Está en la página 1de 29

Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel

SALLANI
1 SALLANI QILLQANAKA QILLQANAKA
UÑT’APXAÑÄNI

LAS VOCALES

Asu Isi U ta
LURAWINAKA (Actividades)
Arunaka ullarasa, jamuqapxañäni (Dibujaremos, leyendo las palabras)

Achila Ikiña Uma

Anu Ispa Ulu


CUADRO FONÉMICO EN LENGUA AYMARA

Las consonantes Q, QH, Q' y X , junto a las vocales: i, u , forman


morfemas; donde la vocal /i/ se pronuncia como [e] y la vocal /u/ se
pronuncia como [o], a estos lo denominamos sonidos alófonos, por
exigencias lingüísticas y motivaciones estéticas.

Qhananchasa: b, c, d, e, f, g, h, o, v, z, qillqanakaxa janiwa aymarana qillqasxiti.

pág. 2
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel

JISK H A R A SJA MA A R SU Y IR I SALLANI


2 PÄ C H ’ A Q A
QILLQANAKA
JISKHARAYIRA
UÑT’APXAÑÄNI

Jilïri Yänaka Chiküru

Pä ch'aqa ( ¨ ) La diéresis
PARA SABER

ä = [aa] Mäki Rápido La diéresis se escribe


sobre las vocales: ä, ï, ü.
Al pronunciar se alarga
como si fuera “doble
ï = [ii] Pusïri Cuarto lugar
vocal”.
Además, cumple varias
ü = [uu] Kurmüru Día sábado funciones en su
estructura gramatical.

THAKHINCHIRI (Funciones)

Juri Jüri LA DIÉRESIS


Mojado Vapor de agua caliente - Cambia el significado

Manq’a Manq’ä
Comida Comeré - Verbaliza a sustantivos

Uta + anqa Utänqa


Patio de la casa - Union de dos palabras
-
Mayana Mäna - En reducción de “ya”
En otra oportunidad
Mä yant’a, (Pág.19)
P ANIPURA AYMARA CH’IKHI
3 ARU
YATIQAPXAÑÄNI
TAQI KUNASA PAYATA JIKIKIPTI
Todo proviene de dos

Laka ispillumpi
Phasa Saphi Phuju
Limo Raíz Fontanela

P'ari Lup'iña P'ujsa


Chúcaro Pensar Harinoso

ARUSKIPAÑA (Dialogar)
A. Aski urukipanaya kullaka Buenos días hemana
B. Aski urukipanaya jilata Buenos días hemano

A. Kullaka kamisaki  ¿Cómo estás hermana?


B. Waliki jilata  Bien hermano

A. Sutimasti  ¿Tú nombre?


B. Siskatwa, jumansti  Soy Francisca, ¿Y tu nombre?

A. Siskutwa, kawksa saraskta  Soy Francisco, ¿A dónde estás yendo?


B. Phasa aliriwa saraskta  Esto yendo a comprar limo.

A. Kunatakisa phasa munta  ¿Para qué quieres limo?


B. Puraka usu qullasiñajataki  Para curar mí úlcera del estómago.

A. Kuka t’uxt’utaki umaskirita  Mate de coca solía estar tomando.


B. janiwa uka yatkayätti  No sabía eso.

A. Ukhamaxa jikisiñkamaya  Entonces hasta pronto


B. Jikisiñkamaya  Hasta luego

pág. 4
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel

SAPA JAMUQARU SUTIPA QILLQAPXAÑÄNI (Coloquemos nombres a cada gráfico)


pha phi phu

Wila jupha Ch'ixi phisi Ch’iyara phukhu


Quinua rojo Gato gris Olla negra

Nänakaxa phisiru p’isqi phayata lechempi churapxta


Nosotros le damos al gato puré de quinua con leche.

p'a p'i p'u

Marka p’aquchi Pampa p'isaqa Suni p’uqi


Danda de la ciudad Perdiz de la planicie Tierra blanco del altiplano

P’isaqanakaxa suninsa qhirwansa jakapxakiwa. JAKAÑA


Las perdices viven en altiplano y valle.

YATIÑATAKI (Para saber)


Sufijo – naka, Pluraliza a sustantivos
Sufijo - pxa, Pluraliza a verbos

Chacha warmixa uywanakaruwa


uñch'ukipxi.
Los esposos miran a los animales.
Uywa nakaxa um a um a pxi.
Sufijo Sufijo
Pural nominal Plural verbal
Pä yant’a, (Pág. 20)
AYMARA CH’IKHI
4 JACH ' A TANTACHÄWI ARU
YATIQAPXAÑÄNI

Mathapiwina irpirtuqi thithipxi


En la magna asamblea protestan contra el líder

Laka ch'akhampi
Thakhi Thijwa Añathuya
Camino Travieso Zorrino

Uñt'aña Jat'iña Ñut'u


Conocer Rascar Molido fino

ARUSKIPAÑA
A. Aski jayp’ukipanaya tata  Buenas tardes señor
B. Aski jayp’ukipanaya mama  Buenas tardes señora

A. Tata maya jiskht’asima  Una pregunta seño


B. Kunasa, saskakita  ¿Qué será? Dime

A. Tantachawiruxa sartati  ¿Has ido a la reunión?


B. Jïsa, sartwa  Sí, fui

A. Kunxatsa arusipxi ¿Sobre qué han hablado?


B. Thakhi kamaniruwa Hemos elegido al secretario de
chhijllaniwapxta vialidad

A. Khitirusa uñkatapxi  ¿A quién han eligido?


B. Tata Philiruwa chhijllapxi  Eligieron al don Félipe

A. Ukata kamsapxisa  ¿Luego que dijeron?


B. Yäpawa, sapxiwa  Es acertado lo que han dicho
A. Yaqhüruwa aruskipañäni  Conversaremos otro día
B. Qhipürkamaya  Hasta otro día

pág. 6
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel
SAPA JAMUQARU SUTIPA QILLQAPXAÑÄNI

tha thi thu

Thapharaku Thixni mach'xtata Thujru lawa


Mariposa mal agüero Cadera luxada Bastón de palo
Thixni mach'xtataxa thujrumpiwa thapharakuru jiwayi
La descaderada mata a la mariposa mal agüero con bastón

t'a t'u t'i

Pä jach'a t'ant'awa Walja t'ulawa Mä t'isnuwa


Son dos panes grandes Son muchas leñas Es un cordel tejido

T'ant'axa q’uma jak'uta luratawa


El pan está elaborado higiénicamente

PARA SABER
El sufijo –ti, marca el interrogativo de la UÑAKIPAÑATAKI (Para observar)
oración. Requiere respuesta explícita: sí
(Jïsa); no (Jani). Thapharakuti utamana lip’katata
¿Sabe entrar a tu casa?
El sufijo –wa, es de énfasis primario, se
 Jïsa, thapharakuwa
agrega a sustantivos, adjetivos, adverbios. Sí, es mariposa nocturna
También cumple la función del verbo ser o
estar.  Janiwa thapharakukiti
En la oración negativa, interviene la No es mariposa nocturna
partícula jani y los sufijos –ka y –ti.
Kimsa yant’a, (Pág. 21)
CHHIYA AYMARA CH’IKHI
5 ARU
YATIQAPXAÑÄNI
Chhiyaxa laq'a achilanakasana tupupawa
Aproximada la cuarta medida longitud es de nuestros ancestros

Laka patapatampi
Chhaja Chhijchhi Chhuxu
Voz ronca Granizo Orín

Ch'alla Wich'inkha Lluch'u


Acto ritual Cola Gorro

ARUSKIPAÑA
A. Aski arumakipanaya achila Buenas noches abuelo
B. Aski arumakipanaya wawa Buenas noches hijo

A. Nayrapacha tupunaka uñt'tati  ¿Conoces las medidas antiguas?


B. Jïsa, uñt'twa  Sí, conozco

A. Kawkirinakasa  ¿Cuáles son?


B. T’axlli, wiku, chhiya, chillqi  La palmada, el jeme, la cuarta, el paso
juk’ampinaka. y otros.

A. Kunanaksa tupupxäna ¿Qué cosas medían?


B. Waña juyranaka, sawutanaka Productos secos, tejidos y terrenos
ukhamaraki uraqinaka.

A. “Romanilla” janiti apnaqapkäna  ¿No usaban la romanilla?


B. Uka pachaxa janiwa utjkataynati  En ese tiempo no había

A. Pachaxa kunampisa tupuña  ¿Con qué se mide el tiempo?


B. ¡Ay wawa! pachaxa jalaki jali  ¡Hijo/a! el tiempo corre y corre

A. Yaqhüruwa arxayitäta, jikisiñkama  Otro día me comentas, hasta luego


B. Jikisiñkamaya wawa.  Hasta luego hijo/a.

pág. 8
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel
SAPA JAMUQARU SUTIPA QILLQAPXAÑÄNI
chhi chhu chha

°
Qawqha chhiwchhisa Kawkiri jichhusa Qawqhch’a chhaxwasa
¿Cuántos pollitos son? ¿Cuál paja es? ¿Qué tamaño de monton es la piedra?

Qawqha chhiwchhinakanitasa
¿Cuántos pollitos tienes?

ch'a ch'i ch'u

Jawira ch'alla Qullu jamach'i Pakajaqi ch'uspa


Arena del rio Pá jaro huaycho Ch’uspa de Pacajes

Ch'uspanakaxa kunjama saminakanipxisa.


¿Las “Ch’uspanaka” de qué colores son?
JISKHIRI SUTILANTINAKA
Qutu Pronombres interrogativos

KUNA ¿Qué?  Khitinkisa ¿De quién es?


KHITI ¿Quién? Achilankiwa Es del abuelo

KAWKI ¿Dónde?
 Kunasa ¿Qué es?
QAWQHA ¿Cuánto? Jawira ch’allawa Es arena del río.
KUNJAMA ¿Cómo?
 Kawkiri jamach’isa ¿Cuál pájaro es?
KUNAPACHA ¿Cuándo? Qullu jamach’iwa Es un pájaro huaycho
KAWKIRI ¿Cuál?
Pusi yant’a, (Pág. 22)
AYMARA CH’IKHI
6 JAK ÄWI ARU
YATIQAPXAÑÄNI

Pachamamaru suma uñjapxañäni


Cuidemos bien a la Madre Tierrra

Mallq'a punkumpi
Kharu Khiru jichhüru
Polilla Cogote Hoy

K'allk’u K'illima K'usa


Agrio Carbón Chicha

ARUSKIPAÑA
A. Jilata jichhüruxa wali lupïniwa. Hermano hoy va a ser solazo
B. Jïsa, lupixa nakhantasirjamawa. Sí, el Sol es como para quemarnos

A. Kunatsa ukhamapacha.  ¿Por qué será así?


B. Pachaya mayjaxixa.  El tiempo ya es diferente

A. Nayraxa janiwa ukhamirikanti.  Antes el tiempo no era así


B. Qhiparuxa, kuna uñjawayxchiñäni.  Más adelante ¿qué mas veremos?

A. Jatilamuspa, uraqisa mayjaxiya.  Es admirable, hasta la tierra ha


cambiado
B. Jïsa, umasa wañantaskarakiwa.  Sí, también el agua se está secándose

A. Chiküruxiwa, ququsiñäni.  Ya es medio día, fiambraremos


B. Waliki, kunsa phayt’aniwayta.  Bien, ¿Qué has cocinado?

A. ¡Achalay! Akja suma apillaxä.  ¡Qué rico! la oca


B. Ukhamapï, puqutjama musq’awa.  Así es, dulce como el plátano

pág. 10
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel

SAPA JAMUQARU SUTIPA QILLQAPXAÑÄNI

kha khi khu

Khankha qala irtanima Khirkhi wawa ichtanima Khullu wawa katjanima


Trae la piedra áspera Trae al pequño armadillo Atrapa al codorniz pequeña

Khullurusa khirkhirusa wasa uywata uñt'apxtana


A la codorniz y al armadillo conocemos como animales silvestres

k'i k'u k'a

K'isa umaxa musq’awa Wank’uxa t’isktaskiwa K'allaxa yatxapayasiriwa


El refresco de durazno es dulce El conejo está corriendo Es el loro remedador

Wank’unakaxa uraqi allipxi


Los conejos cavan la tierra
LURAYIRINAKA
Umaña Tomar
Jariña Lavar
Katuña Agarrar

Pirutixa khusu uma umi. Pedro toma el jugo


Jiwasaxa uma umtana. Tú y yo tomamos el agua
Waynaxa wank'uruwa katji. El joven pesca al conejo

Jupanakaxa k'isa uma umapxi. Phisqa yant’a, (Pág. 23)


Ellos toman fresco de durazno.
AYMARA
7 Q UT A CH’IKHI ARU
YATIQAPXAÑÄNI

PACHAMAMANA UMAPXA SUMA UÑJAPXAÑASAWA


Cuidemos los recursos hídricos de la Madre Tierra

Mallq'a qhipaxata
Qhathu Qhisphi Qhuya
Feria Vidrio Mina

Q’añu Wallq’i Q’uma


Sucio Preñada Limpio

ARUSKIPAÑA
A. "Pacífico” jach’a quta sariritati. ¿Sabes ir al Océano Pacífico?
B. Janiwa sarirïktti. No sé ir

A. Kunatsa jani sarirïkta.  ¿Por qué no sabes ir?


B. Chilenonakawa katuntasxapxi.  Se adueñaron los chilenos

A. Jichhaxa tumpanipxañasawa  Ahora debemos ir a ver


B. Jïsa, ch’amanchasiñasaya Sí, tendríamos que esforzarnos

A. Taqini mayacht'asisa amtapxañäni Unidos tenemos que rememorar


B. Uka amuyt'amaxa wali askiwa Esa tu idea es muy buena

A. Jiwasanakatakixa askixaspaya  La comercialización para nosotros ya sería muy buena


B. alakipasipxañasatakixa  Sí, para las nuevas generaciones sería
Jïsa, askispaya muy buena
sullkawirinakatakisa
A. Yaqhüruwa juk’ampi aruskipañäni  Otro día conversaremos más
B. Iyawa, yaqhürkamaya.  Sí, hasta otro día.

pág. 12
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel
SAPA JAMUQARU SUTIPA QILLQAPXAÑÄNI
qa qi qu

Aka qarwaxa nayankiwa Uka qiruxa awichankiwa Khä quqaxa jupankiwa


Esta llama es mía Esa taza es de la abuela Aquel árbol es de él

Pampana qarwaxa sayaski


La llama está parada en la planicie

qha qhi qhu

Juyra qhathuna
Qhirina ninaxa nakhaski Qhuyana irnaqapxi
aljapxi
En la feria venden productos El fuego está ardiendo en fogon Trabajan en la mina
Qhuyana irnaqirinakaxa quri apsupxi
Los trabajadores mineros sacan el oro

q'a q'i q'u

Tataxa q'urawa
Saxta manq'askapxi Tunqu q’ipiski
k’anaski
Están comiendo guiso de pollo Está cargando maíz El señor está tejiendo onda

Q'apha waynaxa tunqu q’ipiski Suxta yant’a, (Pág. 24)


El joven trabajador está cargando maíz
AYMARA
8 IWXA CH’IKHI ARU
YATIQAPXAÑÄNI

JILÏRINAKANA SUMA IWXANAKAPA KATUQAPXAÑASAWA


Sus recomendaciones de las personas mayores debebemos recibir

Mallq'a qhipaxata
Taxa Tixi Luxuta
Rajado Flaco Congelado

Amxasiña Sixi Q'ixuq'ixu


Retener en Granero Relámpago
la mente

AMUYUNAKA Traducicion al castellano

 Waynanakaxa janiwa iwxa katuqapkiti Los jovenes no reciben recomendacion.


 Jilïrinakaxa sullkawirinakaruwa iwxt'i  ……………………………………………………………...

 Yatiña utana yatiqirinakaxa wali uxupxi  ……………………………………………………… ……

 Tantachawina tixti umapxi  …………………………………………………….. …

LURÄWINAKA
Jiskhiri Jaysiri
Aymaranaka jakawina khitinakasa iwxt’apxi.  ……………………………………………

Jani wali jaqinakaxa iwxapxaspati.  ………….……………………………….

 ……………..……………………………
Chijiru purisakiti iwxanakaxa amtasiñaspa.
 …………………………………………
Kunapachasa jilïri irpirinakaxa
iwxt’apxaspa.

pág. 14
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel

WILA MASINA
9 SUTINAKA
WILAMASI YATIQAPXAÑÄNI

TAYKANA MUNASIÑAPAXA WARANQAWA


El amor de la madre no tiene precio

WILA MASI

 Tata  Achila
 Mama  Awicha
 Wawa  Ichutata
 Yuqa  Ichumama
 Phucha  Mama lasi
 Tullqa  Tata lasi
 Yuxch’a  Ch’uri tata
 Allchhi  Ch’uri mama
 Ipala  Masi
ARUSKIPAÑA
Tata Aski urukipanaya wawanaka.  …Buenos días hijos/as……
Taqini Aski urukipanaya tataku.  …Buenos días papá…..

Mama Yatiqaña utaru mäki sarapxama.  Vayan rápido a la escuela


Yuqa Mamaku, nayaxa janiwa sarkati.  Mamá, yo no iré…

Tata Wawaku, kunatsa jani sarata.  …Hijo/a, por qué no iras?…


Yuqa Tataku, p’iqiwa walpuni usutu.  Papá, la cabeza me duele mucho
Mama Wawa, kunürutsa p’iqixa ustama.  Hijo/a, désde qué día te duele la
cabeza?
Yuqa Masürutpacha usutu.  Desde ayer…
Tata Ukhamaxa qullirïkaya sarañäni.  Entonces iremos donde el médico
Phuchha Nayaxa yatiqaña utaru saraskawa.  .Yo estaré yendo a la Escuela

Mama Tata, ukjamaxa jank’aki sarapxama.  Papá, entonces vayan rápido


Tata Imillaru jumawa yatiqaña utaru irpata.  A hija tú le llevas a la escuela
SAMINAKA
10 S AMIN AK A UÑT'APXAÑÄNI
ARUSKIPAÑATAKI

Saminakaxa jaqina ajayuparu, jakawiparu uñtatawa.


Los colores están relacionados a la vida y psicología de la persona.

A. Akaxa kunasa. ¿Qué es esto?


B. Ukaxa larama pankawa. Eso es un libro azul

A. Akasti kunasa. ¿Y esto que es?


B. Ukaxa wila allmillawa. Esa es una camisa carmesi

A. Janiti kurpiñuki. ¿No es sueter?


B. Janiwa, allmillawa. No, es una camisa

A. khitinkisa. ¿De quién es?


B. Tatajankiwa. Es de mi papá

A. Khayaxa utamati. ¿Aquella es tu casa?


B. Jïsa, utajawa. Sí, es mi casa

A. Jupaxa khitisa. ¿Quién es él?


B. Jupaxa sullkajawa. Él es mi hermano menor

A. Phaxsürkamaya jilata. Hasta el día lunes hermano.


B. Phaxsürkamaya kullaka. Hasta el día lunes hermana.

AKA (aquí, esto, este, esta)


YATIÑATAKI UKA (allí, eso, ese, esa)
KHAYA (allá, aquél, aquello)
KHÜRI (más allá, más lejos)

pág. 16
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel

PATA JANCHIN SUTINAKAPA


PARTES EXTERNAS DEL CUERO HUMANO

Para (Frente)
Ñik'uta
(Cabello) Nayra phichhu (Ceja)
Jinchu
(Oreja) Nayra lliphu (Pestaña)
Nasa
(Nariz) Nayra (Ojo)
Laka
(Boca) Ajanu (Cara)
Laka espillu
(Labio) Ankha (Mentón)
Kunka Kallachi (Hombro)
(Cuello) Lankhu ampara (pikira)
Chhiqhanqara (Brazo)
(Axila) Mujlli (Codo)
Kururu
(Ombligo) Juch'usa ampara
Tixni (Antebrazo)
(Cadera) Ampara muqu (Muñeca)
Puraka
(Abdomen) Ampara t'axlli(Palma)
Ampar quta
(Palma) Ampara sillu (Uña del dedo)
Lankhu chara Ampara luk'ana(Dedo de la mano)
(Muslo)
Qunquri
(Rodilla) Kayu tawa (Espinilla)
Mathimathi
(Rótula) T'usu (Pantorrilla)
Kayu luk'ana
(Dedo del pie) Kayu muqu (Tobillo)
Kayu sillu
(Uña del pie) Kayu wintu (Talón)
Tayka luk’ana
(Dedo mayor) Kayu phuju (Arco planar)
MANQHA JANCHINA SUTINAKAPA
Morfologia interna del cuerpo humano

Anku Nervio Sillu Uña


K’apha Cartílago Sirk'a Vena
K'ili Columna vertebral Thusunqalla Saliva
Lik'i Grasa Uqututu Intestino grueso
Parpa Tuétano Wila Sangre

pág. 18
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel
MÄ YANT’A (Práctica uno)
Aymararu atamiña (Traducir al aymara)

CAMBIA EL SIGNIFICADO DE LA PALABRA REDUCCIÓN DE “YA”

………………... Aumento …………………... Aquél


………………... Correcto ………………..…. Aquél joven

…………….…... El que crece …………..…... Dos


……………....... Persona mayor ………….…... Dos perros

…………..…... Voy a saber ………………… Uno


…………..…... Sabré ………………... Una casa

……………..…... Medicamento ………………... Aquel


…………..….…... Curaré ………….. …... Aquella vicuña

Formar frases u oraciones con los vocablos anteriores


…………………….…………  …………………..……
…………………….…………  ………………..……….

UNION VOCÁLICA VERBALIZA A VOCABLOS EN 1ra. PERSONA

…………………. Medio día ………….…... Agua


……………..…... Medio día …………..…... Tomaré

…………………. Media noche …………….…... Número


………………..... Media noche ………………... Contaré

……………….... Cada día …………….…... Medicamento


………………... Cada día …………….…... Curaré

……………….... Lunes ………………... Bulto


…………….…... Lunes ………………... Cargaré

Formar frases u oraciones con los vocablos anteriores


………………………………  ……………….…
… ……………………..……  ……………….….
PÄ YANT’A
Traducir al aymara escribiendo en puntos suspensivos.

 …………….... Harina de cebada  …………..…… Gato


 …………….… Sapo  ………………… Helada
 ……………..… Tarde  ………………… Liviano
 ………………… Tostado  ………………… Luna
 ………………… Traspirar  …………….….. Pensar

Escribamos oraciones simples en aymara y su traduccion.

1. Pä phisna phisi  Dos gatos livianos


2. …………………………..………  ………………..……………..
3. ……………………………..………  ……………………….……..
4. …………………………..…………  ……………………..………..
5. ……………………………..………  ……………………… ……..

Dialoguemos entre dos personas.

SISKA SISKU

 Aski urukipanaya Sisku  Aski urukipanay Siska


 ………………………….. …  ……………………………….
 ……………………………….…  …………………….………..
 …………………………….……  ……………………….……..
 ……………………………. ………  ……………………….. …..
 …………………………………  …………………… ……….

Maynita maynikama yanapt’asipxañäni


Ayudémonos entre nosotros
pág. 20
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel

KIMSA YANT’A
Aymara aruru jaqukipapxañäni (traducir a lengua aymara)

 …………….……… Bulto pesado  ……………..… Es mariposa nocturna


 ………………..… Papa menuda  ..……………… Pelota de trapo
 ………………….… Ropa usada  ……………..… Perro flaco
 ………………….… Agua caliente  ... …………..… Lana blanca
 …………………… Cinco panes  ……………….. Es basura

Jasa amuyunaka qillqapxañäni Oraciones traducidas.

1. Mä jathi q’ipiwa  Es un bulto pesado


2. ……………………………….……  ……………………………..…..
3. ……………………………….……  …………………………………..
4. ……………………………….……  …………………………………..
5. ……………………………….……  …………………………………..

Aruskipapxañäni (conversemos)

WAWA ACHILA

 Aski jap’ukipanaya achila  Aski jayp’ukipanaya wawa


 ………………………………….…  …………………………..…..
 ……………………………….……  ………………………..……..
 ……………………………….……  …………………………………
 ……………………………….……  …………………………….……..
 ………………………………….….  ………… ……………..……….
 ………………………………….…  ……………………………….………

Sarawixa markana ajayupawa


La cultura es el alma de un pueblo
PUSI YANT’A

Aymara aruru jaqukipapxañäni (traduciremos a lengua aymara)

 ……………………. Hoy  …………………… Es mi papá


 …………………..….. Ahora  ………………….… Es su ropa
 ……………………... Hielo  …………………… Es tú casa
 …………………….. Mosca  …………………… Es nuestropueblo
 ……………….…... Chancho  …………………. Es una cuarta

Jiskht’anakaru jaysapxañäni (Respondamos a las preguntas)

Sutimasti  ………Dora Calle Villca…


Qawqha maranitasa  ………Pusitunka………….… maranitwa
Kawkhansa qamta  ………”Zona Villa Dolores”…….. qamta
Kamsatasa markamaxa  ……….”Ciudad de La Paz”……….. satawa
Awichamaxa jakaskiti  ..………… Jiwataxiwa…………..
Kuna pachaxisa  …………Llätunka aruma…………………….

Escribir oraciones simples

1. Qullasiña utaruwa jichhüruxa sarä  Hoy irè al hospital


2. …………………………….……  ………………………………..
3. …………………………………  ………………………………..
4. ……………………………………  ………………………………..
5. …………………………….………  ………………………….……..

CH'IKHI JAQIXA WILLKJAMA K'AJIRIWA


La persona inteligente brilla como el Sol

pág. 22
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel
PHISQA YANT’A
Aymara aruru jaqukipapxañäni (traduciremos a lengua aymara)

 ………………….. … Apenarse  …………………… Ley


 …………………….. Alegrarse  ………………..… Excremento
 ………………….….. Mentirse  ……………….…… Tarta mudo
 …………………..….. Soñarse  …………………… Pueblo
 …………………..….. Criticarse  ……………..…….. Fortaleza

Unir con una flecha las oraciones simples a su glosa correspondiente

Nayaxa pankanaka ullta  Ella critica a su amiga


Jumaxa wayk'a k'iyta  Yo leo libros
Jupaxa masiparu k'umi  Tú mueles ají
Jiwasaxa aycha kanktana  Ustedes cortan cabello
Jumanakaxa ñak'uta khuchhupxta  Tú y yo asamos carne

Formar oraciones a la estructura aymara, hay un lexico en cada circulo que no


corresponde à la oracion

k'umi k'iyaski ullaski ñak'uta


khusu uma
kaya Anaxa wayk'a tataxa qala
kayu pili panka uta
masiparuwa Siskaxa
Panqaraxa aljaski Waynaxa khuchhu

…………………………………..

……………………………..….. ………………………….……

…………….…………..…... ………………………. ……..


SUXTA YANT’A

Aymara aruru jaqukipapxañäni (traduciremos a lengua aymara)

 …………………..…  ……………………
Honda Golpear
 ……………………..  ……………………
Limpio Curar
 ……………………..  ……………………
Sucio Abrazar
 ……………………..  ………………….…
Blanco Cumplir
 ……………..….…..  ………………….…
Algodón Acariciar

Aymara aru tamaru jaqukipapxañäni (traduciremos a lengua aymara).

 ……………………………………….……  Tú y yo tomamos agua limpia


 ……………………………………………  El médico cura al niño enfermo
 ………………………………………….…  El niño abraza a su madre
 …………………………………………..…  El señor trenza la honda
 …………………………………………….
 En la feria venden ropas usadas

Formar oraciones a la estructura aymara, hay un lexico en cada cuadro que no


corresponde a la oracion

manq'a umaski usutaruwa achu qhirwan


phayaski qarwaxa uma qullaña qhini qhiri
phukhu q’añu q´uma qullirixa apillaxa
mamamaxa muxsa qulluru qulli jari

..Tú mamá está cocinando comida


Sujeto Objeto Verbo

La llama está tomando agua limpia.


Sujeto Objeto Verbo

El médico cura al enfermo


Sujeto Objeto Verbo

La oca harinosa produce en Valle


Sujeto Objeto Verbo

pág. 24
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel

PRINCIPALES ELEMENTOS GRAMATICALES


PRONOMBRES PERSONALES SUFIJOS POSESIVOS SUFIJOS ORACIONALES
Naya Yo - ja mi, mío, mía. - Wa Afirmativo
Juma Tú, ustedes. mamaja - Xa Enfático
Jupa Él, ella - ma tú, tuyo, tuya,
Jiwasa Tú y yo, él y yo - Sa Información ¿?
pankama
Nänaka Nosotros (as) - pa su, suyo, suya.
- Ti Interrogativo ¿?
Jumanaka Ustedes - Sti Doble interrogación ¿y?
Jupanaka Qarwapa
Jiwasanaka Ellos / ellas - sa Nuestro,(tra) - cha  Duda
Todos nosotros(as) Markasa

ESTRUCTURA DE LA ORACIÓN

ESTRUCTURA CATELLANO ESTRUCTURA CATELLANO


SUJETO COMP. DIRECTO VERBO COMP. DIRECTO

La casa Sust de piedra Quiero Núcleo agua

Qala uta Núcleo Uma munta Núcleo


OBJETO SUJETO OBJETO DIRECTO VERBO
ESTRUCTURA AYMARA ESTRUCTURA AYMARA

UÑACHT’AYA
1. Wawaxa uma muni El niño quiere agua

SUJETO OBJETO VERBO

2. Jisk’a janq’u anuxa tunqu allpi laqhuski El pequeño perro blanco está
SUJETO OBJETO VERBO comiendo lagua de maíz

SUFIJOS FLEXIVOS DE TIEMPO Y PERSONA VERBAL

Sujeto P/ pasado Futuro Gerundio P. Testimonial P. no Testimonial

1ra. Persona c - ta, v -: v - sk.ta v - yä.ta v - tä.ta


2da. persona c - ta v - :.ta v - sk.ta v - yä.ta v - tä.ta
3ra. persona c -iu v - ni v - sk.i v - :na v - tayna/täna
4ta. Persona c - tana v - ñäni v - sk.tana v - yä.tana v - tä.tana
ARUNAK ANTAYAÑA
FORMA: INTERROGATIVA

Raíz Suf. - pxa F. V. de Suf. - ti


Núm Sujeto Glosa
verbal plural persona Interrog.
Nayax anat …. t ti ¿Yo juego?
Singular

Jumax anat …. ta ti ……………………


Jupax anat …. i ti ……………………
Jiwasax anat …. tan ti ……………………
Nänakax anata px t ti ……………………
Plural

Jumanakax anata px ta ti ……………………


Jupanakax anata px i ti ……………………
Jiwasanakax anata px tan ti ……………………
FORMA: AFIRMATIVA
Raíz Suf. - pxa F. V. de Suf. – wa
Núm Sujeto Glosa
verbal plural persona afirmativo
Nayax anat …. t wa ……………………
Singular

Jumax anat …. ta wa ……………………


Jupax anat …. i wa ……………………
Jiwasax anat …. tan wa ……………………
Nänakax anata px t wa ……………………
Plural

Jumanakax anata px ta wa ……………………


Jupanakax anata px i wa ……………………
Jiwasanakax anata px tan wa ……………………
FORMA: NEGATIVA

Jani + Raíz Suf. -pxa Suf. -ka F. V. de Suf. -ti


Sujeto Glosa
- wa verbal plural negativo persona negativo
Nayax Janiw anat --- k t ti ……………………
Jumax janiw anat --- k ta ti ……………………
Jupax janiw anat --- k i ti ……………………
Jiwasax janiw anat --- k tan ti ……………………
Nänakax Janiw anata p k t ti ……………………
Jumanakax janiw anata p k ta ti ……………………
Jupanakax janiw anata p k i ti ……………………
Jiwasanakax janiw anata p k tan ti ……………………

Conjugar otros verbos en tiempos: presente/pasado, futuro, gerundio, pasado


testimonial y pasado no tetimonial.

pág. 26
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel

NOMBRES COMUNES EN NUESTRO MEDIO


DIAS DE LA SEMANA BEBIDAS
Phxsüru Lunes K'usa Chicha o bebida macerada
Atüru Martes Ullpara Fresco de pito
Warüru Miércoles Junt'üma Agua caliente
Illapiüru Jueves K'isa urna Fresco de fruta secado
Ururüru Viernes Tixti Chicha de maní
Kurmüru Sábado Warapu Fresco de caña
Wilküru Domingo

MESES DEL AÑO


Chinuqa Enero Willka kuti Julio
Anata Fbrero Llumpaqa Agosto
Achuqa Marzo Sata qallta Septiembre
Qasawi Abril Taypi sata Octubre
Llamayu Mayo Lapaka Noviembre
Mara t'aqa Junio Jallu qalita Diciembre

PLATOS TIPICOS
T'imphu Guisado de carne de cordero
Chayrü Chuño nolido con papa y charque
K'awna thixi Huuevo frito
Wallaqi Caldo de pescado
P'isqi Quinua cocida
Phisara Graneado de quinua
Allpi, juchhacha Lagua
Saxta Picante de pollo (gallina)
Sillp'anchu Carne aplanada

COLORES DE LA WIPHALA LUGARES


Janq'u Blanco Quta quta Lagunas
Ch'uxña Verde Layqa quta Laguna del brujo
Larama Azul Qala qutu Montón de piedras
Siljiruna Violeta Achachi qala Piedra vieja
Chupika Rojo Ch'ijini Lugar de césped
Anta o animi Anaranjado Ch'alla pampa Planicie de arena
Q'illu Amarillo Pampxási Planicie en la meseta
Q' U M A U M A
Umaxa uraqita jilpachawa, Umaxa jaqinakataki

mä wali suma manq'awa. Jilpachaxa lamara

qutanxa jayuk'ara umawa jikxatasi. Ukasti, uma

manqhana jakiri uywanakataki uka kikiparaki


uma taypina ayrunaka jakapxañapatakiwa wali
wakiskiriwa
.

Umaxa H2O ukjama utt'atawa, jakawisanxa kunaymana lurawinakana

apnaqataraki.

Umaxa wali aski: Umañataki, manq'a phayañataki, uywa uywañataki,


ayrunakara qhich'añataki ukatxa jarisiñataki. Janiwa ina ch'usaruki
warañaxi askikiti,

JISKHT'ANAKA

1. Umaxa qulläpachati.
 ………………………………………………………………………….…..

2. Khitinakasa umxa qañuchaptanxa


 ………………………………………………………………………….

3. Uma jani wañt'añapatakixa kamachsnasa

 ………………………………………………………………………….
4. Q'añu umaxa khitinakarusa jilpacha ñanqhachpachaxa
 ………………………………………………………………………….

pág. 28
Aymar aru yatiqapxañäni Radio San Gabriel

PACHAMANA CH'UWA UMAPXA YÄPARA UÑJAPXAÑÄNI


Cuidemos bien los recursos hídricos de la madre tierra

También podría gustarte