom Aj kaqkoj
Amalia Cal Xuc Aj kaqkoj
Guillermo Cristóbal Morán Jom Aj kaqkoj
Juan Bautista Mo Jalal Aj Munchu
María Concepción López Chó Aj Munchu
Gladys Elizabeth Mó García Aj Munchu
Miriam Elizabeth Caal Chó Aj Munchu
Carlos Gabriel Quej Isem Aj Chi B’aatz’
Irma Baten Itzep Aj Chi B’aatz’
Samuel Mac Tun Aj Tamahun
Hugo Humberto Bin Chá Aj Purulha’
Revisión de primera reimpresión año 2011.
Ricardo Morán Vin

Maurilio Juc Toc
Revisión de la tercera reimpresión año 2016

Ricardo Morán Vin
Maurilio Juc Toc
Jale’ taq aweh
89
q
Kib’ihnaal taqeh huuj xkamanik
Una Nueva Educación en Marcha, Modulo 1. Diplomado en elaboración de

Materiales Educativos –PROASE- PRODESA.
Los materiales Educativos y la Comunidad Módulo 2. Diplomado en Elaboración

de Mateirales Educativo –PROASE- PRODESA.
La Mediación Pedagógica. ESEDIR MAYAB SAQARIB’AL. Editorial Saqil tzij.

Guatemala. 2001.
Aprendamos a Aprender. ESEDIR MAYAB SAQAB’IRAL.
Hisrtoriasy Memorias Volumen II
Comunidad Étnica Poqomchi’. Universidad Rafael Landivar. UNICEF.
Tradición y Modernidad –lecturas sobre cultura Maya actual-. Universidad

Rafael Landivar. 1993. Guatemala.
Idioma Mayas y su Didáctica. ESEDIR MAYAB SAQAB’IRAL.
Guía de Investigación Lingüística en Guatemala. Seminario de Integración

Social guatemalteca.
Pedagogía Maya. ESEDIR MAYAB SAQAB’IRAL. Editorial Saqil tzij. Abril 2002.
Nuestra Cultura Maya. ESEDIR MAYAB SAQAB’IRAL.
Tuskemq’orb’al Poqomchi’ –Gramática Descriptiva Poqomchi’ - ALMG-

Comunidad Lingüística Poqomchi’. 2003.
Rub’iral Ruk’ihaal Wach Poqom Q’orb’al. OKMA-.
Korkemq’orb’al Poqomchi’. –ALMG- Comunidad Lingüística Poqomchi’.

Serviprensa. Guatemala. 2004.
90

Ilhujb - Al Poqomchi - Texto Lectura

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Ilhujb - Al Poqomchi - Texto Lectura

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

K’ULB’IL YOL TWITZ PAXIL

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

Mario Roberto Aguilón Crisóstomo

Julián López Camposeco

María de la Cruz Ramos

K’amal b’eeh: Ricardo Morán Vin Aj B’eleju’

Rajkamanoom Poqomchi’ Molaab’

Irma Yolanda Caal Có Nahineel kamanik Subcoordinadora de Programas

Revisión y corrección: Subcoordinación de Programas

KI’IB’ IXIB’ CHI Q’ORIK

REH RUB’EHSJIIK WACH I HUUJ WILIH

Aweh i hat Ajk’uht:

ªª Chi rupaam kihuuj nakib’anam chi unchel i tz’ihb’ inpahqaljik keh.

ªª Chi rupaam kihuuj nakitz’ihb’aam taqeh k’uhb’aal q’orik inq’orjik pan

RE’ KAQ IXIIM

RE’ TAQEH KOK’ CHIKOP

Chatz’ihb’aaj pan ahuuj i rajlanb’aal i chikop ruch’ihil i rub’ihnaal, je’ rukab’

Suq weh rub’irjiik

Ti’ irub’an weh noq inmahyik i ruq’orb’al i xaqchee’

Kiq’ehb’ik taqeh i q’ab’chee’

Junriim xrutahqeej rejeh

RE’ CHEE’ K’AHAAM

Loq’laj chee’ k’ahaam,

Jot’ik jot’ik irub’an i nimha’ awuum,

Re’ inay ink’acharik pan tz’a’laj yuuq’

Q’IJINIK Q’ORIK mi nawaaj atijem

Kinkamanik chi q’iij chi aq’ab’

Hin awajimem reh animq’iij

Hin awajimem reh animq’iij

Rax wiij eh nim i nuju’, c

RE‘ TUTB’EES AJAWB’EES

Tutb’ees ajawb’ees, rehtaliil k’acharik

RE’ TAQEH CHIKOP

Ruum suqkiil kik’uxl, re’

Re’ chee’ Re’ chee’

RE’ TAQEH CHIKOP, SUQTAAJ K’UXB’AL EH XA CHIH CHIK JARIIK.

chatz’ehtaaj chi korik taqeh ehtalil wilkeeb’ pan waqtz’u’k

chatz’ehtaaj chi korik taqeh ehtalil wilkeeb’ pan

1. Re’ kib’ihnaal taqeh chikop.

2. Re’ kib’ihnaal taqeh suqtaaj eh k’uxb’al.

3. Re’ kib’ihnaal taqeh i xa chih chik jariik.

Re’ Kaqch’umiil, xruq’or reh i rajk’uhtaneel

chaj ajiij suh ajiij

lol sahm iis

RE’ TAQEH MANLIK KIWACH Q’ORIK

Re’ hat keej na’ak’achariik eh na’awiriik nah taq yuuq’ k’

RE’ TAQEH WACH EH XAQ TIK MU’UUN

ipak’ Xaq k’ichee’ johm

tik b’ahlam iis

suutz’ k’uum kar

ooj talan k’isiis

pak uhtz’ub’ q’aaq’

iik puur jal

RE’ RUPISK’ANIIK RAXCHILI’L

Yu’naak ajik q’uun chik kinpisk’anik

reh wach nub’eeh

noq k’ahchi’ i jab’

kinelik chi b’ehik

maj tz’a’ i q’iij

kinooj xa kinpisk’anik chik

wilik pech xa muuj wach i q’iij

ruum inuk’ax chi unchel

Junriim k’ahchi’ chaloq i jab’ noq xinooj sik’ol nuwa’ nuhaa’