Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Karesaj pa ri casita
rachoch saca a Sarita de su
Läj x’il ro’s casita
K’o jumul jun chuchu’ xub’ij Había una vez una señora
che ri ral ku’loq’o säqmo’l man mandó a su hijo a comprar
ri ala sach che, xopän ruk’ huevos, pero al pequeño
rajaw k’ayij xuta’ juntir jastäq niño se le olvidó el
k’o chi upam, xpe riywal ri mandado, fue a la tienda y
rajaw k’iyij xub’ij che ri ala pidió el precio de todas las
chatija’ asäqm’l ak’al je’ are cosas y el señor le dijo
xta’chi wech. come tu huevo, eso fue lo
que mi mamá me pidió.
RI ALI KUTAT TZIJ RI
UNAN
•K’o jun ali ub’i’ Ro’s •Había una niña que se
xpaqi’ puwi’ jun uche’al subió en un naranjal,
alanxax xa rumal kurayij pero no se acordaba que
uwach; pumul kna’taj su mamá le había dicho
tache jas ub’im unan che, que las niñas no podían
chir awas kipaqi’ taq ali subirse en los árboles,
cho le che’. k’o jun q’ij pero un día llamó a su
xusik’ijpanoq unan, ¿nan mamá para decirle que
kcha’, pa laj inchaq’ te’k su hermanito estaba
ka’y chupam wuq, le viendo en su corte, la
unan xub’ij che kumaj mamá le contestó, eso te
chawe are’ che pasa por no obedecer,
katkojintaj, are jun q’ij desde ese día Rosita ya
la’ xrilo che rajawaxik nunca desobedeció a su
qakoj utzij qanan. mamá.
RI TYOX JA
¿Cómo hace un
¿Su’ kub’an jun tïx
elefante para
rech qajlöq chi
bajar de un
uche’?
árbol?
Are kub’e chi uxaq Pues se sienta
rech keraye’j ri sobre una hoja y
katzaq ulöq ri espera el otoño.
nik’aj chik uxaq ri
che’.
RI KEB’
AJCHAK
Keb’ ajchak xikiloq’ Dos campesinos
lajuj re ka’winaq aq, compran 50 cerdos
ri jun xub’ij che y uno le dice al
junchik, ¿che qaya’ otro:
we chi’?, chaqaya’ pa ¿Dónde los
ri ja, ¿ E ri kixlab’? metemos?
K’amanaq chik chi En la casa.
kech are. ¿Y el olor?
Bueno, ellos ya se
acostumbrarán.
RI NAN LE’N RUK’ RI
TATA’ SI’S
Ri Nan Le’n xub’ij che Doña Magdalena le dijo a
le rach -ji’l ri ub’i’ su esposo don Francisco,
tata, Si’s mat b’isonïk ¿No te sientas triste,
mul ïn ink’o awuk ïn Porque yo estoy contigo día
atwixqol xcha chech, y noche, también yo soy tu
sib’aláj kinb’isonïk pa’ esposa?
knatalejtaj xoqujé’ Don Francisco le contestó
katzib’táj ïn chi’ xhe ri estoy triste porque tú eres
tata Si’s. Ri Nan Le’n mi esposa y no me has
xub’ij che ri tata Si’s abrazado y tampoco me has
jas kawaj che le nachi’ besado, Doña Magdalena le
xa ne’jelik täj ktijik. contesta, ¡Cómo te voy a
besar si eso no es una cosa
rica!
LE TAT XWAN RUK’ JUN CH’ICH’
EL MONO
RI K’OY
Ïn awäj
Soy un animal
K’o kijäb’ waqän
tengo cuatro
Ïn kinto’ le achi patas y ayudo al
hombre en
Che uk’amik le usi’
acarrear su leña
Jachïn ri ïn ?
¿Adivina quién
soy?
RI KEJ EL
CABALLO
Ïn jun tíko’n Yo soy una planta
K’o waqän
Tengo ramas y
Räx kikayik
hojas
Kib’än ki'si’ wonäq chi awech
Kinya’ ri tew Sirvo para ser
¿Jachïn ïn? leña
Doy el aire
RI CHE’ ¿Adivina quién
soy?..
EL ÁRBOL
Ïn, ïn jun tz’aläm Yo soy de madera
Kinikitz’ej winaq Me pintan las
che le rëx personas de color
Kunuköj ajtij verde
xuquje’ ak’aläb’ Me usan los
Rech pa tijob’äl maestros y los
¿ Jachïn ri ïn? niños en la
escuela
TZ’ALAM ¿Adivina quíen
TZ’IB’AB’ÄL. soy?
PIZARRÓN
Ïn räx chi Soy verde cuando
upam le estoy en la montaña.
juyub' Soy negro cuando
Pa le estoy en el mercado.
k'ayb‘äl ïn Soy colorado cuando
q'eq estoy en la cocina.
Chi upam le ¿Adivina quién soy?
ja ïn richaq
q'aq' LA LEÑA
Chinöq ïn:
RI SI'
Chawetamaj Chinöq ïn Adivina quién
Kinwesaj ri tz’il che ri soy?
atz’ayäq Cuando más
Rech kintz’ilb’esaj wib’ lavo,
Más sucia voy.
RI JA’
EL AGUA
Juntir winäq kik’omom Todo el mundo lo lleva
RI UB’I’
EL NOMBRE
Ïn nab’e tzij Yo fuí tu primer sonido
Xaya’ ub’ixik Cuando comenzaste hablar
ïn nab’e tz’ib’ Y soy la primera letra
Rech ri tz’ib’ab’äl Que en el alfabeto está
Ri Tz’ib’ La letra
A A
Pa ri juyub’ kinsik’anïk En el monte grita
E ri chi ja kinch’aw ta chik En la casa mudita
RI EKEJ EL HACHA
Kincheqesaj rech Seco para
kinchq’alsaj wib’ mojarme
LA TOALLA
RI K’UL
Jun lol ketz’an ruk’ le ne’
K'o jun q’ij xk’ulmataj cho jun ja, are taq xk’oji jun alaj lol, sib’alaj kakikotik, are
xumajij rapinem xub’an keb’ uk’ux rumal che k’o jun laj ne’ kachakanik
cho le uwoja.
Ri alaj ne’ kachakanik, kaxulik kapaqi’, xuquje’ we chikop, are k’uri ne’
kach’opin cho ri ja, xkiko’tik jewa’ kub’ij: - wech wa we jun etz’ab’al laj
chikop kinchap na, xb’e che uchapik wa le lol, are k’u xrapapik xe’k.
Are k’u ri ne’ xuternej b’ik karaj xuchapo’, necher le lol xa xrapapik, xrapapik
xe’ pwi’ le taq k’otz’i’j.
Tek’uri xuchomaj… la man xata kraj wa le ne’ kinukamisaj… la xa kraj wa
kinetz’an ruk’, jewa xub’ij: - nab’e kinch’ab’ej na, we kraj kujetz’an junam
ruk’.
Xetzijonik na ekeb’, ri ne’ xub’ij: - man k’ota wachi’l, la kawaj katetz’an wuk’
rech oqtan ib’, la utz in kinalmajik. Xcha ri lol xuk’am uq’ab’ le ne’ xkimajij
le etz’anem.
Taq xkil le unan, utat le ak’al xkimayij chi k’o rachil’ le ne’ che etz’anem. Are
k’u tajij ketz’anik xopan jun ch’o xub’ij chike, la kiwaj kinetz’an iwuk’.
–Utz xe cha’, su uwach etz’anem aweta’m.
E yoxib’ chik xkichomaj: - jas chi k’u etz’anem qab’ano.
Are utz ri k’unem xcha’ le ch’o… jewa xkimajij chi jumul le etz’anem, sib’alaj
kekiko’tik cho le uwoja ruk’ le alaj ak’al. Taq xekosik, xeq’itajik necher
sib’alaj kekiko’tiik, xkijach kib’.
Le lol xe’ pa uwi’ taq le kotz’i’j, ri ch’o xe’ chi uxe’ taq le xot, le ne’ xewar pa
uch’at.
Upixab’ nan To’n
• Ri nan To’n nim winaq chik, saq uwi’, ronojel aq’ab’ utz kuna’o
kat’uyi’ pa utem, kumiq’isaj rib’ cho ri q’ij, k’o jun uwi’ umam ub’i’
a Te’k. Ri a Te’k xuta’ chech ri nan To’n: - nan jas che’ chi man kaj
ta la qak’atisaj ri jo’q.
• Ri nan To’n xub’ij chech: - xa rumal awas, le jo’q are’ ratz’yaq ri
jal, ratz’yaq ri qawa. Jas k’ulmatajik we ta kink’atisaj jub’iq’ jo’q,
man utz ta ri rumal che man kak’iy ta chik ri aj, we maj aj, maj jal,
kaqariq wi’jal, xub’ij ri nan To’n.
• Ri a Te’k xumaltyoxij che ri rati’t, rumal ri utzalaj no’jib’al xuk’ut
chech. Pa jun q’ij ri’, le a Te’k, kel uk’u’x chech ri jo’q, man karaj ta
chik kak’atisax le jo’q.
Jun ajyuq’
• K'o jumul, jun ak’al ub’i’ a Lu’, ronojel q’ij ke’uyuq’uj juk’al uchij,
na’tam ktzalij uloq pa rachoch, kreye’j na, kenoj na ri uchij.
Xk’ulmataj jumul, xub’an jun nimalaj jab’, man xb’eyetaj ta na
xuk’is le uyuq’ chike.
• Ronojel ri uchij are k’u ri uchij kkaj taj xe’salab’ik, maja’ enojinaq,
xusik’ij necher man xkaj taj ri chij are k’uri ri ak’al xumaj jun oq’ej
xa rumal che ri utat reye’m kan cho rachoch we ak’al xaq uxi’m
rib’ xa che kach’ayik; te k’u ri’ xopan jun imul xuta’ che: -jas che
katoq’ik. Le ak’al xub’ij che: -xa che ri nuchij kkaj ta keb’e pa
kik’olib’al.
• Ri imul xumaj jun oq’ej ruk’ ri ak’al, xopan jun par xuta’ che ri
imul: -jas che katoq’ik ri imul xutzalij utzij: -xa are le uchij ri ak’al
kkaj ta keb’e pa kik’olib’al.
• Xopan jun wonon, xuta’ chike: -jas che kixoq’ik. Xkitzalij kitzij ri
imul ruk’ ri ak’al: -xa are’ le chij ma kkaj taj keb’e pa kik’olib’al.
• We wonon xub’ij chike: - kixinto. Konojel xetze’nik, xkib’ij: -uj ma
xujkowin ta chike: -jas kub’an wa’, we alaj nitz’ wonon, le wonon
xutya’che uxikin le nimalaj chij, xb’e sib’alaj anim, ma xuxlan taj
chikiwach erachi’l chij, xkiterne’j b’ik le kachi’l xenab’ej b’ik.
• Xaq je ri’ le ak’al, imul, xuquje’ sotz’ xekikotik rumal che le wonon
xtob’an chike kik’amik ri chij pa xoral, xkimayo chi le wonon laj
nitz’ necher laj nim xe’uto.
Ri chupil q’aq’ Luciérnagas
Ri taq chupil q’aq’ are ri’, ri Las luciérnagas son estrellas
ch’umil ri xe’qaj uloq cho ri que bajaron del cielo y las
kaj, are k’u ri ch’umil are ri’, estrellas son luciérnagas que
ri chupil q’aq’ ri man no pudieron bajar.
xekwintaj xe’qaj uloq.
Apagan y encienden sus
Kakichup kakit’iq ri kichäj ocotíos para que les duren
rumal k’u ri’ kuq’i’ jun aqab’ toda la noche.
chike.
Nim ri nutinamit. El Pueblo