Está en la página 1de 98

CUENTOS Y RELATOS FILOSFICOS PARA COMPARTIR

10

PROYECTO DE ADAPTACIN Y ELABORACIN DE MATERIALES DIDCTICOS PARA TRABAJAR EL PROGRAMA FILOSOFA CON NIOS Y NIAS INDGENAS DE CHIAPAS

Autores
5 10 Juan Carlos Lago Bornstein (Universidad de Alcal. Espaa) Lilia Gonzlez Velsquez (UNACH) Teresa de la Garza Camino (Universidad Iberoamericana) Miren Itxaso Arias Arana (Universidad del Pas Vasco e ilustradora) Juan Carlos Ramrez Cruz (adaptador) Dania Luca Vidal Cruz (adaptadora) Juan Moreno Gmez (adaptador) Luca Ovando Daz (adaptadora) Rodolfo Lpez Sntiz (traductor)

Con la Colaboracin del Centro Psicopedaggico Universitario de la Facultad de Humanidades de la UNACH. de la Federacin Mexicana de Centros de Filosofa para Nios y del Centro de filosofa para Nios de Espaa. 15 Con el apoyo financiero de la Fundacin Ford travs del Fondo de Apoyo para la Educacin Intercultural Bilinge de la A. C. Innovacin Educativa.

LI AK EIL LA PROMESA

Los abuelos Jaguar


5

cuentan que el

cay en la trampa y ah toda la noche. Su

estuvo

enorme cuerpo sangraba por las heridas que se hizo al caer en el pozo.

Li muktotiletik tsloiltaik li mukta bolom tsuj yalel ta pets ja tey


10

oy sjunul akubal. Li smuk ta bektal chlok xchichel yuun syayijemal kalal ibaj ta chojolo.

El Jaguar se senta poca cosa, encerrado,


5

solo

sin

fuerzas.

Pensaba que ya nadie le tena miedo, que estaban contentos de verlo sufrir y sera mejor mora. Seguramente nadie vendr a ayudarme pens el Jaguar. si se

10

Li mukta bolom mu kusi bal cha-i sba, makal, stuktuk xchiuk chabal
5

yipal

cha-i.

Tsnop

ti

muyuk xa xi-el ta stojolal, ti ja xkuxet yontonik chilik chich vokol, ti jala lek ti me cham.

10

Muyuk

nan

buchu

chtal

skoltaun xi la snop li muk ta bolom.


15 7

la

maana

siguiente, por

un las

Hombre suplicante:

caminaba

veredas y escuch una voz dbil y


5

Squenme

de

este

hoyo!

Squenme! gritaba el Jaguar. El hombre se gui por los gritos, se acerc a la trampa y al ver al jaguar se sorprendi.

10

Ta jun som jun vinik yakal chanab batel ta be la jya-i ti oy buchu kun chkopoj tskan vokol: Lokesikun ti li ta jomol

banumil! Lokesikun! Ch-avan ti muk ta bolom. Li vinik ja te ibat ti bu oy ch10

avanik, nopaj batel ti ta pets, kalal la jyil ti mukta bolom chopolt iyai.

Scame ayudas

por favor! si no me el Jaguar.

me morir le dijo

desesperadamente
5

El Hombre se qued sorprendido al mirar al Jaguar.

10

Lokesun a vokoluk! Me mu xa
10

koltaune ta xi cham la jyal li muk ta bolom. Li vinik tsijil to ikom kalal la jyil li muk ta bolome.

15

11

Est bien, te sacar. Pero tienes que prometerme que cuando te libere, no me hars dao. S de
5

todas las muertes y perjuicios que haz provocado dijo el Hombre. De acuerdo, te de aqu prometo lo

que sea Pero scame de aqu!


10

Scame

antes que

muera!; No tengas miedo, no te har dao prometi con voz sincera el Jaguar.

12

Lek oy, ta jlokesot. Bayuk ja ta jkan cha valbun, ti kalal me la jkoltaot, muyuk kusi chopol cha
5

pas

bun.

Jna

stekel

ti

milvanemot

xchiuk

kusitik

chopol a pasoj. Xi li vinik.

10

Lek oy, ja ti kusi cha kane Lokesun ti lie! Lokesun ti lie ti mu to jk an xi cham! Mu xa xi, mu kusi chopol cha jpas be. Ja
15

jech la jyak ye li muk ta bolom.


13

El Hombre retir las ramas que cubran la trampa y extendi sus brazos, ayud al Jaguar a trepar y
5

salir. Una vez afuera, estir sus patas delanteras y mir para todos lados. Que bien me siento, ahora que

10

estoy fuera de ese pozo oscuro y sin compaa! Ah! tengo mucha hambre. Pero, t amigo, me la vas a quitar dijo el jaguar.

14

Li vinik la slokes li kom teetike ti ja smak li pets, la jyakb li skom, la skolt ta chkaji xchiuk chlok li bolom. Kalal ilok, la
5

xach sbab ok tak, ja toun la skel ta jujot. Toj lek chka-i jba ta na xchiuk chabal jchi-il! lie ti lokemun xa ti ta ikal chojolo Ah, to jechem chi vinaj chka-i. Voot kamik pajesbun li jvinal yuun ta jtiot-xi li muk ta balom.

10

15

Cuando el Hombre escuch esas


5

palabras se qued con la boca abierta, paralizado, lleno de miedo, el fro corri por su cuerpo y lo hizo temblar. T me dijiste que no me haras dao. Djame ir, yo slo te he ayudado dijo el Hombre.

10

16

Kalal la jya-i li kusi albat li vinik kachal y ikom, chayem xchulel, tsal yuun li xi-el, li sik xanab ta sbektal, ja ak nikuk.
5

La valbun ti mu kusi chopol cha pasbun. Iktaun batel, vu-un ja no ox la jkoltaot. -Xi li vinik.

17

El Jaguar lo qued mirando de pies a cabeza, camin a su


5

alrededor y se comenz a rer. Que burro eres, lo has credo, ahora voy a sus

pensabas que iba a cumplir mi promesa.


10

Por

descansar gru mostrando sus fuertes garras y afilados colmillos. pelando

18

Li muk ta bolom la skel ta yok kalal ta sjol, xanab ta xokon, jao


5

lik ta tseimol. To jbolot, ja la chun chaa, avaloj me ta jchun li kusi la jkal. Tana ta jkux konton, Avan chak ta ilel li stsatsal yipal yichak xchiuk xjuxbil tsutsop.

10

19

El Hombre mir alrededor y acerc a un Gran rbol.

se

20

10

Li vinik la skel ta jujot nopaj batel ta jun muk ta te.

21

Gran rbol, aydame

escapar de este Jaguar. Lo he liberado de la trampa y ahora quiere que yo le sirva de comida
5

grit el Hombre. El Gran rbol se enoj mucho cuando el Hombre le pidi ayuda: Por qu tengo que ayudarte? Soy un rbol frondoso, te protejo del sol y con mi sombra tu casa se encuentra fresca. Para tus abuelos fui un rbol sagrado y t slo piensas en hacerme lea contest el Gran rbol.

10

15

22

Muk ta Te, koltaun sventa chi jatav ta stojol li muk ta bolom lie. Ti ja la jkolt lokel li ta petse, tana ja tskan ti ako stuneson ta
5

sve-el Avan li vinik. Li muk ta te to j-echem ilin kalal la skan koltael li vinik: Kuchal ta jkoltaot? Ja kupil sba teun ti ta jmakot ta xkuxul kakal xchiuk li jkeobale lek siket la na. Sventa a muktotak ja to ox ichbilun ta muk li vote ja no ox cha nop cha pasun ta sixi li tee.

10

15

23

El Hombre comprendi que todo lo que le haba dicho era verdad. Mir con tristeza a su alrededor y
5

sus ojos se detuvieron en el Cerro.

24

Li vinik la jya-ibe smelol ti skotol li kusi la jyal ja melel. Chat yonton la skel ta Vits. ta jujot. Li sbek sat ja la skel batel li Muk
5

25

-Cerro, necesito ayudes de


5

que

me

escapar y

de este me

Jaguar. Lo he ayudado a salir la trampa ahora quiere comer dijo el Hombre. El Cerro, se miraba ms enojado que el Gran rbol. -Yo, no voy a ayudarte. Te doy
10

unas veredas seguras por donde caminar, rboles llenos de frutas y de pjaros, arroyos limpios y frescos donde beben agua todos los animales.

15

26

Mukta Vits, ja ta jkan cha koltaun sventa chi jatav ta stojol li muk ta bolom. Ja la jkolt lokel ta pets, li tana ja tskan stiun.
5

Xi li vinike. Li muk ta vitse, ja to j-echem ch-ilin ta kelel kuchal li muk ta tee. Vune, muyuk ta jkoltaot. Ja

10

kakojbot xanab, bu

lekil be bu xu cha noj vo ta lobajel li

teetik

xchiuk mutetik, sakil sikil beoetik chuchik stekel chonbolometik.


27 15

Y t qu has hecho por m? Con tu motosierra en segundos tumbas mis rboles y no conforme, tu hacha lastima el corazn de los
5

rboles; los animales del monte buscan otros cerros; los pjaros salen en bandadas y nunca ms regresan dijo el Cerro.

28

Li vote kusi a pasoj ta jtojolal?


5

kiloj cha xanab xchiuk a tuchom te, jlikel cha tuch li jtetak xchiuk li a vekele ta tsyayijesb yonton vitsetik; li li teetike ; li chonbolometik ta tetike tsaik yan

10

mutetike

stsobojsbaik

chlokik batel muyuk xa tsutik-o talel xi li Muk ta Vits .

29

El Hombre tuvo vergenza, inclin su cabeza reconociendo que el cerro deca la verdad. Entonces
5

se acord del Ojo de Agua.

30

10

Li vinike kexab, la snijan sba ti ja melel kusi la jyal li vits. Ja to un jul ta sjol ti oy jun Nio.

31

Ojo de Agua!, aydame a liberarme de este ingrato Jaguar o me comer el grit desesperadamente
5

Hombre.

Pero el Ojo de Agua no quiso ayudarle. No, no voy a ayudarte, eres injusto para conmigo, te doy agua tus siembras y cosechas, ropas, y t has hecho respondi

10

para beber, limpiar tu cuerpo y lavar tus mal uso del agua, me llenas de jabn y de basura furioso el Ojo de Agua.

15

32

Nio!, koltaun ta jpojel jba ta stojol li muk ta bolome me mooj ta xi stiun chat yonton avan li vinik.
5

Li Nioe muyuk la skan tskolt. Mooj, muyuk cha jkolt, ja chopolot xchiuk vuun, chkabot vo sventa a ts unubal, sventa juchel, cha pok- a bektal xchiuk cha chuk a ku. Li vote jachopol a tunesoj li voe, cha nojesun Nio.
33

10

ta

vok

xavon xchiuk

kaep Ja jech ch-ilin takab li

El Hombre suspir por tercera vez. Saba que lo que deca el Ojo de Agua
5

tambin

era

cierto.

Solo, abandonado, pens que nadie le iba ayudar. En ese momento pas por ah un Conejo.

34

Li vinike laj sjik yonton ta yoxival velt. Ti ja snaoj ti ja melel kusi la jyal li Nioe.

10

Stuk, jipbil, la snop ti muyuk buchu chkolta. Ja to un jelav tey jun tul.

35

Qu

pasa? Por

qu

ests

asustado? si es un da hermoso dijo el conejo. Le cont que haba ayudado a escapar al Jaguar y ahora se lo iba a comer. Verdad que sto no es justo? dijo el Hombre. Ummm, no puedo creer lo que acabas de contar. Me gustara escuchar que dice el Jaguar.

10

36

Kusi oy? kuchal xi-emot ta jmek? Ti ja jun lekil kakal Xi li tul. La jyalb ti
5

la skolta lokel ta

pets li muk ta bolom li tana ja chti- yuun ch-cham ta vinal Lie mauk jech? Xi li vinik. Ummm, mu jchun chka-i li kusi la chapbun. Ja ta jkan ta xka-i kusi ta xal li muk ta bolom.

10

37

Si,

es

verdad!.

Promet

no

hacerle dao admiti el Jaguar. Pues cumple entonces tu

palabra dijo el Conejo. Pensndolo bien, me es el

momento de vengarme; son sus


10

hermanos quines

quieren

cazar al acercarme al pueblo y fueron ellos quienes prepararon la trampa respondi furioso el Jaguar.
15 38

Jech, ja melel!. La jkak ke ti mu


5

kusi chopol ta jpasbee bolom.

Xi li

Tanae chun la kope Xi li tule. Jnoptik lek ja yorail ta jpak


10

jkex, ja sbankiltak ti ta skan tsmilikun kalal chi nopaj ta jteklum, ti bolom.


39

batel

ja la smeltsanik li

petse ch- ilin la jyal li muk ta

Entonces, fueron sus hermanos quienes cavaron la trampa en la que caste. Y este hombre, te
5

liber. No entiendo nada, mejor mustrame cmo ocurri exactamente dijo el Conejo. Eso es fcil dijo el Jaguar y dio un salt haca la trampa.

10

40

Ja sbankiltak la sjokik li petse ti bu la baj yalel, cha-a. Li vinik lie, ja la skoltaot. Mu xka-i be smelol, jalek akbun kil kuyelan i-xu xi li
5

tul.

10

Ja kun ma tajxi li muk ta bolom bit batel bu oy li pets.

41

Ensame cmo estabas dijo el Conejo. Yo estaba aqu tirado deca el


5

Jaguar

rpidamente

el

conejo volvi a tapar la trampa.

42

Ak bun kil kuyelan to ox oyot xi li tul. Vune li toox javalun xi li Mukta


5

bolom Ta anil li tule la xcha mak li petse.

43

Djenme Juro
5

salir, gritar

aydenme! dao Jaguar. el

no a

hacerles

comenz

El Conejo mir al hombre y le pregunt: Hermano


10

Ahora

qu

vas

hacer?

44

Akik lokun, koltaikun! Ta xkak k mu kusi chopol ta jpas voxuk, Lik avanuk li muk ta bolom. Li tule la skel li vinik, la sjak be : Vankilal Tana kusi cha pas un?...

10

45

46

LI YECHOMAL Y LI VOE LAS VOCES DEL AGUA

47

I Si nos sentamos frente a un quedamos ro y vemos y

fijamente el agua que corre sin parar y nos quietos, entonces podemos ver escuchar su tremenda voz y su gran fuerza. Lo viv hace poco, cuando una maana sal a caminar por el monte; de repente, escuch que alguien me llamaba varias veces. Era una voz que sala de no s dnde, que vena desde muy lejos, lenta y pesada, como la neblina que camina y
15

10

abraza todo lo que toca. Luego, un sonido como de olla de barro quebrada que se le escapa el agua. Despus fue ms fuerte, se escucharon truenos, que hicieron temblar a la tierra atrs de esas lomas.
48

20

Kalal chi jchotiutik ta yeloval jun ukum xchiuk


5

ti me ta jkeltik tukta jmek li voe ti ja ch-anilaj ti muyuk spajem xchiuk ti me tsijil chi jkom, ja xu chikiltik xchiuk chkaitik li smuk ta nuk xchiuk li stsatsal yipal. Ja achto la jkil jech, ta jun som li lok ta xanobal ta tetik; ja to un, la jka - i ti oy buchu ep ta velt chi yike. Ja jun eil ti mu jna bu chlok tal, ti ja to jnom chtal, lumal tok. Ja to un, oy kusi ibak kuchal sjepelul lumal bin ti ja yakal chlok yalel. Ta tsakal ja to jtsots ibak, yich aiel yechomal chauk, ti ja la snikes li banumile, ja yich aiel ta nom pat vits.
49

10

kunkun xchiuk alubem, ti ja

chanab xchik tsmey stekel ti kusi tspik kuchal


15

20

Entonces se desataron los vientos y le sigui un fuerte silbido que pasaba entre los rboles. Las nubes negras sobre mi cabeza se juntaron y dejaron caer un aguacero, que pareca que no
5

terminara nunca, inund y arrastr lo que encontr a su paso.

50

Ja yuun tom ikti ja la stun batel jun tsatsal xuxubajel ech jelabel ta teetik. Li ikal tok la stsom sbaik ta yakol jol ja to un lik jun tsatsal vo, ti muyuk spajem yiluk, la snojes ta vo
5

xchiuk la xjoch echel ti kusi la sta ta sbe.

51

II As se form el arroyo, que se hizo grande y se llam ro. Siempre trae algo el ro y hay que saber escucharlo para entender los secretos del
5

agua. Por largo rato mire que ese ro colrico, ahora era una suave corriente de agua que acariciaba y pula a las piedras. Me puse a pensar que despus de ser piedras grandes, filosas y duras, ahora ya se miraban buenas, mansas y redondas. Tambin pude ver que a las orillas del ro, se juntan los rboles que crecen grandes y frondosos, donde las garzas hacen sus nidos; el agua sube en el platanar; crecen, se doblan y parece que sus grandes racimos bajan a beber agua; las flores se miran en el agua y el ro est lleno de peces.

10

15

20 52

II Ja jech la spas sba ta beo, muk la spas sba ti ja la sbiin ukum. Ja jmek oy kusi chich tal li ukum, ja skan jnatik xchikintael sventa
5

chkaibetik smelolal li kusi snakoj li voe. Lek jlikel la jkel, ti pukujil ukum tana ja xa jun kunk un yipal be o ti ta xixtolan xchiuk ta smeltsan li tonetik, ja to lik jnop ti muktik tonetik to ox tana ja xa ta kelel lekil kupil sba bolboltn. Xchiuk la jkil ti ta ti ukum, ta stsomsbaik li teetik ti ja muktik kupil sba, ti ja tey tspas stasik li jti sip mutetik; li vo chmuy ta lobolaltik; chchiik, chpuxkij xchiuk li smuktik kep sat, kochak chyalik ta yuchel vo; li nichimetik tskel sbaik ta yut vo, li ukume ja noj ta chin choyetik.

10

15

53

El ro camina mucho, por donde pasa recibe nombres, se detiene a descansar en remansos, a
5

veces se oculta y sale en manantiales o cascadas, siempre nos habla. El ro me hizo recordar la historia de un hombre anciano y sabio, que hace mucho tiempo habl del espritu del agua; l deca que era el origen de la vida y todas las cosas.

10

54

Li ukume to j-echem xanab, ti bu chjelab ja chakbik sbi, ja chpaj sventa chkux ta ti ukum, bakintik tsnak sba, chlok ta nioetik, ta xchijchun vo, ja jmek ta skoponutik.
5

Li ukum ja la sjulesbun ta jol jun vone loil ayej yuun jun mol bijil vinik, ti ja vone kopoj yuun xchulel li voe ti ja chakbe xkuxlej stekel li kusitik oy.
10

55

III El anciano viva en un lejano pueblo llamado Mileto, cerca del mar. A Tales, que es como le llamaban al anciano de Mileto, lo consideraban
5

sabio porque hizo la prediccin de que durante un da la tierra se oscureca dejando al pueblo entero en las sombras. Tambin tena fama de sabio y hbil negociante

10

porque, con sus estudios sobre el cielo y las estrellas, haba logrado pronosticar una temporada de buena cosecha, mucho antes de que sta se diera; eso le permiti rentar a bajo precio todos los molinos de su pueblo, pues no era tiempo para moler y los guard hasta el

15

tiempo de levantar la cosecha. Entonces, como todos tenan mucho que moler y nadie tena molino, fueron todos con el sabio Tales para que les rentara los molinos.
20 56

III Li mol vinik ja tey to ox nakal ta jun namal lum ti ja sbiinoj Mileto, nopol ta tsel nam. Li Tales, ti ja jech chalbik li mol vinik likem ta Mileto, ja
5

sbiinoj bijil vinik ja ti ja la spas yalel ti kusi ja xu chkot ta pasel, la jyal ti jun kakal chikum li banumile, ta yaxinal akubal chkom li snujul jteklum. Ja chalbik bijil vinik xchiuk anil jchonolajel, yuun la schanoj be smelolal yalel yuun li vinajel xchiuk li kanaletik, ja kuchem yuun yalel ti jalek chlok li kusi stsunojik, ti ja skan to ox xak ti lie; ja ti, la slok chamun ta yalel stojol, stekel li choetik oy ta slumal mauk toox yorail li juchnej, la snak ja to kalal kot yorail stsobel li tsunubil. Ti ja stekelik ep kusi chjuchik ti ja muyuk buchu oy xcho, stekelik ibatik xchiuk li bijil vinik Tales sventa yuun ch-chamunbeik li choetik.
57

10

15

20

Tales, rent los molinos al precio que l quiso, as demostr su habilidad de comerciante.

Pero lo curioso era que el sabio Tales, siendo tan inteligente y listo para hacer negocios, no era
10

rico, porque no era su propsito, sino el amor al conocimiento. De esta manera, demostraba a los burlones (quienes hablaban de l, porque siempre estaba pensando o estudiando), que el conocimiento es de gran utilidad cuando se sabe usar para resolver problemas. As dio a conocer su fama de sabio y filsofo.

15

58

Tales, la jyak ta chamunel li xchoe ta stojol slokobil ti kuxi la skane, ja jech la jyak ta ilel li sbijil kuchal jchonolajel. Ti kusi mu xich aibel smelolal ja ti bijil vinik Tales, ti to jbij sventa yuun chonolajel, mauk jkulej, ja ti mauk ti kusi snopoj, ti kusi skupinoj ja ti snopel sbijil. Ja jech yelan, chakbe yil li buchutik chlabanvanik (buchutik
10

chkopojik ta stojol, ti jmek yakal snopel xchuk xchanel), ti kusi jnatik ja to jtunel kalal jnatik stunesel sventa ta jchapantik jkoptik. Ja jech la jyak ta ojtikinel ti sbijil.

59

IV A Tales, el de Mileto, se le poda ver por las calles de su pueblo caminando y pensando, como si tuviera algo muy importante que
5

resolver y

siempre iba platicando solo. La gente lo respetaba y a veces le teman por su gran sabidura; otros no le entendan bromas, pensaban que estaba loco. Una noche, cuando Tales miraba a las estrellas, se cay en una zanja y la gente burlarse de l diciendo: -Cmo es que quieres saber lo que pasa en los cielos, si no puedes ver lo que est pasando por tus pies? Estas palabras llenaron de tristeza el corazn de Tales, ya que la gente no poda ver, ni darse cuenta que el cielo y la tierra se juntan y que es muy difcil distinguirlos en el horizonte.
60

y le hacan

10

comenz a

15

20

IV Li Tales, likem ta Mileto, ja xu chich kelel yakal ta xanobal ta sbelal slumal xchiuk yakal snopel, ti kalal oy kusi tsots ta smeltsan, ja jmek yakal
5

chloilajbal stuk. Li risanoetik yichojik ta muk, bakintik chiik- yuun ti sbijil; yantik mu xaik be smelolal tspasbik ixtoloil, tsnopik ti likem xchuvaj. Ta jun ikosil, kalal Tales yakal tskel li kanaletik, baj yalel ta jun bikit be o, li risanoetik likik ta slabanel, chalik: - Kuxi cha kan cha na ti kusi yakal chjelab ta vinajel, ti mu xa vil ti kusi yakal chjelab ta vok?

10

15

Ti loiletik lie laj yat- yonton ti Tales, ja ti risanoetik mu nom.


20 61

xilik, ti vinajel

xchiuk li

banumil tstsom sbaik ti ja to jvokol ta ilel ta

V A Tales, le gustaba pasar las tardes sentado en el acantilado donde poda ver el mar en toda su extensin. Le gustaba caminar y nadar en los
5

ros, donde observaba la fuerza del agua en las grandes corrientes que arrastran todo a su paso; tambin se pona a pensar que esa misma agua ya tranquila, pueblo. beneficiaba a los habitantes de su

10

Cuando Tales se acostaba boca arriba sobre la hierba mojada, observaba la profundidad del cielo, se imaginaba que ste deba ser de agua. Crea que en las nubes se guardan las palabras y
15

cuando llueve bajan a platicar con las aguas de la tierra. El sabio pensaba que haba un espritu del agua que sostena y alimentaba a todas las cosas, que permaneca aunque todo cambiara.
62

20

V Li Tales, to j-echem skupin chotol ta jujun malkakal ti bu ja xu tskel li ku smukul li nabe, to jlek xa-i xanobal xchi'uk nuxinajel ta
5

ukum, ti bu ja xu tskelbe yipal li voe ti ta muktik beoe ti chjoch skotol ti kusi tsta, xchiuk tsnop ti voe ja kuxulik-o ep risanoetik ta slumal. Kalal Tales chjab skeloj muyel ta tuxul yaxaltk yakal skelel yibel ti vinajel, ja tsnop ta sjol ti lie ja xu spas ta vo. Ja yaloj ti tey ta toketike tsnaksba loiletik, kalal chak voe chyalik ta loil xchiuk li voetik ta banumil.

10

15

Li bijil vinik tsnop ti oy jun xchulel li voe ti ja stsakoj skotol li kusi oy, ti skotol chakbe sveel, ti ja xu tey x-oy manchuk skotol tsjelsba.
20 63

VI Para el filsofo Tales, el agua era el elemento principal de la vida: sin agua la semilla no da fruto, se muere, se enfra y se seca; el agua
5

puede ser dura como la roca o ligera como el viento. Todo alimento que come el hombre y los animales tiene humedad. El calor que genera vida siempre es un calor hmedo, como el aliento, que es un reflejo de la humedad interna de los seres vivos. La sangre es lquida como el agua; el hombre, en la alegra y en el dolor, cuando goza y se esfuerza, es hmedo, y el agua est siempre presente a lo largo de su vida. Las hmedas palabras del ro, me hicieron recordar esta historia, al contemplar por largo rato la corriente del agua. Me pregunto: Hasta dnde llegar?, si ser la misma agua que veo pasar?

10

15

20 64

VI Sventa li bijil Tales, li voe ja to jtunel sventa kuxlejal: Me chabal voe li tsunubil mu xak sat, ch-cham, tsikum xchiuk chtakij; li voe ja xu
5

tspasb tsots kuchal jun ton, anil kuchal li ike. Skotol belil kusi tslajes li vinik, li chon bolometik oy xyaxal, li xkixnal kuxlejal ja jun xkixnal xyaxal, kuchal li jom eil, ti ja jun nam yuun li xyaxal yutil stekel li kusi kuxulik. Li chiche ja jech kuchal vo; li vinik, ta xkuxet ontonal xchiuk ta yipal xkuxul, kakal yakal ta yutsilal xchiuk chakbe yipal, ja xyaxal, li voe ja jmek te oy ti ku sjalil xkuxlej. Li xtuxlej xyaxal li ukum, ja la jyakbun slujes ta jol li loil maxil li kalal la jkel jlikel li yipal stsatsal li voe. Ta jakbe jba Bu to van kalal chkot?, me jaunoox van li vo chkil chjelav?

10

15

65

Veo un vapor que sube hasta llegar a las nubes. Alguien bebe agua, alguien se baa Ser que el agua que vi en mi ro, era la misma que Tales
5

haba contemplado en su mar o en sus ros?, y si hoy, despus de varios siglos, regresaba desde la ciudad de Mileto para contarme sus secretos o los secretos de la vida? Si nos sentamos frente a un ro y nos quedamos viendo fijamente el agua que corre sin parar, podemos ver y escuchar su voz hmeda llena de secretos.

10

15

66

Chkil chmuy jun sjom chkot kalal ta toketik. Oy buch chuch vo, oy buchu ch-atin. Ta jakbe jba li vo la jkil ta j-ukume ja ban ti la jyil Tales ta yukum ta snam?, li ta na lie, ep ta vo vinik
5

javil tsakal, ja yakal tsutalel ta slumalil yuun Mileto sventa la jyal sloil me sloilal li kuxlejal? Me chi jchot ta yelobal jun ukum xchiuk me tuk taj keltik li vo ch-anilaj muyuk spajem, ja xu jkeltik xchiuk chkaitik xtuxul- noj ta nakal kopetik.

10

15

67

68

SVITSAL MAXETIK EL CERRO DE LOS MONOS

69

I A mi abuelo le de
5

gusta contar donde en

historias viven el l y

cerros se

encantados,

sombrern, la mala mujer y los brujos que los transforman lo ha animales. siempre tiene bastante aprecio por el Cerro de Monos, caminado tiene mucho afecto por los animales, y arroyos; dice que todo era

10

rboles

muy bonito. No creo eso que dice, Le dije a mi abuelo yo no veo en plantas. esas eran que

estos cerros tantos animales y


15

historias irreales. tocamos es verdadero?

Lo que cuenta, me

confunde Ser que slo lo que vemos y

20

Se sent en su silla y me dijo:

70

Te

voy

contar

la

historia

de

un

cazador

de Oxchuc. Una tarde,

sali a

buscar venados en el Cerro de los Monos. Cuando lleg al Cerro, su perro ya no lo


5

segua, lo busc hasta la noche y no lo encontr. El cazador so que le decan:

71

10

I Li Jmuktot ja to jlek xa-i xchapel sloil yayejal kuxul vitsetik, ti bu nakalik li jsemet pixol, me xpakinte xchiuk j-akchameletik ti tskatajes sbaik ta chonbolometik. Lijmuktot ja to jlek skupinoj li svitsal maxetik, ja echem ta koj xanabem tey xchiuk skupinoj li chonbolometik, teetik xchiuk beoetik, ta xal ti skotol lie to jkupil sba. Vune mu jchun li kusi jutbil kop taj, muyuk bu xkil- li ta tetike ep chonbolometik xchiuk tsilel amnaltik. La jkalb li jmuktot li loil ayej taj ja jutbil, ch-ilin ta jmek sat la jyalbun ti ja melel. Kusi cha chap ja chchay konton, ja to un la sjakbun Me ja no ox van li kusi chkiltik xchiuk ta jpiktike ja van melel? Chot ta xil, ja to la jyalbun.

15

20

25

30

Ja ta jchapbot sloil yayejal jun jnutsolajel vinik ta Oxchuc. Jun malkakal, lok sael tetikalchij ta Svitsal Maxetik. Kakal ikot ta Vits, ti stsi-e muyuk tijil echel, la sa ja to kalal och akubal muyuk la sta.
72

Li jnutsolajel vinik vachinaj ti ja jech albat:

73

Para
5

cazar debes pedir permiso al prender slo as velas, incienso a y tu soltaremos

Cerro, rezar; perro. El

cazador

rez,

prometi

pedir

10

permiso para cazar y as regres con su perro a casa. Un da, el cazador se fue a la montaa; el perro ladr y corri tras un venado hasta atraparlo. Contento con el venado se fue a su casa. El cansancio lo domin y se durmi; cuando despert, busc a su perro y no lo encontr. Fue entonces cuando se acord de su promesa. Asustado, pedazo de llev velas, que
74

15

20

incienso, enterr

un para

tambor hecho con la piel del venado y un carne,

compartirlo rezar:

con

el

Cerro

comenz

75

Sventa kantil

yuun xchiuk ja

xu a no

chanutsolaj pom, ox cha jech

ja

skan cha kanb li vits, cha tsan a


5

kopon xu

kajvaltik;

jkoltakutik la tsi. Li
10

jnutsolajel

vinike

la

skopon

kajvaltik la skan ti ako sutesbatuk li stsi. Li jnutsolajel xu vinike la Ja skopon jech sut

kajvaltik la jyak
15

ye ti bayuk tskan

sventa

tsnutsolaj.

echel xchiiuk stsi ta sna. Yan kakal, li jnutsolajel vinike, bat ta


20

tetik;

li

tsie

lik

avanuk,

lik

anilajuk ta spat jun tetikalchij jato ti kuch yuun stsakel. Xkuxet yonton ikot Tsal ta li sna ta xchiuk
76

stetikalchij. to un och

lubel,

ja

svayel;

kalal

julav,

la

sa

li

stsie, muyuk la st. Jul ta sjol ti kusi yakoj-o ye. Xiem, la jyichbal jun
5

tampol

pasbil kantil,

ta pom

nukulil xchiuk

tetikalchij,

jutem beket la smuk svent tskomont xchiuk li Vits kajvaltik: ja to lik skopon

77

T,

el mi

dador, para ti

el

guardin te pido

de

los te

animales, ofrezco
5

mis

alabanzas;

humildad,

perdn,

que tu castigo no me alcance. Creo que las palabras salen sinceras de tu corazn. Deca. Era una voz que naca en la copa de los rboles ms grandes. As termina sta historia dijo el

10

abuelo y se qued pensativo. Ahora, se ya por ha nadie eso el enojado, respeta Cerro quedan a de la los

15

naturaleza, Monos

pocos

rboles y los animales huyen. La montaa nos abandona, la tierra ya no produce y


20

sufrimos

de sequa.

78

Voot, cha vak, ti ja cha kel ta


5

toyol, jkab xchi

sventa uk mu

voot me

li

jkejoje, jkanbe li a

cha

kaboltael,

cha staun

pertn kastiko

chkak k cha jchab xchiuk chkichot ta muk.


10

Javan

li

kope

lek

chlok

ta

vonton, xi la jyal. Ja jun yechomal eil chlok talel ta muktik teetik. Ja jech tsuts li loil xi li jmuk`tote Tana muyuk xa buchu ayej lie xichta muk

15

ja tsijil tsnop .

li kusi x-ayan, jechoxal li Svitsal Maxetik ilinem, jutuk xa teetik komem,


20

li chonbolometik chjatavik. Li tetik tskomtsanutik, li banumil mu xa xak, aboljbatik ta takinal.

79

II Abuelo, montaas aventuras creer


10

usted de lo

cuenta de

historias brujos

de y

encantadas,

cazadores. que no podemos

Quisiera ver ni

entender lo que me cuenta, pero Cmo en tocar? respuesta. Hay te sale en


15

dijo el joven, esperando una que vivir lo que lo tu corazn

dice,

practicar

que ah nace y t corazn

palabras, entonces, respondi

habla. Deja que mi historia entre en tu corazn mi abuelo. S, pero pngase en mi lugar. Para que pensar en cosas que no tienen sentido? Que caso tienen de los los rezos y las ofrendas cazadores

20

desorientados? Lo que vale la pena para m, es lo que puedo ver y tocar. dijo el joven.
80

Las

cosas no se hacen nada ms por que ponindole ganas agarrar ese

hacer, sino que debe de haber una razn. Cundo piensas dinero, puedes y al trabajo vas a tener buena cosecha y
5

pensamiento

comprar cosas con l?

dijo mi abuelo.

81

II Muktot, yuun
5

vote

cha

chap

loil yuun

ayej j-ak

kuxul

tetik, xchiuk

chameletik

kusi

spasojik

jnutsolajel viniketik. Ja ta jkan ta xka-ib smelol li kusi cha chapbun... Kuxi xu ta jchuntik li kusi mu xu jkel jpiktik? Xi li kereme, tsmal
10

jun stakobil. Oy jun be, ja skan xa kuxi jech

kuyelan chal li a vontone, ja skan xa pas li kusi chvok xchiuk chlok ta


15

kope,

li

vontone

chkopoj

cha-a.

Ako ochuk li jloil kayej ta vontone. Takab li jmuktot.

Jech, ja skan xa vakaba ta kavil.


20

Kusi stu-o ta jnoptik kusitik muyuk smelolal? Kusi sventa li skoponel kajvaltik xchiuk li kusitik chakik li
82

chuvaj nutsolajel viniketik? Li kusi lek sventa vune ja li kusi stak jkel jpik . Xi li kerem.

Li kusitik chich pasel mauk no ox chich yipal pasel li jech, cha yuun nop cha cha van oy sat xa smelolal. Kalal amtel vakbe xu

lokes

tsunubiletik
10

xchiuk

takin,

tsak li snopobil taje xchiuk xu xa man kusitik? Xi li jmuktote.

83

Ya le entend! Con ese pensamiento no puedo comprar cosas, es decir, no me sirve de nada ese pensamiento el joven.
5

grit qu

S sers burro! Cuando piensas vas a hacer tocar en ese momento tu

con tu cosecha, no puedes pensamiento;

pero te sirve para saber qu hacer con lo que vas a ganar. Te pregunto: Te
10

hace

feliz

pensar,

que

vas

poder que estas s a mi

comprar lo que tanto quieres ahora al resolver Ya y se qu ves hacer como a cuando el de

tengas dinero? Se te alegra el corazn, pensando?


15

corazn Aunque dijo

habla,

siente

travs

nuestra

imaginacin que

pensamiento. parece real.

nuestro alrededor no aparezca nada de lo pensamos, abuelo


20

como burlndose.

84

La verdad s. Pero no es real! Y slo nosotros joven. Ah! Que muchacho tan necio Dale con lo mismo! Y qu, t no eres real? Qu no ests aqu hablando conmigo? Acaso estoy pensando que que no es
10

lo

podemos

ver

dijo

el

eres un sueo? Sabes

as. Yo existo, estoy aqu

dijo el abuelo y se qued pensativo.

85

La

xa

jka-i

smelol!

Xchiuk

li

snopobil taj mu xu jman kusitik, mu kusi xtun-o ku un li snopobil taj Avan li kerem.
5

Ja jech bolatot. Kalal cha nop li kusi cha pas xchiuk li a sat a tsunabaltik, mu xu xa pik ta yorail li snopobil a vune, ja jtunel a vuun,
10

sventa

cha

na

kusi

cha

pas

li

ku

yepal a kanal. Ta jakbot: Ja xkuxet a vontn cha nop ti ja xa xu xa man xchiuk ch-oy a vuun li kusi cha kan ta jmeke kalal me ayan a takin? Mu
15

xkuxetuk-o a vonton, me chapaj kalal yakalot snopel? A vil xa kuyelan li ontonal chkopoj, chkaitik ta snopel xchiuk snopobil kuuntik, manchuk me mu kusi oy ta jpat jxokontik ti kusi ta jnoptik, melel. Xi chlabanvan.
86

20

ta li

kutiltik jmuktot

ja kochak

xkolaj yakal

Ta melel jech. Mauk van ta melel! Ja noox vutik xu jkeltik. Xi li kerem. Ah! ja pimil kerem, ja kool jech xtok! Li vote mauk melelot? Me mu muyuk vuun? li Me oyot cha loilaj ta xchiuk jnop me yakal van

vaichilot? A naoj ti mauk jech. Li


10

vune ja jna lek ti oyun xchiuk li oyun. La jyal li muktotil, tsijil ikom snopel. III El abuelo crea que su nieto, no

15

entenda lo valioso que es escuchar las palabras del corazn y lo llev al Cerro para explicarle Al el significado a a en la de la historia.
20

llegar

montaa, El por

extendieron sus chamarras, fogata joven y se comenzaron empeaba


87

hicieron una platicar. aceptar

verdadero slo lo que poda ver y tocar. La pltica fue intensa. A pesar de los esfuerzos comprenda
5

del que y se

abuelo, las

el

joven cuando

no las

historias

guardan

sabidura

entienden IV

escuchamos con el corazn. Antes de dormirse, el abuelo le dijo: S,


10

qu

ests

cansado.

Pero

es

necesario que comprendas que las voces de los antepasados, estn aqu. Cuando uno se empea en creer slo lo que ve y toca, corre el peligro de perderse. Te pregunto: Lo que tocas, los otros lo en tu pueden tocar igual que podramos nuestras preguntas, tus abuelos hablar, si no la palabras? escucha t? Crees que creyramos voz de Medita estas y la de

15

corazn, que lleva mi sangre


20

dijo el anciano. Acomod III


88

las cobijas y se quedaron dormidos.

Kalal la jyil li muktotil ti mu xaib smelol ailel li li smom skop sventa stuel la chich jyik ontonal,

echel ta Vits sventa chalb smelol li


5

kusi chal li loil ayej. Kalal kotik ta tetike, la ski stasik, la stsan skokik, likik ta loil yan velt, li kerem ja noox chchun li kusi stak kelel pikel. Li loil ja jalij. Ja yakoj svokol li muktotil xchapel, li kerem mu xa-ibe smelolal ti loil ayej snakoj bijilal, ti ja xu xich aibel simelol kalal ta jchikintatik ta kontontik.

10

15

IV Kalal skan to ox xvayik, li

muktotil la jyal:
20

jnaoj cha ba-ibe

ti lubemot. Ja ta jkan ti smelol ti


89

yechomal

li

antivoetik ta vonee, li oyik. Kalal jano ox ta jchuntik li kusi xu jkel jpiktik, jaxiel xu xi jchay. Ta jakbot: Kusi cha pik, li yantik
5

xu spikik kuchal voot? Me javan xu xi jpokoj kalal mu jchuntik li jkoptik? Nop li kusi cha jakbot, aib y la vonton, ti yichojbal li chichel xchiuk a muktotak Xi li ja mol. La xpixsbaik ta kulalchij,

10

vayalik komik.

90

La noche

era tranquila.

El joven comenz a soar que caminaba en la


10

montaa;

los

rboles Escuch sombra

gigantes gritos se y

bailaban a su alrededor y las sombras parecan quiso fantasmas. correr. La vio que algo se acercaba, tuvo miedo y fue acercando, hasta que logr distinguir

15

que era un venado con enormes cuernos; sobre su lomo, un musculoso cazador. El joven quiso escapar, pero se encontr con un perro negro.

20

Qudate quieto y pon atencin a las voces se escuch.


91

Soy el que aliment a tus abuelos, me amaron y respetaron, ahora recibo malos tratos.
5

Le

dijo Fue

con

voz

fuerte cuando

y el

desapareci.

entonces

joven despert.

92

V Ja tsijil li Li kerem ta li akobal. vaichinuk ta ti ja li

lik

yakal xchiuk

xanobal snakobal

tetik;

muktik teetike ch-akotajik ta xokon xkolaj kuchal pukuj. La jyai avanel xchiuk la jyil ti
10

oy kusi chnopaj talel, ja xi tajmek ti ja tskan xa ox chlok ta anil, li snakobal ja nopaj talel, ja to ti la jyil ti ja jun tetikalchij muktik xulum, ti ja xkuchoj talel ta spat

15

jun muk ta jnutsolajel vinik. Li kerem ja kan jatavuk, ja to la

sta jun ikal tsi. Tsijil koman, chikinta lek li

20

yechomal eil yich aiel.

93

Ja

vuun la ta

ti

la

jmalkintas xchiuk ja

a la

muktotak, jyichikun isak

skanikun muk, Jao tana kalal

chkich li

chopol kuxibinel. Albat tsots ta jmek


5

chay.

ijulav

kerem.

94

VI En la madrugada el joven comenz a buscar al abuelo y ste se haba ido a


5

sembrar. Abuelo! gritaba Abuelo! Dnde ests? desesperado.

Al ir corriendo, dio un mal paso, cay, rod hasta el fondo de la barranca y


10

qued

inconciente. VII

Cuando recobr el sentido no poda creer


15

lo y

que

vea: o

rboles

llenos Pens por

de que el se

frutas estaba dio

muchos

animales. medio

soando

menso

golpe que recibi, palp su cuerpo y cuenta de que estaba despierto.

Eran tan hermoso lo que vea en mis


20

pensamientos que parecan reales Dijo el joven. Abuelo: Me cuentas otra historia?
95

96

VI Li ta som iklumantik li kereme lik sa


5

li

muktotil,

batem Bu

xa

ox

ta Chat

tsunubajel. Muktot! Muktot! oyot? yonton ch-avan. Kalal yakal ta anil, jach yok, baj,
10

balalij yalel ta yutil jomol chen ja chayem yonton ikom. Vll Kalal jul ep xchulel, mu xchun noj La ta snop li sat ti kusi xchiuk tskel: teetik

15

chonbolometik.

yakal ta baich o me chayem yonton ta skoj li majel la jyiche, la spik li sbektal,


20

ja

to

la

jyil

ti

julabeme. Ja to jkupil sba li kusi snopobil kune Xi li kerem.


97

chkil ta melel.

ti ja xkolaj

Muk`tot, me cha chapbun yan loil ayej?

98

También podría gustarte