Está en la página 1de 8

WATUCHIS. (Adivinanzas).

Los Watuchis o Adivinanzas son dichos populares en los que, la colectividad de los pueblos del Ande lo practican desde tiempos muy remotos, en
reuniones familiares, donde los padres preguntan a sus hijos u otros miembros de la familia y ellos responden en competencia; también se suele
practicar en reuniones sociales o grupos de personas como el caso de los velorios, cosechas, viajes, trabajos comunales, etc. donde los presentes hacen
las preguntas por turnos y los otros responden a ese llamado “ IMALLASÁ HAYKALLASÁ” “ASÁ”. Los watuchis describen algún objeto, animal o cosa y
estos son adivinados por los presentes. Los watuchis son especie de juegos familiares y amicales de mucho ingenio y chispa, donde se tienen como
objetivo entretener y divertir a los miembros de una familia “ayllu” o grupo humano. A demás, contribuyen al aprendizaje, la enseñanza de nuevos
vocabularios y la difusión de las tradiciones orales de un determinado pueblo.
Se Pregunta : ¿IMALLA QAIKALLASA? y responde ASA

Las adivinanzas o watuchis Todas ellas comienzan con las palabras “imalla qaykallasa”, en traducción libre equivalente al “adivina, adivinador”, a lo que
el interpelado contesta “asá” o: qué cosa?.

WATUCHIS Qawaykuq.
1. ¿Imalla haykallasa? (Vasinica)
¡Asallasa! 8. Uchuychalla runacha,
Sikillayta kuyuchiyqa, León hinaña wasita waqaychan.
Maykamapas risaqmi. (Candado)
(Tijera) 9. Tomascha maqta,
2. Machucha muqu wasacha Mariacha pasñapa hawanpi tusuchkan.
Coca achucha. (Tunaywan, maray) – (Batan)
(Rutuna)-(Segadera) 10. Kunkanta llapi llapiykuspan,
3. Chicpu simicha, Wiksanta kuchun.
Asnaq kakyacha. (Violin)
(siki) 11. Qamraqchu, ñuqaraqchu.
4. Chalchaka takicha, (chaki purispa) (pie al caminar)
Costilla gustucha. 12. Pampachapichu, altuchapichu.
(Espuelas) (puñuy) (sueño)
5. Chiqniriku kasqampi 13. Huk viuda warmi,
Paqla uma quedaron. Pichqa chiuchita uqllachkan.
(Sillkau) (Suqru) (zapato)
6. Hawan añallaw 14. Maqta kayninpi waytalla, rosaslla
Ukun achacahuw. Machu kayninpi sunajas siki.
(Tuna) ( Arveja)
7. Dunpas, duñapas
15. Chullalla uchku, 28. Muyuspa muyuspa chichukun.
Llapan qaripa munanan. (puchka)
(Poncho) 29. Huk kaspi, uchkuman.
16. Walichaykita qimpiykuspa, Qipiyuq yaykun ,lluqsimun hinalla.
Dalichakurusayki. (kuchara mikuyniyuq)
(Plátano) 30. Huk machaypi, puka bandera batichkan.
17. Lampin satin, lampin satin. (qallu)
(auhawan qaytu) 31. Qamraqchu, ñuqaraqchu wawqi.
18. Awhalla botonlla, siu. (chaki)
(challwa) 32. Kaylawnin, waklawnin urqu, chanpaychampay,
19. Altupi cruz, pampi suyturumi Chaupinñataq qalalla.
(Anka) (Sankay)
20. Yana wali, yuraq hustan. 33. Champa pura qaqunakun.
(Aqchi) (Ñawi chiqipra)
21. Ukun qari, hawan warmi. 34. Kamallata mastayqa, pisquyqa sayarinqam.
(Cura-sacerdote) (Sura- Jora)
22. Maria pasña ichu ichu ukunta 35. Ukun cruz, hawan cruz.
Vacata qatiramun. (Kurur- ovillo)
(Ñaqcha, chukcha, usa) 36. Kaspi chakicha ribosa sapacha.
23. Huk puka torocha, (Oveja)
piña piñacha. 37. Pukumun llapachan kallpanwan,
(Nina) (Brasa) mana samaspa.
24. Huk cristal platuchapi (wayra)
Charki takacha. (Sillu) (uña) 38. Rimaykukunampaq hurqukun,
Mana rimaykuspañataq hinalla pakcharayan.
(ruqu-sombrero)
39. Huk yana machaypi,
25. Tiyaykuspa qipiyuq Soldaduchakuna baleanakuchkan.
Hatariykun hinalla. (tuqtupi sara hamka)
(Misi) (Gato) 40. Runtuyta suquy champayanankama.
26. Huk musmuli, tawa tustuli (Mango)
Iskay warkuli. 41. Iskay uchkumanta,
(Allqu) yuraq velakuna wayurayamuchkan.
27. Wayquta rin hinalla, (ñuti sinqamanta)
Hinaspa wiksayuq kutiramun. 42. Rini rin, kutini kutin.
(balde yakuyuq) (Llantuy sombra)
43. Lluchkay lluchkaycha, puka uyacha, 57. Tutayaqpi, mullkaspalla ustuchina.
Tawa sunquyuq. (Llave)
(Manzana) 58. Muchka chuñucha, winku ñawicha.
44. Huk urqullañam harkawan, (Kuchi)
wawqiywan tupanaypaq. 59. Qalchin qalchin, qulchin qulchin
(Ñawiwan sinqa) (Yaku)
45. Sikiyta pukuy, supiyta suquy. 60. Qaqakunapi chilar chilar.
(cigarro) (Anka)
46. Sikillanwan qullqi tarikuq. 61. Taratataylla kusikuywan wachakuq.
(manka-olla) (Wallpa)
47. Apukuna bolsillumpi waqaychan 62. Balalalaspan warmin qatikachaq.
Wackchakunñataq mana waqaychanchu, (Chivo)
winkatarunku. 63. Tutapas, punchawpas, kutututuylla.
(Ñuti) (Quwi kututu)
48. Qasqunpalla lluqan imamanpas. 64. Panyasqalla war waryaspa waqaq sipas.
(Culebra) (Tinya)
49. Yakuman chayan, nuyunchu. 65. Frazada qipi payacha qispiramun.
Rumiman chayan pakinchu. (Oveja)
(Llantuy) 66. Wakna pampapi quinua usurusqa.
50. Uchuychalla puka runacha, (Estrellas)
Piñapiñacha. 67. Allpallata kichayqa, maykamapas risaqmi
(Uchu) (Yaku)
51. Wakna pampapi, 68. Punchau aycha carga, tuta yana sepultura
Huk karka uya viejocha. (Usuta)
(Piña) 69. Tuta chichukun punchau wachakun
52. Wakna pampapi, kumfites hamka (Cama)
Mantilpe parten kisuyuq wischurayachkan. 70. Ichupa chawpinpi llamapa yupin.
(Quilla lucerukunawan) (Vagina)
53. Uchuychalla runacha, Kallpasapacha. 71. ¿Ima urun wiksaykita kachun?
(Estaca) (Yarqay)
54. Ñawisapacha tipi wiqawcha pawaspa wayuchakicha. 72. Tiyani tiyan, sayani sayan, purini purín
Waylis (avispa) (Llantuy)
55. Tanqa tanqacha. 73. Chullalla mankapi iskay clase mikuy timpuchkan
Aka tanqa (Escarabajo pelotero) (Runtu)
56. Achikyaykun, tutayaykun takistillan. 74. Chankachaykita kichay, walichaykita qimpichakuy mikukurusqayki
Chiwaku (zozal) (Humitas)
75. Frazada qipi payacha qispiramun 92. Quri wayqacha, manchapacha mana uqariy atina.
(Oveja) (Hampatu)
76. Rinrillayta kuyuchiyqa maykamapas risaqmi 93. Llapallan urqupa yawarnin?
(Tijera) (yacu o agua.)
77. Puka rumi mana uqariy atina 94. Yapuy ukulla waytaq.
(Nina) (Sankay)
78. Muquwasa machucha kirusapacha 95. Puka walichayta u yuraq walichayta, qimpiruwaspa
(Rutuna-Hoz) mikucharukuhuay
79. Auqallay ñawillay siw (Puka u yuraq tuna)
(Challwa-Pez) 96. Uchuychalla runacha piña piñacha
80. Machay ukupi puka toro (Uchu)
(Qallu) 100 Huk sachacha piña piñacha
81. Yana wayqapi miskillaña chia (Itana.)
((Higo, igus) 101 Mamam piñakun, wawan qasillachin.
82. Kirusapallaña warmi paqu chukcha (Manka, wislla)
(Choclo, chuqllu) 102 Waqcha, apu, kumuykachachiq
83. Cuyahuaspayquija, huayllushuaspayquija runtuyta lampiy. (Chuklla )
(Paltata rurun) 103 Uqi asno qaqasikinmanta wichayllataña qawachkan
84. Chaupi pampapi, yana uchkucha. (Wiskacha)
(Puputi-Ombligo.) 104 Muyuspalla chichukuq
85. Llaqtanmanta soltera rin, runapa llaqtanpi viuda quedaron. (Puchka)
(Manka- olla). 105 Urqupi qasapi, machukuna violinta kuchuchkan.
86. Aqallisapa paya, miskilla Waqaq. (Vicuña)
(Arpa) 106 Sikillayta kuyuchiy maykamapas risaqmi
87. Kunkanta llapin pupunpi tinkan (Las Tijeras)
(Guitarra) 107 Negro warakanakuchkan yana machaYpi
88. Tuta Kicharayan, punchaw Wichqarayan. (Sara Qamka)
(Zapato) 108 Imataq pampakunapi quri tinyacha
89. Pampaman chayan, rumiman wichin mana pakinchu, (Sulla)
yacuman chayaspañataq pakirun. 109 Sapatochantin mayu chimpaq
(El papel) (Kuchi)
90. Calamina wasicha qillu ukucha. 110 Ñampa qawampi, ñampa urampi, quri waskacha
(Runtu) (La culebra)
91. Punchaw espejo,tuta qarapunku. 111 Ichu capilla, purn beata
(Ñawi) (Yutu)
112 Ñampa qanam, ñampa uran, sipu payacha 128 Takiqkunapa wawa churinmi kani, pachayñataqmi tullumanta.
(Qampato) (Runtu)
113 Yawarlla suquq pirispispicha 129 Urqun urqun, puriq, yuraq allqu,
(Usa) (Puyu)
114 Sapa sapallan hatun qiwlla puyu ukunta pawan 130 Rintaq, Hamuntaq, kikillanmanta.
(avión). (Punku)
115 Ukun yuraq, hawan puka 131 Hawani, hawawan, mikuni, mikun
(manzana). Qaqcharuptiki pasakun, rimaq kaspaqa mañakurusunkimancha.
116 Hawan qillu, ukuntaq yuraq (Allqu)
(plátano). 132 Achkallana runakuna yakuman yaykun chumpintin,
117 Hawan pukaqillu, ukun pukaqillu Lluqsimunkuñataq manaña chumpiyuq.
(durazno). (Quinua)
118 Huk pasñacha waranta chutikun, miski mikuchikunampaq 133 Waranqampi mikunku mana simiman huntanchu.
(habas). (Kinuwa)
119 Qalapampapi wiñapu uchkucha. 134 Tapuway willasayki, mana takuspaqa manaya yachankichu.
(puputi). (Libro)
120 Kayllapi suyaway kunallan muyuramusayk 135 Warma kayninpi tawa chaki, hatunyasqampi iskay chaki,
(Chumpi) machuyasqampi kimnsa chaki.
121 Sumaqllaña qiru chupayuq kani. (Runa)
Pukapipas, qillupipas, qumirpipas kanitaq.
Simikiman apaykuwaptiki qa, supaytapis rikurachisaykim. 136 Yuraq yuraq wawacha, quri chukchacha, achkallana pañalwan
(Uchu)n queso blanco está tirado wankisqa.
122 Kawsaptinchik sumaqllataña, llamkan, wañukuspaqa kuskanchik (Chuqllu)
ripukuncik. 137 Mamanpa hawanpi, wawan tusuchkan.
(Sunqu) (Muchkawan qulluta)
123 Tuta wichqakun, puchaw qichakun, imatapas llapchachkan. 138 Takistin ruwawan, waqastiN rantiwan, ukuyman yaykuruspaqa
(Maki) rikuwanñachu.
124 Warmikuna hukwan tupakuptin sutiyta churan, maña huchaypi. (Almapa cahunnin)
(Luwchu-Venado) 139 Qampas qalalla, ñuqapas qalalla quchparachinakunsun.
125 Ima urutaq, wiñarinraq, chintipakunraq (Tunaywan maray)
(Kuika) 140 Ristin saqistin: Yupi.
126 Munarin wiñamun, mana munaspañataq chintipakuykuspa 141 Wak machay ukumanta puka wifala watimuchkan:
puñukun. (Qallu.)
(Qaripa Qarikaynin) 142 Tutan qara punku, punchaw ispihu:
127 Palta siki, llañu kunka (Ñawikuna)
(Yutu)
143 Camaypichu icha qinallapichu: 160 Altunta hamuq turu, pampapi kuchi
(PUÑUY.) AKA TANQA.
144 Puka machaymanta qusñi turu Iluqsimuchkan: 161 uqi turucha lucu lucucha
(ÑUTI) UKUCHA.
145 Uchuychalla kuytirucha: 162 Llapa runapa manchakunan hatun lliuqa
(SUPI) Culebra.
146 Qaqa waqtapi iskay puyñukuna warkurayachkan: 163 Tras tras chakicha frasada cargada
(ÑUÑUKUNA). UWIKA.
147 Ñuqallaywanmi runa kanki maypipas: 164 Llapan pisqupa riynin
(SIMI). WAMAN. halcon
148 Iskay urqumantam quni yaku lluqsimuchkan: 165 Huk timpu musuyan, huk timpu machuyan
(YAKU ISPAY) MAQTA URU.
149 Uyarinku piru mana rikunchu: 166 Amam tupaykullawankichu tinpurullaymanmi
(RINRI). SISI.
150 Pitaq willan wiksaman wisita kasqanta: 167 Lastimaya mana runachu kani, wak mikusqan mikuykunaypaq.
(TUNQUCHU). ALLQU.
151 Puka machaypi yuraq sarakunan: 168 Intirisraykullam qukuwanki vuluntadwan.
(KIRUKUNA). KUCHI.
152 Hatun runtu qara ukunpi imay mana 169 Rimaysapa runa, virdi pantalunniyuq, puka chukuyuq
sisi timpuchkan uray sinqa hanay sinqa: Loro-QAQI
( PACHAPI RUNA. ) 170 Sida camallapi puñuq
153 Pitaq chay mana wañurachiptiki mana LLIKA URU- araña
confurmi kaq: 171 Mana allin kaspaykiqa ñuqata valikuway suirtiki cambiananpaq:
(YARQAY). QAMPATU.
154 Wasin wasin puripakuq, mikupakuq, tusupakuq: 172 Tutan tutan linternachanwuan purikuq
(MAQTA RUNA). QARACHUPA.
155 Maypipas runapa qipallampi: 173 Uman achachaw, chankan añañaw
(USA). WAKA.
156 Sikinpi miskiyuq: 174 Llaqta mana calliyuq.
(ABEJA) Panal de abejas.
157 Wayqun wayqun chamisirucha: 175 Yana wayaqachapi chiya huntay huntaycha
(SIS)I. HIGO.
158 Chullalla mankapi iskay clasi mikuy 176 Yana payacha, sipuy sipuycha sikichampas qimpisqacha.
RUNTU. PASAS
159 Maman tamburiru, wawan pinturiru, taytan curnitiru: 177 Virdi cajapi, yuraq sabanaspi nigrucha puñuchkan
WALLPA, CHIWCHI, UTULU. PAQAY
178 Walichanta qinpiykuspa dalichakurusaky.CAPULI. tupaykuptipas uyanta wischuspa qiparinanmi kani: MIKUNA
179 Achka cuartu mana punkuyuq. AKAWAN.
SUQUS. 202 Llapa runapa manchakunan supaypa wawan: BOMBA ATOMICA.
180 Plazata rini sumaq niñachata rantini, kuska kutimuni, paywan 203 Ukun taqlalayaq, hawan miski wa,qaq: VIOLIN.
waqan 204 Llapallan laqta qayaykachakuq: CAMPANA.
CEBOLLA. 205 Iskay wawqintin kuskalla purinku, kuskalla machuyanku. llumpay
181 Kan kirun, kan sapran, piru mana mikukunchu machukuna kaptin ñawichanku kichakun: UQUTAKUNA. usuta
CHUQLLU. 206 Hatun rupaq: INT1.
182 Puka pulliracha, qumir muntiracha. 207 Muyuspalla muyuspalla chichukuq: PUCHKATILLU.
FRESA. 208 Pampaman chayan pakinchu, yakuman chayan pakikurun: PAPEL.
183 Uchuychapi tiksi runtucha, hatunnimpi qala runtu 209 Rawpa rin, ñawpa rin, qipa rin, qipa rin: PUNKU.
SANKAY. 210 Llapa urqupa vinan: MAYU.
184 Chipru pasña virdi pachayuq yuraq yana sun.quyuq 211 Allpa ukupi timblur: WATYA.
CHIRI MUYA. 212 Wak pampapi quri lasucha mana qqqarikuq: HATUN ÑAN.
185 Aycha qarayta llustispa llapaykichik mikuwankichik carretera
PAPA. 213 Mana raprayuq pawan, mana qaliuyuq riman, mana chakiyuq
186 Llapan qurapa riynin. purin: QILLQA.
RUDA. 214 Tutan aycha qipi, punchaw ,qata carga: KWWITU Catre.
187 Punchullata mastayqa pisquyqa sayarin$qam: SURA. 215 Huk uchkuta yaykuspan iskay uchkuta lluqsimun: WARA.
188 Llulluchampi wayta, qatunchampi virdi, musuyaynimpi apuka, 216 Largu v~aska mana pataray atina: ÑAN.
machuyaynimpi yana intiru sipu: GUINDA. 217 Wawan qaparkachachkan, maman chutarayachkan: CHAKA
189 Miski qillu yakucha uma muyuchiq: CHICHA. MAYUNTIN.
190 Tawa chakicha, iskay ñawicha asnaq sikicha: CARRO. 218 Akayta mikuy, uqitiyta puruy: NINA MANKANTIN.
191 Sikillayta tanqaway maykamapas risaqmi: KAPTANA. 219 Chayamuspan kusichin runakunata, ripukuspan waqachin: PARA.
192 Imach kanman barril mana sikiyuq: SIW. anillo 220 Tinki tinki cadina llapa imata apachkan ,qaparkachastin: TRIN.
193 Yarqata kichay maykamapas risaqmi: YAKU. 221 Ruwaqniy rikun, churakuqnin mana: AYA PACHA. mortaja
194 Pachapa churnpin: TURU MANYA. Arco iris 222 Mana mikuq, mana pachakuq, takiylla takikuq: RADIU.
195 Hatun ,qochapa ukumpi runa apaq: SUBMARINO. 223 Mana ñuqa kaptiya,qa sinqaykitapas sarukuwaqcha: AKCHI. luz
196 Maman rin tarinchu, wawan rin tariramun: NAQCHA. 224 Iucalitumanta más hatun, piru mana llasaq: PUYU.
197 Chunniq pampapi cunfiti qamkacha: QUYLLURKUNA. 225 Llapan urqupa chumpin: ÑAN.
198 Wakchapapas apupapas sikin qawaq: AKANA. 226 Wak pampapi yuraq Sara maqchirayachkan partin quisuyu,q:
199 Kurku Machucha virdi kirucha: RUTUNA. KILLA QUYLLURNINTIN.
200 Azul pampapi partin tanta wischurayachkan: KILLA. 227 Mana nunca tukuq: YAKU.
201 Apupapas, wakchapapas, sipaspapas, payapapas, warmipapas, 228 Arriglaykuway maykamapas apasqaykim: UQUTA
machupapas ancha munananmi karqani, kunanñataq ñawinman
229 . Donpas, duñapas qawaykariq. ISPAKUNA PUSULLO – VASIN.
230

También podría gustarte