Está en la página 1de 5

SUFIJOS VERBALES

1. La aproximativa. El genitivo -spa, se realiza en dos formas de hacer la


acción. Como sigue:
 Aproximativa anticipatoria. El sufijo -spa, expresa un proceso previo
respecto a la acción del verbo principal, que subordina al otro. (que
traduciría; DESPUES DE.)
Ejemplos:
o Ñuqa llamk’a-spa sayk’uni
o Yo me canso después de trabajar
o Qam taki-spa waqanki
o Tú lloras después de cantar
o Pay mikhu-spa jamun
o Él/ella viene después de comer
o Ñuqanchik tusu-spa jamunchik
o Nosotros venimos después de bailar
o Ñuqayku llamk’a-spa jampuyku
o Nosotros nos venimos después de trabajar
o Qamkuna tuku-spa puñunkichik
o Ustedes duermen después de terminar
o Paykuna ri-spa kutimunku
 Aproximativa simultánea. También el sufijo -spa, tiene una connotación
importante, por cuanto la acción se realiza en la misma circunstancia del
hecho, en otras palabras dos verbos se ejecutan al mismo tiempo de
manera simultánea.
Ejemplos:
o Mikhu-spa asikunki te ríes comiendo
o Waqa-spa ripun se fue llorando
o Mamay mikhu-spa asikun mi mamá comiendo ríe
o Ñañay waqa-spa takin mi hermana llorando canta
2. Sufijo condicional. El sufijo de subordinación -pti que significa
“cuando” o “si” establece una acción condicional de una persona a otra,
en beneficio o a favor del otro y de manera conminatoria.
Ejemplos:
o Pay puklla-pti-n pukllasaq si juega él/ella voy a jugar
o Qamkuna tusu-pti-ykichik jamusaqku
o Cuando bailan ustedes vamos a venir
o Ri-pti-ykichik risunchik si van vamos a ir

3. Inductivo. Este sufijo derivacional del verbo, -yku, indica movimiento


de fuera hacia adentro.
Ejemplos:
o Apa-yku-y llevar adentro
o Pusa-yku-y conducir hacia adentro
o Kuti-yku-y regresar/ volverse
Rimaykuna - oraciones
o Nuqayku t’antata irqikunaman apa-yku
o Nosotros llevamos pan a los niños (sentido regresivo)
o Qharikuna chakraman upyanapaq yakuta apa-yku
o Los hombres llevamos agua para tomar en el sembradío
o Warmikuna mikhuna wayk’uq kuti-yku
o Las mujeres regresamos a cocinar comida
4. Deductivo. Este sufijo derivacional del verbo -rqu, indica movimiento de
dentro hacia fuera.
Ejemplos:
o Wikch’u-rqu-y arrojar hacia afuera
o Qhawa-rqu-y ver afuera
o Jicha-rqu-y echa hacia afuera
o Rimaykuna - oraciones
o Khuchiman mikhunata wikch’u-rku-y
o Al chancho bota la comida
o Pedro jaqay runata qhawa-rku-y
o Pedro fíjate a aquella persona.
5. Oscilativos. El sufijo es -ykacha, se utiliza con verbos que indican
acción en diferentes direcciones, vale decir sin dirección única.
Ejemplos:
o Puri-ykacha-y caminar sin rumbo
o Apa-ykacha-y llevar de aquí para allá
o Thama-ykacha-y camina sin ganas de un lado a otro
o Rimaykuna - oraciones
o Runa chakra ukhupi puriykachan
o La gente dentro el sembradío camina de aquí para allá
o Mamay mujuta apaykachan
o Mi mamá lleva la semilla de aquí para allá.
6. Recíproco. El sufijo es -naku, indica acción o efecto de ayuda de manera
recíproca, en provecho de uno y del otro, también tiene laconnotación de
una acción en perjuicio de los actores.
Ejemplos:
o Rima-naku-y dialogar
o Maqa-naku-y pelearse
o Rimaykuna - oraciones
o Turaykiwan llamk’anaykipaq rima-naku-y
o Para trabajar dialogue con tu hermano
o Jaqay qharimasiykiwan maqa-naku-y
o Peléese con tu compañero.
7. Progresivo. El sufijo es -chka, en castellano corresponde a los sufijos (-
ando, -endo) expresa la realización o ejecución del verbo en el momento
en que se habla, otros lingüistas también conocen con elnombre durativo
o inconcluso.
Ejemplos:
o Tusu-chka-n está bailando
o Asiku-chka-n está riendo
o Rimaykuna - oraciones
o Isiku umachakinmanta tusu-chkan
o Isidoro está bailando de cabeza
o Waway pastawawawan puklla-chkan
o Mi hija está jugando con su muñeca.
8. Frecuentativo. El sufijo es -paya expresa la reiteración del proceso
verbal.
Ejemplos:
o Asi-paya-y reírse constantemente de alguien
o Much’a-paya-y besar constantemente a alguien
o Puklla-paya-y jugarse constantemente de alguien
o Jaqay sipasata asipayay ríase de aquella joven.
9. Desiderativo. El sufijo es -naya, tiene la connotación en que consiste en
el deseo o inclinación sobre algo.
Ejemplos:
o Waqa-naya-y tener ganas de llorar
o Malli-naya-y tener ganas de probar.
o Turiya-naya-y tener ganas de molestar
Rimaykuna - oraciones
o Unqusqata rikuspa waqa-naya-ni
o Viendo al enfermo tengo ganas de llorar.
o Saqra allquta rikuspa turiyanayani
o Viendo un perro malo deseo molestar
10. Continuativo. El sufijo que se practica en la comunicación es -raya,
expresa continuación. Ejemplos:
o Kicha-raya-y permanecer abierto.
o Unqu-raya-y estar permanentemente enfermo
Rimaykuna - oraciones
o Machaywasip punkun kicharayasqa kachkan
o Está permanentemente abierta la puerta de la casa de borrachería
o Mario ch’ujuwan unqurayan
o Mario continuamente se enferma con la tos
RUWAYKUNA /ACTIVIDADES
Con los sufijos verbales aprendidos recientemente, completa las oraciones
- Ñuqa papawkiwan ………………………………………..
- Antuñu warminwan urquman……………………………….
- Tatanqa yakullawan uyanta ………………………………..
- Jacintaqa wawanta yachaywasiman …………………………….
- Isikuwan, Mariyawan chakrapi ……………………………………….
- Kay warmiqa ……………………………………………….
- Iskay waynqakuna papawkiwan …………………………………….
- Chay papata …………………………………………………………….
- Kay uramanta yakuta ……………………………………………………….
- Mamayqa raymimanta ..................................... chayamun.
- Tukuyninyku… ..................................... rirqayku.
- Ñuqanchiqqa pay ......................................... ripusun.

Con cada uno de los sufijos aprendidos traduzca al quechua estas oraciones.

Después de trabajar iremos


………………………………………………….
Cantando iremos
…………………………………………………………..
Cuando vengo, nadie viene
……………………………………………………………
Llévatelo adentro
……………………………………………………………
Fíjate si viene
…………………………………………………………….
Estaremos caminando aquí
…………………………………………………………….
Mírense entre ustedes
…………………………………………………………….
El/ella está caminando
…………………………………………………………….
A ella imítalo
………………………………………………………….
Cada rato quieres bezar nomas
…………………………………………………………….
Cada vez te enfermas nomas
……………………………………………………………

También podría gustarte