Está en la página 1de 8

Cantos

TZ'UTUJIL
ESPAÑOL
ATET AT NUUTEE' TU ERES MI MADRE

Jar atet nuutee' ja chi we anin Usted madrecita , para mi eres


At jun utz laj kotz'i'j ja qas Una flor que esta perfumado.
Ki' ruxulaa'.
Usted me da la alegría, por ti
Atet natyowi ja kikotemaal Madrecita doy toda mi vida.
Chawe atet nuutee' nyawi
Nk'aslemaal. En este día estas muy alegre
Hermosa mujer, te quiero mucho.
Chapan k'a jun q'iij ri' La, la, la, la, la, la, la, la, la, la,.
Qas nat kikoti, jabel laj
Ixoq qas nat nuwajob'eej,
La, la, la, la, la, la, la, la,.
VAMOS TODOS A LA
JO' QONOJEELAAL PAN AJTIIJAAL ESCUELA

Jo' choq nojelaal pan ajtijaal Vamos todos a la escuela


Jo' choq nojelaal teqotaqiik vamos todos a estudiar
Te qojtaqiij utz taq naquna ja qajtiuj nuk'ut aprendemos cosas buenas que el
chiqawach maestro nos dará.

Qo b'ixani' panajtijaal chipan utz laj taq Canten en la escuela en sus lindos
kotz'ij jardines
Ja b'ajki ek'owi' taq chikopaa ja nkeya Donde viven las mariposas que
kikotemaa che walmo' alegran mi corazón
Ja toq xqo'elto' mak'ota' jun xtikékanta' Y a la hora de salida nadie aquí se
Choqnojelaal noqb'e chi qochoch in chuaq quedara
noq pichik jutiij. Vamos todos a casita y mañana al
regresar
Qo b'ixani' panajtijaal chipan utz la taq
kotz'ij Canten en la escuela en sus lindos
Ja b'ajki ek'owi' taq chikopa ja nkeya' jardines
kikotemaal che walmo' Donde viven as mariposas que
alegran mi corazón.
JA KAAJ

Saq jar aa rub'oniil


CIELITO LINDO
Kani' jun ruuk'aaj kaxlanuway
Blanco es tu color
Ja toq nat nuutz'et
Como un pedazo de pan
Ja wanmo nuumaj kikoteem.
Cuando te miro
Mi corazón se alegra.
Ja chipaan ja kaaj neexik'ani chikopaa'
Nimaq k'in taq no'y
En tu cielo vuelan pájaros
Ruuk'in ja suutz' saq
Grandes y pequeño
Ke jan xik'ani.
Con tus nubes blancas
Que van volando.
Chawatet suutz' nb'ijchawe piki
Jar aatet at rukajool naquun qas at ti utz
A ti cielo te digo porque
Ke jar at k'o chikikajol ja winaqii' ja
Eres el espacio más bonito
kuk'aan
Que cada persona posee

Trabalenguas
TZ'UTUJIL
ESPAÑOL

Jar aa Liix xuupaq' jun k'iix xerupaq'i


to rii' Andrés se paro sobre una espina
ruuk'in jun tix ni xuutix lamuunax ni y e tropezó con un elefante, regó
xuub'an limones y estornudo
jun rat'ix.
Ja tan Loor k'o ruuq'oor Dolores tiene masa que aprecia
k'in ruq'ooq' qas nloq'oq'ooj Tanto pero también compra
k'in nuuloq' q'oor. masa.

ja tan Chaalix nii xuuya' ruuk'ix Maria boto repollo y se encontró


xjopiij rukuuliix k'in xeruk'uluto aa con Andrés
Liix Y al darse cuenta se avergonzó
nii xuuya' ruuk'ix . ante el .

Adivinanzas
TZ'UTUJIL ESPAÑOL

Ja chi k'o rixikin ma tik'axaaj, Tiene oídos pero no escucha,


Ja chi k'o ruwi', ma tuuch'ob', Tiene cabeza pero no piensa,
Ja chi k'o ruuchii', ma tiwa'i, Tiene boca pero no come,
Ja chi k'o raqan, ma tib'iini. Tiene pies pero no camina,
Chi ma tuusil rii', natruub'otz chi No se mueve pero te cubre
ruwach: cuando hay sol
Q'iij, jab', xokomeel k'in teew. Lluvia, aire y frío.
¿Naq k'aari'
R. JA JAAY R.. LA CASA
Naq k’aari q’an riij k’o jun runaaq’ Es amarrillo, tiene una pepita en
chipan k’in qas ki’. medio y es muy rico, ¿qué es?
R.. JA TAAPA'L R.. EL NANCE

Naq k’ari k’ix riij q’an coloriil in Tiene espinas es de color


qas ki’ in konojolaal winaqi’ netijowi. amarrillo y toda la gente le gusta
R.. JA CH'OOB' comer, qué es.
R.. LA PIÑA

Cuentos
TZ'UTUJIL
ESPAÑOL

JA TI RAAL UTIIW XMELOJI EL CACHORRO DEL COYOTE


Ja ri ojeer xk'eje' jun taa' Xuwaan REGRESÓ
Roqchee' ruub'ii. Antes estuvo un anciano que se
Xuub'an k'a juutiij xb'e pa sii' cha'. llamaba Juan Rocché.
Qas chayoj chee' nuub'an toq chaqa Una vez fue a cortar leña, estaba
k'ee xeeqaaj jun ti chikop ruk'iin kani' cortando la leña cuando de
ti tz'i' cha', qas nsaqasot chi riij; ti raal repente apareció un animalito con
utiiw eeq cha'. el parecido al perro, y estaba
Xk'eje' ruk'iin k'in q'anij ma xb'e chik oliendo y la sorpresa fue que era
ta cha', rumaal k'aari' xuuk'aam eel chi un coyotito.
roochooch. Estuvo con él todo el tiempo y ya
Toq xok aaq'a', xuuya' qaaj pa jun no se fue, es por eso que lo llevo
kaxoon k'in xeewari kanojel cha'. en su casa, cuando obscureció lo
Qas pa nik'aj aaq'a' xuk'axaaj chi naq dejo en una caja y se durmieron
la' ntano'j chi jaaj cha'. todos.
Toq xuujaq ja ruka'yib'aal Eran las 12 de la noche cuando
roochooch,ee k'o la ka'winaq utiiw escucho que alguien estaba en el
xkisutij kii' chi riij ja kaxoon , k'ajk'a corredor.
ri' xkeemaaj rusiliik k'in xkipasak'ayiij Cuando abrió la ventana habían
cha', ja k'a ti chikop, xerutarab'eej eel dos coyotes que rodearon la caja
cha', keeri' xub'aan xmelooj chik juutiij después empezaron a mover la
pa k'iche'laaj. caja y le dieron la vuelta y el
coyotitor fue detrás de los dos
coyotes, entonces así paso cuando
el coyotito regreso de nuevo al
bosque.

JA CH'OOY K'IN JA TIX EL RATÓN Y EL ELEFANTE


Chi paan jun ti k'achelal k'o jun ti En una montaña vivía un ratón
ch'ooy ja nij chichi wi' utz nuutz'at que siempre le gustaba jugar con
nejtz'ani kuk'iin ja taq chikop, jari' ja ti los animales, él es el más pequeño
chikop qas ti koli chikikajol chik jule' de los ratones, pero él no le
ch'oyaa' chik, ja jaa' ma tu ya' rii' chee importaba, una vez el ratoncito se
ja ri' chixatino'y, xub'an jutij xrijl jun encontró con un elefante gigante,
chikop qas nim ja ruub'ii' tix, ja ti el ratoncito quería jugar con ese
ch'ooy xrajb'eej xejtz'anta ruuk'in ja elefante pero lo malo que tiene ese
tix, ja tix maxrojb'eej ta xejtz'an elefante no le gustaba jugar con
ruuk'iin ja ch'ooy piki xa tino'y, ja ti animales pequeños. El ratoncito
ch'ooy qas xb'ij chee ja tix ke tejtz'an insistía jugar con el elefante pero
ruuk'in ja tix ja nij maxrob'eej ta wi', ja no quería, el ratoncito llorando
ti ch'ooy qas nooq'i emeloj chirochooch regresó a su casita porque el
piki maxejtz'anta ja tix ruuk'iin, ja tix elefante no quería jugar con él, el
qas nim nuna' piki qas nim laj chikop. elefante se siente orgulloso
Pa julee' q'iij pon ja ri' ja tix xyawaji porque es un animal gigante.
k'in ma tukoch' chik ja tiyo'onik, ja ti Unos días después el elefante se
ch'ooy xk'uwaxaaj chi ja tix xachik enfermó, ya no aguantaba el
tujtz'iit chiriij chi nkami, xopon ja ti dolor que tenía. El ratoncito se
ch'ooy xk'axaaj che ja tix naq in tiya'on enteró de que el elefante está
chee' ja tix xb'iij chi ntiya'on jun rixkin, enfermo, rápidamente él se
ja ch'ooy xkuwaxaaj jari' xokolon arregló y se fue con el elefante,
parixkin ja tix alinaq k'in xeruwasaj to cuando llegó preguntó al elefente
jun aab'aj parixkin ja tix, k'ajk'ari' ja que es lo que le dolía, el elefante
tix xk'eje' ki'iil piki ja nitiya'on parixkin dijo que le dolía una parte de su
jari' ja jun aab'aj. oido, al escuchar eso el ratoncito
rapidamente entró en la oreja del
elefante y encontró una piedra, el
rantocito sacó la piedra y el
elefante ya se sentía bién porque
lo que le dolía en la oreja es la
piedra que había quedado en esa
parte.

LA NIÑA
JA TIXTEN
La niña de la mochila azul
Ko jun tixten jutiij nij rachab'iil b'i ja
siempre andaba con su hermanita
jun rnimaal k'in xa junan ne etz'ani toq
la menor y siempre jugaba juntas
xu b'an jutiij chaptaj ma jun yoobíil
con su hermanita y es asi como su
k'in maxb'e chita chapan jar ajtijaal
hermanita le agaro una
k'in ja jun yob'iil chapowi xa kowini un
enfermedad que no se podia
ya' chake julee chik ak'alaa k'in xa jari
curar y la niña queria irse a la
jun yoob'iil kamsaneel ja jawi jun tixten
escuela pero la enfermedad que le
k'in jar arjaa jar junaa 12 k'in ja jun
causaba daño era muy contagioso
chalaal chik jari 15 ja tir junaa k'in ja
y es por eso que ya no siguio irse
jun ti rachab'iil max rajo chita b'e ja
a la clase y fue asi cuando la niña
chapan jar ajtijaal k'in ja ru tee k'in
a los 12 años se murio y su
rtata xkib'ijtre ja chi ti b'ena ja
hermana la mayor lloraba mucho
chapaan jar ajtijaal k¿in maxb'e chita
y dia tras dia porque extrañaba
ja chapaan jar ajtijaal.
mucho a su hermanitay fue asi
Ja k'a toq k'ule'e ja tixten jaralaa ja xu
que la hermana mayor de la
kam xi b'iij chi na tre ja chi ti majana
difunta niña ya nunca salio de la
jar chapaan jar ajtijaal k'in jar arjaa xu
calle porque ya no tenia con quien
ch'ek ja tijooneel ki sin jar ak'alaa k'in
andar y ya notenia con quien
jar chajiil koli jun rachab'iil pajun
jugary es asi que la hermana
tijoneel la jaay k'in jar xqayiil jar alaa
mayor perdio a su hermanita por
samajchapaan ja b'atri samjwi ja jun
una enfermedad y ella tenia 15
rachab'iil, ja b'atri ntzujuxwi jun
años cuando se murio su
samaaj.
hermanita y ella ya no queria irse
al colegioy ella cursaba tercero
basico y ese año ganaba cuando se
murio su hermanitay fue asi como
la joven ya no siguió el estudio
por esa misma causay la mama
siempre le insistia de seguir
estudiando.
Y la hermana mayor cuando se
caso con un muchacho que era
perrito contador al casarse por
un año le ofrecieron tambien que
estudiara y que su marido le
pagara todo los gastos que se
hiciera para salir avante y para
poder alcanzar sus metas
propuesta para poderse ayudarse
el la casa y ella termino el estudia
se graduo de maestra y su marido
tenia un conocido en donde el
colegiose ofrecia un a plaza que se
queria una maestra bilingüe y esa
plaza le dieron a esa señorita y
fue asi que se pudieron ayudarse .

Rimas

1.- Ni hual choca in ni hual icnotlamati


zan ca anicnihuan azo toxochiuh on
¿ma ye ic ninapantiuh can on Ximohuayan?
Nihuallaocoya.

Traducción:
Aquí me pongo a llorar me pongo triste. Soy sólo un cantor
Vean, amigos míos acaso con nuestras flores
¿he de vestirme allá donde están los que no tienen cuerpo?
Me pongo triste.

2.- Quin ōctlamati noyōllo niccaqui in cuīcatl, niquitta in xōchitl


¡Māca in cuetlahuia in Tlālticpac!

Traducción:
Al fin comprendí mi corazón escucho el canto veo las flores
¡Que no marchiten en la Tierra!
3.- nimitstlasojtla inon tetlakauilili ma tlakatl ti tepetlakpayotl miyotl
nech katl tlalelchiualistli nech
neyoliximachilistli se sitlalxonekuili aikmikini itech nikampa tetonali

Traducción:
te amo esa es le herencia que me da tu persona. Eres cumbre de luz en mi existencia
y un reproche inefable en mi conciencia y una estela inmortal dentro de mi alma

También podría gustarte