1

QALLARINAPAQ

Kawsayninchikpiqa, tukuy suyupi, tukuy llaqtapi ima, imasmarikunataqa

uyarisunman tukuy imaymananmanta.

Suyunchikpi imasmarikunawanqa wasipi, chakrapi, yachaywasipi, llamk’aypi

ima, samariq jinaqa pukllarisunman, tumpata asirikunapaq, manchayqa
kusirikunapaq, imasmarikunataqa waturiyta atisunman.

Chanchapis suyunchikpiqa kay imasmarikunap watuyninkunaqa mana

kikinkamallachu ruwakun, nisunman kayjinamanta: ¿imas imas kanman? Manchayqa,
¿imasmari imasmari? Nispa

Tukuypis imasmarikunataqa yachanchik, pisillacha mana yachaqaqkuna

kankuman, imaqtinchus juk runata, juk p’isquta, juk sach’ata, imallatapis rikhuspaqa,
juk imasmaritaqa wakirpachisunmanpuni

ATIYNIN: Pisimanta pisi imasmarikunata, ruwaykunapi tapunakunapaq, waq

runakunaman riqsichispa apaykachanallapaqpuni ima.

2
 ¿Imasmari, imasmari?
Suchuspa, suchuspa, kayman
Kayman jamuni
Kayman rini
¿Imataq kayman?

¿Imasmari, imasmari?
Kunkan qhaparina
Wiksan jasp’irina
Ninrin k’ichirina
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Iskay chakiyuq,
Juch’uy yana runalla,
Jatun pututu simiyuq
¿Imataq kanman?

3
¿Imasmari, imasmari?
Patan waka qara,
Ukhun yuraq millma,
Asman ukhuntaq yana luru
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Tawa sayanayuq,
Iskay manchachinayuq,
Pichana chupayuq
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Mana likrayuq kani patataq phawani,
Mana chakiyuq kani pampatataq purini
Uyaykipi laq’ayki
Manataq rikhuwankichu
¿Imataq kanman?

4
¿Imasmari, imasmari?
Qhatuman rispa,
Juk imillata rantikuni
Chay imillaqa,
Q’umir aqsuyuq,
P’aqu chukchayuq
Wasiyman pusaspa,
Paywan khuska waqakuni
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmi?
Juk yuraq wasita kicharinchik,
Manataq imaynamanta
Wisq’aykuyta atisunmanchu
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Juk sach’a chunka iskay k’allmayuq
Sapa k’allmapi tawa thapayuq
Sapa thapapitaq qanchis runtuyuq
¿Imataq kanman?

5
¿Imasmari, imasmari?
Chimpaykamuway
Chimpaykamusqayki
Juq’ucharispataq
apaykapusqayki
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Jawan qara
Ukhun aycha
tumpawan ukhun tullu,
aswan ukhuntaq sullu
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Yakuman yaykun
Mana juq’uchakunchu
Ninaman yaykun
Nitaq ruphachikunchu
¿Imataq kanman?

6
¿Imasmari, imasmari?
Juk yuraq urpi
Mana chakiyuq,
Mana likrayuq,
Maymanpis willananpaq
Utqayllata chayan
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Phinkispa phinkispa rinman,
Manataq chakin kanmanchu,
Jukta khuyunman
Mana simin kanmanchu
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
K’aspilla yaykunman,
Liwirakuspataq sut’ushaqlla
lluqsimunman
¿Imataq kanman?

7
¿Imasmari, imasmari?
Ukhun may munasqa
Patan may chiqnisqa
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Chukchapis chukchapura
Aychapis aychapura
Sapa chisi tinkunarikunku
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Juk yana thantapi
Achkha ch’iyakuna
wataykusqa
¿Imataq kanman?

8
 ¿Imasmari, imasmari?
Juk jusk’uta
Yaykunman
Iskay jusk’utataq
lluqsimunman
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Rintaq, jamuntaq
Rintaq, jamuntaq,
kikillanpipuni
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Yakupi ruwakun
Yakupi chinkapun
¿Imataq kanman?

9
¿Imasmari, imasmari?
Ñuqamanta
Tukuy tapukunku
Ñuqataq
Mana, Pimantapis tapukunichu
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Juk jutk’uta yaykunman
Kimsa jutk’utataq
lluqsimunman
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Mikhunapaq rantikun
Manataq mikhukunchu
¿Imataq kanman?

10
¿Imasmari, imasmari?
Iskay wawqikuna
Atipanakuspa purinku
Manataq nijayk’aq
Atipanakuyta atinkumanchu
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Rinki saqinki
Jamunki saqillankitaq
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Wiphalajina
Kimsa llimp’iyuq kani
Puka, q’illu, q’umir
Pichus khaniykuwaqtaqa
Jik’un jik’un waqachini
¿Imataq kanman

11
 ¿Imasmari, imasmari?
Ninawan ruwakuni
Ninallawantaq phirikuni
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
K’anchayllawan rikhurini
K’anchayllawan jatunyani
K’anchayllawantaq juch’uyyani
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Kaypiña, jaqaypiña
Mama Juanapis punkupiña
¿Imataq kanman?

12
¿Imasmari, imasmari?
Ch’unqanapaq jina qhawarichikun,
Chayniqtataq maykamapis uyarichikun
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Juk ch’aska warmicha
Ancha sumaqpuni sapa
P’unchaw paqarinmanta purin
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Chinkachiwaqqa waqarikun
Tarikuwaqtaq kusirikun
¿Imataq kanman?

13
¿Imasmari, imasmari?
Juk urqu wasapi iskay
Ch’iqchi wakakuna rikhunakuyta
Mana atichkankumanchu
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Urquta wasarintaq,
Urquta jurayk’antaq
Nijayk’aqtaq sayk’unchu
¿Imataq kanman?

¿Imasmari, imasmari?
Maman t’alla t’alla
Wawan phinkiq phinkiq
¿Imataq kanman?

14
15
 QALLARINAPAQ

Kay qhurakunamanta jampi wakichiykuna pisimanta pisi chinkapuchkan tukuy qullasuyu

ukhupi. Chayrayku kay p’anqa qillqasqa, wawakunapaq, yachakuqkunapaq,
yachachiqkunapaq, tukuy runakunapaq ima jamut’arinankupaq, sumaqta t’ukurinankupaq,
umallirikunankupaq, chantapis yuyayman chayanankupaq ima qillqani.

Sapa raphita qillqaspa llamk’ayniyta, yachayniyta, sunquyta ima churaykurqani, allinmanta

riqsichinaypaq kay ñawpa runakuna imaynatachus qhuramanta wakichiykunallawan jampikuq
kanku tukuy unquykunamanta, ajinamantataq tukuy runakuna chay ñawpa
yachaykunamanjina yachanallankupaqpuni

ATIYNIN: Qura jampikunap wakichiyninta riqsirispa rimaykunapi, sut’inmanta umachakuspa

allinmanta apaykachanapaq tukuy unquykunamanta jampikunapaq.

16
 LURUN LURUN UNQUYPAQ

(RIÑONES)

Kay lurun lurun unquyqa jap’iwanchik, anchata ruphaywan wasanchikta

ruphachikuptinchik, manchayqa armana wasiman mana utqhayllata riptinchik, chantapis
jap’ikullantaq juq’u p’achawan unayta kaptinchik, chiriwantaq qasarparichinchik. Chay
nanayta thañichinapaq kay palltu laqhi ancha kusataq, kayjinamantataq wakichina.

NAKUNA:

Yaku
Manka
Thanta
P’acha
Palltu

WAKICHIYNIN:

1. Ñawpaqtaqa t’impuchina yakuta mankapi, chay t’impusqa yakutataq urqhuna.

Unqusqa runaqa wiksamanta wich’ukunan tiyan mast’api.

2. Chaymanta palltu laqhikunata chay rupha yakuman churana, urqhuytawantaq

wasanman laq’aykunanchik tiyan chimpanpi chimpanpi lurun lurun chaynikman.

3. Chayta ruwaytawan upqayllata thanta p’achawan mayt’uykuna tiyan, chiriyaptintaq

urqhupuna. Chayta sapa kuti churakuna, nanayta ch’unqananpaq.

17
 QHARQA UNQUYPAQ

(ASMA)

kay unquyqa pillatapis jap’inman, chayraykutaq yachananchik tiyan, kay mango

nisqaq laqhikunan ancha kusataq kachkanta kay saqra unquyta thañichinapaq.
Kayjinamantataq wakichikun.

NAKUNA:

Mango nisqamanta laqhikunan

Yaku
Manka

WAKICHIYNIN:

1. Ñawpaqtaqa mango nisqa sach’amanta llullu llullitunta laqhikunanta t’ipirquna.

Chaytataq yakupi tiñinankama t’impuchina.

2. kay wakichiytataq sapa ch’akikuptin, chay nanay chinkanankaman upyana.

18
 P’ASPAKUNA UNQUYPAQ
(RAJADURAS DE LA PIEL)

Kay p’aspakunaqa rikhurikunman anchata chiripi kaptinchik, chantapis

rikhurillantaq kay pata jallp’a suyukunapi, jinallamantataq rikhurillanmantaq
wawakuna chiri jallp’awan pukllaptinku,chay p’aspaqa sinchita k’ararikun. Chayta
chinkachinapaqtaq kayjinamanta jampikusunman.

NAKUNA:

Iwkaliptu
Qiru
Yaku
Juk palankana
Manka

WAKICHININ:

1. Ñawpaqtaqa mankaman juk qiru yakuta jich’aykuytawan t’impuchina, chay

yakumantaq achkha iwkaliptuta churaykuna.

2. Chay yaku pisiyanankama t’inpunan tiyan, ajinamanta iwkaliptumantaqa jillin

lluqsipunqa.

3. Chay iwukaliptup jillinwantaq chay p’aspataqa juk p’unchawpi kimsa kutita

qhaqukuna tiyan , sut’iyamuptin chawpi p’unchawpi tutayamusaptin ima .

4. Sapa p’umchawpi ajinamanta chinkapunan kama qhaqukunallapuni.

19
 WIKSA PUNKIY UNQUYPAQ
(INCHAZON DEL ESTOMAGO)

Kay millay wiksa punki unquyqa rikhurinman, anchata mikhuptinchik,

chaypaqtaq allin kusapuni kanman kay iskay qurakuna muñawan mansanillawan ima.

NAKUNA:

Manka

Yaku

Muña qhura

Mansanilla

Misk’ichana

WAKICHIYNIN:

1. Ñawpaqtaqa mankaman juk tawa qiruta yakuta jich’aykuna chaytataq

t’impuchina, t’impuptinkamataq muñata mansanillatawan pisikamalla
churaykuna.

2. Chayta churaykuytawantaq juk phichqa chininita jina t’ullpunankama

t’impuchinallapuni tiyan, kayta ruwaytawantaq munasqanchikmanjina
misk’ichakuna. Chay yakutataq q’uñi q’uñillata unquqman upyaykuchina.

3. Unquqqa chay yakuta upyanan tiyan, sapa ch’akiptin thañinankama .

20
 Q’ICHALIRA UNQUYPAQ
(DIARREA)

Kay q’ichalira unquy jap’iwaptinchikqa manchaytapuni wiksa nanakun,

mikhuptiyki sapa mikhuptiyki armakana wasiman kachasunki. Chay unquypaqtaq
manchay kusapuni kanman kay siwara t’impusqa yaku, chaytaq kayjinamanta
wakichikun.

NAKUNA

Juk puqchu siwara

Tawa qiru yaku

Manka

Payla

Misk’ichana

WAKICHIYNIN

1. Ñawpaqtaqa paylapi manchayqa mankitapi siwarata jank’ana, chaytataq

maranpi kutana.

2. Mankaman tawa qiruta jina yakuta jich’aykuytawan t’inpuchina, chay

yakumantaq siwara kutasqata jich’aykuna.

3. Chaytaq t’impunallanpuni tiyan, juk phichqa chininita, chay yakutataq

misk’icharispa chay q’ichalira unquyniyuq sapa p’unchaw upyanan tiyay
waliqyapunan kama

21
 CH’UJU UNQUYPAQ
(PULMONIA)

Kay jampi wakichiyqa manchay waliqpuni, kay millay unquyta chinkachinapaq,

imaptinchus kay ch’uju unquyqa runakunapi rikhurinman chiriwan phukuchikuptinku,
chantapis mana phatu p’achakunawan q’uñichakusqankumanta ima.

NAKUNA:

Iwkaliptu laqhikuna

Manka

Lachiwana misk’i

Suqta qiru yaku

WAKICHIYNIN:

1. Ñawpaqtaqa mankaman suqta qiru yakuta jich’aykuytawan t’impuchina,

chaymantaq iwkaliptu laqhikunata churaykuna, chaytaq phichqa chininitawan
t’impunallanpuni tiyan.

2. Unquq chay jampi yakutaqa munasqanman jina misk’icharispa, sapa

p’unchaw kimsa kutillatapis q’uñi q’uñillata upyanan tiyan , thañinan kama.

22
 JISP’AY T’IPI UNQUYPAQ
(RETENCIÓN DE LA ORINA)

Kay millay jisp’ay p’iti unquyqa runakunapi rikhurinman, chiri rumiman

chukuyKuptinku, wiksata sinchitapuni chiriwan phukuchikuptinku,chaymantataq
wiksayki sinchita nanasunki, chay jisp’ay p’itiqa ñataqmanta ñataq armakani wasiman
pusasunki chaytaqa sumaqta jampirisunman kay isañu nisqawan.

NAKUNA

Phichqa qiru yaku

Juk manka

Isañu

Lachiwana misk’i

WAKICHIYNIN

1. Ñawpaqtaqa suqta qiru yakuta mankaman jich’aykuytawan sumaqta

t’impuchina.

2. Chaymantaq isañu ñisqata churaykuna.

3. Chaytaq phichqa chininitawan t’impunan tiyan.

4. Chay yaku t’impusqatataq munasqanchikmanjina misk’icharina

5. Chaytataq upyana tiyan sapa yakumanta ch’akiptin tukunan kama, mana chay
p’unchawpi tukun chayqa jich’apuna tiyan , waqtataq t’impuchinallantaq tiyan
q’ayantinpaq, chay jampiqa sumaqninmanta waliqyachinqa.

23
 K’IWICHA UNQUYPAQ
(ENFERMEDAD DEL HÍGADO)

Kay unquyqa tukuy runakunata jap’inman ancha misk’i yakuta upyaptinku, manchayqa
unqullankumantaq anchata aqhata upyasqankumanta, runakunaqa kayta upyaspaqa
k’iwchankutaqa ukhunkupi chayachinku. Kay unquyta chinkachinapaqqa kay wakichiyta
upyananchik tiyan

NAKUNA:

Uqhururu qhura
Manka
Ch’itu
Kachi
Llukllu
Yaku
Khuchuna
Siwulla
Chuwa

WAKICHIYNIN:

1. Ñawpaqtaqa mankapi yakuta t’impuchina, chay t’impusqamantaq uqhururu

qhurata churaykuna, unquqqa chay wakichiyta sapa ch’akiptin upyanan tiyan.

2. Ajinamanta k’iwcha manaña astawan chayanqañachu ukhuykipi imaptinchus

kay uqhururu qhuraqa manchay kusapuni k’iwchakunata allinyachinanpaq.

24
 WIKSA NANAY UNQUYPAQ

(DOLOR DE ESTÓMAGO)

Kay wiksa nanayqa kanman llasa mikhuykunata mikhuptinchik, manchayqa achkhata

mikhusqanchikmanta, chanta kallamantaq ancha chirichikusqanchikmanta. Kay nanayta
thañichinapaq kayjinamanta jampikusunman.

NAKUNA:

Sara phuñi
Yaku
Manka
Qiru.

WAKICHIYNIN:

1. Ñawpaqtaqa juk mankapi yakuta tawa chunka chininita t’impuchina.

2. Sara phuñita chay yaku t’impusqaman kachaykuna, chantaqa t’impuchinallapuni

iskay chininitawan jina, chaymantaqa suyana tumpata chiriyananta, sumaqta
jap’inanpaq.

3. Chantaqa juk qiruman yakitullanta ch’umarquna, chay yakutataq upyana, sapa

ch’akiptin, chay nanay thañinan kama,

25
 TULLU NANAY UNQUYPAQ

(DOLOR DE HUESO)

Kay nanayqa rikhurin chirichikuchkanchikmanta, juq’u pampapi puriptinchik, chiri

yakukunawan mayllakuptinchik mana kusata q’uñikuptinchik puñuspa, Chaypaqtaq kayta
wakichikuna.

NAKUNA:

Ritama
Yaku
Manka

WAKICHIYNIN:

1. Ñawpaqtaqa juk mankapi yakuta ritamatawan ima churaykuna tiyan ninaman, chaytataq
kimsa chunka chininita jina sumaqta t’impuchina.

2. Tumpata chiriyachiytawantaq, chay yakunwan mayllakunan tiyan mayniqchus nanan

chayta.

3. Mayllakuytawan kamataq, mana chiri kananpaq sumaqta, chakikunanchikta q’ipichakuna

26
 K’AJA UNQUYPAP

(CALENTURA)

Kay k’aja unquyqa runakunapi rikhurin, mana kusa mikhuykunata mikhukuptinchik,

manchayqa puquykunata ancha q’uñi q’unillata mikhuptinchik, chayta jampikunapaqtaq
kayjinata wakichisunman.

NAKUNA:

P’uchunqura qhura
Limun puquy
Maran
Qiru
Yaku

WAKICHIYNIN:

1. Ñawpaqtaqa p’uchunqurata maskhatachus munasqanchikman jina pallamuna.

2. Chaymantaqa llimphuta mayllarquytawan pisimanta pisi maranpi kutana

3. Chantaqa yakuta t’impuchiytawan juk qirupi urqhuytawan p’uchunquraq jiñinta

jich’aykuna, chaymantaq juk limuntawan ch’iwraykuna

4. Chaytataq unquqman upyachina tiyan sapa ch’akiptin chay k’ajaynin thañinan kama.

27
 UMA MUYUY UNQUYPAQ

(MAREO)

Kay uma muyuy rikhurinman mayqinkunachus mana allinta mikhunkuchu, manchayqa

mana phaninpi mikhuptinku, chantapis kallanmantaq yawar lluqsiptin. Chaypaqtaq kay
wakichiyta upyasunman.

NAKUNA:

Duraznuq laqhikunan
Mallwa laqhi.
Maran
Yaku

WAKICHIYNIN:

1. Ñawpaqtaqa durazno laqhikunata mallwata ima maranpi. kutana, chay kutasqamanta

jillinta urqhuna.

2. Yakuta juk mankapi t’impuchina, t’impuchiytawantaq juk qirupi wakichina chay jilli
urqhusqatawan ima

3. Chaymantaqa tumpata chiriyananta suyana chay t’impusqa jampitaqa upyanapaqqa.

28
 K`ISKI UNQUYPAQ

(ESTREÑIMIENTO)

Kay k`iski unquyqa manchay nanayniyuqtaq, jap’iwasunmantaq tunasata ancha

achkhata mikhuykuptinchik, mana chayqa achkhata ch`aki mikhunata mikhuptinchik, nitaq
yaku upyaptinchik. Chaypaqtaq manchay kusa granadaq puquyninmanta mujukunanta
wakichiy.

NAKUNA:

Lachiwana misk`i.
Juk puqchu granada muju.
Suqta qiru yaku.
Manka.

WAKICHIY:

1. Yakuta mankapi sumaqta t`impuchina.

2. Chaymantaq granada mujukunata, jich`aykuna.

3. Phichqa chininita jina t`impuchiytawantaq, chiriyachina. Chay wakichiytataq sapa kuti

upyana, k`iski unquymanta waliqyanakama.

29
 KIRU NANAY UNQUYPAQ

(DOLOR DE MUELA)

Runakunap kirunku jusk’u kaptin anchata nanan, chantapis uyata punkichikun. Chay
nanayta chinkachinapaqtaq manchay waliq aju, Kayjinamantataq wakichikun chay nanayta
chinkachinapaq.

NAKUNA:

Juk kiru ajumanta.

Kutana.
Millma.

WAKICHIYNIN:

1. Ñawpaqtaqa juk kiru ajumanta ch’ilarquytawan kutanapi ch’allparquna.

2. Ajinamanta chay kutasqa ajuta millmawan mint’uytawan chay jusk’u kiruman

churaykuna, mat’ita kirunchikwan khamuykuna.

3. Chay ajutaqa ratumanta ratu sapa laq’ayaptin waqta churakuna, chay nanayta
thañichinan kama, nitaq juktawan nananqachu.

30
 KHUCHUSQA UNQUYPAQ

(CORTADURAS)

Warmikuna wayk’uspa mikhunata khuchunawan khuchuykukunku, chayqa

aychaykuta rikhurirpachinku, ajina kaptinqa kachi yakuwan yawarta sayachina, chantaqa juk
laqhikunawan mint’ukuna.

NAKUNA:

Ch’akatiya laqhi.
Kutana.
Thanta p’acha.

WAKICHIYNIN:

1. Ch’akatiyap laqhikunanta maranpi ch’allpana tiyan. Chay ch’akatilla kutasqawan

churakuna, khuchusqaq patanman, sumaqtataq wataykukuna tiyan.

2. Imaynatacha watakurqanchik kikillantataq churakuna tiyan, sapa p’unchaw chay

khuchusqata allinyachinakama.

31
 UMA NANAY UNQUYPAQ

(DOLOR DE CABEZA)

Runakuna anchata llakikunchik, aqhata upyaptinchik, chantapis ch’ipukunamanta

sinch’ita phiñakuptinchik, umanchik manchayta nanawanchik, chaypuma nanayta
thañichimapaq kayjinamanta wakichina.

Nakuna.

Juk q’api mulliq laqhikunanta.

Nina
Manka
T’anta

WAKICHIYNIN:

1. Uma nanayta jampinapaqqa mullita mask’arimuna tiyan, chaymantaqa ninata

jap’ichiytawan, mullitaqa chay lawraypi kankana tiyan.

2. Chaymantataq chay mulli kankachkawan umanman churaykuytawantaq juk

p’achawan wataykuna. Chay ruwaytaqa sapa ch’isi churakuna, imaptinchus uma
nanayqa jap’iqamanpis chayawasunman.

32
 ÑAWI NANAY UNQUYPAQ

(MAL DE OJO)

Kay nanayqa kanman q’upawan yaykurpachikuptinchik ñawiman, manchayqa

puñusqanmanta sayarimuspa anchata qhaqukuptinchik, chaypaqtaq allin waliqpuni kay
mansanillaqa.

NAKUNA:

Mansanilla t’ika
Yaku
Manka

WAKICHIYNIN:

1. Mansanilla t’ikata kimsa chunka chinita, q’illuyanankaman t’impuchina.

2. Chaymantataq qhispillu p’uytuman ch’umaykuna.

3. Chaymantataq sapa ch’isi sut’uyuchikuna kimsa sut’uyta ñawi waliqyanankama.

33