Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
6e
/
q AL
eneeungern e
DICOONARIO
Chiriguano-Español .
“SAR |
Español-Chiriguano
TARIJA-BOLIVIA
1,916.
Tipografía “Antoniana”
DICCIONARIO
Chiriguano—Español
T
Espafol-Chiriguano
COMPILADO
"Tarija.(Bolivia)
—1,916.—
Bibliothek f
pr pa PRE 4 1 Bal Er de
Walter Lehmann y er tcs
(Y la
en ile A ernolte
DEL
det
BR. a OR 4 COPE
By 2 at ce ar A arrcSCcElITÜ dle CAtiti
; am NL CA 3 ; EA
1
Y que, giende a Fe ela de Ab tSecit ed, aldero le
Y Y
2 z 2 , f
W2 ER À No, 2 ” ?
OA Dar
E
han eh aHiBRco oh a
A ranctoeane He ER
Oury
€
Imprimi potest,
Taricae, diezt Julit 1911.
FR, WOLFGANGUS PRIEWASSER
COM, GLIS.
CENSURA ECLESIASTICA
U, comer
MODO INDICATIVO
Presente
Singular
Pers. 1 Che hau, yo como
» 2 Nde reu, tú comes
» 3 Hae hou, él come
Plural
Singular
Pers. 1 Che tau, yo he de comer
» 2 Nde eu, come tú
» 3 Haetou, coma él
Plural
Pers. 1 incl. Yande yau, comamos nosotros
». » excl Ore toröu, » »
a Pe peu, comed vosotros
m. Hae tou, coman ellos
E, decir
MODO INDICATIVO
Presente
Singular
Pers. 1 Che hae, yo digo
» 2 Nde rere, tú dices.
— XVIH —
Singular
Pers. 1 Che tae, yo he de decir
» 2 Nde eré, di tú
» 3 Hae tei, diga él
Plural
Pets: incl. Yande yae, digamos nosotros
» excl. Ore. toroe, se ye
©DÿAH
Pe peré, decid vosotros
Hae tei, digan ellos
Ha, ir
MODO INDICATIVO
Presente
Singular
Pers. H1 Che ahd, yo voy.
» 2 Nde ndehd, tü-vas
» 3 Hae oh, el va
Plural
MODO IMPERATIVO
Presente
MODO INDICATIVO
Presente
Singular
Pers. 1 Che aya, yo me acerco
66
2 Nde ndeya, tú te acercas
3 Hae oya, él se acerca
Plural
MODO IMPERATIVO
Presente
Singular
Pers. 1 Che taya, yo me he de acercar
»
2 Nde eya, acércate tú
3, Hae toya, acérquese él
Be = ST
Plural
Singular
Pers. 1 Che a—hé, yo salgo
“ 2 Nde re—hé, (1) tú sales
“ 3. Hae o—hé, él sale
Plural
Presente
Singular
Pers. I Che ta—hé, yo he de salir
2 Nde e—hé, sal tú
“ 3 Hae,to—hé, salga él
Plural
E, ser
MODO INDICATIVO
| Presente
Singular
| Pers. 1 Che ai," yo “soy
D Nde ne—i, tú eres
“ 3. Hae o—i, él'es
| Plural
Pers. 1. iucl. Yande ya—i, (1) nosotros somos
| » « excl. Ore ro—i, £ =
| >». 2 Pe pe—1, vosotro sois
> Hae 0—1, ellos son.
MODO INEPERATIVO
Presente
Singular
Pers. 1 Che ta—i, vo he de ser
5 o Nds a et
sig Haeito—1, sea, él
Dlaral
VII.
mnetmens CONJUGACIÓN
de los verhos pronominales.
Poqui, (1) diestro
e nnene MODO INDICATIVO
Presento
sem Pers.
|À DH
Singular
Che che—poqua, (2) yo sey diestro
Nde nde—poqua, tú eres diestro
“Hae i—poqui, él es diestro
Plural
Pers. incl. Yandeyande-poqua, nosotrossomosdies
« excl. (re ore—poqui, N se x
«
Pe pe—poqui, vosotros seis diestros
Hae i—poqui, ellos son diestros
MODO IMPERATIVO
Presente
Singular
H Che tache—poquí, yo he de ser diestro
Nde nde—poqui, sé tù diestro
Hae ti—poqui, sea él diestro
Plural
Pers. incl. Yandeyande--poqui, seamos nosotros diestros
4 « «
$
exel. Ore ore-—poqua,
«e
Pe pe—poqui, sed vosotros diestros
«
3 Hae ti—poqui, sean ellos diestros
Singular
Pers. 1 Che ch—aqui, yo soy flojo
ee ES Nde nd—aqui, tú eres fiojo
“ 3 Hue iy—aqui, él es flojo
Plural
Pers. 1 incl. Yande yand—ag ui, nosotros somos flojos
. » J
Singular
Pers. 1 Che tach—a qui, yo he de ser flojo
& 2 Nde nd—aqui, sé tú flojo
Heat Fa tiy—aqui, sea él flojo
Plural
Pers. 1. incl. Yande yand—aqui, seamos nosotros flojos
« “excl. Ore cr—aqui, «
ds Pe p—aqui, sed vosotros flojos
Me Hae tiy—aqui, sean ellos flojos
ne ne
Singular
Pers. Che che—rori, yo estoy alegre
119
DH Nde ile—rori, tú estás alegre
Hae hori, el está alegre
Plural
Singular
Pers. Che tashe—rori, yo he de estar alegre
« Nde nde—rori, está tú alegre
« Hae ti—hori, esté él alegre
Plural
incl. Yande yande-rori, estemos nosotrosalegres
excl. Ore ore—rori, « « «
Pe pe—rori estad vosotros alegres
Hae ti—hori, estén ellos alegres
(1) Así se conjugan todos los pronominales que em-
piezan por tó À,
—IXXV —
EXE
CONSTRUCCIÓN
de los verbos activos, que empiezan por consonante,
yy, y Cuyo paciente es un pronombre der rt 0 24 pers,
de ambos números.
Marandu, avisar
MODO INDICATIVO
Presente
— XXVI —
Miboe, enseñar
MODO INDICATIVO
Presente
er MODO IMPERATIVO
Presente
MODO IMPERATIVO
Presente
Che turu-inupa, que yo te pegue
” tapuru-imupa, que 08 sá
Nde tache--nupa, > ” tú me pegues
” ore--nupa, A DS E
MODO IMPERATIVO
Presente
Che turu--hahu, que yo te ame
“ tapuru--hahu,queyoos “
Nde tache--rahu, “* tú me ames
“ ord&rühd, MA
Hae 6 ‚haereta tache--rahu, que él 6 ellos me amen
erg “ tande--rahu, Sa Le x
(a Ô Lu yande--rahr, « ul “x 193 110$ 199 ,
Nu, © ore--rah, OIL te « « “
20 © tape--rala, in A Ge $
Ore turu--hahu, que nosotros te amemos
I turupuru-hahn, ER NIE EN NOS sf
Pe tache--rahu, que vosotros me ameis
“ ore--rahu, + a; host, ®
Woeui, mandar
MODO. INDICATIVO
i Presente
MODO IMPERATIVO
Presento
io tap—ocui, «<<< € OS 4
Ore turu—yocui, que nosotros te mandemos
« turupuru— yoeui, que nosotros 05 «
Pe tach—ocui, que vosotros me mandéis
« NOCH, € & 1105 «
IX.
CONSTRUCTION
de los verbos activos, que empiezan por r à n, cuyo pa-
ciente es un pronombre de 1%, 6 2%, pers.'de ambos números.
Reco, tratar
MODO INDICATIVO
Presente
Che rugiie—reco, yo te trato
« apurugüe-reco, yo Os «
Nde chere-reco, tú me tratas
€ OYrere-reco, 4 1109 €
MODO IMPERATIVO
Presente
Che turugüe-reco, que yo te trate :
» tapuruglle-reco, que « 08 «
Nde tachere-reco, que tú me trates
« Orere-reco, ee 1008 «
Hae 6 haereta tachere-reco, que él 6 ellos me traten
CHE tandere-reco, « « & « te «
SR. yandere-reco, « + « «+ nos «
ue < Orere-reco, Les RUE RUE < «
oe, « lapere-reco,, & 6, < « Os €
Ore turugile-reco, que nosotros te tratemos
« turupurugüe-reco, que « OS €
Pe tachere-reco, que vosotros me trateis
« O0rere-reco, « « MOSS NE
— A
MODO IMPERATIVO
Presente
Che toroguo-nonti, que yo te avergüence
« taporoguo-nonti, < «OS «
Nde tachere-nonti, « tú me avergüences
« 0rere-nonta, “0% 10 «
Hae à haereta tachere- nonti, que élàellos me avergúencen
| EU “ tandere-nonti, “ “*. “ te. de
'4 FR «€ 119 «6 yandere--nonti, « u « nos 149
î “hu “ orere-nonta, ua, e “ “
Ruique, introducir
MODO INDICATIVO
Presente
« un pere-ruique “u “os “
Ore ruqu-ruique, nosotros te introducimos
“U rupuruguruque “ OS ES
Pe chere-ruique, vosotros me introducis
““ orere-ruíque # 110$ «
MODO IMPERATIVO
Presente
sición re,
11.
Pronombre personal.
NOMINATIVO
Singalar Plural
Pers. 1 Che, yo (1) Pers. 1 incl. Yande, nosotros
3: 9. 2.100, tu » >» excl. Ore, »
2 JA de ES 2 ‚Pe, vosotros
BE Hae, (2) ellos
\ DA’TIVO
Singular Plural
Pers. 1 Cheve, à mí Pers. 1 incl. Yandeve, á nosotros
> 2 Ndere, à ti » » excl. Oreve, >» »
» 3 Chupe 4 À 02 Peve, á vosotros
2 a Chupe, à éllos
ABLATIVO CON VI.
Singular Plural
Pers. 1 Chevi, de (3) mi Pers. 1 incl. Yandevi,denosotros
» 2 Ndevi, de ti Sir Exch Greve. > »
» 3 Chuwi, de el » ,2.::1.. Peu, de vosottos
RR Chuvi de ellos
Singular Plural
Pers. 1 Cherèe, por mi Pers. 1 incl. Yanderde, por nosotros
>. 2 Ndee, » tl » » excl Orerée, » N
> 3 Hese, por él > 02 Perée, por vosotros
223 Hese, por ellos
HI:
Pronombre personal reciproco.
Se llama con este nombre, aunque a ne
aquel pronombre personal, que se usa cuando la acción de
los verbos activos del 2°. y zer. orden, en su caso oblicuo (da-
tivo 6 ablativo con pe, vi 6 re), recae sobre-el misinmo suje-
to que la hace, p. ej. Amèe chiyupe pandepo yenupaha, me
he dado cinco azotes; embossiri ndiyuvi cuae Ruranti, aparta
de ti esas espinas. Lo mismo dígase de los verbos neutros
y pronominales cuando rigen un caso oblicuo y la acción
recae sobre el sujeto que la hace, como p. ej: Lmana iyuri,
él tiene vergüenza de sí; pemae piyée, cuidaos.
Para mayor claridad sirva de ejemplo la conjugación
del siguiente verbo:
Singular
libro
un
traigo
me
chiyupe,
aru
Cuatía
Pers.
>veru
2
DR
traes
te
ndiyupe,
;
Be
trae
se
vyupe,
u
»gHer
»3
Plural
DATIVO
Singular Plural
Pera.:1 Chiyupe, à miöpara mi Pers. 1 incl. Yandiyupe, & 6 para nosotros
> 2 Ndiyupe, à tid para ti >» EOL Oriyupe, > Ô » »
» 3 Iyupe,ásióparasi >» 2 Piyupe, à 6 para vosotros
ue Tyupe, A si 6 para si
ABLATIVO CON VI
Singular Plural
Pers. 1 Chiyuri, de mí BESA imdiyuwi, de nosotros
> 2 Ndigue ji de ti RE. Iriyumi »
3 Iyuvi, de sí pet Piywvi, de vosotros
RE yuri, de si
Pronombre posesivo.
MB AE, (1) COSA
Singular
Chembas à (2), mío
» 2 ) Ndémbae, tuyo
» 0 3 mode,
Pers. 1 incl
Plural
Yandembae, nuestro
xcl. De, >
» 2 Pembae, vuestro
104 Imbae, suyo.
(x)
A
Ascf a > truven
se construveu t odos los no > emple-
» 2
Singular
Pers. 1 Cherenta. ini: pueblo
bh Nderenta, tu pueblo
3 Henta, (4) su pueblo
Ploral
Pers. 1 incl Vanderenta, muestro pueblo
» > excl. Orerenta, » »
Bere d plaze
SuY
Pe pe—guatta, caminad vosotros
ODN Hae tu—guatta, caminen ellos
Singular
Pers. 1 Che a--imupa, yo pego
» 2 Nde nd—inupa, tú pegas
» .3 Hae u—inupa, él pega
Plural
Singular
Pers. 1 Che ta-inupa, yo he de pegar
» 2 Nde inupa, pega tú
» 3 Hae tu-inupa, pegue él
ne Plural
Singular
Pers. 1 Che a-=yemboe, yo rezo
Ploaral
Presente
Singular
Pers. 1 Che ta—yemboe, yo he de rezar
2 Nde i—yemboe, reza tú
> 3 Hae tu—yemboe, rece €l
Plurni
(Pciao RS do DIO od :
U} pegún este verbo se conjugan todos los que empie-
zau Porn Y y, a excepción de ya, acercarse y yu, venir.
MR
CONJUGACIÓN
de los verbos, cuya radical empieza por r ÓN.
ee
GQ)D Hae gie—
MODO IMPERATIVO
Prosente
Singular
Pers. 1 Che ta—reco, yo he de tener
Nde e—reco, ten tú
3 Hae tugue—reco, tenga él
Plural
1 incl. yande ya—reco, temgamos nosotros
» excl. Ore turuyü
2 Pe pe—reco tened vosotros
3 -Hae tugliereco, tengan ellos
MODO INDICATIVO
Presente
Singular
Che a—ropia, yo aparto
OQN+=Hae re—ropia,
Nde tú apartas
guo—ropia, él aparta
Plural
Singular
Pers. 1 Che ta—ropia, yo he de apartar
» 2 Nde e—ropia, aparta tú
» 3 Hae toguo—ropia, aparte él
Plural
MODO INDICATIVO
Presente
Singular
/ ROrSi TL Che a-ruique, yo introduzco
» 2 Nde re-ruique, tu introduces
0 Hae gu-ruque, él introduce
Plural
Pers. 1 incl. Yande ya-ruique, nosotros introducimos
> » excl. Ore rugu-ruique, » >
, » 2
Pe pe-rwique, vosotros introducís
O Hae gu-ruíque, ellos introducen
MODO IMPERATIVO
Presente
Singular
Pers 21 Che ta-ruique, yo he de introducir
» 2 Nde e-ruique, introduce tú
> 3 Hae tugu-ruique, introduzca él
Plural
Pers. incl. Yande ya-ruique, introduzcamos nosotros
» > excl. Ore turugu-ruique, » »
» 2 Pe pe-ruique, introducid vosotros
8 Hae tugu-rwique, iutroduzcan ellos
e—e—Á
SÁ
Singular 2
Pers. I
2
Plural
— Pa de tt A 7 PER IABAFRAS” AIN
PaY O - I.IBek + Zange Yyay, HOSOLTOS venimos
excl. Ore royu, 2
$ 2 Pe peyu, vosotros venís E
er . .
MODO IMPERATIVO
Presente
Singular
Pers. 1 Che tayu, yo he
> Nde eyu, ven ti
OD Hae toi, venga el
ANOTACIONES
a) El guión, puesto entre la radical de los verbos y
las notas personales, no sirve para dividirlos, sino sólo pa-
ra facilitar la conjugación.
b) Los verbos reflexivos se conjugan como yemboe.
c) La voz pasiva parece que no existe en chiriguano;
digo parece, porque se supie con el reflexivo, al cual se/aña-
de la partícula ca, p. ej. Yo soy amado por ti: Che ayihahu-
ca ndeve (literalmente): Yo me hago amar por ti. La pasiva
se puede expresar también con el participio pasivo en tim,
p. ej. Ava, yanderu rimimbou, (6 himimbou), uccañi: El hom-
bre, que fué enviado por nuestro padre, se perdió.
A veces se suple la voz pasiva con el participio en ha
6 pi, P. ej. Sambiai, ndei heroha mbove, uwmano: El muchacho
murió antes de ser bautizado. —GQuasu iiguopi ossi: La cor-
za, que fué herida, se escapó.
El participio en timi se usa cuando se expresa el agen-
te, mientras que, si éste se calla ó sobrentiende, se usa
el participio en Aa 6 pi.
d) Los sustantivos y pronominales, que empiezan
por À y y, en vez del pronombre ó nota personal che, nde,
etc. reciben chi, ndi, etc.
e) Ei genitivo de posesión se expresa como sigue:
Eu 1%. y 2% pers. de ambos números se antepone à la cosa.
que se posee el pronombre posesivo, p. ej. La casa de vo:
tros está para caerse: Pero uyaparata ma. En 3%. pers. á
veces se usa el pronombre posesivo cáembae, ndembae, etc.
y á veces se incorpora el pronombre posesivo ce, nde, etc.
A la cosa que se posee, posponiéndola à la palabra regida.
Ejemplos. ¿De quién es esta casa?.....Demipadre: Quiae imbae
pa co cua ho?.......Cheru imbae.—Cuido la chacra de mi her-
mano: Oheriglü ico re añangareco.
f) El genitivo de calidad se expresa posponiendo, sin
ninguna nota, el sustantivo regente al regido, p. ej. El
sombrero de paja no cuesta mucho: Carandái ancangao hep-
piette d.
g) Si hay varios genitivos posesivos, el último sus-
tantivo regido se pone primero, después el penúltimo etc.
y el primer sustantivo regente se pone en último lugar,
p. ej. EI vestido del tío de mi padre es nuevo: Cheru itutti
— XXXIV —
EJEMPLOS
De los siguientes ejemplos se verá que no todos los
verbos activos admiten indistintamente las mismas parti-
culas, y.que unos prefieren unas partículas y otros otras.
Yuca, a: Matar.
Yueaca, a. 2. Hacer matar.
Yiyuca, ref. abs. Matarse.
Yiyucaca, ref. 1. Hacerse 6 dejarse matar.
Yueaha, (p articipio activo), Matante.
Timiyuca 6 age [participio pasivo], Matado,
Nangareco, n. 3. Cuidar.
Moñangareco,a. 4. Hacer cuidar.
Ruñangareco, a.+ Cuidar con.
Nangarecoha, (participio activo), Cuidante.
Guatta, abs. Caminar.
Mbiguatta, a. Hacer ce aminar, e. d. atrear.
Yimbiguatta, ret. nt se arrear.
Yimbiguattaca, ref. 1. Ser arreado..
Timbiguatta, ee pasivo], Arreado.
Guattaha, (particio activo), Caminante.
Ruguatta, a. Caminar con.
Yereruguatta, ret. Camiuar juntos.
diana
Yaseco
(participio pasivo), Llevado consigo.
3. Estar colgado.>
ee a, 4 Colgar.
Yimbuyaseco,
Yimbuyasecoca,ref.ed 68Hacerse
garse. 6 dejarse colgar.
Ruyaseco, a. 4. Rate colgado con.
Yereruyaseco, odo Estar colgados juntamente.
Yasecoha, (participio ON Colgante.
Robia, a. Creer.
Ro 2102. Hacer, creet.
Yererobia, ref. Creerse.
Yererobiaca, ref. 1. 1lacerse creer.
Herobiaha, (participio activo), Creyente.
Yoco, a. 4. Apuntalar.
Yeco, ref. 3. Apuntalarse, e. d, apoyarse.
Yecoca, ref. 1. Hacerse apoyar.
Yococa, a. 4. Hacer apuntalar.
Mbuyeco, a. 4. Hacer que se apoye,
— XL —
oo
a ©
Abuelo, tam ®
Abuela, yari
Padre, tu, Papa
Madre, chi, hai
"Tío paterno, tae, papa
Tía paterna, yeche
“Tío materno, tutti
Tia materna, ch
Hermano mayor, gigi
Hermano menor, qzigii tigii
Hermana mayor, tique
Hermana menor, fiquii
Primo hermano, menbi cuimbae (1)
Prima hermana, membi cuña
Primo segundo, membi crwimbae yoapi
Prima segunda, membi cuña yoap
Primo tercero, membi cuimbaeyoapi yegli
Prima tercera, membi cuña yoapi yegii
Sobrino, Aî
Sobrina, tie
Sobrino segundo, Ai yoap
Sobrina segunda, tipe. yoapi
Sobrino tercero, li yoapi yegii
Sobrina tercera, tipe yoapi yegúi
Hijo, membi (2)
Hija, membi
Nieto, hamanino
Nieta, hamanno
Bisnieto, hamanino yoapi
Bisnieta, hamanino yoapi
Tataranieto, hamanno yoap yegli
Tataranieta, hamaninoyoapi yegúa
Suegro, mentu
Yerno, mpew
,
Suegra, mesi
Nuera, menbitatti
Cuñado, mpeu
Cuñada, yuquéi
DICCIONARIO
CHIRIGUANO--CASTELLANO
SS
A
A. Primera letra del alfa- mo.---Ahendu, yo oigo.—Part.
beto chiriguano y primera de posp. Tiene-sentido negativo
las. yocales.--8. emp, PU: en los tiempos pasados y pre-
sentes solamente. Ohó á: No
ta, pepita y fructificar, tener
6 producir frutas. —Abs. (Aa, fué,
tà
ó no va.--Mbiri à: No es-
lejos.---Cherigúi à: No es mi
rea, 0a), Caer, nacer, SU-
ceder. Cueve ma imembi 0a: hermano.--Hei d: No habla, se
Poco ha quele nació un hijo.-- resiste, se niega, no quiere.--
Rea serii pe: Casi te has caí- Pedro á: Noes Pedro.---Occope
do en el agua.—Rea pota ma á: No está allí.--Chupe d amee:
cha! Hola te vas á caer! —T%, No le he dado á él.--Tanta d
cherimimoa rupiño co oa: Que co oí: No es duro.---Iñangare-
tal! sucedió como yo deseaba. coha à hae: El no es su guar-
da.—Part. ant. adverbio
—Cherte yepeño feerassi
oase yepi: Sobre mí no más de tiempo presente. Alora,
recaen todas las reconvencio- en este momento.--A ma ndeho
nes. —Opa yanderecopochi Je- ye?...Ahú yema: Ya te regre-
sueristo re où aracae: “Todas sas?..Ya me regreso. Modo de
nuestras iniquidades cayeron despedirse de los indios.---Á
sobre Jesucristo.---Ro% où ma accaru pota ma: Alora ya
yanderèe: Ya nos sobrevino el quiero comer.--A ayemboe pota,
frio. -Pref. Nota característica haeréi curí ambaapo ne: Aho-
dela 1%. pers. sing. de los ver- ra tengo que rezar, más tar-
bos en el modo indicativo. de trabajaré.---Eutra en la
Acearu: Yo como.---Aguatta, composición con muchas vo-
yo camino.---Aque yo duer- ces, p. ej. en apo (V. apo).
À
ABA Bl AGU
A, s.(Cheá, nded, 14, yaned, Abatinti, s. (cheabatinti),
ete) Alma, sombra, fantasma, Maiz blanco y blando.
cabello, pelo, barba. M bia Abatio, :. Zarzo, granero.
SR 14 uyihechaca cheve Abatiqui, s. Maiz en ma-
cheque pe: Eu sueños se me zorca fresco y muy tierno,
apareció el alma de un hom- choclo,
bre finado.--- Yüned umanom- Aeúil int. de dolor exclu-
bad co: Nuestra alma esin- siva, de la mujer: ¡Ay!
mortal. —Mbaenunga apo id- Acata, (chac.) pron. 3. Ser
guaño cheve no?....Catu ahechu- amoroso, afable, aficionado,
ette €co:Que ab se me Tumpa wyacata yanderée: Dios
Pués yo lo es amable con nosotros.—$,
he visto muy claramente.— Mano derecha. Cuatía nda-
Cuarassi ia pe yai rant, cha cata re iñonno: Pon el libro
hassette cuarassino? Pongámo- á tu derecha.
nos un rato á la sombra, pues Acuti,s.Especiede liebre,
el sol es muy ardiente. aguti.
Abati, (cheabati), s. Maíz Acutiyu, s. zool. Ardilla
Hay muchas clases que los Acha?int. propia del hom-
indios distinguen con sures- bre ¡Av!
pectivo adjetivo, afijo á la Achachairu,s. bot. ‚Iispe-
palabra abati 6 à su sincopa a- cie de árbol alto de 6 4 8 m.
ti.—Etog. El maíz es el man- ao 5.2001. Rs:
jar principal y predilecto de peciedepájaro pequeño.
los indios, que lo usan en di- Achemo, v. Mibiña.
fereutes modos, haciendo con Achuru, s. bot. Especie:
él p. ej. el mbuyape, muinti, de laurel, cuyas hojas sirven
atiruru, atipii,. cangüi, etc. para curar Ja. hidropesía,
Los indios chiriguanos ereen vuleo palo de india.
‘y cuentan que antiguamente Mente, comp. de la part.
Dios,enatención á su pobre- neg. à y el superlativo ette,
za, les dió un solo aliento, que, en este caso por eufonía,
que fué el abati, dejando to- se cambia en ente. Où aente:
do lo demás á los blancos; y No ha venido por nada.-Pieud
por esto dicen: Pentiño ara- aente: No sabéis nada en ab-
cae orerimbiina umée oreve soluto.— Ndembaapo aente cha:
Tumpa; hae co abal hei vaé: Cáspita no trabajas nada.
Una sola comida nos ha da-| Agua, s. Corona de ador-
do Dios antiguamente; Nes no, teca besa E to0m ES
lo que se llama maíz, un vistoso adorno mujeril,
Z
AGU
$
gr AGUÁ
que consiste en una corona Aguaina, s. bot. Planta
de género colorado, con va- parecida al aguài. Especie de
Tios abalorios y dos tiras tri- mrto,
partidas en sus extremidades, Aguara, s. Zorro. Etog.
cada una con borlas y flue- Una de las divinidades de
cos, que, à manera de largas los chiriguanos, sobre la cual
trensas, caen del occipucio ä estriban todas sus tradicio-
las espaldas hasta la cintura. nes religiosas, en atención á
Las borlas están interpoladas sus astucías. Pronostican de
con pedazos de caña ú otro su modo de gritar lo que pue-
Material de 6 4 8 cm. Es uno de pasar en su pueblo. Di-
de los tantos adornos, que cen que las almas de suscon-
Usan las mujeres coquetas y terráneos se trasforman en
bailarinas en las bacanales. Zorros: por esto rehusan ma-
Aguai, s. bot. Arbol gran- tarlos y comerlos, temiendo
de y frondoso, cuya fruta es de matar y comer alguno de
sus antepasados. Admiten
de color amarillo y de sabor a-
gradable. Había otra clase dos clases de zorros, buenos y
de agudi, raro y de virtud malos: á los primeros atribu-
Muy venenosa, pero lia desa- yen todas las felicidades de
Parecido en estos últimos a- la vida y llaman Aguara Truan-
ños, Los antiguos chirigua- pa, Zorro Dios, y á los se-
los contaban que este agyudi gundos todas las desgracias,
tenia virtud esterilizadora, enfermedades y muerte, y lla-
de manera que, en sus alre- man Aguara Ana, Zorro dia-
dedores, por largo espacio, no blo.---Zool. Especie de pesca-
Se criaban vegetales de nin- do.
Suna clase. Todo animal, que, Aguaraguara, s. Avis-
Por casualidad, se le acerca- pón negro, venenoso y hor-
a, quedaba inmediatamente miguivoro.
Como encantado, atraído, Aguaraine, aguarane,
Magnetizado, y asfixiado y s. zool. Animal cuadrúpedo,
Moría. Decían que sus bru- mamífero originario de Amé-
JOs solamente podían acer- rica, conocido vulgarmente
Cársele, pero usando mil de con el nombre de zorrino, de
Precauciones, como taparse la familia de los zorros. Ani-
|
H
A boca, las narices, los oídos mal muy dañino que, cuan-
| Y conteniendo el aliento has- do se ve perseguido, usa co-
a
A coger la fruta, que les ser- mo arma de defensa, sus ori-
Vía para gus hechizos. nas, que hace salpicar à la
AGUN SO Vert AH
cara y ojos, que ciega, pro- Aguye, aguye que, a=
duciendo un fuerte escozor y suye nga que, part. ant.
una hediondez inaguantable, de alerta, atenciön, adverten-
de donde le viene el nombre cia, mando, prohibición y ex-
que lleva. hortación; Añave ndecuera ye
Aguarambuca, s. Risa ma, ayetette ndemano, aguye
sardónica. esagutipo yegqui ngat: Ahora
Aguarane, v.aguarane. ya estás sano, casi te las
Aguarea, s.bot. Planta, cu- muerto, no te emborraches
yo fruto, parecido al huevo de mis. Rigen el imperativo.
palona, es amarillo y liso por ¡Alerta! ¡Cuidado! Guárdate
fuera y blanco por dentro, de.. ¡No lo hagas! ¡Atención!
muy aguanoso y fresco. ¡No!--Pr. abs. (Chaguye) Estar
Aguasa, s. Concubino, maduro, perfecto. acabado,
concubinario; se atribuye sano, fuerte, adulto, grande.
igualmente al hombre y ála Paguye catuma pet, haerano
mujer. picuda ma yemboe: Ya sois a-
Agiie, part. pos. Significa ‚ dultos, por esto sabéis el rezo.
ficción, disimulo, apariencia, —Iguope iyaguye ma co: Tr
engaño. —Uhahu agüe: Finje vainilla del algarrobo ya está
amarlo.—Inuage,su amigo madura,-—Abati yepé iyaguye-
falso.— Ndembaapo agite: Fin- ñove co: Aun el maiz está ma-
ges trabajar. duro.
Agúitte, adv. m. ant. Con Aguyetti, int. ¡Buenos
más razón. Cle ayapo ramó, días! ¡Buenas tardes! ¡Felici-
aguitte co nde: Si lo lago yo, dad! ¡Salve! En algunos lu-
con más razón tú. gares dicen ¡Catupiri!- Aguyet-
Agunu, agunueu, arm, ti chinu, maaño parico? Buen
anucu, part. ant. de resolu- día amigo ¿cómo esrás?---Ca-
eiön, prohibitivas y exhorta- bupiri chi yerae pa ndeguae:
tivas, que rigen el imperati- Bien llegado sobrino ¿recién
vo y sienifican ya no, NUNCA has llegado?— Catupiri! tutti,
más, jamás. Agunucu taima- aramur aguae: Bien hallado
no: Ya no he de pelear. —4nu tío, recién acabo de llegar.
ma Tumpa pe tachemegua: Ah! ah tatác! ah tas
Ya no he de ofender más à tam! int. deadmiración y sor-
Dios. —Anuew iyiyaca nderapi- presa, excl. del varón ¡Qué
cha ndie: No alterques más tal! ¡Canarios! ¡Cáspital ete.
con tu prójimo. Aguatta yare yagua ahecha....
Agunueu, v. agunu. Ah tatau nderempeña pa? En
AE
AMA — 5: AMB
el camino he visto el tigre.... nar. Dicen también hawi 3Ô
Hola ¿te ha acometido? haigii y andaivi, amaivi.
Ai, (ehiai), s. Llaga. Chidi Amapinta, s. Nube colo-
uncae ma: Mi llaga ya se ha rada.
cerrado, Ai ima,Mega vieja.- Amapintu, s. Nube ne-
Ai pihau, llaga nueva,—Vai
impeu, su llaga supura, Hom.
gra. :
Amaporu, s. Aluvión.
pers. de .—S. Raya. Amariapú, hiapu, ‘s.
'Prueno.
Aimbe, ad). Fa
Aipa, pr. Es Amalerere, s. Centella
Aipo, int. a llamar la ray Os
atención ¡Hola! ¡Hombre! Ai- Amavera, s. Relámpago.
pó ndeque pa? Hombre ¿estás Ambaiva, s. bot. Árbol”
durmiendo?--4ipó sambiaireta, grande, fructifero-de la fami-
peguatta mbru: Hola, mucha- lia de las hieyerrts; es de cul-
chos caminad de una vez.--
tivo yde selvas. Su fruta es
Aipd eyu: Hombre ven. dulce, no tiene pepita algu-
Asi, s. Especie de pesca- na, siuo una infinidad de me-
do. nudísimas semillas; en su ma-
Ama, s. Lluvia. Ama durez es de un amarillo opa-
mbaeti yande: Nonos llueve.-- co, y, por tener forma de ma-
Ama quasu igüitu reve: hu- no, los blancos lo llaman vul-
racán.-- Yassi ama, cerco de la
garmente «maño muerta 6 ma-
luna.--Cuarassi ama, cerco del no de muerto». 0
sol, Ampbeeo, s. Aburrimiento,
Amampáu, hampau, s.
Seno, regazo, falda. molestia, miportunidad:
Ami, s. Mocoso (V. Ame
Amándao, Amandau, bit). _
amandu, s. Granizo. Amdn- Ambiae, amboae, adi.
dao 0ú, granizar. Otro, diferente, distinto, 470
Amándau, v. Amágdao. 'ambiae icavi, ambiae icavi de
Amandu, y. Amándao.' A veces unos son buenos, Q-
Amangaivo, s. bot. Es- tros no.-- Ambiae imbae, ajeno.
pecie de bejuco lactescente, Ambiae yegüi co hae ndevi,
cuya loja comen los “tobas Pai co hae: Ml es muy distin-
estrujándola entre las manos: to de ti, él es Sacerd ;
De su palo seco sacan fuego Ambicuai, ao, s. Coleto,
por estregadura, jubön de piel. ni
Amaoqui, inv. Llover, Ambiu, pr. abs. Ser mo-
Amandaivi, inv. Lloviz- coso. Fig. Truhän malcriado.
AMPI — 6 — ANCA
Amboae, v. ambiae. Ampiguarugül, pr abs.
A27r
Ambua, s. Escolopendra, Tener hemorragia nasal.
llamada vulgarmente «ciento- Ampo, Palabra que los
piés». indios usan cuando no acier-
Amiane, s. zool. Mofeta, tan á expresar sus ideas à
vulgo zorrinop» no recuerdan alguna cosa 6
Amini, /cheam.], s. y adj. nonibre, porque les falta la
Difunto, finado. palabra, y por ésto repiten á
Amo, adv. t.y m. Alguna cada rato ampo. Mbae pa nde-
vez, de vez en cuando.--4mo ré?....Ampo...ampo cher6.....Á-
igüitu uipeyu: Alguna vez so- vapiru cocheré. ¿Cómo te lla-
pla el viento.— Ulmeno amo mas?..Quiero decir....esto es...
ava pochi vaé: veces hay mi nombre es Avapiru—Sir-
algún hombre malo.-Unido al ve para corregir una palabra
adv. final yepí significa acos- equivocada. Aguairenda vi...
tumbrarse á una cosa ú ofi-
ampo Carza vi ayu yave: Cuañ-
cio.--Amo amoño ndembaeno- do venía de Aguairenda, no,
maeyepí: Acostumbras robar.-- quería decir de Caiza.--Sirve
Amo uyinano yepi: veces también para introducirse á
pelea.-- Amo...amo...: Una vez... pedir alguna cosa ó hablar
otra vez. Amo ambrac...amo de algún asunto. Ampßo...
ambrae: los unos....los otros. Cheru, co ayu, ampo....ayu aye-
Amondo, (cheam.) pr. abs. rure chimbae mina re: Pues
Estar espantado, asustado, mi Padre, he venido, quiero
Ampeneu, s. Especie de decir....he venido 4 pedirte
pájaro. unas cositas para mi.--Etog.
Ampessi, (cheam..nam), pr. Los capitanes, jefes y brujos
abs. Estar lleno, resplande- en susarengas püblicas y ofi-
ciales no usan nunca esta
ciente por la gordura. Yassi
ñampessi ma: Ya es luna lle- palabra ampo, porque serían
na.--Agua penti cavayu ñam- tenidos por ignorantes é in-
pessi catu vaé: He comprado capaces de hablar.
un caballo bastante gordo. Anamui, v. Aramui.
Ampia, /cham...¡¿am], pr. Anancua, arancua, s.
abs. Estar inclinado, ladeado. Especie de ave vulgo chara-
Nampia d dicese de una ac- ta.
ción continuada de una má- Anca, s. Cabeza, principio,
quina en movimiento. origen, maugo: Adán, Eva
Ampigua, s. Fosas na- yandancana co uico, chuvi ya.
sales. yupa: Adán y Eva son nues-
ANDA E fe AN!
||
|
| tros progenitores, de ellos Andambusu, pt. abs. Ser
descendemos todos. Anca 1ca- grueso, corpulento, fuerte.
gliece, casco, calavera.-- Aca Andapiri, s. zool. Gua-
rapta, cabeza redonda. Camayo.
Ancae, s. zool. Urraca. Andira, s. 700]. Murcié-
Anecananehi, s. Cabellos lago.---lispecie de pescado.---
crespos. Andira guasu, vampiro,
Ancandao, v. ancan=- Anea, aneme, adv. ty.
Sao.
Ancandita, ancangui=-
m. Luego pronto. .12ea nca:
Cuanto antes.
A
==
ta, s. Almohada 6 cosa se- Aneme, v. anea. ==
mejante. Angaivo, pr. abs. Estat
Ancangao, acandao, extenuado, debilitado.
ancandao, s. Sombrero. Angapi, pr. abs. Estar
Ancanguita, v. ancandi- eit paz, sosegado, contento,
es
ta. satisfecho, sacio. cros
Ancanti, v. anti. Angarecoha, s. Pastor,
Ancañi, pr. 2. Olvidarse, guarda, vigilante.
estar absorto. Charca? ram Angua, s. Almirez, mor-
aí: Estoy absorto. tero. dugua guasu, bombo;
Ancapinta, s. zool. Clase angúa rar, redoblante, tam-
de pájaro con la cabeza mul- bor, atabal. :
ticolor. Angueco, pr. abs. Estar
Ancara, s. zool. Clase de afligido, angustiado, enfada-
pescado pequeño. do, molestado.
Aneassi, ancarassi, pr. Anguya, s. Ratón.
abs. Tener dolor de cabeza. Anguyatutu, s. Visca-
Aneatindi, por abs. Ba- cha, animal cuadrúpedo, co-
jar lacabeza. Fig. Ser mo- mestible.
desto. Mi, part. neg. y adver-
Ancasoya, s. Resguardo sativa. Niega toda la frase
de la cabeza, chal, manta. ú oración. Nde pa ndeho?...
Aneua, pr. abs. Apresu- Ant, Pedro co ohó: lu fuis-
rarse, ser corredor, veloz, li- te?...No, fué Pedro.---Sirve
gero. S. Labio superior. también para corregir una
Andagüi, s. Corba cor- palabra dicha en lugar de o-
vejön, Cherimba tandagir tu- tra. Hüu co, ami iyu co: Es.
Ju co: Mi animal está con negro, 10, quería decir, es a-
Corvaza. marillo.---Anz? rambegua, si
Andái, v. amandaivi. no, de otro modo, caso con-
Ms.
4
u
u
C |
|
|
|
CAÁ
Especie de hierba venenosa Caarugua, s. bot. Planta
para los animales. trepadora, parecida al bejuco.
Caapipe, v. eaape. Despide una fragancia exqui-
Caaporopia, v. eanmpo- sita. Es medicinal, sea toma-
rompi. da en infusión ó machacada
Caapotiyu, s. bot. Reta- y aplicada como cataplasma,
ma. Caarumbiya, s. Lucero
Caapurucutu, s. bot. Ar- de la tarde, hespero.
busto, parecido á la zarzapa- Caarumo, adv. t Ayer.
rrilla. Cura la pulmonía. Cadrumo uguae cheru: Ayer ha
Caapurumbihassi, v. llegado mi padre.
eaassi. Caaruru, s bot. Planta
Caaqui, abs. Desherbar, herbácea jabonera vulgo «mo:
escardar. co moco», que brota en pri-
Caarampe, s. bot. Espe- mavera. Sus lojas son co-
sieder-hortwa. » : mestibles, pero es preciso co-
Caarape, s. bot. Planta, merlas en el mismo día, en
cuya raíz grande, chata y de- que se recogen y cuecen, ca-
sigual cuecen los “indios eu so contrario hacen hinchar
tiempo de carestía y comen. la cara. Es planta de sustan-
Caarapi, s. bot. Mata, con cia alcalina, de cuya ceniza,
cuya raíz se tiñe de rojo. cuando aquella ha. legado 4
Jan rapirai, s. bot. Hier- perfecta madurez, se sirven
ba de unos 10 cm. de al-
les jaboneros, para hacer la
to, con cuya raíz tiñen de legía.—Humedal. Checaaruru
grana. ayapo «ico: Estoy preparando
Caaratiro, s. bot. Planta, mi humedal, vulgo «mizca».
cuya raíz, morada y filamen- (V. iguanqui.)
tosa por afuera y blanquísi- Jaaruruntirái, s. bot.
má por dentro, cocida se pc- Planta herbácea, cuyas hojas
ne colorada. Ks comestible y tienen propiedadds muy ab-
grata al paladar, pero después sorbentes. Machacadas y apli-
de haber hervido en tres cadas à un tumor lo hacen
aguas. : reventar. : /
|
por el trabajo. Checaneo ma dura. En seguida pasa todo
rusapucai: Ya estoy cansado
de llamarte à alta voz.—S. por ci cedazo,de palma, para
Trabajo, cansancio. Caneo que del
das =; liquido;
heces In separa-
lo envasa
reppi, paga del trabajo.—Che- otras grandes vasijas de bo-
caneo reppi ayu aipissi: Ven- ca angosta, que tapa con sun
go á recibir la paga de mi tiesto y asegura con barro,
eu
rio
trabajo. Alf fermenta y, después de
|
Cangui, éme pr. abs. tres á cuatro días, está en su
Estar cansado, débil, sin fuer- punto para tomarse. Es agra-
| za. Checangui ma, amu ma tam- dable al gusto, refrescante. y
|
| baapo: Ya estoy cansado, 10 diurético. Esta bebida, tóma-
|
he de trabajar más. da en gran cantidad, especial-
Cangúi, s. Chicha. Es una mente cuando está para ace-
bebida alcoliólica, hecha con darse, es embriagadora. (V.
maíz. Etog. Este licor tra- arete).
bajan las mujeres chirigua- Canta, abs. Moverse. Ara
nas, que hacen consistir en cae Yandeya Jesucristo eruzu
ello toda su gloria, capacidad re umano yave, agur uccanta
y habilidad. Una india que guasu, ita uyeca: Cuando Nues-
no supiera hacer chicha, no tro Señor J.C. murió en la
sería digna del nombre de cruz, tembló la. tierra, y ‘se
cuña; sería más bien conside- partieron las piedras.
rada como enemiga de las Canti, pr. abs. Estar he-
instituciones y tradiciones diondo, heder. Toba incanti
patrias. La india, después de guasu, puchuin co incanti; Los
haber molido, en el mortero, tobas hieden mucho, de'éllos
la cantidad suficiente de maíz, trasmina un mal olor.--Caty ava
la pone en grandes ollas à yepé ocunamiñove uied, capura
cocer por unas 12 horas, has- ramiño icanti oí: Mas aún los
ta reducirse á una mazamo- chiriguanos hieden lo mismo,
rra bien espesa, llamada ca- están hediondos como las, ca-
guye, que sirve de comida tan- bras. Etog. Los chiriguanos,
bién. El día siguiente la tra- quien más quien menos, hue-
siega en grandes tinajas, nez- len ásalvajina, probablemen-
clándola con agua, la mece te por causa de su alimento
con las manos y brazos, mas- y modo de vivir. Por poco
cando los depósitos, que echa que uno 6 dos de ellos que-
de nuevo en las mismas tina- den encerrados en un cuarto,
4
À
|
A+
CAPI =2 CAR
su hedentina se hace tan in-
rt s. bat. Toda clase
sufrible y repugnante, que de hierba en general y en es-
provoca á vómito y produce pecial grama. it
dolor de cabeza. Todo ello Capiiguasu, s. Especie
parece ser inherente á su san- de paja muy larga, vulgo «si-
ere; pues aunque salgan del vinga».
baño, hieden lo mismo. Cou- Captirenda, s. Pajonal.
forme, empero, se van civili- Capiiviti, s Especie de
zando y cambiando de cos- paja muy delgada.
Cara, s. bot, Bulbo, batata
tumbre,
poco alimento
a poco pierdeny dcBARA
Poda en general.—Adj. Sagaz, as-
==
A su natural hedentina. tuto, diestro, mañero. Jcara
Canapergpe, >. Estera. catu reve (6 ¡cara catuha pe)
La palabra canapempe es com- umutagii: Lo engañó con des-
puesta de la palabra castella- treza, astutamente. Poco usa-
na caña y pempe. do. (V. poqui.)
Caracara, s. zool. Ave de
Cañi, neani, abs. Perder-
se, huír, morir. Mbia fimma rapiña, vulgo carcancho.
Caragua, s. zoo). Especie
opa ma uccaña tem, cheño aime de mono.
miño yiitteri: Todos los hom-
bres ancianos se han nuerto, Caraguata, s. bot. Filand-
yo solo mequedé supérstite. sia. Se cría espontäneamen-
Tuccañi GER mbrul: ¡Que te en los montes y en los luga-
muera de una vez! Etog. Es res muy cálidos y secos. Es
una frase de imprecación que conocida vulgarmente con el
cl ideran comó un gran pe- nombre de piña. Hay otra
ca >. Hassi va co cañitein:Cosa
doiorosa es la muerte.
clase de caraguata, mal,
tamente silvestre, de la mis-
Jañitein, s. Muerte. Cañi- ma familia. Etog, De las ho-
tein uyén yandeve yandeipicue jas de esta mata los indios
heco re: La muerte se nos ha noctenes y demás tribus del
originado por el pecado de Oriente boliviano se sirven
nuestros primeros padres. como de las hebras del cáña-
Caparu, earava, s. Pro- mo, para formar hilos, que
‚minencia, teta. (V. de apuru,) usan para tejer sus redes, co-
Capiancua, s. bot. Clase letos, torzales, cuerdas, etc.
de paja, usada para los ado- Su raíz es feculosa, la comen
bes. tan sólo en tiempo le carestía;
Capianti, s. bot. Abrojo, tieme un sabor parecido
cadillo. al de la castaña, —Hay tam-
CARÁ +9; ¡y CARA
bien una tercera clase. de ca- tem. Ya tengo muolos años.
raguata que, por ser chica, Caramegua, s. bot. Cala-
llaman caraguatard. Se cría baza grande con tapa, que los
en los árboles, enroscándose indios usan como cajita, para
eg sus rankas. Parece planta euardar sus cosas.
parásita, pero no lo es, pues Carandai, s. bot. Palma,
se ha visto que prospera y palmera. Hay diversas clases.
florece colgada á “un hilo. ¿tog. Sus hojas y tallos sir-
Med. Sus hojas, machacadas ven para varios usos domes-
y aplicadas á una dislocadura, ticos. Aquellas se emplean
tienen virtud de sanarla pron- para hacer sombreros, ceda-
to.—Finalmente hay la cara- 208, etc.’ y éstos, que Lienen
guataguasu, Mamada vulgar- la corteza dura y el corazón
mente que crece en blando, se parten por mitad,
«payo,»
los peñascos. Con sus hojas v, cavados y reducidos & ca-
se adornam los arcos triunfa- nales, sirven para cubrir las
les en las fiestas, y se hacen casas.
O E rd > — CAYA
CUÁ — À — CUA
|
||
clyeca, Checüa pe hassi: Me duele” la
|
| Coroi. s. Roncha. cintura; en los riñones.---Che-
|
Coropi, oceoropi, adv. | cua rupi à ol: El agua me Île-
1 Por allá, ' ga á la cintura. |
* Cororo, abs. Roncar,| Cua, n. 3. Golpear, pegar,'
agonizar. Umano potaétte mt, | apotreat. Ocua matette 1erctu-
ocororectte: Ya está para "mos ha re, uíque-0:Mucho eolpeó
rirse, pues tiene un ronquido|el clavo, no entró. Mbawayu
Ocororo guasu| ocua cherée, che chequinimiño
muy grande, tein aicó chu. Mbarayu me
reveño oque: Dueruie roticatt-
ha pegado, yo no le hice na-
do muy fuerte.
Coto, s. bot. Hierba de lro-| da. 1, Hacía a-
jas crasas. Med. Su raiz, co- Cuaecotti, adv.
cida y aplicada, á manera de| cá.
Suacua, abs. Crecer, de-
cataplasma, es un excelente
calmante. sarrollarse. Sambiat co, ndet
Cototo, s. z001. Sapo. ucuaca: Es miño, aun no ha
|
| sotié, adv. t. fin. Alcabo, crecido, aa ha desarrolla-
|
| finalmente. Indica conclusión, do. Yemboe -añente œcud. 0
| finalización de un discurso ü chemachuran ancó yawe, a mad
|
obra. Tanta ambaapo hese, am- en rt N (e di co
baguye cotté: Mucho trabajé ai): Es ver ad A ln
en ello, al cabo concluí. Son- chacho no sabía el rezo, mas
daro uyinano matette teisr hu- A después de crecido, ya
guaicho ndie, cat umbaguye ne SUE
cotto: Los solgados harto han „Cuacheeehe, s. 2001. en
peleado con los enemigos, vispa grande de cuerpo fili-
forme.
pero al fin los derrotaron.--- Cuae, cua, pr. dem. Este, És-
Oh! Pedro uguae eotte: Final- ta, etc. Cua mpota, cuae aípota di
niente ha llegado Pedro.
Cotti, adv. 1. posp. Hacia Quiero ésto, estotro -110 quie-
io.--Hae à, cuae co che ahecha:
por en. Huguaicho coti ql: Na es él, éste es el que: he
Está en la banda opuesta (del
rio). visto. e
Covocovo, s. 7001. Mari-| Cuaivi, s. Ofrecimiento.
le nocturna. Suanandii, s. Anca, grupa,
posa gran
Cu, apóc. de euri (v. euri).--| hueso sacro, nalgas. Es pa-
S. (v. neu.) : labra propia de los arrieros,
Cúa, s. Mitad de una cosa,| que arrean recuas de mulas,
dp cuerpo hgumatro, cintura. burros, et Y los pegang por
CUARA a, CUARA
las grupas para que anden, tando el sol en este punto (é
Cuantino, nu. 4. Espiar, indican con el dedo). Etog.
mirar à ocultas. Los chiriguanos cueutan las
Cuanunga, pr. dem. Es- horas del día por la posición
te, ésta, etc.--Adw. m. De es- que ocupa el sol. Cuando
te modo, de esta manera. quieren expresar una hora
Cuape, adv. ¡l. Aquí, en cualquiera del día, muestran
este lugar, en este punto. Cua- con el dedo el punto del cir-
pe cuape: De este tamaño
(mostrando con las manos). culo E curso aparente del
sol, y de esta indicación se
Burda arguir la hora y si es
Cuapúa, s. Cinta, cintu-
rón, faja para atarlos panta- antimeridiana 6 postemeri-
lones, cingules, ete. Checua- diana. Es tanta la präctica
Púa oa chevi, uncañi: Se me que tienen en ello, que cono-
ha caído mi faja, la he per- cen perfectamente en cual.
dido (literal. se perdió) Lena quiera estación del año cuan-
rupi aipissi añapinti: Lo aga- do el astro del día se halla
rré por la cintura y lo até. al medio dia solar.—Cuarassi
Chetiru icuana ambogiligili: uñemopintu (6 uccañi). El sol
"Cose mi vestido en la mitad. se eclipsó. Etog. Nuestros
Cuarapi, pr. abs. Estar ea tienen las si-
cabisbajo, al revés, guientes ideas respecto al
Cuarassi, s. Sol. Cuaras- eclipse: Dicen que el yagua-
si oñtha, naciente;..wiqueña,|: rogli, tigre verde, se acerca
poniente...iyopiaca, quitasol;.. tanto al sol que pretende co-
roßea, rayo, atmósfera del sol;.. mérselo todo. Este yaguaro-
14, sombra del sol. mimbi, giti es un animal fabuloso,
reverbero, centelleo. del sols. que trae origen de una le
iyopraca, cala rembia © venda,que no es del caso re-
rembiapi,elque está quemado ferir ee por ser insulsa é
por el sol. Cuarassi yandapi- impertinente, Cuando, pues,
te re, medio día, ras tain-
empieza 4 eclipsarse el sol,
bién: cuarassi mbite ma ot. todos salen de sus ranchos y
Cuarassi Rampla yave: À las comienzan á tocar sus cuer-
tres de la tarde (e. d. cuando nos, flautas é instrumentos
el sol empieza à- declinar. bélicos, otros dau alaridos,
Cuape cuarassi yave: Cuando otros agarran las flechas y
el sol está en este punto (in- lanzas, otros corren de aquíy
‚dicando con el dedo). Cuape allá, haciendo una algazara
cuarassi yave uguae: Llegó, es- como locos, Hacen todo es-
CUE — 29 — QUE
to para espantar, como ellos flojó. Fig. Rendirse, ablan-
dicen, el yaguarogüi, porque, darse el corazón. Accuembee ;
de otro modo, se comería to- va co che: Yo soy un hombre
do el sol y quedaría la tierra inflexible, intransigente.---
en tinieblas. De igual modo Chancassi vaé añave uccúe mi-
proceden con el eclipse de la ño ma ché: Ya me ha sose-
luna. gado el dolor de cabeza.-- Yan-
Cuarassiranga, ske: deya Jesucristo himimborara re
loj, cuadrante solar. ayimopiangueta yave, chepia
Cuaru, s. Orinas.--N. abs. úccie voi, ayahao: Cuando me-
Orinar. dito sobre la pasión de Nues-
Cuaruiyu, pr. abs. y 1 tro Señor Jesucristo, mi co-
abs. Tener ictericia. razón luego se ablanda y llo-
Cuarupi, adv. 1. Por aquí, ro.--Ayimombéu cani yave 0C-
cunamiñove: Aun cuando me
por acá.
Cuassi, pr. abs. Estar a- confieso bien, me pasa lo mis-
tribulado, triste, melancólico. no.
Cue, apóc. de cueve. adv.
Cuatia, tumpapire, Ss. t. Hace poco tiempo, hace
Papel, libro escrito, impreso, pocos días. --Posp. añadida al
carta, etc. Cuatia iapoha, es- sustantivo ó verbo, significa
critor, plumario.— Cuatía am- una cosa 6 acción pasada,
buyegua aicd: Estoy escribien- Mbae mbaecue, cosas que fue-
do.—Cuatñia uyimongueta oi: ron.--Chasoyacue, lo que fué
Está leyendo.—Tova icuatia- mi poncho.---Cherimbiapo rep-
tía, rostro dibujado, pintado. pina, ambuyéu cue chiyupe vaé,
Cuatiambussu, s. Libro. emèe ché: Dame la paga del
Cuatiariru, s. Bolsa para
trabrajo, que me gané hace
el correo, cartera, tiempo.--Á veces, por eufonía,
Cuave, v. mpive. se cambia en neue 6 güe, co-
. Cuavi, adv. 1. Desde aquí.
mo atigüe, marlo; aticuencue,
Cuchigüigüi, s. zool. Es- heces de chicha.
pecie de pájaro nocturno con
plumaje ceniciento. Suera, abs. Aliviarse, me-
Cúe, abs. Menearse, mo- jorarse, convalecer, sanarse.
verse, aflojarse, estar flojo.— Abati, amaoqui re, ucuera güi-
Igüiracambi tanta à, uccúe rave: El maiz, después de la
guaño coi: La palca no está lluvia, se compuso pronto.
firme, está muy tloja.--Che- Usado metafóricamente es
rimba yocuaha uccue ma: La neutro 3. Tomar satisfacción,
sincha de mi animal ya se a- vengarse, desahogarse, estar
CUIMBA 30 —
CUMA
contento. Carugudi yave che- Yo soy varón. Etog. Esta
rovaruru yepi, ayetette aguapr, breve, pero enfática frase, en
añave, heta ‘cangiti ramo, ta- boca del orgulloso y salvaje
edu, tacuera checaruguadeue re: chiriguano, “atendida la índo-
En tiempo de carestia, por te de su idioma, equivale à:
el hambre, tenía la cara hin- Yo soy hombre valiente, há-
chada, casi me he muerto; a- bil, guerrero, conquistador,
hora que hay harta chicha dominador, trabajador, en fin |
|
|
hambre pasada.---Fig. N. 2 Dicha frase corresponde
Chinureta où opou chepi ramó,
acuera ma chepiatitti vi: Ha-
à co che; che co che: Yo soy
que soy; yo soy yo.--Se usa
biendome venido á visitar cuando'se quiere distinguir
mis amigos, ya perdí la aflic- el género masculino del fe-
ción que tenía. menino: Uru cuimbae, gallo.--
Cuerai, pr. abs. Enfadar- Adj. Resistente, fuerte, duro,
se, aburrirse, molestarse. Ahd recio. /güira cuimbae, palo
ye pota, checuerai ma al cua- fuerte, recio, duro. Güirapa-
We Mestre: pues estoy abu- ye cwimbaette coi: El árbol de
rrido de vivir aquí. la quinaquina es muy fuerte.--
Cueve, cue, adv. t. pasa- Urundeiüsu, tayi, iguopé yepé
do, que se refiere á pocos cuimbaettèñove co: El soto, el
‚Mas 6 semanas, Cue domingo lapacho, y aun el algarrobo
Pe ruhecha á: El domingo pa- son árboles durístmos.--Itacúi
sado nö te he visto. (V. cue). icavi à, ita curmbae icaviette
:Cui, s. Polvo, harina, co- co: La piedra, que fácilmente
‚sa menuda, polvorizada. U- esse parte, no sirve, el granito
sase siempre en composición el "mejor.--Cuña ewimbae.
con el genitivo que rige: i- marimacho.
glüichi, polvo. de tierra; penti- Cuimbaeha, s. Valentia:
ei, rapé; aticún, harina; itacúa, Checuimbaeha pe ambaquye*
piedra polvorizada; corepoti-
ei, limadura defierro; igitira-
Con mi valentía lo he derrota-
do.-- Yandeya Jesucristo icuim-
cti, limadetrademadera, pa- baeha pe güerupia güiraha hi-
16 apolillado; mbocacói, pólvo-
ra, mimborara
Señor J. C. ach Nuestro
sobrellevó con
Cuñi, s. zool. Puerco es- valor todos sus tormentos.
pán. Cuma, s. Hollín, (v. yape-
: C ee D Hombre, va- po).
rón, macho. Cwimbae co che: Cumanara, s, bot, Plan-
CUMA o due CUNU
ta leguminosa silvestre. Su para quitarles á lo menos
raíz, parecida á la de la yu- algo del amargor que tienen.
ca y cocida, en tiempo de Cumbaru, s. bot. Arbol,
carestía, sirve á los indios llamado vulgarmente chañal
de comida; es inodorä € insi- 6 chañar. El primero que flo-
pida, rece y madura en la prima-
vera. Su fruta, semejante á
Cumanda, s. bot. Frígol,
la aceituna, es comestible; su
judía, habichuela, alubia. Di- pulpa es colorada, de or
versas son las clases de fri-
fuerte v de sustancia muy
joles, que cultivan los indios, válida. Iyaqui mi ma co eum-
quienes hacen mucho aprecio baru: La fruta del chanar ya
de ellos. Según su costun- es tierna. Etog, de esta fruta
bre el maíz, como comida los indios, esspecialtnente to-
principal éindispensabieá su bas, confeccionan una bebida
tenor de vida, es propio del
muy embriagadora y hedion-
hombre; los frijoles, por el da
contrario, por ser comida de Cumbiri, v. tami.
poco tiempo, perteñecen á la Cumegua, pr. abs. Estar
mujer. De manera que,
si
entre los casados sucediera arruinado, corrompido.
el divorcio en tiempo de frí- Cunami, v. oceunami.
joles, la repudiada no tiene Cunmema,s. bot. Árbol de
más derecho que. á ellas.--/- flores coloradas y raíz vene-
güira cumanda, habichuela de osa,
ärbol. De esta clase de frí- Cundasa, a. Enredar. (V.
joles hay dos órdenes, la una yemboa).
es planta de huerta, crece à Cuntieue, adv. t. Des-
ja altura de 3 0 4: 0h, y pio- pués, en seguida.|
duce unas vainillas á modo Cunúmni, s. Joven, ado-
de garbanzos y da todo el a- lescente. Checunumi mi quitté
ño; la otra, de igualaltura, aitd: Soy todavía muchacho.--
es de bosque y produce unas Cunaumirusu (6 cunumi guasu),
vainillas largas como el al- mozo alto. Cunumirusu ca-
gatrobo con los frijoles casi tuño toú tumbaapo: Que ven-
esféricos, colorados y muy gan 4 trabajar solamente los
margos. Tales suctascomel1 jóvenes
Y altos.-- Tairusu rusu po-
en años de gran carestía, ta vareta Inga pe toho tumba-
cuando no tienen OotoS Co- apo: Que vayan á trabajar á
‘inestibles. Es menester ha- Caiza tan sólo los muchachos
cerlas cocer en varias aguas, más grandes.---Vandecunumi
CUÑA erjo CUPE
vi glürave yayipocuà pota te- vorciarse por el más pequeño
cocawi yapo re: Desde la ado- capricho ó niñería. El hom-
lescencia nos debemos acos- bre exige fidelidad y suje-
tumbrar á practicar la vir- ción á su mujer; más no la
tud. guarda ni la tiene para ella,
Cuña, s. Mujer, esposa, alegando por toda razón de
ser él hombre: Cha cuimbae
parienta, en general, del hom-
bre, hembra. Cuña teco wi- aico che no? Pues yo soy hom-
bre. La india no es libre de
cuambae vaé: Mujer honesta,
recatada.---Vuña pave pequa- escogerá su compañero, por-
na, (6 uyiporucase vaé, 6 heco- que ó lo recibe, contra su vo-
se var) mujer prostituta. ---Ou- luntad, ‚de los padres, 6 es
llevada por la prepotencia
fantdi rai mi, niña de pecho. -- del hombre. Todos los tra-
Cuña manaimbae uicó val, mu-
jer doncella, virgen.--Cuna u- bajos domésticos, comenzan-
do por la crianza de los hi-
putuumbae vaé (0 uguatase
var), mujer andarieca. --Cuña jos, gravitan sobre la mujer,
cardi, mujer blanc: , dicen aunque se halle con hartas
también cuñanti. Ava cuña crías pequeñas; y ella, por
uipotase vaé, (6 cuña re uwyi- otra parte, acostumbrada á
monguetase ase vaé) hombre esta condición servil y baja,
deshonesto.---Cuña imembae se conforma y sujeta.---Ad].
vaé, mujer soltera.--Cuña ime- Clasifica el género femenino
como cuimbae el masculino.
cue va, mujer viuda.--Cuña
tata io ipi pochi val: Mujer (V. cuimbae).
mano y pie de fuego. Etog. Cunambueu, canard-
Epíteto ofensivo que el indio sus, s. Mujer alta, desarrolla-
dirigeá la india floja, que no da.
hace más que estar al rede- Cuñantáai, 5 Muchacha.
dor del fuego. Entre los sal- Cuñantdi rai mi, niña, que no
vajes chiriguanos la mujer ha dejado todavia de mamar.
no fué considerada nunca co- Cupe, patá, s. Espaldas.
mo persona, sinó como cosa Checupe re iñonno: Ponlo so-
de comercio y de utilidad. El bre mis espaldas.
chiriguano se une á la mu- igitita aruquae: He llegado
Checupe re RA
jer no por amor ni para for- con la carga sobre mis espal-
mar sociedad y familia, sino das: Peném isambiaireta Pi-
por interés y para satisfacer ñensro, piyimocupe, peguatta:
sus brutales pasiones; de don- Ánimo! muchachos formaos,
de resulta la facilidad de di- frente adelante, marchad,
CURU
Jupegua, s. Que está de- y muchachos. A pesar de to-
trás, á las espaldas. do ello el apodo es el arma
Cuperanti, v. apisoo. predilecta de la mujer, que
Cupii, s. zool. Insecto de se sirve de ella para remedar
la tierra ó de los palos, vul- el modo de andar, hablar y
eo piojo de tierra, ú hormiga obrar de sus contrarias y pa-
blanca. Este insecto busce ra encarar los defectos natu-
la humedad, y acumula mon- rales 6 adquiridos con ó sin
tones de tierra que hace con- culpa. (V. icura).
sistentes con su baba, destru- Curami, voccurami.
yéndolo todo donde se anida. Cure, s. Afreelo.
Cuande se deshacen sus tra-
bajos 6 colmenas exhalanun adv.Curi, (ant) ó euri (posp.),
t. futuro inminente. Lue-
hedor fuerte y agrio muy re-
go, pronto. Curi voi ndehö
pugnante, pota: Entre pocas horas tie-
Cupiriru, copiriru, S. nes que ir. —Eyu yegili curt:
Chicha fernientada dos ve-
ces. Es una bebida muy es-
Regrésate luego. —Curietté1 1-
yapo: Hazlo muy pronto--Ou-
piritosa y embriagadora. ri caaru yave: A la tarde.—
Cura, s. Pulla, apodo, mo- Curi ñavo: Cosa ordinaria,de
tejo, desprecio. Ndentisiracua todos los días.—Curi ne 6 cu
pechi ricó vaé: Tienes la na- ne, part. posp. de fut. en fra-
riz puntiaguda. —Ndentimbucu se afirmativa y expresa más
guaño: "Tienes la nariz larga. seguridad que el solo me. A-
El zaherido responde haño curi ne, ade rani ecud:
pronto: Mbayurugua pochi! Iréno más, vete tú adelante.
Desbocado! Etog. Estos y se-
Curiye, adv. t. Mañana.
mejantes apodos, que se re-
Añave chanten aguatta, curi-
gistrarán en su respectivo
ye aguatta ne: Ahora no ten-
lugar, son, á veces un grace-
eo gana de caminar, iré ma-
jo un chiste inocente; pero,
Dana.
por lo ordinario, no es así;
Curoeuro, v. corocoré.
por la más pequeña desave-
nencia 6 disgusto recurren Curu, s. Sarna, roña. Cu-
luego al apodo, y de,ahi em- ru pirecue, costra de sarna,
piezan los lloros, odios y ven- Toba icuru curu nungaño, ene-
gauzas qutre ellos; y, norara cata hotendi icuruette coi, icuru
vez, son causa de riñas ver- iydi: Los tobas son algo sar-
daderas, sinsabores y peleas nosos, pero los noctenes están
llenos de sarna, son los due-
especialmente entre mujeres
CURU — 34 — CUSU
ños dela sarua.--[tacuru, pie- fa para su cociña, tanto por
dra áspera, parecida á la pó- el calor fuerte que causa, co-
mez. Itacurwiti, lugar en que mo por la facilidad con que
abuuda la piedra itacuru. se corta y raja. Desu corte-
za se extrae un jugo supe-
Curugua, s. bot. Planta rior, para curtir los cueros.
-indígena, trepadora, de la fa- Med. la misina corteza tiene
milia de las cucurbitäceas. virtud medicinal y absor-
Es anual; pero atendida y bente. Se hace hervir y con
cultivada, dura varios años. el agua sedavan las llagas.
Crece u ‚srepa HUY alto, ama
los árboles secos; tiene flores Curapairäi, s. bot. lís-
amarillas. Su fruta es una pecie de arbusto parecido al
calabaza cilíndrica, larga co- sevil. Med. Sus hojas estru-
mo 3o cm., de varios colores jadas y aplicadas á los tumo-
en lo exterior. Su sabor es res constituyen un poderoso
por demás dulce y empalago- emoliente.
so; exhala una fragancia arc-| Curupicai, s. bot. Arbol
mática, que se percibe de le- lactescente y gamifero. Es fo-
jos embalsamando el aposen- fo y sirve para corcho; su re-
to, donde se conserva. Med. sina es muy viscosa.
Hirviendo sus hojas y bañan- Curaru, s. zool. Especie
do con su agua la qabeza del de sapo, llamado así por su
que tiene catarata, luego to- modo de cantar. (V. Ñeecuru-
mando con piuzas 6 cosa se- ru.
CUYU
esterilice y produzca Otros
torbellino (dicen los tisicos).
mil inconvenientes á su sexo. Cutu, v. aruncacutu.
Si después del cusumind al- Cuyave, adv. t. À esta
guién se sintiera con dolor hora, á este tiempo.
de estómago, ó les saliera al- Duyuyu, tuyuyuyS. zool.
gún tumor, lo atribuyen lue- Especie de garza grande a-
cuática, de color ceniciento
go al chiflón. Cusuminü anpo-
rara: Sufro la influencia del Se mantiene de peces.
Ch.
Ch. Tercera letra del al- | Chequiraño ai, cha cangüi hau-
fabeto chiriguano, se pronun- hau mi no? Estoy gordo, por-
cia como en español. que tomo un poco de chicha.
Cha, part. fin. ¡Oh! ¡Yal Chepiruette, cha mbaapo che-
Pues, finalmente. Ohó ma cha: mombiru no? Estoy muy flaco,
Se ha ido finalmente. Esta porque el trabajo me ha en-
partícula es muy usada y fa- Haquecido.—Uyuca, cha usa-
miliar en las conversaciones, ¿£gúipo no? Lo mató, por estar
pero en una arenga pública borracho.—Maaño rinupanca,
es menester usarla con parsi- cha yaracuá à no? Está bien
monia en el sentido, que que- que lo has hecho castigar,
da dicho arriba.—Posp. al pues es un pícaro.—Posp. y
nombre personal equivale 4 ant. inter, He aquí, heme
¡oh! vocativo. Pai cha! ¡Oh “aquí, etc. Co ai cha: Heme
Padre! —Hai cha! ¡Oh mama! “aquí. Cha coi: (por eo 01): He-
—Quei cha! ¡Oh hermano!— lo aquí. Uyucamacha,he aquí
Tutti cha! ¡Oh tio.—Cha....no. que lo ha matado.—Uipissi
Part. de conjunción causal. cha, he aquí que lo ha agarra-
Dan la razón de lo que se di- do.—Cha vico hae: El es en
ce, piensa 6 hace. Porque, pues, persona.—Co cha vuicó: Helo,
puesto que, ya que. Arrobia aquí está. En vez de cha se
catu co ndiñée, cha nde rere.no? usa frecuentemente co en el
Creo firmemente tus palabras, mismo sentido.—Co où ma:
pues tú lo dices.—Garáuya- Helo aquí, ya ha venido.
guae curi, cha yaguata d no? | Chacha, chope, adj. Abo-
No llegaremos esta tarde, ‘ado, estropeado. Se usa en
puesto que no caminamos.---- composición com yuru, [V. yu-
CHE CHÉ
seer, estar con. Checuatía, mi
ruchacha.]
"Chai, since. de cheri, mi libro, à tengo libro, estoy con
el libro, lo poseo.—Pref. al
hijo.
Chai. s. Arruga, pliegue, adj. forma el verbo pronomi-
Ad]. v en nal en 1% pers. sing. indicati-
$7
eresta, (v.
À
enee
nenni
Osen
E
que rigen el fu-
E . Cuarta letra del alfabe-: prohibición,
1. | turo. Echiquete se antepone
to chiriguano. —Pref. á la rac a
frase
la y ne se pospone.
del verbo, que no empieza; 4
rezat.
a
mw
ls
de
exclusiva
vox
Ee, imperativo del verbo Ar. An-
da, ve.
mujer
0afirma.
aprueba
gue Eccuaeño,ecuniño, alv.
un.
AAÁYYAPO?
asoyu
cue
pa
Nude m. Lo mismo, del mismo nio-
pon»
este
tú
tejido
¿Has
Ec: do. Ndecuera pat... Ecuueño
nde-
emae
co
pa
Hae
cho?...St.
«ico: Te has sanado?....... Estoy
membireta?
hi-
tus
éstos
¿Son
lo mismo que antes.
nunca
hombre
El
si.
Le,
jos? Eeeuaino, v eccuaeño,
usa
porque,
ee,
palabra
esta Echa, inv. Parece. Ordi-
con
tratado
sería
usara,
la
si
nariamente va acompañado
yse
cuña
de
nombre
vil
el con tein. Ocemmti echa tein che-
haría
todos.
de
juguete
el ve: Así me parece. Mbia echa
ei,
Tuncuance
Miel.
s
Ei.
tein où yunde cotti: Parece un
vi.
AR
dulce:
caña
de
intel
hombre el que viene hacia
Huso.
s.
Ei,
nosotros.
Ehiquete.....ne Part, de Eiehú, s. Pléyadas. litog'
E ETTE
Los indios se sirven de esta v despedirse. Enecatu.......ahú
constelación como de alma- ma: Con que (habiendo con-
naque, para saber si el tiempo cluído nuestra conversación)
de las escarchas y heladas ya ya me voy.
pasó y si ya empieza la pri- : Enein, penein, int. con
mavera, para echar la prime- que seexhorta y anima. ¡Áni-
ra semilla en los humedales, mo! ¡Ea pues! ¡Vamos! Anein
à fin de poder. aprovechar se usa para el singular y .Pe-
cwanto antes choclos, calaba- nein para el plural. enéin
zas y frijoles; de la misma sambiaireta, cua ¡gira pembi-
constelación se sirven tam- vatte pota: peném patti hese:
bién: para sembrar sus gran- ¡Ánimo! muchachos, - tenéis
des chacras. : que Jevantar este palo: ¡vaz
Eiguamba, s. La ruedita amos reuníos al rededor de él.
que las mujeres. ponen anda! Penéin chinureta, aguge yaym-
extremidad inferior del huso, biaqui euri: cuimbae ‚co yande,
para que gire más fácilmen- yayucap yanderuguaicho po-
te.
chi. curi: Vamos amigos, ‚10
nos acobarde:mos: ¡SOMOS Va-
Eiguasu, s. zool. Clase lientes y mataremos á todos
de abeja,que melifica en abun- nuestros enemigos! —Se. usa
dancia en los árboles. también para otorgar 6 afir-
Eira, s.zool. Especie de mar. Co pe ahd pola CUrWY een.
ratón grande. Enéin: Mañana tengo que.ir
Eirapua, s. zool. Clase de à la chacra....Est& bueno.
abeja, que melifica en' los är-
boles. 'Enenenananti, s Zool.
Eiru, s. zool. Clase de Especie de abeja, llamada vul-
abeja, cuya mieles algo amar- earmente - burro burro, cuya
miel, tomada, hace contorcer
ga.
Eirusu, s. 7001. Especie los nervios, Tomándola en
: de abeja mansa. pequeña cantidad, es remedio
contra la tisis. :
Elúu, s. Abeja.
Eiturenda, s Colmena. ¿mme, s. zool. Escarabajo.
Enecatu, con advers. Ente, v. ette.
Pero, empero. Tubicho. #yin- Ere, 2: pers. sing. impe-
no: huguaichoreta ndie, enecata rativo de Aae. Di.
umomana d: Harto han pelea- Esipe, s. bot. Especie de
do con los enemigos, pero no yuca.
los vencieron.—Á veces se Ette, af. Se usa para for-
usa para concluír el discurso mar el grado superlativo. Mbae.
— 44 —
la reali-
caviette, cosa Jindisima. En los otros. —AÁsegura
cosa 6
esta lengua se acostumbra dad 6 verdad de una
hacer superlativo del mismo acción. Fandeya Jesucristo u-
superlativo, en cuyo caso se yimbihecove yegli cha Tumpa-
ette no? Nuestro Señor J. C.
repite el ette ú otra palabra
resucitó, porque es verdade-
correspondiente. Heppietteette- ro Dios. Yandeya Jesucristo
gua cua cabayu, gardu agua: umanoette eruzu re andcae:
Vale demasiado este caballo,
no lo comparé. Ucaru catuette:
Nuestro Señor J. C. murió
. ,. |
RSAFTEROl,Æ
por.e Ó 1, por carecer del co- nos rescató del poder del de-
rrespondiente sonido; en su monio.—Af. Significa despre-
cio 6 “aumento. lcari a gua:
lugar se escribe la 7.
Gananapa, s. bot. Gra- No es hbueno.—/pocligua, es
nada. un malvado.—Sirve para pon-
Garau, adv. neg. de futu- derar, estimar, alabar 6 cri-
ro. No, de ninguna manera, | ticar alguna cosa, y es muy
ya1no....mas. Garán Rnopäd;. & propósito para echar apo-
“titi yegiti: Va no te contrista- dos, burlas y chistes pesados,
ré más. Ecuá ñuu pe iyllird aftentas; etc Aunque lo usan
iyasea: Vé al bosque A cortar promiscuamente hombres y
mujeres en locuciones :fami-
árboles. Gurán: No quiero ir.
' Gu,prei. nota característi- liares, sin embargo lo emplea
ca de 3%. pers, de ambos núme- más la mujer que el hombre.
ros Be los verbos, Cuya radi- —Iudica la nacionalidad,
‘cal comienza con ru. Guri" origen de tina persona 6 el
que inu ho pe: Yl introduce lugar donde. vive. Quiaigua
á su que, en su CASA. da ndef.... Tareirigua co ee
Gua, a. 3. Comprar. Mbaa- De dónde eres tú)... .Soy Ta-
pui peso Beeco agua chuvi: BR raireño (V. igua)o -Af. adv.]
GUA! BR e
GUANA
Indica el lugar y la persona en la curación.
: que lo ocupa. Cherenondegua Guainehinti, s. bot. Cla-
tuyapisaca mi cherèe: Los que se de guainchi y con la mis-
andan delante de mí ¡que me ma virtud de éste.
Guairaca. s. 2001. Castor.
esperen un rato! —Tarcuegua-
reta tuyimohanihani toü: 1,0s Gualvi, (cheng.), pr. abs.
últimos ¡que vengan pronto! Ser vieja. Guaivi se refiere tan
-Guaa, int, adm. eyclusiva sólo à la mujer y no al hom-
de la mujer. ¡Ah! ¡Ay! ¡On! bre (V. ndechi). Con los que
Guaa! mandi pota ra co nga? no conocen perfectamente el
¡Oh! ¿cómo ha de ser esto?— chiriguano la mujer, para ha-
Guada! yagua cheréu pota ma cerse entender, usa también
aipé! ¡Al: misericordia, el ti- la palabra ndechi. Ayimbiureca
pre me va à comer —¡Guaa! rápeve à chengumwi ma eich:
mandi pota ra co chemembi oí? Ya no puedo buscarme la co-
¡Ay pobre de mi hijo! ¿qué mida, soy vieja.
Guambero, s. bot. Verdo-
será de él?.
Guaca, a. 2. Vender. Che- laga. Nace espontáneamente
en los terrenos húmedos y es
rimba, agua Antonio vi vaé
haevoi co. aguaca Tito pe: El comestible. Med. Tiene vir-
animal, que compré de Anto» tud laxante. Etog. Las jóve-
nio, pronto vendi a Tito.— nes usan sus flores, que son
Che taguaca ndeve: Yo te lo como estrellitas de un rojo
vov A vender. muy subido, para pintarse
Guacapéntl, s. bot. Plan- las mejillas. Las emplean
ta parecida al tabaco, sin te- también, y cón mejor efecto,
ner. la virtud de éste. secadas y teducidas á menu-
Guae, abs. Llegar, arribar. dísimo polvo. |
Iyei ma aguae: Hace ya algu- Guambi, s. Pared. Cua
mas horas que he llegado.--- igüire tarahd chero iguambina:
Voy á llevar estos palos para
A. 1. y 1.1. Hallar encontrar.
Aguae ma cherimba, uccaña an- colocarlos en la pared de mi
fin: Ya encontré mi animal, casa. a
no se ha perdido. Guambipe, s. Tapia.
Guagiina, vavina, 5. Guambita, s. Viga maes:
cle A tra. Chero sguambitena ayasea
“Quai, s. zool. Especie de ma: Ya corté palos para las
Load Ta en ‚|vigas maestras de mi casa.
Guaieo, v. inambu. Guana, v. peguana.
Guainehi, s. bot. Malva- Guandi, s. bot. Clase de
visew. Med. Suple la malva judías.
GUASU de AT GUASU
Gunnenndal;'s. col. Es- chiguosu go: No digas ésto,
pues es pecado mortal. —Adv.
pecie de lagartija. mr.” Demasiado. Inne g asu,
Guaneno, guareno, 5:
bot. Especie de cacto de: un hiede demasiado.—Siayuasu
metro ide 'alto, sei añade matette, se forma et“
Guntnchineanti, 5: bot. grado más alto de guiperlati--
Botraja, parecida á la de Cas: vd, que usan los chiriguanos.
tilla, vulgo borrajilla. E Dinupa guasu matette: Lo p*-
Guapi. abs. Sentarse, des» eó
ia
con exceso.—S:zool,Cof-
al. vu Le 0 hurina,
causar. ¿Eyú, eguapi chepö ra-
Etog. Los indios cazan con
mi, chinu! Ven'amigo, siénta-
te, en ni CASA, por un MOMEN- preferencia el corzo, especial-
mente en los tiempos de las
to... Fig! Perecer de hambre, bacanales, ¿Cuando éstas se
Curve, caragudl yave, irundi
mbis uguapi Muchareli pe: aproximan, se reúnen todos
Pocos. meses há, en tiempo los hombres, para acopiar
de carestía, perecieron cuatro grau cantidad de corzos, Con»
vidarse entre sí y ofrecer ä
hombres. en MacharetÍ..--S.
los huéspedes un hocado ex-
zool, Cóndor. ES
Guapliea, v. apien. . [quisito.
, Por el modo de Hinír
Guapo, pr. abs. Estar bo- y: briucar del corzo, dicen los
chiriguanosqueesvaliente +
va abajo, prono...
Guapoi.s bot. Árbol muy guerreró, y que de sus brit
resinoso,: |.
cos y mañas aprendieron elfos”
Guapuru, s. bot. Especie sus movimientos bélicos y
de árbol de648m. „.; táctica militar, lo quelos cons-
Guaqui, 5. 2001. Comadre- tituye quereimba {V. quereims
ba); y por ésto no lo lastiman
1a. ‘
mucho. De su carne na puede
Guaraca, v. cheracnet.
Gunraenen. s. 2001. Ani- comer la mujer, porque es
mal cuadrúpedo feroz, pare: yoquíi,
auto,
vil y cobarde, y, por lo
indigna de gustar de
cido al gato montés. la carne del corzo, destinado
Guareno v. Uaneno.
Gueariaca. S. zool, Lobo tan sólo para los guerreros.
La comida propia de la mu-
de agua.
Guarini, mbacmogua, jer es el ayuru, loro, z0n70 y
À
El cobarde, por “cuyo motivo el
al s, Guerra.
1| - mbaeme- | hombre no lo come. El corzo,
Guariniha,
zua iya, s. Guerrero.
agarrado cuando es chico, fá-
Guasu, adj. Grande, grue „Icilmente
|
se amansa,
Guasucaca, s. 001 Cier-
so Aguye ocwnäi eré, tecopo
GUAYA 48 GDE
VO:
Ada, y Hor estrellada, color.
Guasupi, s. Ära de cor- de rosa, llamado vulgarnien-
40. à te sacharosa. Su: espina: es:
Guasipiranse, Sijene venenosa, y, til CASO. se”"bin-
¿olor de
le sangre, Güinenina, s. bot. Arbol
es tan.iuete
te, que sostiene grand espe de madera. blanca con . hojas
sos, cono Tamparas UM 1 resisp fragantes y medicinales y re-
‘+
1 las Huvias. SINA., mordiente, sit fruta es
+“Güembi, s. Fortaleza. neera y dulce,
po va CA ( Haigwasu.(cenmg.nden.,
antes que se acede, pues cuan- 2
haig.),s. Muela, diente molar.
de está agria 195 miuborfä- Háigue,s.Pariente, con-
cha. sanguíneo varón, próximo ó
Wan a. 1. Amar, vor lejano de la mujer Mbách
Bios os ana. chemembi, model chequisoil,
D va VaneE cheräigue yepe mhéetis cheñoët
gun. chupo El co ae No tengo hijos ni
hermanos ni tampoco parien-
es yo sola me he quedado. —
iyum, 7 PCT Je y qe $ 2 Pentiño cheriágue uñangareco
Los casados st se aman, No cherde vaë yepé mbacte No ten-
go ni un solo varón consan-
guíneo gie cnitle de mi. Fl
hombre Hama à las parientes
checuña, nn parienta; mien-
tras que tanto: el hombre 20
ma la mujer llaman 4 sus pa-
IMÉ
de su pepita, puesta en las torzal. Amo mboi yandesúm
heridas, las cicatriza en poco antéin, yandetimanca 21iman-
tiempo. ma yandenupa: A veces la vi-
Ihassaha, s. Vado du] rio. bora no muerde, se enrosca
El indio, cuando le muere al- en la pantorrilla y flagela.—
eún hijo, cree que, pasando Fig. Cherecopochi chemamma
el río, le sobrevendría algún matette aña pe: Mis pecados
dolor de. vientre, por cuya me tienen bien amarrado al
demonio. ;
razón rehusa pasarlo.
Ihesapi, s. Rocío. Imambae, immambae,
Hi, s. Mango de herramien- immanme, adv. t. Pronto in-
ta. Quise 3%, sipe fi, mango de mediatamente. Ecuá embdu
cuchillo, hastil de pala; cruzu nderu, decovi immambae eyu ye:
ti, hastil de cruz. Fig. Cuman- Vete á llamar á tu padre y
da ina añonno aicé: Estoy después regresa inmediata-
poniendo ramas á los frijoles, mente. À ;
Irundiaramoya, núm.
raíces; para que de
card. Latoicessi, a
ya. zumo; Taspar, Irundiha, nún. or. Cuar-
Hmpiar. Mboca yaiqui
uvera outre ot: Cuando to. ERSTER
Irundiopa, tüm. car. Cua-
pia los. fustles, son reiucie
en
rentas
Refregar, Irati, uruti, yerutl, s.
Iquitingo, 2.
raspar limpiando un objeto. ca »00l. Especie de paloma chi-
vulgo ulincha. :
Aiquihngo yafe cha opa 1qui- Isagua, s. 200], Especie de
rave noPEstoy limpiando la
hormiga muy dafiina para
olla, pues esta sucía de grasa.
Fig. Yaneá iquiacue purgato- las plantas. Isám, s. 2001. Especie de
rio rata pe uyiquitingo ne: Las
manchas de nuestra alma se hormiga grande y dañina pa:
ra las sementeras.
quitarán en el purgatorio, Isaugwasu, s. 2001. Espe-
lracuabmbi, 3. 2001. Espe-
cie de hormiga is&u, más gran-
cie de abeja. de de ésta; cuando pone alas
Iral. s. bot. Especie de se- v se le caen, losindios la re-
milla que se emplea contra el cogen, tuestan y comen,
dolor «de dientes. Isipo, s. bot. Bejuco. Hay
Iranti. v. iretíl. varias clases que los indios
Iraíitiquira, v. ireitiqui- usan para atar.
ra. Isipocagua, s. bot, Zar-
Irande, adv. t De aquí à zaparrilla. Hay en abundan-
yo yco tiempo, entre unos diez cia y es remedio mur eficaz.
( AS y
Isiponte s. Lot. Especie de
Irandita, s. Zool. Especie bejuquillo, cuya raíz reempla- .
de pescado. za la 1ipecacuana.
Ireiti, s. Cera bruta. isipopampe, s. bot. Espe-
lreitiquira, s. Cera puri- cie de bejuco con espinas.
ficada. Isipope, s. bot. Especie de
Iro, (cherro), pr. ADS ei bejuco.
amargo física y moralmente. Isipopinta, s. bot. Espe-
Lru, (cheíru), s. Cántaro. cie de bejuco colorado. de
Irugua,
Dead s. Ancón,codo de ß
hermosas flores cou cinco E
pe:
BY.
e
3
A
quipe, piedra acanalada ó teja;
‚38980, a. Apisonar, expri- ita huimbeeha, piedra afladora Y: “
"vo
iguatiezua, s. El que vive hora en que todos se callan.
en. los. parajes altos, y, por No. todos, empero, los. que
mueren son admitidos Inme-
anaJogía, los bienaventurados
del cielo. A diatamente A sus g070s; Pues
Ivattepegua, v, ivatie= los que, en vida, fueron malos
gua. de guerreros ó malos agricultores
Ivaviyu, iguaviyu,s. bot. ó fueron brujos malos ‚©
Arbol, éwva’ fruta negra es partidarios y aficionados à Ja
comestible. a En taza blanca, deben vaguear
“vi, s ‘bot Kspecte "de die bastante tiempo de aquí para
bot derecho v hiso. Dessu allí. Finalmente. el Aguuara-
hebra interior se sirvem 108 Lumpa se compadecedeellos
indios para “hair
à cordeles, y, prevía una buena repri-
)
Al D
1
Noctenes. FR mana rendagüe pe, yande-
Moipe, v. mboipe. mambecove d ma: Nuestros
Moipeguasu, v. moipi= enemigos, desde que los de-
guasu. rrotamos, ya no nos molestan
Moiperai, v. moipirai. más.
Moipiguasu, meoipe- Momanai, a. Agraviar,
guasu, mbipiguasu, a. ofender, desgraciar.
Ensanchar, engrandar. Cua Momananca, v. moma=
tape ipiraiette, pemoipiguasu: na.
Este camino es muy angosto, Momandúa, moman=-
ensanchiadlo. duanea, a. 4. Aqueta ma (por
Moipirái, moiperái,a aque pota) curiye chancañi chu-
Estrechar. viramo, time chemomanduanca
Moipombae, a. Vaciar. yegüii hese: Alora voy ádor-
Yambui,yaiporu pota yave, mba- mir, mañana, si me olvido de
enunga où ipipe ramó, gamoi- ello, recuérdamelo de nuevo,
MOMBI — 128— MOMBO
Momanduanca, V. MO= ’l'orcer los hilos ya hilados.
mandúa. Mombipe, a. Alumbrar.
Momano, a. Hacer morir, Mombirae, mopirae, a.
mandar la muerte. Ayuye Hacer cantar.
Tumpa pe pemegua, cha yavdi à Mombiri, a. Aejar, apar-
chupe pemomano decovi tata- tar.
Mombita, mopita, a. De-
guasu pe pemondo vaena no?
No ofendäis á Dios, pues no jar, hospedar, atajar, hacer
le cuesta nada mandaros la quedar. Cárumo aguaenta (por
muerte y condenaros al in- |aguae pota)ten mbiñd, catu
fierno. chinu chemombita ho pe: Hu-
Momarandu, v. ma=|biera debido llegar ayer, pe-
randu. ro mi amigo me ha detenido
Momansa, moincha, a. en 'su casa. Nderimba maena
N x
:
insultar Improperar, blasfe- ur
Neem uyegäüi,pr.
mar. Jñechussi, yandeve va vi 1. Coti-
yambiha: 3Sdtz Debemos perdo-
testar, responder, IRB pa
nar á los que nos insultan. Ndinieembnyeylü chupe? Qué
UN
le hias contestado?
Neehee, pr. abs. Hablar
afectuosamete, con carino
un con
Ñeempóis pr.abs. Hablar
N
VOZ de ttiple, parecida à
Neei, pr. abs. Bromear, la de los muchachos.
chancearse, Aguye erobia hei- a
ni Esnvolver, fajar,
Hovamans
À
5.
“aErabrafifi, dir | Mortaja. 3 ño mi. ché.che-
da À de ancianos, en tono | membi ammni ee Haz-
sardônico y picante, es altá- meel favor de regalarme una
>
tez, resistencia.
; Pacova, s. Especie
Pandipandite, 5. bot. Es-
de pecie de rosa.
plátano grande, cuya fruta Pandepoaramova, Din.
es muy dulce, y se emplez card. Quiuce. *
también en el arte culinaria. Pandepoha, min. ord.
Paeuz s. zoo!. Especie de Quinto.
Pandepoopa, núm. card.
DEZ
Pai, s. Padre espiritual, Cincuenta.
Padre misionero, sacerdote, Panna v. pana.
Paiew, s. bot. Especie de amnaoquila v. pamao-
planta medicinal. quiin.
Paimen, s. zool. Especie Pape, s Papi. Ast ila-
de pez con cola en forma de man los hijos á sus padres
euchillo carnales y á los oran de
Prinche, Yacare,s.700). éstos. Es: voz de cariño. y
Caimán, yacaré. à
Paichondo, s. zool. Hor- ERADE N:
»api,s. Muñeca de la ma-
miga de árbol, colorada y
brava. 10, Pu
’apirecove, 5. Pulso
Pampino, s bot. Planta Para, adj.Multicolor ove-
herbácea, cuya leche, que se ro matizado.
extrae del pezón de la hoja Paragúiqui, abs. Traba-
al romperla, se Re ee jar. Fig. Murmurar, ERvar.
el ojo amoratad Ó negro, Paraparai, s. bot. Arbol
por golpe Ó Ar NE lo sana. muy grande,llamado vulgar-
Pana, s. zool. Mariposa. mente talco. Tiene la . corte-
Se distinguen las varias es- za cenicienta y hoja" larga,
pecies con los adjetivos co- angosta y lustrosa. Su fior
es morada y hermosa Y pro-
rrespondientes que se 111cor- duce un coco muy duro, ect.
poraála palabra panas... hogi,
PAYE
or
] 09 — PAYE
|
ver. y!así diciendo pide ta- cidas á la última miseria, pa-
|
|
baco, llena la pipay fuma; ra pagar las trampas del bru-
vuelve á llenarla y sigue fu- jo. Á pesar de todo, los deu-
mando.......se entristece, pier- dos del enfermo no solamen-
de el habla, mira convulsivo, te no se resisten, sino que se
hace ademanes de reveler fan- quedan muy conformes y has-
tasmas horrorosos, se desma- ta agradecidos. Pero si el en-
ya, agoniza...... Pobre brujo, fermo muere, al brujo no fal-
tan embustes para excusarse,
parece muerto!......Pero no, el
ni à los deudos credulidad
intpostor vive.......SÍ vive, pues para escucharlo. Sin embargo
vuelve en sí, y Ya sé, dice al
enfermo, ya sé quien es el hay, á veces, algunos indios
autor de tu desgracia, ya se francos € impertérritos, que
quien es aquel que, por aborre- exigen la devolución del ho-
cimiento y venganza, quiere norario, que recibió el brujo
injustamente; y éste, pro bono
hacer quedar huérfanos á tus pacis y para no perder la clien-
hijos, en llanto à tu mujer y
en duelo a tus parientes........es
tela, accede á sus instancias,
fulano: lo he visto, tuve que pe- restituyendo algo de lo que
lear con el, casi me he muerto. le dieron los embaucados.
Pero ten confianza, lo he ven- No menos tramposo y más
cido: no morträs. Mientras el cruel y feroz es el brujo en
enfermo y deudos se compla- tiempo de sequía; pues, con-
cen de ello y dan rendidas sultado por sus paisanos y
gracias al embaucador, éste solicitado para que haga llo-
logra la oportunidad para di- ver, contesta con una frial-
rigirse otra vez al enfermo y dad inglesa, que le es preci-
decirle: Añave emée cheve che- so fumar, y fuma más que un
poreppina: Ahora dame el ho- turco días enteros, despidien-
norario; y designa pouchos, do de la boca y narices nu-
camisas, vacas, caballos, que barrones de humo, que dirige
PAYE = Je =
PAYE
hacia arriba, para que tropo en grado heroico y cn
con-
— 180— - POTA
PORO
. e . .
er eps dm ap:
upezua y. PApesua.
Z am 4 Purumongauv, s. Convi-
. +
dador de chicha en las baca-
4
Pupin,iipipias.bot.Hou- nales.
go.
\ Purumutevi, abs. Co-
|
Quien. En silencio.
Quiurunga, pr. indeter- Quinquin, s. Especie de
QUIRA — 155 — QUIYU
diversión de los muebachos,! Quiravu. pt. abs. Ser as-
que consiste en plantar verti-' queroso, Sucio, mugriento.—
Salmente en el suelo um palo S. Interiores de los insectos.
60 cm., con punta, | Quiriquiri, s, Cernicalo.
largo. de
que sirve de eje à otro hori- Hay dos especies, Una más
zontal de unos 3 ni de largo.! grande que lo otra.
En cada extremo de éste se; Quise, *, Cuchillo y cual-
sienta un muchacho, dando | quiera cosa cortante parecida
vuelta ligeramente. la] cuchillo.
Quinta, s. Nudo, porra.| Quisepete, $. Golpe de
verruga. Hevieua quinta, al. ettêhillo de plano sin herir.
MOrranas. Quisepueu, 5. Espada,
Quipe, adj Hondo profun-' Horete.
do (hablando de sólidos) > : Quiunti, adv. 1. Más acá.
Quira, pr. abs. Estar por | Quiye, n. 2. 'Temer, aco-
do. --S. Usado en composición bardarse, asustarse, recelar.
significa sebo, gordura, orasa,| Quiyu, s. zool. Grillo.
manteca. | +
R.
R. Décimacuarta letra del Está bravisimo.- :
alfabeto chiriguano, se pro- Rambegua,. part. posp.
nuncia suavemente al prinei- condicional y dudosa. Supues-
plo y en medio de dicción. to que, con tal que, por. si
Ba, part. de pregunta lo acaso.— Aramór rambequa, (x. :
mismo que pa. [v. pa].--Part. aramdi.) Pl
posp. int. de deseo.— Part. Rami, part. posp. comp.
posp. disyuntiva 6...6. ¿Nde- Como, semejante.--[Cher. nder.,
mbae ra imbae raf ¿Es tuvo etc./ Como yo, como tú, etc.
6 suyo? (chera, etc.), s. anti- Raminunga, (cher.), part.
cuado. Mancha, señal, lunar, posp. comp. Semejante á, casi
vestigio. — Maria Santsima, como. casi igual 4 muy pa-
ira aente hei vaé, yande pave recido à.
yanderpicue irá reve yayén: Ramo, part. posp. condi-
María Santísima no tuvo nin- cional. Forma el subjuntivo y
gun pecado; nosotros todos el “-sertudio ‘Si, Chaida.
nacemos con la imaucka del Ayemboe hese rumo: Si me
pecado original. aplicara à ello.—- Vandereco 1-
Rae, part. de pregunta, cami ramo, yahà ara pe ne:
sorpresa, maravilla v deseo. Siendo buenos, iremos al cie-
Hei rae? Hombre ¿así ha di- lo. Expresa la razón 6 mo-
cho?- Aha pota rare? ¿Tendré tivo que se tiene, para hacer
tal vez que ir? ó no una cosa.— 0% à yemboe
Raha, a. Llevar. pe ramo ainupa: Lo pego
Mai, rai mi, mi, mini, porque no ha venido al rezo.—
part. posp. dim. (V. mi).—Ä amo 6 ramove en composición
veces se usa en sentido au- expresa puesto que, desde rec.
_mentativo, p. ej. Mochi rai: Ramove, ramó, eu su
RECO — 187 — RETA
TAMI
piezan por 7 6 n. Correspon- Segundo.—Adj. Siguiente.
de á «me ha de...» »que Taicuemona, s. Perse-
me,,..» de los castellanos. (V. cución.
parad). Tanta ambaapo chinu Taicuere, v. tacuere.
Pe, tachembuheppi! He traba- Taicho, s. Suegra, cuña-
jado duro para mi amigo¡que da por parte de la mujer y
me pague! (V. tande). con relación al yerno 6 cuña-
do.
Tachere, pref.4 la rad. Taipiruru, s. bot. Árbol
de los verbos activos, que em-
de flor amarilla.
piezan por rön. (V. ‚parad).
Chapumbaèi peve yepi, hupi Tairaanga, s. Hijastro
catu ambeu co peve mbae, tu- con relación al padrastro.
chererobia tu: Nuuca os mien- Tairati, taitati, s. Nue:
ra con relación al suegro. Así
to, siempre osdigo la verdad,
Creedme pues. llaman también á las mujeres
de sus sobrinos. :
Tae, 1°. pers. sing. del im-
perativo del verbo hae. (V. Tairipi, s. Primogéñito
con relaciön al padre. 5
parad.)
Taecue, v. taicue. Tairusu, (cet, ndet.- it.),
Tagüi, (chet.), pr. abs. Es- pr. abs. Ser joven, adolescen-,
tar enganado, equivocado, tas
errado. Taitati, v. tairati.
Tagüicana, s. Cebo de Taitetu, s. zool. Jabalí.
Andan en tropa y son muy
las trampas 6 anzuelos.
Tagüno, (hag.) pr. abs. feroces. El único medio de
imp. Estar acedado, avinagra- evitar la muerte, en su en-
do, mohoso. cuentro, es escaparse, y, si
Tai, s. Hijo con relación persiguen, subir sobre un är-
al padre— Tai mendaha re, bol, donde hay que quedarse
hijo legitimo.— Tai ñemi, hijo hasta que se Ba
espurio. Tai Mlaman también Taivu, pr. abs. Trasminar
á los hijos de sus hermanos. a licor.
Cherai oh6 umbaapo: Mi hijo Tales, s. Chinche
fué 4 trabajar. del campo. Med. Tiene virtud
Tai, adj. Picante, fuerte, cáustica.
avinagrado, agrio, inmaturo, Tambuata, s. Especie de
verde. pescado chico.
Taicue pe, taieue rupi, Tami, cumbiri, apira=
adv. 1, En pos de, detrás de. cua, s. zool. 'Pamándoa, oso
Paieuegua, núm. ord. hormiguero,
TANDE nee TANSE
Tamiyu, s. zool. Oso hor- tandoeui: Que te agarre, que
miguero más pequeño que el te ponga, te mande. Lo mis-
tami y de color amarillo. mo digase de tache y tape.
Tamomboca, s. Honda. Tandere, pref. 4 la rad.
Tamui, chueho, s. Abue- de los verbos que empiezan
lo. (V. chucho.)
cie de insecto.
Tancantéin, v. hancan-
con r 6 n,tiene la misma sig-
Tancanca, s. z0ul. Espe- nificación que tande. Tandere-
robia, que te crea 6 crean.
Tanga, s. zool. Pelícano.
A
Tanimbo, (chetan.) s. Ce-
teim.
Tancua, itaneun, s.min. niza, polvo.—Pr. abs. Estar
Piedra que usan las alfareras, empolvado.
para suavizar y dar lustre á Tanse, pr. abs. Gritar
las piezas antes de quemar- fuerte y descompasadamente,
las. dar alaridos.—Med. etog. Tan-
se oa hese. Es una enfermedad
Taneuamimbi, v. (am
endémica y de ciertos tiem-
euanassimimbi.
Taneuanarembo, v. la- pos y circunstancias: acome-
cuarembo. te á las mujeres especialmen-
Tancuanassi, s. bot. Ca- te jóvenes, y las maltrata ho-
rriblemente. Comienzan sin-
ña hueca.
tiendo un malestar y aflicción
Taneuanassimimbi, al corazón y apretón al pecho,
tancuamimbi,s. Instru-
mento musical hecho con ca- que las obliga á gritar y con-
torcerse violentamente á la
na.
Taneuanee, s. bot. Caña manera de los epilépticos, cos-
de azúcar. tando gran trabajo á tres €
Tancuancerái, 5. bot. cuatro hombres sujetarlas en
Especie de caña dulce peque- su paroxismo. Quedan priva-
das casi por completo, del co-
na
Tande, pref. á la radical nocimiento, especialmente si
el ataque es muy violenta y
de los verbos activos que 10
empiezan con r 02, omitie 1. [la paciente muy robusta, Así
como el chiriguano no admi-
do la nota de relación, si la
te ni enfermedades ni muer-
tienen; corresponde al que te
delos Castellanos. Sila radical tes naturales, sino todas oca-
empieza por i, À Ó y, Se eli- sionadas por los maléficos he-
den estas letras y tambien la chiceros, también ésta atribu-
e de nde, cuando lo pide la ye à los mismos; y en las con-
enfonía. Tandepissi, tandonno, torsiones, causadas porlos es-
TAÑI o TAPE
fuerzos para escapar, y en las trucción.
gesticulaciones de las manos Tañiu, s. bot. Hierba, cu-
y de los brazos reconoze l: yas hojas y flores ponen la
lucha que la paciente sostie- dentadura muy blanca, pero
ne para librarse de sus male- el zumo engruesa mucho la
ficios. Se cura con fricciones lengua y los labios.
de láudano y agua florida á Tapanú, v. yaguanau.
la región del corazón, dando Tape.s.Camino.--Fig.Oca-
á beber unas cuantas votas sión. —En composición con
del mismo láudano, ú hojas verbos significa posibilidad
de naranjo en infusión con de ejecutar la acción. Uyapo
unas 15 gotas de agua flori- rape: Puede hacerlo.—Pref. 4
da; y luego la paciente cesa la rad. de los verbos activos,
de gritar y desesperarse, mas que no empiezan por nó r.
queda postrada y sin fuerza Corresponde al «que os»...
por pocas horas. de los castellanos. (V. Tande).
Tanta, adj. Recio, tuerte, Tapeeua, s. Mitad del ca-
resistente, duro física y moral- mino.
mente. Tapeeura, s. zoo]. Ave
Tantampi, s. Brasas. palmipeda.
Tantampicue, s. Carbón, Tapendusu, s. z00l. Es-
Tantane, s. bot. Espini- pecie de pájaro blanco.
llo. Madera liviana y fuerte, Tapenti, s. zool. Especie
muy buena para cajas de at- de ave pequeña.
mas de fuego, estribos, hor- Tapeque, s. Avío.
mas de zapatería, etc. Tapera, s. zool. Especie
Tantangantu, pr. abs. de pájaro.
Ser fuerte, valiente, valeroso, Tapere, pref. á los verbos
resistente.
activos, que emplezan con r
Tantanti, s. Humo. ón, sienifica «que os» de los
Tantantiúgua,s. Hollin. castellanos. Tapererobia, que
Tangua, languacue, s. OSCIHEA OCEAN:
Buche de avestruz. Charquea- Taperigua, s. bot. Árbol
do, secado al sol y polvoriza- grande con flor amarilla. La
do constituye una pepsina aparición de su flor es señal
excelente. : que ha llegado el carnaval,
Tanguacue, v. langua. para empezar las fiestas ba-
Tanti, v. igüiya. canales.
Faminti, s. bot. Arbol, cu- Tapesua, s. zool. Clase de
ya madera es buena para cons- abeja, que melifica cn el lue-
-TAPI o — TAPI
co de los árboles. mo compatriotas y parientes,
Tapia, s. Testículo. á pesar de que, hasta ahora,
Tapichu, s. zool. Chinche han conservado siempre ,la
domestica. costumbre de llamarlos tapit,
Tapsi, [chei.], s. Choza que e. d. esclavos, como éstos, á
los indios forman en sus cha- su vez, llaman á aquellos che-
cras, para cuidar sus semen- ya, mi señor,
teras, contra los ladrones y Tapiinemi, s. Parcialidad
animales dañinos. de tapietes, que los cruceños
Tapii, s. Tapiete, chanés. llaman vulgarmente empelo-
Etog. Asiliamabanlosindiostes. Los tapiinemi formaban,
paraguayos à todas las otras antiguamente, con los tapó
naciones que tenían alrededor, una sola tribu, sujeta á los
y que no pertenecían á la pro- chiriguanos; (V. tapia), y ha-
pia. Nuestros chiriguanos lla- biéndose rebeladoàsus amos,
man así á la sola tribu de los éstos los derrotaron completa-
tapietes ó chaneses. Historia. mente, y á los supérstites,en
Cuenta la tradición indo-chi- el entusiasmo de su victoria,
riguana que antiguamente llevaron presos á sus pobla- A
los taßii formaban una sola ciones, para engordarlos y co-
tribu con los chiriguanos, co- mérselos en los próximos bán-
. mo lo indica el mismo quetes. Mas habiendo los pre-
idio-
ma y costumbres que poseen sos barruntado lo que les iba
con muy poca diferencia. Los á pasar, se fugaron, aprove-
chándose de las tinieblas de
primeros vivían hacia los ce-
rros y los segundos en los la noche, huyendo siempre
campos. Sucedió que por de- por lo más espeso del monte,
savenencia interna se decla- para no ser alcanzados ni ha-
raron guerra unos á otros, en llados por sus crueles amos.
la que los abajeños vencieron, Éstos, 6 fuese porque tenían
desbarataron y cautivaron a A otros para matar 6 fuese
los arribeños y desde enton- porque no querían tomarse la
ces los llamaron tapit, que en molestia de perseguirlos, 6
guaraní quiere decir cauto, porque, lo que,es más proba-
Con el tiempo aumentándose ble, no querían apartarse de
éstos y perdiéndose en sus la chicha preparada, los de-
amos aquel primitivo rigor y jaron ir, y asi los prófugos se
desprecio con que por tantas independizaron y desaparecie-
veneraciones los habían tra- ron de toda sociedad hasta
tado, los consideraron ya CO- el presente, formando otra
iy ae Me
tribu llamada y conocida con alianza alguna, ni á los colos
el nombre de tapirñemi, que nos españoles, ni á los ciuda»
quiere decir cautivos fuga- danos y mucho menos 4 los
dos, escondidos. Los denomi- Misioneros. Su placer, gloria
nan- también itirumbdi por la v objeto principal, en sus asal»
razón que andan casi desnu- tos, no. es de hacer botín y.
dos, pues no visten otra cosa conquista, sino de, destruir,|
que un tosquísimo trapo, he- matar v dejarlo todo,
cho, de caraguatá. Hs gente Tapiipe, s. Mujer tapiete,
arisca, perversa, nómada y Tapisea, s. zool. RR
fugitiva como Caín. Viven de abeja.
de lo que produce la natura- Tapiti, s. zool. Conejo sil.
leza simplemente, La sola vestre.
razón 6 visiumbre natural que Tapitieaa, s. bot. Fspe-
se les queda los diferencia de cie de quijones, comidos por
los brutos: tanto se han envi- el conejo silvestre.
lecido eu sus costumbres. Su Tapitieua, s. Conejera.
divisa nacional, en lugar de Tapiyu, (chet.) s. Escoplo
la tembeta, es arranca al neo- de carpintero.
nato todoslos pelos de la ca- Taporoguo, v. lapurus
beza, dejándole tan sólo en gu.
la coronilla un copete como Tapuru, pref. ála radical
los 'ehinos. Su arma es un le los verbos activosqua no
corto atco, que lo manejan comienzan con 1 Ó N, COTTES-
sentados y lo asestan abrién- ponde al que os de los caste-
dolo con pies y manos; pero
lanos. do que yo
OS pegtte.
al arco prefieren el siracua,
barreta de palo fuerte como Tapurugu, tapurugüe,
de 2 m. de largo: con ésta ca- (apurugül, iaporoguo,
van las raices para su comida (V. parad.), pref. à la radical
y hacen la guerra; 6 mejor de is verbos activos que co-
dicho. dan el “asalto ala ha- mienzam con r on, tienen la
cienda de los vecinos propie- misma significación que ta-
tarios y Atodoslosindividuos puru. Tapurugüiraha, que yo
que encuentran. Son viles v os leve.
cobardes de frente, valientes Tapurugúe, v. lapuru-
y esforzados en la traición zus
mas casí nunca pueden ser Tapurugúi, v. tapura=
sorprendidos, Jamás han sa- „Us ;
dido à parlamento 6 à pedir | Tapuipe. s. Vicsto. Etog.
TASSI 2 000 =>
TATA
Las mujeres se sirven de él, pecie de hormiga pequeña.
para tostar el maíz y cual- Tassinne, s, z00l. Hormi-
quier otra cosa. ga hedionda.
Taquipeo, pari, s. Teja. Tassirenda, tassiricua,
Tara, s. zool. Especie de s. Hormiguero.
hormiga grande y negra, que Tassiricua, v. tassiren-
habita ordinariamente en los da.
techos de paja, los que va co- Tassiúrai, s. zool. Espe-
rroendo y reduciendo en pol- cie de hormiga negra peque-
vo. Se llama también tarata- ña.
ra o hara hara. Tasso, s. Gusano, lombriz.
Taragúi, s. zool. Especie — Tassorassi @iporara, pa-
de hormiga. dezco lombrices.—Pr. abs, Es-
tar agusanado.
Taragüirisi, s. Sustan- Tassoporompi, s. Oruga
cia glutinosa y blanca que vellosa, que, andando por el
forma la hormiga faragüi con cutis, causa mucho escozor.
su saliva y pega à las ramas
de los arbustos;lasalfareras Tasssoraviyu taviyu,
mezclan dicha sustancia con s. zool. Polilla.
el urucu y la emplean para Tassovera, s. zool, Lan-
pintar sus obras. Suple el la- píride. ’
Tesanquinta, Berrue- Y
esarai, v. tesaeunuimni.
À $ a arm e
T inguanta, vi uétigüan
mimo. ta.
TIPO o AO — -TIRI
Tingut, s. bot. Árbol alto, Es de la misma forma que el
cuyas hojas mackacanlosin-mandu y sólo difiere en ser
más corto y de género extrañ-
dios y echan al agua para ma-
tar el pescado. jero, como p. ej. lienzo, zara-
Tinguia, tingulavo, abs. za, dril, etc. y sirve para los
Pescar con tingwi. (V. tim- días ordinarios. Con, él. se
cubren también la: cabeza,
gui). 3
Tingulave, v. tinguin. pero en los quehaceres domés-
ticos lo revuelven un: poco y
.Tinitini, ehiniebint,
lo sujetan á los hombros, que-
‚voz onom. con que expresan ¡dando los brazos libres para
el sonido de cascabeles, aba- el trabajo, 6 bién apóyanlo
lorios, sonajas, campanillas, al hombro, quedando “suelta
del cascabel y del agua cuan- la parte opuesta; mas en Isu
do está para hervir. uro salvajismo curando espe-
—Timni, [at], abs. Estar |Pcialmente trabajan, lo sujetan
seco. 4 á la cintura, quedando-lo de-
-Timnie, tenne, adj. Lle- más del cuerpo descubierto.
no. - a
El mismo tipó sirve A las
Tipa, adj. Mermado (ha- madres de pañal, para la
blandodglíquido & hincha- criatura; y finalmente lo usan
zön). como recipiente, para llevar
Tipaudipi, v. tupandi- cualquier cosa, como maíz,
ie ; i
frijoles, etc. :
E Tipe,.s. Sobriua con fe-
lación al tio. Por analogía Tique, s. Hermana ma-
llaman asi los hombres 4 to- yor con relación 4 la menor,
das las mujeres de su na- y por analogía prima mayor
ción, usando de esta palabra con relación à la menor.
en lós saludos. —Nde pa rico Tiqui, fut}, abs. imp. Go-
tipe? ¿Cómo estás sobrina? tear.
Tipi, adj. Hondo, profun-| Tiri, (ut), abs. imp. Estar
do (hablando de líquido.) trozado no por completo. Que-
Tipia, adj. Cuajado, hela- semba ipivera ramo, ‚iglära-
ranca amotiri hese: Estando
do. Roí tipia, hielo, nieve. .
Tipiro, s. Sopa. ralo el cerco, .trocé: .ramas,
v. itipita- (para espesarlo).
Tipitagüe,
güe. a 3 Tirieu, s. bot. Especiede
- 'Tipitá,s.Houdura. panizo, llamado vulgarmente
_Tipól, s. Veste nacional trigo de. Guinea 6 „sorge
dulce.
chiriguana femenil. Etog.
TOBA 4 1 TOPE
IV: ;
»
Y
Vererueumegua, rei.
pecie de camote.
Yetihogüi, s. bot. Camo-
abs. del activo rucumegua. te morado.
Arruinarse, echarse á perder, Yetina, v. yentina.
corromperse. Mbáeti quianun- Yetipe. s. Sobrina del
ga cua imonda varela gurucu-
hombre. (V. fipe).
megua vaé, haeettei uyererucu- Yetipinta, s. bot. Canote
megua: Nadie ha pervertido colorado.
á estos ladrones, sino que
Yeu, abs. Nacer, hallarse,
ellos mismos se han perver-
parecer. —N. abs. imp., y 1. 2.
tido mutuamente.
Originarse, acaecer, suceder.
Yeroqui, abs. Pavonearse. Mano, mbae mbae hass vaé
Con este verbo se expresa la
yandeipieue vi uyeu yande: La
acción de las mujeres cogue- muerte y todos los sufri-
tas que, bien vestidas, afei- mientos traen origen de nues-
tadas y engalanadas, hacen tros primeros padres. Muena
ostentación de sí mismas.
pa ossireta? mbaenunga pa
Yerure, 1. 4. Rogar, supli-
uyéu? ¿Por qué se escapan?
car, pedir, interceder.
Yerureha, s. Súplica, in- ¿qué sucedió?
tercesión, oración, ruego, pe- Yeyiyai, abs. Azorarse,
tición. conturbarse, sobresaltarse.
Yeruti, v. iruti. Cherecha ramo, uyeyiydi: Al
Yetapa, s. Tijera. solo verme se azora.
Yeti, s. bot. Camote. Fer- Yi. s. Hacha. Chiyi tina
tenece ä la familia de las ayasea: Corto un palo, para
batatas. Es planta rastrera hacer el mango al hacha.—
anual. Hay varias clases: Pref. à la rad. de los verbos
yeticarapa. camote chato; yeti- activos, que no empiezan por
canû, camote negro; yetipinta, r 6 n, forma el reflexivo 6
camote colorado; yetiandira, reciproco. À veces, por eufo-
otra clase de camote; yeticu- nía, se cambia en ye, Re, Mt.
rugua, especie de camote; ye- —Imp. foyi), Estar cocido.
tihogili, camote morado. Oyi pa timbiu?......Michi ndei,
Yetiandira, s. bot. Clase oyi seri ma co: ¿Está cocida la
de camote. |comida?.....Falta po«o.
YICU — 246— YICU
Yiaca, yiyaca, recíproco Yieuacaha, s. Señal, dis-
del activo yaca. Reñirse, in- tintivo, bandera. Cristiano
sultarse. Uputiuw à uyiyaca iyicuacahana santa Cruzu co:
aca pochireta: Se insultan La señal del cristiano es la
continuamente los malvados. santa Cruz.
Yiampi, ref. abs. del act. Vicuneu, ref. 2. Ksconder-
fampi. Raparse, cortarselosse, ocultarse, ayunar. Ndinu
cabellos, afeitarse. Aguye opdu ndepi yave, aguye iyicuacu
chemambeco, ayiamp «ar: No chuvi: Cuando tu amigo te
me «molestes, estoy, ‘afei- visita, no te ocultes. Etog.
tándome. 5
Es costumbre chiriguana que,
Yianca, v. nianca. cuando muere alguno, sus
Yiancasoi, ref. abs. del deudos más íntimos, espe-
activo Rancasdi. Cubrirse la cialmente su madre ó esposa
cabeza. se cortan el cabello, comen
Yiandu, ref. abs. del ac- tan sólo mote, se abstienen
tivo yandu. Apercibirse, sen- de las reuniones y banquetes,
tirse, advertirse, oirse. /po- llorando por muchos meses
qui cha, ugualta, uyiandu aen- sobre la tumba del finado,
te! ¡Auda con mucho cuida- con la cabeza cubierta con
do, no se oye por nada! un trapo sucio y la cara bar-
Yiapete, ref. abs.imp. del nizada con achiote rojo y.
activo. yapete, Estar revo- amarillo, y ocultándose este
cado. tiempo en su casa. De aquí
Yiapa, abs. Torcer, para- se originó la idea de expresar
lizarse, estar extenuado. el ayuno con la misma pala-
Yiapimmi, abs. Apretar- bra yicuacu, esconderse. Á
se, apiñarse, una practica igual deben
Yicou, v. yecou. sujetarse las jóvenes en gl
Vieua, ref. abs. del activo primer año de su menstruo.
icua. Saberse, conocerse, ha- Durante los días de la he-
llarse, parecer. Checorepoti morragia, las madres las mo-
uccaña hecha tein che, catu uyi- chan y suspenden á la cum-
cud ma: Creía haber perdido bre del rancho; luego las ba-
la plata, pero ya pareció. jan y ponen en una cabañita,
Yieuaca, ref. 1. Mostrar- colocada en un rincón, dán-
se, darse á conocer. Ecuá Pai doles algodón 6 lana, para
ipi iyicuaca chupé: Presénta- que hilen sentadas y dispon-
te al P. Misionero, y häztele gan el material, que ha de
£onocer, |
servir para el tiru de su fu-
YIGU e ne YIHA
ge
do: (de
risa) —Choyaichoyai vertirse, distraerse—N. 3.
pochireta: Están á todo bur- Burlarse, motejar, apodar.
larse de mí los pícaros. Yuaque, v. uyuaque.
Yu, s. SE —ADS, /ayu, Yuassa, vihovassa, abs.
nileyu, oú/, abs. Venir, suceder. Persignarse, santiguarse.
Mbae ra où ndeve no? ¿Qué Yuassi, s. bot. Ärbol pa-
‘te ha sucedido? —Pr. abs. imp. recido à la cuasia.
(141), Ser amarillo. En esta
acepción se usa también co- enr
abunda Ss. Lugar
el mistol. donde,
mo afijo, elidiéndole la ¿ por Yuatimbueu, s. bot.
eufonía. Avayu, hombre ama- Cambrón, zarza.
rillo; fanayu, mariposa ama- Yuca, a. Matar física y
rilla. Se usa también para
signific:ar la acción de madu- moralmente, extinguir. Qui-
se pe uyuca: Lo mató con el
rarse de algunas bayas que,
cuchillo. Tecopochiguasu yan-
al estado de madurez, se po- duca: El pecado mortal nos
nen amarillas.
mata.—Anu ma embeu ocua-
Yuúa, s. bot. Árbol deunos nunga ‚chuea ramó: No me des
S UL. de. altura Harado más estas noticias, pues me
vulearmente mistol: su fruta matan de pena.—Chuca chuca
es comestible y agradable, y vaé. Me ha aporreado á más
los tobas hacen guarapo con no poder.—Chepia ayu ayuca:
ella. Veugo á pagar mis deudas. —
Yuagüi, abs. y n. 2. Ser Fig. Confundir, vencer con
desigual, disconforme, diferen- razones; mortificar con insul-
te: "Ndereco uyuagin matette tos é improperios.—Imembi
chereco vi: “Tus costumbres uyuca: Aborto. Etog. Rarí-
son muy diferentes de las simo es el caso de infantici-
mías. dio entre los chiriguanos. So:
Yumi, s. bot. Mata espino- lamente en dos circunstan-
sa de hoja verde y lustrosa, cias tienen lugar: la primera
con tres nervios y cáscara es, cuando el parto es un mons-
eritre cenicienta y negruzca truo, cualquiera sea su forma;
pór fueray verdosa por den- cuando nace defectuoso fal-
tro. Una y tándole algún miembro, p. ej.
otra miajadas
echan espuma, que sirve para un brazo,unpie,siendo tuet-
lavar ropa. to, ciego 6 giboso. La razón
Yúai, s. Papada, coto, bo- de esta bárbara ley ó costum-
CIO. bre es la vergúenza que su-
‚Yuanga, abs. Jugar, di- frirían ante sus paisanos, y
#
YUCA 2 —
YUGU
los apodos á que se expon- todo herido y sangrientö, pa-
drían las madres y tales hijos; rece al viajero y lo sigue has-
y ésta es la razón, porque en- ta desvanecerse y perderse.
tre ellos no se ve á nadie Yue, a. Desear, apetecer,.
contrahecho. No es, por Jo antojarse.
geñeral, la puérpera, que co- Yueha, yuei, s. Apeten-
mete el horroroso crimen, Si- cia, deseo, antojo. Yueha va
no sus deudas ó la partera, pe: Con apetencia.
sin que aquella Jo sepa; y en Yuei, v. yueha.
caso de apercibirse de ello, Yuguaea, s. Plumaje ó
tiene que cobrar bastante va- adorno del hombre en las
lor y energía para impedirlo. orgías.
La segunda circunstancia es, Yuguaieho, n. 3. Oponer-
cuando nacen dos 6 tres me- se, enemistarse, contrariarse.
llizos; pues, como dicen los Yuguari, abs. Jugar.
indios, la madre, en tal caso Yuguaru, n. 2. Tener-
es tildada de Jujuriosa y el repugnancia, asco. Tecopochi
padre se abochorna también. vi yayuguaru d ramo, gardu
Éste, enipero, es un pretexto, yananyareco tecocavi re: Si
la causa principal es la crian- no se tiene asco al yicio, no
za y lactancia de los gemelos, se ejerce la virtud. De este
que impedirían el atender, al verbo se forma, por sinalefa,.
mismo tiempo, á los muchos el activo correspondiente mbi-
trabajos domésticos que gra- guaru, causar asco, estomagar.
vitan sobre Ja mujer. El ni- Virúa iya chembiguaru: El
ño, destinado à morir, es se- virolento me causa asco.
pultado vivo; mas si las deu- Yuguasi, nuguasi,
das 6 parteras no lo hacen yiguasi, s. bot. Arbusto cu-
pronto después de nacido, ya fruta es comestible y dul-
más tarde no tienen valor de de.
cometer el infanticidio. Estos
Yugüe, yugúl, yuguo,
casos empero cesaron desde pref. à la rad. de los verbos,.
que existen las misiones. que empiezan porr 6 n; indi-
Yueaha, s. Asesino; asesi- can que la acción del verbo
nato. es común y recíproca entre-
Yueapi, part. pasivo del dos d más agentes. Umenda
act. yuca. Matado.—Etog.— vareta icavi pota uyugilireco:
Cou este nombre llaman los Los casados deben tratarse
chiriguanos à un fantasma, bien mutuamente. En el
que, en forma y traje de indio mismo sentido. se usa el 1ecí-
YUQUE ze YURU
1
proco.. Maena pa puchuin pi- iyuqwenda chupe: Cuando sa-
|
|
|
yerereco? “¿Por qué os mal- les de la casa de alguno, cie-
|
|
tratáis. tra la puerta. Si el verbo
Yugüi, a. Aliorcar. Ca- yuquenda se une con los pro-
|
|
H
ramboe cuña, michi mandi ra- nombres pers. prefijos che,
y
ti pa uyuglüiraha sambiaireta?
¿Dónde se fueron los mucha- Yuqueri, s. bot. Árbol,
chos? llamado vulgarutertte zapallo.
Su ceniza se usa para hacer
Yugüireeo, rec. abs. del
lejía, que est empleada por
activo reco. - Tratarse.—Se
los jaboneros.
usa también como- auxiliar.
Mbae ra uyaporeta?....Ieo uya-
Yuqui, s. miu. Sal. Adj.
Mentiroso, embustero. Hae
pocatw wyuglireco: Qué están yuqui co: El es un embuste-
haciendo?.....Están componien- ro.—Neeyuqui, mentira, em-
do su chacra.
buste.
Yúgunnoi, tec. abs. del Yuquigúinta, s. Especie
activo noi, Tratarse, llevarse.-. de árbol.
Usase también como auxiliar, Yuquipororu, s. Salitre.
y corresponde al estar caste- Yuquirenda, s. Veta de
llano. Maena pa hanse?.... Uyi- sal.
.yaca uyugunndi: Por qué gri- Yuquiri, s. Especie de
tan?....Se están insultando. arbusto.
Yuguo, v: yugie. Ver, s: Boca. Frurupeca,
— i
Yundia, s. zool. Especie abrir la boca; yurumembi, ce-
-de bagre. rrar la boca; yuruanta, boca
Yupapi, abs. Artollarse: dura; yurumpani, boca totci-
Yupi, abs. Subir. da; yururai, boca chica; itiyu-
Yupica, yehupica, s. ru, angostura; yuruae, sabro-
Escalera. : so, dulce; yuruñeena, parlador;
Yupuati, abs. Aporcar. yurud, enfermedad interior
Yugquei,s. Cuñada con re- de la boca; yurupia, boca del
laciön&la mujer. estómago; yurutinni, boca se-
Yuquenda, a: Cerrár. Quia- ca; yurumboya, besar; yurúcha-
nunga ho wi rehé yave, honque cha, charlatán, murmurador:
YURU YURU-
yurupete, pegarse la boca! todas criticas: se enojan por
gritando; yurupi, pezón de cualquier insignificancia, con
las frutas. su boca murmuradora nos des-
Yuruae, adj Sabroso, precian y metejan sin razón.
dulce, agradable. Yuruae d Yurumboya, 1. 3. Besar.
timblu chupé, iyuru iro ramo: Yambaguyeti Par yave, ipo re
No le agrada la comida, por yayurumboya: Cuando se'sa-
que tiene la boca amarga.— luda al P. Misionero, hay que
Fie.—Tumpa iyuruae reveño besarle la mano.
yandemongueta: Dios nos ha- Yurumombi, abs. Cerrar
bla con modos muy suaves. la boca.
Comunión timbiuw yuruae te- Yurumpani, s. Boca tor-
nondegua: [La comunión es cida.
la comida más sabrosa, Yuruñeena, pr. abs. Ser
hablador, molesto en hablar,
heu à s. Enfermedad
ni- par lador.
de la boca, que da à los Cuña yuruñeena
ños. catuño, opa mbae mbae ve 1yu-
Kuruanta, vuruata, s. ru ol. Las mujeres son ha-
Boca dura (hablando de ani- bladoras, en todo ponen su
males). Tanta emanta cayuru- boca, !
a
pequa cua mburicaguasu Pe, Yurupeca, abs. Abrir la
cha iyuruanta no? Tira con boca, bostezar.
me
fuerza la rienda "A este mulo, Yurupeie, abs. Pegarse
porque es de boca dura. con la palma de la mano la
Yuruchackha, pr. abs. Ser boca gritando, lo que vulgar-
charlatán, murmurador, ctiti- mente llaman papear,
co, hablar al acaso, sin ser Yurupi, s. Pezón de las
preguntado. Cuñantái iyuru- frutas.
chacha paveño coi: mbae mbae Yurupia, s. Boca del es-
mi re ipochise; iyuruchacha pe tömago.
opa yandecura, yandoyai güi- Yurutinni, s. Boca árida,
rave: Las muchachas son seca.
A.
ABE ABO
s.
Camarii, Abajo, Igüi pe, güipe, ads.
l.posp. Hablando de superficie, Abiertamenie, sin recelo,
yembi pe. Rio abajo,1 yembi Quiyembae, n.2.
pe.— Abajo de mi, cheigüi pe. Abierto, Yepea, (uy), imp.
Abalanzarse, abandonar- abs. al...,caturova pe, adv. l.
‚se, Yimondo, ref. 1.
Abijeato, Monanoha, ño-
Abalorios,Mboi reigua, s. miha, s.
Abandonado, Timiheya, Abijeo, v. ladrón.
participio pasivo. Abigotado, Tembota ca-
Abanicar, Ipevu, a. tu, pr. abs.
Abanico, fuelle, Mbae- Abismar, Momini, d.
pevirha, ss. Abjurar, Aña reco mom-
Abaratar, Heppi mbu- bo; aña vi siri.
güeyi, heppi à yapo. Ablandador, Mbaemoi-
Abarca, +. ojota. puha, s.
Abarcar, v. abrazar. Ablandar, Mbuípu, moí-
Abarraganado, v. aman- pu, mougúe, 4.;...el corazón,
cebado. mongúe, a....remojando, mbo-
Abarranecar, Y. escavar. ruru, d.;...con grasa, miñino,
Abastecer, Mbaguye, a. monno,. d.;ol Seyeie,.. (dic)
Abatido, Píatitti, Zr. abs. imp.
Abatimiento, Piatittiha, Abobado, zonzo, Yengu,
5 pr. abs.
Abatir, Mopíatitti, a; v. Abobar, azonzar, Mo-
acobardar. yengu, d.
Abdicar, renunciar, Abocarse, Yimongueta,
Pos nn: 2. ref. abs.
Ahdomen, Tie, s. Abochornado, Timinon-
Abdeminal, Tiepegua, ti, participio pasivo.
adj. Aboecbornar, Momanan-
Abejera, Eiturenda, s. ca, nonti, 4.;...se, yimomana,
Abejón, Manganga, s. yerenonti, ref. abs.
Abestiado, v. embrutecido. Abofetear, Hovapete, a.
Abeto, pino de Castilla, Abogar, Quianunga mon-
ABRA — 2 ABSO
gueta ambiae pe. (Literal: Abrasado, v. quemado.
Hablar ante alguien en favor Abrasar, v. Quemar.
de otro]. Yo voy abogar por tu Abrazar, abarcar, Icua-
ante el superior: Che mburu- va,d.
bicha tamongueta ndeve. Abrevadero, Mbiurenda,
Abolengo, +. principio.
Abolir, Mbai, moccañi, a. Abrevador, regador,
Mbaembiuha, s.
Abolorio, v. principio.
Abollado, Chope, (ich), Abrevar, Mbiu, d.
Abreviar, acortar, mo-
per. imp.
Abolladura, Mbaemo- chutu, «.—...un discurso, moan-
chopeha, s. tuni. Voy d abreviar mi arenga:
Abollar, Mochope, 4. Chiñée tamoantuni.
Abombado, Ruru, pr. abs, Abridor, Mbaeipeaha, s.
por podrido, hüu, inchi, ad). Abrigar, Nova, «.
' Abrir, Ipea, ax.laboca
por borracho, sagüipo abs. yurupeca, abs. —.. la mano, el
Abombar, v. abobar.
Abominable, v. horroroso. libro, &., ipeca, M3.latijera,
Abominaeion, Avaette- el costal, &., mopipira, a.—£s-
tar abierto /el costal, la tijera,
has.
Abominar, v. aborrecer. etc), pipira (up.), abs.;...los 0J08,
Abonanzar, Ara uyipiro. sareco, abs., hesapipira, d....los
_ Aborrecer, abominar, brazos, yiguapiso, abs.:...y atar
Namutä, mutanéin, mbassi, los cabellos [el varón dice:] ya-
nino, d. tiguaipea, abs; [la mujer dice:)
Aborrecible, v. horroroso. yitutupea, yitupea, AS Sey
Aborreeimiento, v. de- yiepea, ref. abs.;...se la flor, el
testación. lábro, ete, yepeca. abs.
Abortar, Membí ocua, Abrochado, Yipipissi, (u-
(chemembi ocua.);...voluntaria- yip.) imp.
mente, yimomembipu, ref. abs.; Abrochar, Mbuyipipissi,
a.
-membi tie pe yuca.
Aborto, membicua, me- Abrogar, Mbai, moccañi,
a.
mbiocua, s.
Abotagado, Punga, pr. Abrojo, saetilla, (vul-
abs. go), Guacaranti, ñuranti, s.
‚| Absolutamente, Eittee-
Abotagarse, Yimopunga
„ref. abs. tei, af.
Absolver,
Igüiti- mbuhassa, Yora, 4. 25
Abra [de cerros], mbihassa, mbohas-
Fassa, S.
ACA =: I ACA
sa, d. acabar el viaje: Yandeguata-
Absorto, Ancañi rami, pr. ha yayaro ma.
abs. Acacia, balsámica, I-
Abstenerse, Yiyopia, ref. gúiracanti, s.—..saponaría,
timbôi, s.—...amarilla, tantane,,
Abstinencia, Yicuacu, s. s.—..astrizgente, curupál, s.
Absuelto, Timimbihassa, Acacia, (egipeiaca), Cu-
participio pasivo. rupaihüu, s. bot. Hay otras es-
Abuela, Yari, s.: los niños pecies y son....(feroz), vulgo vi-
dicen: tete, s. nal. yandeiguope, s.:..../sapo-
Abuelo, Tamui, s.; los ni- naria), vulgo zapallo, miñämiû,
ños dicen: chucoh, s. ¿“(de madera amarilla), vul-
Abundancia (en), Heta, go espinillo, tantane, s.;...(de-
tubicha, adv. e. ramos desnudos), asari, s.
Abundar, Heta, inv. Acalenturarse, Tacuta.
Aburar, v. quemar. ma, pr. abs.
Aburrado, Vimoburica- Acalorado, Tacuvo, pr.
rá1, ref. abs. abs.
Aburrido, Cuerai, pr. Acalorar, Mbihacuvo,
abs. mohacuvo, «a.
Aburrimiento, Cuerai, s. Aeallar, Moquinini, mo--
Aburrir, Mongüerai, a; 0. poo, monboo, a.
fastiuiar. Acampamento, v. CAM-
Abyeceion, Ninoha, s. pamento.
Abyeeto, ?. vil. Acampar, Mombitta, a.
Acá, aqui, Cuape, ado. |. Acardenalado, Humbi,
— Por acá, cuarupi.—Más acà, pr. abs.
quiunti.—Másallá,cunti. Acardenalar, Mohumbi,
Acaballado, Cabayu i- mompenu, 4.
fanca ram).
Acariciar, agasajar,.
Acabar, Moyapi, mbuya- Ipichi, nantaj, a.
pi, mbaguye, a.—.de, poi, Acarrear, Mbuyipocöu.
part. post.—Acabad de traba- —..hambre, mbuyimbäi, mbu-
Jar: Pembaapo poi. Pa, af. A- yimbaica, a.
cabad de tomar (6 tomadlo to- Acaso, part. interrogativa,
do]: Peúpa.—Se acabó, opa Chepo....no, chemo...no; che-
ma, iyaguye ma.—.., per- po ne no; al.., aramoiño, ara-
feccionar, mbaguye cavi, mbu- mói moíño, adv. m.
yapi cavi, a. Estar para aca- Acaudalador, Mbaem-
bar, yaro, a. Ya estamos para batiha, Sà
CH
ACE Ser ACO
ya, n. 3. yaro, n. 1. Acércate
od: amontonar,
Mbatti, bien á la pared: Eya catu i-
dolia Mochariqui, a. gúembi re.—Ya vamos acer-
Acechar, amaitinar, es- eundonos d Aguairenda: Yaya-
ro ma Aguairenda pe.
piar, observar, Cuantino,
ncuantino, N. à. Acertar, Yagúi à, vagli-
Acedado, Hagüino ayas- mbae, d.
Aeibarar, Moiro, «.
‚adj.
Acedar, avinagrar,Mo- acido, Ayassi, hagüino,
hagüino, moayassi, 4. se, Yi- ad).
Acidular, v. acedar.
moayasi, yimohagüino, ref. Aecidule, v. “cido.
abs.
Aceitar,v.untar. Aclarado,Hesanca, ad).
Aceite [de oliva],1güira- hesanca,
Aelarar [un liquido/, Mo-
a.—...el día, coenti,
yandi, s;—...de castor, causiro
iquiracue, s.;...de maní, mundu- inv.— V. declarar y alumbrar.
Aclimatado, acosium-
vi iquiracue, S...de a Pi rado, Gúía, yipocuä, abs.
cangüi iquiracue, s. te, Mogüla, mbi-
Aceleradamente, Áncua, euía, a, v. acostumbrar.
hani hani, (chancua, cherani >
a. Asesino, Puruyuca, s.
Asamblea, Mbattiha, s. Asiduamente, Verbo y la
Asar, ehamuscar, Min- particula pospuesta yepi. Yo
cae, hape, a...alguna cosa has- vengo asiduamente al rezo: A-
ta que reviente, mbopororo A... yu yemboe pe yepi.
en rescoldo [camotes, papas, Asiento, Apica, S;..de ti-
etc.], hesi, «do, uncae, imp; ndja, húa. s;...de licores, húú-
hapepi, pr. imp. cue, sde chicha, aticuecue, s.
Asaz, bastante, mucho, Asimilar, v, asemejar.
muy, Yaguye, tubicha, heta, Asimismo, Haeramiñove,
ASTI SEN: 8: ATA
occuramiñove, occunamiño- cues.
me: Astillar, Molaigüe, a.
Astroso, v. sucio.
DO Ipissi—...delamano,
ipopisSSI, (5.80 de la mano, vi- Astucia, Caracatuha, s.
Use ‘ref. abs. Astuto, Aracuá, mbaecuá,
Asistente, ae 5 pr. abs; v. fingido.
Asistir, Icó, n. 3; haano, Asurear, surcar, Igúi
a; ñangareco, n. 3. mbovo, al (aài) a.
Asima, Mpiahß, s.
Asno. v. burro.
ag Minguiye, moa-
mondo, a... > quiye, 1. 2.
Asobiar, v. silbar. imondise, hi imbs. ymoa-
Asobio, +. silbo. mondo, ref. abs,;...do, amondo,
Asoeiar, v. acompañar. pr. abs.
Asolar, 7. arruinar.
Atabal, +. tambor.
Asolear, Mbuyepée, a.— Atabanado, Mbaemimba
80, Yepée, Abs.
para.
Asomar ,Vihechaca;...,nu- Altacar, v. acometer.
cer, hê (ohê), imp. Atacola, v. baticola.
Asombrar, sombrear, Atadero, Napintirenda,
mofá, a... asustar moamondo,
a.
Atador, v. soga.
Asordar, ensordecer, Atajadero, Yiyopiaca, s,
Muñuguapintu, a.
Aspereza, v. aerimonid.
Atajadizo, Igüi iyopiaca,
A
Asperges, rociadura, Ataear, Mombitta, yopia,
Mbaeipiha, s. a. y
Asperjar, v. rociar. Atar, Napinti, yocua, Qj...
Aspero, Haimbe, pr. imp. las manos, ipocua, a.;...los pies,
Aspidosperno (blan= ipitacua, 4.;...Manojos, NOoMA.;..
co), quebracho, Iguiraro,s. el costal 0 cosa semejante, ya-
Aspirar, Puntuhé, abs. picua, a,..la cabeza, fancayo-
Asquearse, Yuguaru, n. cua, ñancapinti, «.,...los cabe-
llos, v, abrir.;...con sogas, moin-
cha, a.
Asqueroso,
abs, Quiravu,
avaette, adj.y pr. abs:Br
v. . Atado, Nomaha, s., ma,
desayradable. af.
Asta, astur, Vi, s.;...cuer- Atarazar, v. morder.
NO, UV. CUEINO. ‚Aiascar, Mompaa, mopi-
Astil, v. asta. suru, a.,...se, impaa, abs; pisu-
Astilla, Haigüe, haigüe-Iru, pr. abs.
ATRA AURO
Alaud, ». féretro. mocupe, ref. abs.
Ataviade, v. adornado. Atravesar, eruzar, Mbu-
Atemorizar, v. asustar. yipihassa, moyipihassa, d.
Atención (prestar), Va- Atreverse, Ipihu à, abs. Se
pisaca, n. 3.—Tener muchas atreve d, robar en la misma 1-
atenciones, piaheta, pr. abs.— glesia: Uipihu à Tmpao peet-
Atención! v. alerta. téi umbaeñomi.
Atender, Vapisaca, M. 3. Atrevido, Quiyembae,pr.
Alerrar, v. asustar. abs.
Aterrorizar, v. asustar. Atrevimiento, v. audacia.
Adetar, v. amamantar. Atribulade, Icohassi, abs.
Atiezarse, Vimotanta, ref. cuassi, pr. abs.
abs. \ Atribular, v. atormentar.
Atinar, Vagui 4. a. Minquen-
Atrincherar,
Atiriciarse, Vimohesal- se, mohenquense, 4.
yu, ref. abs. Atropar. Mbatti, a.
Atisbar, Viari mae, [viar. Atropellar, Ipihu á, re-
am.), N. 5. corál, di.
Alizar, Tata hampiña, Atrozmente, Tanta, adv.
(tat. aham.], a. M.
Akmosfera, Ara, s. Atufar, v. enfadar. :
Atolondrar, Mbohopa, a. Aturdido, 7. estúpido.
Atollar, ». atascar. Aturdir, Moyengu, a.
Atontar, v. azonzar. Atusar, Hetapa, fampi, a.
Atorarse, y. atragantarse. Audacia, atrevimiento,
Atormentar, Recohassi, Manambae, s.
recuassi, @.; iporaraca, d. 2, Audaz, 7. atrevido.
Atosigar, v. envenenar. Auditivo, v conducto.
)
Atraer, v. tirar. Aullar, Naro, n. 3.
Atragantarse, alasear- Aumentar, Motubicha,.
se, Mpaa, abs. Seme atascó u- moheta, a.
na espina de pescado en la gar- Aum, v. todavía y también.
ganta: Pira incanencue um- Aunque, no obstante,
paa chaseo pe. Mepe epa: ie tein, conj. ad-
Atrapar, Ipissi, a. vers. Aunque yo lo haya amo-
Atrás, Taicue pe, icupe nestado, no se enmienda: Yepe
pe, adv. l;..de mi, cheraicue amburacuá tein, uyimbura-
pe, checupe pe. cuá à.
Atrasar, Mohaicue, mo- Auréola, Yama, s.
cupe, a.;..se, yimohaicue, yi- Aurora, Himpe, coe mbi-
AVI pu 0 AZU
bipe, hendipe, s. Avispa, Cavé, SS. .NEgYa,
Ausencia (en), atacupe cavû, caveü, Sr
Baptisterio, bautlste=
Balar, Mbe hei, imp. rio, Heroharenda, s.
Balbucear, tdartamu= Baratar, Ipepica, a.
dear, Neepita, neengu, pr. Baratear, Heppi
| gueyi. mbu-
abs.
Balbuceo, Neepittapitta, Barato, Hepiette à, pr.
S. in
imp.
Balbueiente, Neengu, Báratro, Tataguasu, s.
ñeepittapitta, s. Barba, Tendigua, s.;...de
Balde (de), Heppi a, pr. emibato, (vulgo), caatai, s. bot.
Barbar, Hevaraviyu, pr.
imp; heppi 4 reve, adv. m; en
‘06e, qdo. Miss. VETO,1-abs.;...las plantas, hapo, pr.
“vaeru, s. imp.
Baldio, leúi iyambae. Barbechar, Co yapocatu,
Balsan, v. pino. (checo ayap.), a.
BASO 38 as BOCO
Barberia, Nampirenda, s. Bastante, Catu, adv. (
Barbero, Puruñampiha,s. Bastar, Mahaño, anu ma,
Barbilampiño, Haaráve, inv.; aguye, pr. 1.
pr. abs. Bastóm, Popoca, s.
Barbotar, Hai rupi hae, Basura, barredura, Iti, s.
(chen. rupi hae), abs. Batata, 7. camote.
Barbullar, Hani hani Berro, Caape taibúu, S.
monguetta, (cherani ran. am.) Bignomia viminea, Isi-
00)‚abs. ponti, s. bot;...de la India,
eea, 7. chalana. guarangay, giirapitiyu, Si
Bareimo, Para, pr. abs. Blanqueador, Mbae-
Barda, Iguambi iyasoíca, montiha, s.
Blanquear, Monti, a.
Bardar, Guambi mbuya- Bixa (orellana), achio-
sôi, (guamb. amb.), @. te, Urucu, s. bot.
Barnisar, Movera, 4. Blanquizeo, Moronti, ya-
Barraca, choza,Tapíi, s. panti, ad).
Barragán, 7. amancebado. Blefaritis, 'Tesapincaru-
Barranea, Iguagúina, s. fu, 6. x
ndie?
Desagregar, Hequi, a. à. Desarmar, Hequi, a. 3.,
ñonno te, (añ. te), 2. nombrando el arma que se saca,
Desagriar, duleificar, Lo desarmé sacändole el cuchi-
Mobhée, a. Ä -|lo: Quise ahequi chuvi.
Desaguadero, Irape, s. Desarräigar, Mondoro
Le
DES 50 DES
hapo reve. pineni, mosimmi, d.
Desarreglar, Mompana- Desbocado, acostumbra-
na, €. do d decw palabras indecen-
A AS (a.), soltar|tesy ofensivas, Vuruavaette,
lo arrollado, Mopucu, mbu- os pr. abs.
yepeca, a.;---[M.], crecer, tomar, Desbocar, quitas la boca
ineremento, tubicha ana ho à alguna cosa, yuruhequi, a.
(ohö.), imp. tratándose de plan- Desbordar, derramarse,
tas, heni, pr. imp. Yipuyere, rez. abs.
Desarr ugar, Iñiñihequi, Desboscar, Caanupa,-ads.
a. Descabezar, Nancasea, a.
Desatar, Yora, a. 5. Descaderar, Humpbira-
Desataviar, Yimbihequi, quío, a
A. Descalabrar, Moancape-
Desatender, Hendu a, a. ke, 0,
rapisaca 4, N. à. Descalzar, Ipipasamböi,
Desatinar (@.), Mutagüi,
.../n], yagúi, abs.
a.
Descaminar, 7. desaviar.
ee Impaahequi, Descansar, cesar en el tra-
dl.
Desatrancar, Ipiasare- bajo. Putüu, abs;... reposar
qui, d. acostado, yapacuá, abs;...dur-
Desaveeindarse, Yacao, miendo, que, (aq). abs.;...la en-
abs. fermedad0 el dolor: Mbaeras-
sipoi, pr. abs.; iros ye ma. Ya
Desävenir, Yuagúi, n. 2. me descansó el dolor: Iro% ye
Desaviar, apartar d uno ma che.
de su camino, Mbiapia, mbo-
hopia, a. <
Descarado, Manambae
Desayunárse, Caru mi, pr. abs.
‚Descararse, Vimoma-
abs. (accaru mi), abs.
nambae, ref. abs.
Desayuno, Caruha mi, s. Descargar, Yigüita, mbu-
Desbaratador, 7. perdu- bugüeyi, (yig. amb.), a.
lario. Descariñarse, v. desa-
Desbaratar, disipar, mar.
Moimoino, 4,;--., expresando Descarriar, 7. desaviar.
la cosa que se desbarata, De Deseascarar, (en gene-
etc. mbai, moccañi, a. ral), Mbaepiro, aës;..., (expre-
Desbarbar, Ñampi, mon- sando la cosa que se descascara),
loro, 4. Ipiro, a.
Desbastar, Nompa, mom- Descaspar, Mbuyaquio,
DES SEe DESE
a. quido, sitiri, (us), imp.
Descender, bajar, Güe- Descortés, rustico, Ya-
yi, abs. racuacatu á, pr. abs.
Descensión, descenso, Desvortezar, v. descacas-
Güeyica?s. ran.
Descenso, 7. descensión. Descocer, Yora, a.
Desclavar, Icutuharequi, Deseostrar /llagas, tumo-
a. ’
res, etc.), Moncae/mopiriri, a.
Descuagular, Mondicui, Descoyuntar, Mbuhayi-
a. voa, d.
Descogollar, Huarequi, Desereer, Robiapói, a.
a. Deserestar, Nambichai-
Descolar, Huguaisea, a. requi, 4.
Descolgar, Mbugüevi, a.) Deseruzar, Ipiasarequi,
Descolmillar, Haimbu- a.
eurequi, 4. Descuajar, Mondicui, a.
Descuartizar, Vaseasea,
Deseollar, Yapirá, a. me
Descomponer, v. desba-
Tata oi y
Descubrir, manifestar,
Mbeu, mihenancua, momohé,
Descomposición (de es- d.,- +», destapar, ipea, yassiya-
tómago]. Piacu, piaguee, pr. VO, Q.;.-..se, yembéu, vicuaca,
abs.
Desconcertar, v. descom-
yihechaca, ref. abs. y ref. 1.
poner. Desde, Vi, part. posp. Des--
Desconfiar, recelar, te= de all, dccovi—Desde que,
mer, dudar, Yimoa,n. 2. y desde cuando, desde entonces, re
abs. posp.—Desde que vine: Ayu
Desconforme, Yuagüi, n. Le:
2., yuaque á, abs. Desdentar, Hairequi, a.
Desconocer, no recordar Desdeñar, Recoräi, a.
la idea de una cosa, haberla ol- ñee hassi, n. 1.
vidado, Icuapôi, a. Desdevanar, Vora, a.
Desconsolar, afligir, Desdoblar, v. extender.
Mopiatitti, a. Desear, ansiar, apele=
Descontentar, Monga- cer, Vue, ipota, a.; yimombo-
piimbae, mongapil à, a. taninos
Descornar, Hantirequi, Desechar, excluir, re=:
a. probar, Mbossiri, monbo, a.
_ Descorrer, retroceder, Desembocadero, Ohéha,,
Nantima, abs,;..., correr un l- $.
Ho
Desemboeadura, v. de. Desenlutar, Mohampino-
sembocadero. pôi, a. E
Desembocar, Hé, n. 2. Desenojarse, Niminopöi,
Desemboque, ds desem- Nul cavh venta (checiiire
bocadero. ma], pr. 1.— Yo ya se me le he
Desemborrachar, Mo- desenojado, Checavi ye ma
sagúipopól, a. chupé.
Desembravecer, Mobhe- Desenredar, Yora, a.
saettepol, a. Desensillar, Hendahequi,
Desemejante, diferente, yora, d.
po1, Ambiae, ambiae yegüi,
Desenterrar, Hequi ye-
güi igüi vi.
adj., vuagúl, n. 2., inu à.
Desemparejar, Mompin- Desenvainar, Hequi hi-
CUE à. ru vi, especificando el arma que
Desempedrar, Itarequi, se desenvaina.
a.
Desenvolver, desarrollar
Desemplumar, desplu- lo envuelto, yera, ipiso, a.
mar, Havoo, a. Deseo, Yubeha, timimbo-
Desempolvar, Motimbo, La, Se
a. Desesperarse, Virobiac-
Desemponzoñar, Hupia- cani, abs. y pr. abs.
requi, a. Desfallecer, Guapi, abs.
_ Desencarcelar, Igüira- placcani, fr. abs.
cua vi hequi, (igüir. vi aheq.), Desfigurar, Mbuyuagti,
Ma moambiae, &.
Desencorvar, Mosimmi, Desfilar, Yipito, yinsiro,
de abs.
Desenfadar, Mop?acatu, Desfleear. Hopearéqui, a.
mopíacavi, 4. Desflemar, Hendimom-
Desenfangar, Itunuure- bo, a.
qui, @. Desflorar, v. desvirgar.
Desenfrenar, quitar el Desgäajar, Itío, a.
freno, Cayurupegua hequi, Desgarrar, rasgar,
(cayur. aheq.), 4.3. Mondoro, a.
Desengañar, Mombitiaú, Desgracia, Manami, ma-
4;---se, escarmentar, yimom- rái, mbaenunga nunga, s.
bitiau, yimburacuá, ref. abs. Desgraciado, Tecuassi,
Desengrosar, adelga= pr. abs; icohassi, abs.
zar (palos, elc.], Mompineni, Desgraeiar, Mopochi,
a. siuopochica, a.
DES — 53 — DES
x
Disloear, Ncagúe mohé, ambiae, adj., icoe, N. 2.
mopuru, “@.;...5e, Puru, (up.), Divertir, distraer, Mbu-
imp.; ncagúe ohé;...se el pe, yuanga, mbuyuguari, mbu-
piyere, pr. abs... se el codo, yaru, 4... -Se, 7. Jugar.
tendivanga incagüe ohé, Dividir, partir, Mbuyao,
Disminuir, Momichi, 4. impisea, 4; v. repartir.
Disodea, Isiponne, s. bot. Divinizar, v. deificar.
Divisa, Yicuacaha, s.
Disparar /armas/, Mo-
-pangáu, d;---, arrojar,mombo, Divisar, Mae maeño, (a-
as... partir sin dirección, nu- mae mae.), M. 3.
guae, abs.
Divoreiarse, Poi, siri, 2.5.
Disparate, Vagüi, s. Divulgar, Mihenancua, a.
Disparo, Pangáu, s. Doblar, plegar, Mbuya-
Dispersar, Moimöi, 4. pa, moyapa, mocarapa, moa-
Dispertar, 7. despertar. pichagua, a,,.., aumentar, n1o-
Displiceneia, desagra=| tubicha, a;-..se, inclinarse,
do, Piatitti, s. tindi (chet.), pr. abs.;...do, in-
Disponer, Yapocatu, mo- clinado, apa, (cheap), pr. abs.
catu, a. Doce, Opayandepo mocui
DON DUF
laramova, penti opa mocuia- pectiva part. de posposición.
ramova, mocularamova, núm. Bañate donde no hay gente: I-
card. yáu mbía mbäeti va pe. Dön-
de? Quiape pa? Quetti ra?
Doctrina, Nee, teco, te- Por dónde? Que cotti? Quià
côi, s- cristiana, yemboe, s. cotti? Que rupi? Quiá rupi?
Doectrinero, Purumbo- Donde estu? Quiape pa oí no?
eha, s.
Dondequiera, Marupi,
Dogal, soga, Incha, t1- querupi, adv. |.
mansa, $.
Donoso, Mpona, (chem.),
Doler, Hassi, inv. ¿Quétehovacavi, pr abs.
duele? Mbae pa hassi ndeve?
...se, arrepentirse, mbassi, Q., Dorado (pescado), Pirayu,s.
yimopiatitti, ref, 3., piatitti, Dormida, dormitorio,
DR. Dr
Queha, tuparenda, s.
Dolor, Mbaerassi, mbiatit- Dormir, Que, abs:...con,
ti, s3...de vientre, tierassi, pia- roque, 4. El muchacho duerme
rassi, s;---de dientes, haihassi, con su hermano: Sambiá? ti-
8.;...de oídos, apisassi, s., etc.
gúi guoroque; hacer..., mon-
Domesticar, amansar, Sme 0.
Mohesaettepöi, «.
Dormitar, Querai, abs.
Domieiliar, Tenta yatti- Dorso, Cupe, atacupe, s.
ca, (ten, ayat.), a.
Dos, Mocui, núm. card.
Dominar, sujetar, Yo-
cui, 2. 3. puruyocui, abs. Doscientos, : Mocui opa-
yaudepo opa, nocui opaopa,
Don, obsequio, Mbae- mocui opopa núm. card.
miée, timimée, s.
Rrago, 7. tipa.
Donar, Mee, heya, a. 2.
Rudar, Robia catu à, 4.
Doncella, Cuña manai- ymoa, 1. 3. \
mbae.
Ruende, Mbai, tau, s.
Donde. Se espresa con los
verbales en ha. Lo he dejado| Rueño, amo, patrôn,.
donde me bañé: Chiyaúha pe señor, Ya (cleya, ndeya,,
aheya. Se resuelve también con iya), mbaeíya, s.
el pronombre relativo y su res- Rufurea, Nentina, s. bot.
DURA er DURO
Dulce, Hée, ad). Duraznillo, Mbayagúita,
Sa
Duración, Pucubha, s. Durazno, Morocota, mbo-
Duradero, Pucupeguana, eota, Ss: >
EN
Ensanchar, agrandar, Ipitti,. 1004, wo end, e
Moipiguasu, a. yapisaca, n. 8.
Ensangrentar, Mohu- ¿ntendimiento, Piara-
güi, a,;.-.do, hugüi, pr. abs. cuà, timongueta, s.
Ensañar, 7. encolerizar. Enterar, Mbeu cavi, (amb.
Ensartar, pasar por un cavi), a. 2.
hilo varas .cosas, Hesivo, a. ¿mtero, Nanni reve, he-
insayar, probar una cosa, seve, coreve, adj. Caballo en-
Haa, a; amaestrar, adiestrar, tero, cabayu hapia vaé.
mboe, a. 4. Enterrador, Purunonti-
Ensebar, +. engrasar. Hans
Ensenada, Mpau, irugua, Entibiar, Moroinsa, s.
Entierro, Nontiha, s.
Enseñanza, Mboeha, s. Entoldarse, cubrirse el
cielo de nubes, Yimoamapintu,
Enseñar, Mboe, a. 4; ref. abs.
mostrar, hechaca, icuaca, a. 2:
Entonador, que empieza
con el dedo, mpive, abs. á cantar, para que los demús
imsillar, Yocua, a. continúen en 2gual tono, Mbi-
Ensoberbecerse, Vimo- rae Jya, yingari lya,s. '
tenonde, ref. 2; yirobia tein
(ayir. tein chiyee), n. 3. Entonces, Ayave, ado. t.
Ensopar, Itipiro, abs.; Entontecer, (a), Moyen-
mbuyape mbururu,'-(mbu. gu, 2.;...se, yimoyengu, ref. abs.
anb.), 4. Entorpecer (el frío) Mo-
Ensordecer, /a.] Moapi- minancua, a... dificultar, re-
sambae, munuguapintu, A... tardar, mbiavái, a.
(n.), apisa Auguapintu, (chap. Entorpecimiento, Mi-
unug.), abs. nancua, s.
Ensueiador, Mbaemon- Entrambos, Mocui reve.
guiaha, s. Entrada, espacio para en-
Ensuciar, manchar una trar 4 alguna parte, Honque,.
zosa, Mongula, a. tape, s.
Entallarw, +. tallar. Entrañas, órganos conte-
¿mieco, enfermizo, ndos en las principales cavi-
Mbaerassise, pr. abs. dades del cuerpo, Pia, s. :
Entenado, hijastro /con Entrar, Ique, n. 1; hacer:
relación al padre), Tairaanga, …mingue, a; v. caber, X
s---(con relación à la madre), Entre, Mbite, pite, pitte
membiraanga, s. part. posp. En medio de la gen-
Entender, comprender, te: Mbiareta ipitte pe.
EN EQUI
Entregar, v. dar. Mondechi, a;...(d la mujer),
Entretanto, Ramove, va- mongualvi, a.
ve, «dv. t. posp. Envenenar, emponzo=
Entretejer, meter en la te- nar, Mombayachi, a.; mbaya-
la hilos para variar la labor, chi mee, (mbay. an.], a. 2.
Ipoitiru, a. Enverdecer, reverdecer el
Entretener, divertir, campo, Nanna hé ye ma, (Han.
recrear el ánimo de alguno, ohê ye ma.), imp.
Mbuvuanga, mbuyaru, aj... Envestir, Hempeña, a;
dar largas d un negocio, yimondo, ref. 3.
anea 4 yapo mbae (an. à Enviado, Timimondo, par-
ayap. mbae), à; mopucu ten tieipio pasivo.
mbae, (am. tein mbae), a. Enviar, mandar, Mon-
Entreverar, Monna, mbu- do,.d. 2.8.. sdimigtrs enseñar,
yihea, a. mboe, a. 4... encaminar, mbi-
Entristecer, afligir, cau- hape, a.
sar tristeza, Mopiatitti, moi- Envidiar, Yimihagüino,
«mimbía, mopia á, 4; moan- n. 35 mino, N. 4.
:gueco, moplangueco, de Envilecer, hacer vil, des-
Entrojar, Mbohiru a. preciable una cosa, Moavaette,
Entronizar, v. ensalzar. a;...se, perder la estimación,
yimoavaette, ref. abs.
Entumeeer, impedir el Enviudar (el Aombre),
movimiento de un miembro, Mo- ’mbirecocue, (chen, nden.,
minanca, a. him.), pr. abs.;..(la mujer), me-
Enturbiar, Mohüu, 4.;..., cue, (chem.), pr. abs.
turbar, Mopíatitti, mopía à, Envoltura, tapa exterior
%;..., desordenar lo que estaba que cubre una cosa, Yasoica, s.
«ordenado, alterar, mompanana, Envolver, cubrir con tela,
‚rucumegua, @. papel, etc, Imanma, 4.
Entusiasmar, Moquinein- Epilepsia, Manomano, s.
-gantu, 4. r - .
Esteril, infecundo, Mo- se, riri, abs; opa pía cañi tein,
ñimoñambae, abs; memb?- (op. chep. uc. tein.), abs.
mbae, pr. abs; planta... ¡ambas, ; Estremecimiento, Piari-
pr. imp. El verbo membimbae|Ln
solo se aplica à seres anmados Estreñir, Mohepoti à,
estériles. mopoti A, a.
Esterquilinio, Tepoti- Estribo, Mbirunga, 8;---,
renda, s. apoyo, puntal, yocota, s.
Esterior, Aseocororo, s. istropear, maltratar à
Estimar, poner precio d una persona, Recohassi, re-
alguna cosa, Heppi fionno, cuassi, recorál, d.
(hep. añ.), a. 2.;---,Qpreciar, a- Estruendo, Uterere, in-
mar, hahu, 4. dururu, s.
¿stio, Cuarassipucu, ara- Estudiante, 'Pimimboe,
cujara, s. 5.
E xorbitancia, Vapiráa,
to
ve.
Fletar, Iporuca, a. 2.
s. Y ad),
FOR FRE
!
Floeadura, Hesapireigua, ....(de visita), mboúpa, s.
S. Fornicar (el hombre), Ime-
Flojel, Haviyu, s. no, 4;...(l& mujer), iporeno,
Flojo, Tantambae, tanta, a;...en general, yipocöu, n. à.
á, adj.;-.., negligente, perezoso, Fornido, Heteguasu, pr.
aqui, pr. abs. abs.
Flamante, lúcido, res= Forro, Yoana, s.
plandeciente, Vera, (uv.), Fortalecer, dar vigor y
imp... nuevo, reciente, 1pl- fuerza, Mopiranta. mopinanta,
hau, ad). mohantangatu, mouquita, d.
Flamear, despedir llamas, Fortaleza, fortin, Güem-
Hendi, pr. imp. pr ES
Flor, órgano fruetificador Fortin, v. fortaleza.
de las plantas, Mboepoti, s.
Forzar, hacer violencia. d
Florear, adornar con flo-
res. Mbohoqui, «.
una mujer, ipiaca, mombicua,.
a.3.-.., obligar & que se ejecute
Florecer, echar flores, Po- una cosa, yocul, a. À.
ti (ip), Pr. imp; mbaepoti Forzudo, Paca, piranta,
uvepeca.
pr. abs.
Florescencia, ¿oca en
Fosa, Igüicua, ñontiha, s.,
que la planta florece, Mbaepo- fosas nasales, ampigua, Ss.
ti lara. Fósforo, Tatál, s.:
Floretear, v. florear. Fotografiar, Mihanga, a.
Fleece, Hesopi, topea, s.; te- Fragmento, Piseagüe, s.
ner..., hopea, hesopi, pr. imp. Fragor. Ndururu, s.
Flare, Chivivi, (uch.), imp. Franja, flumeco, Hesopi,
Flujo (de sangre), Tugüi- topea, s.
qui, (cher.), pr. abs; tugúi hé, Frazada, tapa, Vasoica,
(cher. ohé), imp. S
GUE
Gritar (llamando), Sapu- diar algo, Ñangareco, n. 33.4
cai, ads.;...por el dolor, tanse, observar lo que se debe por
pr. abs; hacer..., mosapucai, obligación, mbopo, yapo, a.
mbihanse, «a. Yo guardo la ley de Dios;
Grito, Tanse, sapucal, s. Tumpa iñee ambopo. Guardo
Gromo, Húa, s. las buenas costumbres: Teco-
Groseramente [hablar], Javi ayapo;..., conservar una
Hae guasu, abs; ñeehassi, pr. cosa, moingantu, flengantu,
abs. a.;...se, recelarse de un riesgo,
. Grosero, descortes, yiandu, ref. 2., yimoa, M 2.2.
Neepochi, ñeehassi, fr. abs. se, cuidarse, yiyopla, ref. à.
Grosor, 7. grueso. Cuando el verbo guardarse es-
Groto, pelicano, Tanga, tá en el imperativo en sentido
Se Prohibitivo, se traduce con agu-
Grueso, corpulento, ye, echiquete. Guardaos de
Yandamusu, andambusu, «dj: comer: Aguye peccaaru. Guar-
.,grande, tubicha, guasu, daos de no venir alrezo: Agu-
arusu, ad). ye peyu me piyemboe; 0: E-
chiquete veyu me ne piyem-
Grupa, 0. ca. boe.
Grupo, Reigua, hapinta, Guarida, Mbaemimba
inemiha.
Gruta, leúicua, fiemiha,
8. Guarro, chancho. Cu-
Guacámayo, Maracanna, chi, s.;--., enel sentido meta-
manancanna, s. forico de persona sucia y de-
Guano, excremento de al- saseada, quiravu, quiaette, pr.
gunos animales, empleado en abs; cuchi ramiño.
agricuttura como abono, Fepo- Guayaba, Arasala, s.
trees Guayabal. Arasarenda,
Guaranguay, 1. bigno- I
LIGE
Lento, Tecombegüe, »r. ha, s.
abs. Libertar, Mpiino, mohé,
Lena [para fuego), Yepea, mondo ye, yora, à.
Si
Leño, trozo de ürbol, Igüi- Libro, Cuatía, s.
His Licencia, permiso, ha.
Leopardo, que aqui lla- na, af. al xerbo, que expresa la
man león, Yaguapinta, s. acción, para la cual se pide lz-
cencia. Pidele licencia de au-
Lerdo, tardo, Tecopoi-
pói, pr. abs. sentarte: Ndeguatahana ipo-
Lesna, Guasupirasa, s. ru chupe. Te pido licencia de
trabajar para mi: Chembaapo-
Leso, lastimado en el cuer-
20, Pete, pr Abs; hana aiporu nde.
Letal, mortifero, Moma- Licenciar, dar permiso,
nose, 4. Hana, af. con el verbo mee.
Letrina, Tepotiha, tepo- Os doy licencia de trabajar:
tirenda, s. Perimbiapohana amée peve...,
despedir á uno, mondo ye, (am.
Levantar, Mbivatte, hu- ye), Q.
pi, a....los ojos, hesahupi, abs... Lieito, Maya, mañaño, ma-
polvareda, moantantimbo, abs.;. haño, inv.
el vestido (atandolo), tiru imam- Licuar, Moticui, mondi-
ma, (chet. aim.), a.;.., * poner CU, 2
derecha á una persona ó cosa Lid, pelea, Inanoha, s.
tendida, mompúa, a.,..se, mpúa, Lidiar, datallar con armas,
abs.; hacer..., mompúa, 4.;..., le- Yinano, con la part. posp. ndie,
vantar una cosa de donde está, ¿Por qué lidias confinuamente
un peso, etc., vol, 4.;..., construir, con él? Maena pa ndiyinano-
edificar, mompúa. mbuvicuá, se hae ndie?
yapo, a., especificando la obra Liebre (cuadrüßedo), agu-
en construcción. tr, Acuti,'s.
Levante, oriente, na= Liendre, Iquirupia, (cheigq.),
ciente, este, Cuarassi ohé- 8
ha, si Liga, materia viscosa,
Leve, de foco peso, Vevi, Mbaempomo, s.
(uv.), ¿mp; por à, inv. Ligadura, venda, Yocua-
Ley, Teco, tecói, tecona, s. ha. s.
Liar, Napinti, a. Ligar, atar, Yocua, a.
Liberal, generoso, Pire- Librar, sacar d uno dezun
recua, pr. abs. peligro, Iparareco, mbori, a.
Liberalidad, Pirerecua- Ligereza, presteza, Ha-
LISO 107. LO
nihani, s, Tpr. imp., (lil., resbaloso).
Ligero, liviano, Poi EUR Lisonjear, adular, Mo-
pr. abs. y ad}, -vevi, (uv), tubicha agüe, mombona agüe,
imp.;.., Pronto rdpido, hani ha-' a.
ni, (cher. ran.), ancua, #7. abs.¡ Lista, catálogo, Papaha,
Andad pronto: Pancua pecuä.
Edna, instrumento de ace-| Listo, Quinéin, hani hani
0, Mbaequitiha,s
Elias alisar metales,
(cher. ran., nder. ran. han.
MO han,), pr. abs.
dera, ete., Iquiti, a. Litigar, v. pleitear.
Linde, +. límite. Liviano, v. liyero.
: Lindero, Igúiraanga, igüi- | Lividez, Humbiha, s
Íya, s. Î Livido, Humbi, pr. abs.
Limite, oa leüiya, Loable, Cavicatu, (ic), fr.
igüiraanga,. ump.
Limo, barco, Tuñúu, igüi- Loar, v. alabar.
flanqui, 5.
Limpiamente, con lumpze- Lobo (marino), Guariaca,
guariraca, s
za, Monguía à reve, (am.).
Limpiar, Voe, a.,..la cha- Lobrego, Pintumimmi, pu-
cra, Caapi, abs;.refregando, tumimmi, adj.
iquitingo, itio, à. _Lobregguez,Pintumimmi,
Limpio, Quíambae, Pr. Loco, alienado, Mboque-
abs; yee, yeél, abs.
re, teque, (chet.), pr. abs.
Linaje, descendencia, y Locuaz, Neengantu, pr.
Ipi, yyipi, s abs.
Linches, especie de alforjas,
Urupucu, s. Locura, Piaracuacañi, pr.
Lindar, Ya (oya), imp. 3. abs.; pia henda pe à 1, (chep.
Lindo, Cavi, mpona, BR henda pe á oi), abs,
abs.;..., fig., bueno, maya, ad). suruLodazal, Tuñúúnti, igüia-
renda, s
Linear, Moái, a.
Liquidar, hace» hyiada - Lodo, Tuñúu, igüiñanqui,
una cosa, mondicui, 4.
Liquido, Ticui, ad). Lograr, conseguir algo,
Lisiado, lastimado, Pe- Mbuvéu, a.
Te 27e Une e , Loma, Igúitirapúa, s.
| Lombriz, Sevöi, tanti,
Lisiar, Mopere, «. igúiya, s.
Liso, igual, Yuaque, (uy u.), Lomo, espinazo, Yapi-
imp simmi, adj.;..fig., inchi, soo,8.
LUGA 108: — LUZ
Longevo,Ntiano, pr. abs. ‘je, Tenda, s., ti, af., que, por
Lonja, cosa larga, anchay eufonía, se aià veces en ti,.
poco gruesa, Ipe, s.;..de char- ndió nti, y dá veces desaperece
que, charique ipe, s.,.., correa, | dor completo, cambiando en
incha, s. ¡trunca la. palabra à que se afi-
Lontananza, Mbiriha, s. ja, p. ej. carapari, s., lugar en
Loquear, Yimomboquere, que abunda elcacto llamado ca-
yimoteque, ref. abs. lrapari; camatindi, s., lugar en
Loro, papagayo, Ayuru, que abunda layerba camayeti,
(chea.),s. Hay varias clases, p. mocuintinti, s., arenal; tareiti,
ej: quiriquiri, tuinquiri, aru- s., lugar en que abunda el pes-
gui, ayurunquene, maraca- cado taréi;..., se expresa tam-
na, querequere, sii, ete. bién con el verbal en ha, £. ej.
Losa, Itaipe, s | yaúha,s., baño.
Lúbrico, impudico, Po- Lujo, Mbaembohoqui, s.
ropotase, s. Lujoso, Yimbi, hooqui,
Lueero (matutino), Coem- pr. abs.
biya, s....de la tarde, caarum- Lujuria, Tecoquía, s.
Hiva. se Lujuriar, Tecoquia yapo,
| (tec. ayap.), a
Lucidez, Vera, s.
Lúcido, Vera (uv.), imp. Lujurioso, Poropotase, abs.
Luciérnaga, Chocopi, ti- Lumbre, luz, Tendi, Te-
cuarendi, s. sape,d
Lucir, 7. resplandecer. Luna (astro), Vass.... Su
Luero, ganancia, Hepp?, llene, yassiyama, yassihova-
tecona, s. guasu, s,..clara, yassihendi,
Luctuoso, Piatitti, pr. abs. s;.menguante, vassiccañi, S.
Lúcumo, Vacuicuiva, s. Lunar, Yassipegua, 24),...,
bot. mancha en la piel, icaräi, s.
Lucha, Yinanoha, s. Lustrar, dar lustre y bri-
Luchar, Yinano, yibitti, llantez à una cosa, Moveravera,
ref. abs. mohendipi, a.
Ludir, frotar, Hunga, a. Lustre, brillo. Hendipi,
Luego, pronto, Haevöi, 8:
güirave, anea, voi, adv. bi. Luto, Mbiatitti, hampino,
part. de ilacièn, haéramo. Luz, Hendiha, hendipi,
Lugar, espacio, sítio, para- hendi, s. 4
Ll.
LLE LLU
Llaga, Ai, (chiái), pere, s. quebrada), I uguae;...(del río),
Llagar lastimar, Mope ¿ tubicha uguae; 1 tenné.
re, a.;...do, pere, pr. abs. | Llenar, Motinnié, motin-
Llama, Tatarendi, s. né, motenné, d.
Llamada, Heniha, s. ¡ Lleno, Tinnié, tinné, ten-
Llamar, nombrar, ape- ‚ne, ad).
Hidar, Heni, a.; hacer..., he-| Llevador, Heraha, s.
nica, 0.---, Car, convocar, Llevar, irasportar una co-
marandu, d.;...,dar voces d u- sa, Raha, a;...à cuestas, vol,
no para que acuda, sapucal, n. a.;...corriendo rossi, 4.
IPOD OMA. Se, ter mous
¿Cómo te llamas? Mbae pa
Llorar, Yahao. abs; hacer
nderé? ‘ .., mbuyahao, 4.4 lagrima
Llamarada, Tatarendi, s. viva, tesaipopo, pr. abs.;...d. los
Llamear, Hendi, pr. mp. difuntos, hampino, a.
Lloro, 7. llanto.
Llamada, campo igual y Llorón, Yahaose, s., tesan-
dilatado, Igüisimmi, s,
Llano, Simmi, ad). _
ga, pr. abs; sauce... ¡glirapu-
eu, S,
Llanten, Caayuqui, caa-
hé, s.
Llover, Amaoqui, in. ha-
Llanto, Valeo, yahao, cer..., mongui, «abs.
hampino, s. Llovizna, Amavi, andai-
Llanura, v. llano. Vi, halvi,s.
Llave, Yavi, ipeaca, s. Lloviznar, Amandaivi,
Llegar, venir de un sitio à andaivi, haivi, amavi, inv.
otro, Guae, n. 1. Lluvia, Ama, s.
Llena, creciente (de la Lluvioso, Ama opoo à.
MA gp MA
Macana, Igüirapunga Madurar, «a. Mbaguye,
¡glliraquinta, s. mbiapeyu, moapeyu, monta-
Macilento, Piru, pr. abs. no, As-.., (N.), yaguyeta, pr.
Masizo, Yandambusu, a- imp., untanota, zmp.
ndamusu, ad7;... firme, sólido, Madurez, Apeyu, yagu-
tanta, adj; cue 4, (uc. 4), imp, yeha, intanoca, s.
piranta, pr. abs. Maduro, zazonado, Ya-
Macolia, Heñi, hoquirei- guye, vapeyu, pr. imp. unta-
gua, s. no, imp,..., desarrollado, aguye
Mácula, maneha, Mbae- (chag.), pr. abs.
quía, s.
Machaca, machacade= Maestro, que enseña una
ra, (instrumento), Mbaesoca, s. ciencia, arte ú ofiicio, Poro-
Machacadera, 7. macha- mboelia, s.
ca. Magnánimo, Piaguasu,
Machacar, MOSO U pr. abs.
charque, cortezas, ete. yapaso, Magnificar, v. alabar.
a. Magnifico, excelente,
Machete, Quiseguasu, s. Caviette, pr. abs; marangan-
Macho, animal de sexo tu, ad).
masculino, Cuimbae, s. Mago, v. 047ujo.
Machorra, Menbímbae, Magro, flaco, Piru, pr.
abs.
pr. abs.
Machucar, Mopere, a; Magullar, Mohumbi,
Cuanto humbiri, a.;...do, humbi, pr.
Madera, v. àrbol. abs.
Madrastra, Siraanga, s,; Maiz, Abati, [cheab.); tallo
, Ichiraanga. de..., abatiyi, s.; grano. de... ati-
nái, s;..tostado, atipíi, s;..blan-
Madre, Si, s; su...,ichi.… co, abatinti, s.;...rosado, aticho-
de Dios, Tumpassi, (200 usa- re, s:..nacido sin cultivo, atia-
do), Tumpa Ichi,;...hai, s., voz re, s...blando, aticanana, s.;...cd-
de cariño... cauce de los "rios, belludo, atibayeta, s.;...abiga-
à rupana. rrado, atisaipinni, atimpinni,
Madrugada, Coe, coenti, S;...2ierno, abatiqui, s.;...yuai-
hembipe, s. Á la madrugada, curû, abati guaicuru, s.,...de
hembipe ramui yave, coe mi Guinea, v. sorgo.
yave, Majadero, fig. Puruman-
Madrugar, Ndei coe mbo- becoha, s.
, ve “mpúa (yo-.., dei! coe Majar, v. machacar...fig,
mbove ampüa.] ey molestar, mambeco, a.
MAL
Mal, negación del bien, Ma- cumegua, 1, abs.
ya à, icavi a,s.;... daño, ofensa, Malparar, +. maltralar. >
manäi, 5, desgracia, calami- Malparir, abortar,
dad, mbaenunga nunga, Sin, Membicua, #7. abs.
enfermedad, dolencia, mbae- Malparto, Membicua, s.
rassi, 53. contrario d lo debi- Maltratar, Recoräi, reco-
do, namananti, maya à, S4.., hassi, recuassi, caguäi, q.
contrario d lo que se apetece, Malva (comun), Guain-
yavál, pochi, s, chipinta, s. bot.
Malamente, Icavi á, ado. Malvado, Teco puchuin,
Mm. teco vavaette, |chers&püth,,
Malaventura, Mbaenun- cher. av.), pr. abs.
ga nunga, s. Malvavisco, Guainchi, s.
Malcriado, Ambio, pr. Malvo, ». elictrea isora.
abs. Mama, Hai, s
Maldad, Mbaepochi, Mamar,à, Mocambu, a;
mbaepuchuin, s. AU), cambu, abs,
Maldeeir, imprecar, Manantial, Ivu, s.
Momburu, 4., ipipeyu, #. à, Manar, filtrar, Chivivi
mbeu pochi, a. (uch.), zmp.
Malear, echar & perder à Manceba, Yaguasa, s.
una persona 0 cosa, Rucume- Mancebo, Cunumi, s.
gua, a. Mancornar, atar dos reces
Maleficio,
mocanila, y ueaha,
Malicia, v. rondar
ir Para que anden juntas, Moinu
moincha, (am. am.), a.
Mancha, Ra, mbaequía, s.
Malo, Pochi, puchuin, ad). rá,iria Monguia,
a.,...la viruela la. cara, mo-
mo-
y pr. abs; opuesto à la razón onde d.
04 la ley, maya à, fiamananti, Mandamiento, ordena-
inv.;.,de mala vida y costum-
ción, mandato, Porocuita,
bres,
chun, aracuambae,
(cher. pü.), pr.tecoabss
Es heiha, yocuíha, ñee, s.
enfermo, mbaerassi, pr. abs... Mandar, ordenar, obli-
dificultoso. yaväi, pochi, adj...gar, Yocuai, yocui, n. 4. Se
travteso, inquieto, yuangase, expresa tambien con la parti-
abs.; maitintino, ad), cula mo prefija, à ca afja.
Mándale que ande y que tra-
unaMalograr, no odioias
Cosa, Moncañi, dial
,| baje: Embiguata, embaapoca;
frustrarse una cosa, no a eN VIA? mondo, a.
à su desarrollo, ete. can, abs.;l Mandibula, Hayinca, s,
MAN 2, 148 MAN
Mandioca, a Mandi-‚Di
poropi, mandio, s. 19
mbuyicua, mihenancua, a.
Mándor, Urea guasu, Maniota, manea, Ipo-
cuaha, Poner maniota, ipo-
Manes, doses infernales cua, moñiimonsa, q.
mitológicos, v. genio. Manjar, Timbiu, s
Manea, v. mamota. Mano, una de las dos extre-
Manear, foner maneas, midades superiores del hombre
Ipocua, mofñimonsa,4. y de algunos animales, Po, s,;
«derecha, pocata, s.;- - -12quier-
Mañera, Se traduce con da, poasu, s. Amano derecha,
cireunlocuciones, que son varias :
acata cotti, (á mi.., chac. cot.);
según los diferentes sentidos. á mano izquierda, asu cotti, (à
¿Deque manera lo he de hacer?: mi..., chas. cot), adv. l.
Quenami pa ayapo pota?—
Hazlo dela manera que lo hi- Manojo, Ñoma, apinta, s
zo tu compañero: Ndinu uya- Hacer... mofñoma, foma, 4.;...,
po va rami iyapo. Se puede lexprósase también con el afijo
resolver también con el verbal ma;...de maiz, abatima, s.
en ha añadiéndole el afijo na. Manosear, Ipichi, fiantai,
Enseñame la manera de mar- recoreco, 4.
char: Chemboe aguatahana Manotear, dar golpes con
re: las manos, Iporocua, ipopete,
Manga, parte del vestido abs.
que eb el brazo, Tiruiyigua, Mansamente, Piaroiusa
Si reve, adv. m.
Mangango, abejon, vul- Mansedúmbre, Piaroin-
go guaneoiro, Manganga, Sas.
y Manso, Piaroinsa, piaqui-
Mango, Yi,s. Estoy hacien- nini, hesaette á, pr. abs.
do el mango al cuchillo: Quise Manta, pieza de lana 6 al-
iyina ayapo al. godon para abrigo Asoya, S.;
Manguita, funda, An- ., frazada, tupana, s;...(pa-
canditariru, ancanditaiyova- ra cabeza), ancasoya, s.
CAS. Manteca, Mbaequira, s.
Mani, “ARR, Mun- Mantecoso, Quira, (iq.),
duvi, s. pr. imp.
Maniatar, ob: a. Mantel, Yasoica, s.
Manifestar, declarar, Mantener, proveer d uno
revelar, demostrar, pu= del alimento necesario, Monga-
bliear, Icuacua, mbeu, mbi- ru, 2... sostener una cosa pa-
SE DER voi, @ PR, Où
imimonde „del 710, 4 he
lla del río: 1 an
or bei rupi
Mark son
ade
urraca, Áncae,
Maridar /a) )
Momenda, ,
we
hacer yimotipa,
noti] ref. abs:
pa mondipa, a
Migan, Mbuyape iyigüite-
y
cue
do, t1] ya mv. Ni oh Ten hirecne
1] embirecue,
Mes. Vassi, Œ, . hastilla.
Mesa, mueble de
7
tarse (
Milenads
nodelo, vitni-
fe: Be nel, Si
avarienio,
‚desdi-
“Modelo, aanga,'s.
Moderadamente, des=
pacio, Mbegñe mbeglleño,
paravete, s. inv., poqui poquiño, piacom-
pia, dr. abs. Come moderamente:
=Recompas Ndave rupi ecaru. Literalmen-
nee p1-
te: Come hasta que te basta.
Moderado, Catúi, ad).
is €ericordioso, Moderar o. mitigar.
ivo, Pr 'erecua,
it ErOcug, ERS (108.
een
Set Mo: esto, Tin. Get
Mis mo. Se expresa con los ndet.,it.), anc atindi, tesatindi,
quinini, pr. abs. Estad forma-
afijos 1, ette, eitei, no, noel. les: Pequiuiniño pel.
El 1 mismo está gritando: Hae- Modo, v. manera.
ñoéi hanse 01.— Ahora mismo
me lo has de dar: Añavettél Modorra, letargo, ‘os
peirassi, s.
ndemée pota co cheve,..., se-
Mofar, Icura, «a
mejante, igual, yuaque, abs.
Por lo mismo, haéramo. Mofeta, (animal cuadrúpe-
Mistol, azufaifa, Vúa, s.
do), Amiane, SN
Mitad, Mbitte, cúa, s. Da-
Mogote, 'monticulo, ce-
rrido, levittirapúa, s.
me la mitad: Mbitte rupi emée
ché.
Mohecer, enmohecer,
Moráve, mohäve, a.
Mitigar, Mboró?, n1ore?, Molina, Piarassi, Piapo-
mopiröß, d. CHI, Ss.
Mixto, mezclado, Yihea
Moho, Häve, s.
abs.
Mocetén, Tairusu, s.
Mohoso, Häve, pr. mf.
Mojado, 7. húmedo.
Moeito, Tairusuette, ad). Mojar, Manqui, mbururu,
Boeo, humor pegajoso de hipi; 4.—...se, yimanqui, yim-
las narices, Ampigua, uchivi- bururu, yiripi, ref. abs.
VICITES s Molde, Haanga,s
MON — 11 8 MOR
Moledor, Yossoha, s. |
Montón, Yatti, mbaeyatti,
Moler, Yosso, a.; mbaesó, S;..de piedras, “leña, etc. ita-
abs....charque, cortezas, etc., ya- yatti, yepeayatti, etc.
paso, d. Montura, conjunto de ar-
Molestar, Mambeco, mo- neses de cada cabalyadura, Ten-
angueco, mopía à, a.;..se, an- da, S.
gueco, augao, #7. abs: 7. eriti- Moño, v. copete.
car.
Mopore (vulgo), Mbapaca-
Molestia, Cuerai, s. 1, 82 Dot.
(cheq.], anteimbae,(‘han.), 2 a.
mopíacavi, d. piinti, s.
Pacifico, +. bondadoso. Pala, (instrumento), Sipe,
aPetar. 7. conchabar. S. 2
Promulgar, Mihenancua,
monaha, a.
Procear, engendrar, Pronosticar, Ndei mbo-
eoncebir, Moñimoha, (e. ve hae, (ude. mbo. hae), a. 2.
Prodigar, malgastar, Prontamente, Haevôi,
Mombo, 0. „dar con profusión. adv.t
mbibete do Dado (en ejecutar algo),
Prodigar, Mbihete a, a. 3. Hani, fr. abs.;.., prontamente,
Proódigo, Mbaemombo, haevoi, adv. t a
abs. Pronuneiar, Nee mohé
[Producir, Moñimoña, a. [yo..., chiñée amohé), «
Productor, Moñimoñaha, Propagar, (por genera-
3 3
ción), Moñimoña, a.,..de otro
Proferir (palabras), Nee modo, moheta, a.
mobé, (chin. am.), 4, mongue- Propalar, promulgar.
La, de Propasarse, Hasa, ads.
Profesor, Porombocha, s. Proponer, determinar ha-
Profetizar, (er En
Prófugo, Ossiha,.
cer ó no una cosa, Nonno pia
pe, (yo-.., añon. chep. pe), a.
Profundidad, a, de Propiciar, Mopíacavi, a.
un pozo, quebrada, ete., Quipe, Propiedad, Mbae, s. Es-
5... hondura del agua de un ta es mi proviedad: Cua chem-
río, laguna, etc., tipi. s bae co.
Propietario, Rerecoha,
Profundizar, ahondar, ss
Moquipe, a. y abs.
Propina, Timimee, s.
Profundo, (en los sólidos), Propineuo, allegado,
Quipe, adj: (en los liquidos,
tipi, ad). prójimo, Hapicha, s...., pró-
Progenitor, Ipicue, an- ximo,mbirimbae, ad).;..., deudo,
SCACUE, S. pariente, tentana, sSi
Prohibir, Yopia, a. Ji Propósito (à), Hese ca-
Projimo, semejante, tu, modo adverbial.
Hapicha, s. Prosapia, Ipi, yipí, s
Prole, en relación al pa- Proseribir, Mbossiri ten-
dre, Tai s;..., refiriendola á la ta vi, (am. tenta vi), a.
madre, membi, 5 Proseguir [en el trabajo),
Prolongar, Mombucu, Mbaapoño, abs.;...unaobra es-
mopucu, a. '
pecificándola, yapoño i, (ayap.
Promineneia, Candu, ca- ai). d.
paru, carava, impincoe, s. Proselito, neófito, Ye-.
PU 145 — PUL
reroca ramui, (ayer, ram.), ref. Pudor, honestidad, Ma-
abs. 14 S,
DIT re
Quebracho, Igüiraro, s.;... Querva, ricino, tária>
colorado, v. soto. go, Causiro, s.
Quebrada, fanca, s:. ¿SUM Quisio, Honque iyereca, 8.
agua, fancassoro, «larga,
S,;+ en. alguien, Quia-
jancambucu, s Inunga, pers. indelermina-
Quebrador, Mbaeyocaha, OR
S. Quien, pron. rel, ©. QUESA
Quebradura, — hernia, pron. indeterminado, quianun-
QUI
ga pa? , Quinientos, Paudepo opa-
Quietamente, Quinini re- yandepo opa, pandepo opao-
ve, (cheg. rev), pr. abs. |pa, pandepo opopa, pandepo
Quieto, Quinini, ad). y pr. ciento, núm. card.
abs. Está quieto: Quinini ei. | @uimo, Igüirapaye, iglä-
Quijada, Hayinca, hafn- racanti, añancamisa, s.
ca, (chen.), s. | Quinto, Pandepoha, s.
Quijomes, Caapiche, s. | Quitar, tomar una cosa de
| donde estaba, Hequi, mbosiri,
Quina, quinaquina, “a. 3.;.., hurtar, despojar de u-
corteza del quino, Igüirapaye ná cosa, hequi, mpéino, a. à. I
x
Revolendere, Nampañe-
Reunir, amontonar, noha, s.
juntar, Mbatti, a.,...lo espar- Revolenr, Mbuyapayete,
cido por tierra, monoo, a. Rei- a.;..los animales, mbuñampa-
ne las aguas en un solo lugar. fieno, a,;...se,
yapayere, flam-
I penti heuda peño emonoo. pañeno, abs.
Revelar, v. manifestar. Revolución, Mpuaca, S,
Reventar, Soro, (os), y2- Revolucionar, Mompúa.
ca, (uye.); mpe, (om). mp,-- mompuaca,
Revolver,
mongaráu, 4.
mezelar, me-
las armas, pu, (ip.) pr. np,
near una cosa liquida, Ipigua-
pangäu, (up), mps pangáu,
invz...el maíz al tostarlo y al- ra, mbuvihea, a... volver d
gunas bayas cuando maduras, andar lo andado, ñantima,
pororo, (op), imp; pororog, abs» rova,
-., hacer volverse, mbuyi-
/a;...se, volver la cara,
invs..., fig., morir. yequi, abs.
Rever, Hecha ye, a. yirova, abs.
RIZ — 158—
Revolver, Mbocarái, s. y Rizo, Ancaranchi, pr. abs.
Rey, Mburubicha tenonde- Robar, Nomi, icuacu, a.
gua. 2...en los campos, huertas, etc.
Rezar, Verure, 2, 4. monano, N. 3.
Rezo, Yemboe, Yerure,
Riachuelo, 1 ancarál, s.
S. . Roble, Yapeturu, s.
Robledal, Yapetururenda
Ribera, orilla, Thembéi, guasu, yapeturuti guasu, s.
s.
Robledo, Yapetururenda,
Ribete, Tiru hembéi, ti- yapeturuti, s.
rurembéi, s. Robo, Mbaeñomiha, .mo-
Ribetear. Mohembéi, el nanoca, s.
hembei, a. ‚Robustecer, Mohantan-
Ricacho, Icocatuette, abs. gatu, mopiranta, a.
Ricino, v. catapusia mayor. Robustez, fuerza, Pana
Rico, Ico catu, abs; mbaei- tangatuha, s.
ya, corepotiya, s. Robusto, Hantangatu, pi-
Rienda, freno, Cayuru- ranta, pr. abs; v. pujante.
pegua, cairupegua, s. Rociadera, v. regadera.
Rigor, v. acrimonia. Rociar, salpicar, asper-
Rincón, Hugua,: s;:. +, ES- jar, Hipi, mohesapi, a.
corn drijo, ñemiha, S, Rocio, Ihesapi,s
Riña, Neenganta, s. Rodar, girar, a abs.
Riñon, Pirinquinti, pirin- caer, a, abs.
quinticue, humb, s. Rodear, circundar, en=
Rio, Ítubicha, àiguasu, .s.:.. volver, Imamma, q.
Pilcomayo, tea sn: .Parapiti Rodeo, Imammaha, S5.de
Parapiti, s.
Riqueza, 'Pecopo, mbae-|
FARO? mbaemimba imbatti-
ha, Sy, Corral, mbaemimba-
cat: : rocai, s.
{
Santificar, Mohecocaviet- pína, s3...por los pecados, teco-
teja! | ipochi himimbuheppicue;..….
Santiguar, persignar, (sacramental), tecopochi hep-
Mbivuasa,
A b)
a....se,
)
yuasa, FAyiho-
Y.
pína, ) s. Dar..., J dar razón del
vasa, abs. imodo de obrar rectamente, ca-
Sana, enojo, Mbochiette , turova mbeu, a. 2. Ya le di
pihopia, s. satisfacción: Checaturova am-
'béu nia chupé:»» ”
Sapiente, v. sabio. !
Sapillo, ránula, Vuruál )
Satisfacer, pagar, Mbu-
N) heppi, a. ya. 2: pagar la
Sapo, Cototo, € ururu, S. pena,tecopochi mbuheppé, a;
Caaru - aquietar las pasiones, pia mo-
Saponaria (yerba) ,
ru, <.
-quinini, moangapil, d.;...$e, ven-
SE — 162 —
t
TAR E TEL
pr. abs.
Tanto (por), rn
part. de ilacion. Tanio....cuan- Tartamudo, ceceoso,
to (0 como)....varami, occu- Ncuhanta, ñeepita, pr. abs.
namiñove. Yo Ze amo tanto d Tarugo, Igüira icutuca, s
ti, como à tu hermano: Nderi- Tasa, precio señalado, Hep-
güi ahahu va rami, occuná- pi inonnoca, s
miñove ruhabu. Tasador, Hepp? ifionno-
Tañer, Mbopu, a. hass,
Tapa, corcho, Yapeteca, Tasar, Heppina nonno,
yasoica, yasoicana, 3. Taso, Guacurú rimbiu, s.
Tapar, Yasöi, mbuyasöi, bot.
a.. la cara, hovasoí, a.;...la olla, Tata, papa, Papel SN
Tatarabuelo, l'amui yo-
botella, etc., mbuyapeteca y ejes
la cabeza, ñancasói, 4.5.50, Yia- api yeglli, s.
sôi, ref. abs. Tataranieto, Humuninu
Taparrabo, Yicuacuha, yoapi yegúi, s. (dice el tatara-
mbaenemiha, s. A hamanino yoapi
s. (dice la tatarabuela).
yegül,
Tapia, Guambi, s
Tato, vulgo quirquin=
Tapir, y. anta. echo, Tatu, s.
Tarántula, Añarimba, s. Tecoma (alada), vulgo
Tardarse, Imma pitta, a- parapaucito, Paraparäi, s.
neaáyú, anea A yu ye; 720..., bot. ‚
immambae (6 imma me) yu Techar, Ho yasoi. Estoy
ye. Por qué te has tardado? techando mi casa con paja, el
Maena pa anea à ndeyu ye? año venidero la techaré con te-
No te tardes: Immameeyuye.
jas: Chero capíi pe ay asöl, a-
Tarde, Caaru, adv. t. Ya ra inúe pe pari pe ayasói ne.
es tarde, vámonos: Caaru ma,
yahä tu. A la tarde, caaru ya- Teja, Taguipr®; parina, s.
Tejar, Parirenda, s.
ve. Mañana d la tarde, curiye Tejaroz, alero del edi-
caaru yave. ficio, Horipepona, s.
Tardio, Anza à ivaguye.
Tardo, lerlo, perezoso, Tejedor, Nompeha,
Tecombegüe, aquí, Pr. abs. Tejer, Nompe, a.
Tarea, obra, trabajo, Tejero, Pari iyapoha, s.
Mbaapo, timbiapo, s. Telaraña, Yandutirupa, s.
Tarso, empeine del pie, Telera, pieza de arado, I-
Timma iyapi, piñoa, pinúa, s. pirantaca,s
Tartago, v. catapusia. Telescopio, anteojo,
Tartamudear, Neepita, Mbaerechaca, mbirihechaca,
— 172 TER
Tenedor, Caruhaua,mbae-
Tembliar, Riri, anta, abs; cutuhamí, s
Tener, Noi, reco, 4. Se eX-
. «palpitar el corazón, piariri,
pr. GUS; hacer..., mbiriri, mo- presa también con las NOTAS
riri, mocanta, as hacer palpi- pronominales ‚pr efijas. Tengo
tar el corazón, mopéariri, q. La casa: Chero al.
tierra tiembla: Igüi ucanta. Tentar, Moñena, a. 4;...
Tembleque, Poriri, r. palpar, v. palpar.
abs. Tenir, Mopinta, moregua,
Temblor (de tzerra), Igüin- a;...de blanco, negro, amarillo,
canta, s;.(de fiebre), tacuriri, morado, colorado, monti, mo-
Se hüu, moíyu, mohogüi, mohu-
Temer, DULV SS, ipi- eii, a.
hu, a. Tereero, Mbapuiba, zum.
Temor, Quiye, s ord.
Tempestad, Amaguasu, Tereio, v. lercero.
Se Tereo, tenaz, obstima-
Templar, acordar instru- do, Ngaráu, heepiranta, fr.
mentos de cuerda, Manta, 4. abs.
Frrampista,
Íramposo,
reta invianicue, s: Purumutagüi, abs.
Traducir, expresar en una Trapose, v.. trampista.
leng:.a lo escrito à dicho en Tranea, Ipiasaca, s,
otra, Quianunga inee ambiae Trancar, Mopiasa, a.
inee vi rova. Literalmente: tro- Tranee, último momento de
car la lengua de alguien en la la vida, Mano pota ma.
deotro, 0: quianunga iñise am- Tranquilar, 7. tranguili-
bia ifiee pe rova, (yo, quia- zar.
nunga, etc., arova), d. Lo que te Ben
Tranquilidad,
Piaque,
acabo de leer traduje de la len- piaguapi, p?aquinini, s.
gua castellana: Cuatía amon: Tranquilizar, Mopiaque,
gueta ramui ndeve vaé carái mopaguapi, mo0p%aqUuinini, a.
inee vi arova. Traduce mis Tranquilo, Piaquinini,
palabras en las de tu lengua: piaguapi, pr. abs.
Chiñéc erova ndiñée pe. Transido, fatigado. an-
Traer, Ru, a. Tráelo al gustiado, Piatittiettepr.abs.;
hombro: Ndattfi re , hambriento, yimbaiette,Pr.
evöi erú.
Lo trae rodando: Umbuyapa- abs;..., miserable, mezquino,
yereyere gúeru. mbihete, a. 2.
_ Tráficar, comerciar, Transitar, pasar, Hasa
Nembu, ñembo, abs. ha, hasa u, ads. Transite por
Tragadero, esofago, As- Yacuiba: Yacuiba rupi ahasa
seo, s. ahá; (6: ahasa ayu). En el pri-
Tragador, Caruse, pr. abs. mer caso significa: fut pasan-
Tragar, Moncui, a. do, ete; en el segundo: vine pa-
Tragon,v. tr agador. sando, ete;...sin quedarse, ha-
Traición, Mutagüiha, s. savi, 00s.
TRA — 177 — TRA
. ., mogüée, 4.
Vocabulario, diceiona-
rio, Neeriru, s. Vomitivo, Moglieeca, Ss
De.
Y|
yape impiseagúe, s. quisiquisi, pr. abs.
Zoeato, zoco, zurdo, A- Zulla, excremento humano,
su, pr. abs. Mbiarepoticue, s.
Loco, v. z0cato. Zullarse, hacer uno sus
Zollipo, sollozo con hipo, necesidades, Maña, poti, abs.
lí yahao reve; (yo tengo---, Zumbar, Ndururu, (un.),
chií ayahao reve.) imp.
Zonzo, Yengu, pr. abs. Zumbido, Ndururu, 5.4
Zopo, lisiado de fies y ma- de los oídos. apisa undururu.
nos, Piimpani, poimpani, fr. Zumo, liquido, Ticue, ti-
abs. cuecue, s.
Zoquete, hombre de mala Zureir, Mbogüigüi cavi, à.
traza, Mpevirusu, pr. abs. Zurdo, Asu, pr. abs.
Zorita, Picasuguasu, s. Zurita, v. zorita.
LOrra, 7. zorro. Luro, 7. zorita.
Zorrera, Aguararenda, s. Zurra, castigo, Yenupa-
ha, nupaha, s. Ñ
Zorro, Aguara, s.
Zorrino, especie de zorro, Zurrar, castigar, azo=
Aguaraínne, aguaranne, s. tar, Inupa, «.
‚Zote, ignorante, Lorpe Zurriago, látigo, Nupa-
en aprender, Icuambae, abs; Has
ncuhanta, pr. abs. Zurron, bolsa de cuero,
Zozobra (estar en), fig., 1- vulgo noque, Guacapiriru, s.
NS ae
FIN y
fi
ET SK
ER
LAUS DEG UNI ET TRING
Onm—-=2
- u = po = nd re
A A IS TE"Oas
DICCIONARIO
Chiriguano-Español
eq
mexrite colorchecker
r 2 00998 8809
Jar aege
A 200ME
S
2902 0808
8009 6820
099 9900
DIN 19 051
9900 9099
2000 0000 08, 09
00 00
08E $so eo
o
del
8800 0080 9909 0099
luttent