Está en la página 1de 85

2

Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022


V o t o E s t u d ia n t il
Plebiscito Constitucional Chile - 2022
Cudernillo Pedagógico

CIVIX
Taylo r G u n n - Pre sid e n te

Voto Estudiantil Chile


Fe lip e Pim e n te l - C o o rd in ad o r G e n e ral

Autoras
M . C o n su e lo Re b o lle d o Re b o lle d o – Ed u c ad o ra y M ag íste r e n G e stió n y Lid e razg o Ed u -
c ac io n al
San d ra A c e ro Pu lg arín – O fic ial d e Fo rm ac io n e s C IVIX C o lo m b ia
Kizz y C astro Jim e n e z – D o c e n te p artic ip an te e n Vo to Estu d ian til 2018 y 2019 C o lo m b ia
A le xia Vásq u e z Pin o – So c ió lo g a y G e sto ra Vo to Estu d ian til C h ile
M aría-Jo sé C ru z Vale n zu e la – Po litó lo g a y G e sto ra Vo to Estu d ian til C h ile

Coordinación editorial
Fe lip e Pim e n te l – C o o rd in ad o r G e n e ral Vo to Estu d ian til C h ile
A n n e M arie Lu ssie r - A d m in istrad o ra d e Pro ye c to s - Latin o am é ric a, C IVIX C an ad á

Corrección de estilo
H e n ry C astañ e d a C am ac h o

Diseño y diagramación
M ó n ic a N ajar - M N Talle r G ráfic o Ed ito re s

Impreso por:
D IM PREN LTD A

h o lac h ile @ c ivix.c a


vo to e stu d ian til.c l
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

San tiag o - C h ile


2022

Este d o c u m e n to se re alizó c o n e l ap o yo fin an c ie ro d e G lo b al A ffairs C an ad a, e n e l m arc o d e l p ro ye c to


“C o u n te rin g D isin fo rm atio n w ith in C ivic Ed u c atio n 2021-2023”

3
G r a c ia s

G rac ias p o r e n tre g ar y o fre c e r la o p o rtu n id ad a su s e stu d ian te s d e p artic ip ar e n e sta e xp e rie n c ia
e d u c ativa q u e le s ac e rc a a u n o d e lo s e ve n to s e le c to rale s m ás im p o rtan te s q u e h an su c e d id o e n C h ile :
e l Ple b isc ito C o n stitu c io n al 2022. Sab e m o s q u e e l se g u n d o se m e stre d e l añ o e sc o lar e s u n a é p o c a d e
m u c h a d e m an d a lab o ral, y valo ram o s p ro fu n d am e n te e l tie m p o q u e e stá d e d ic an d o al d e sarro llo d e l
p ro g ram a e n su e stab le c im ie n to e d u c ac io n al.

Vo to Estu d ian til e s u n a m aravillo sa o p o rtu n id ad d e ap re n d izaje p ara su s e stu d ian te s. Evalu ac io n e s
in d e p e n d ie n te s re alizad as al p ro g ram a a e sc ala in te rn ac io n al h an c o n firm ad o su im p ac to p o sitivo e n
las y lo s jó ve n e s: e n su c o n o c im ie n to y c o m p re n sió n so b re e l g o b ie rn o y lo s p ro c e so s e le c to rale s, a la
ve z q u e d e sp ie rta u n m ayo r in te ré s e n e l d e b ate p o lític o, d e sarro lla u n a m e jo r ac titu d h ac ia la p artic i-
p ac ió n d e m o c rátic a y u n a m ayo r p ro b ab ilid ad d e e je rc e r su d e re c h o al vo to d e m an e ra c o n sc ie n te e
in fo rm ad a al c u m p lir la m ayo ría d e e d ad .

El p ro g ram a tam b ié n o fre c e a las fam ilias la o p o rtu n id ad d e ap re n d e r so b re las e le c c io n e s y la p o lític a.


Sab e m o s q u e las y lo s e stu d ian te s lle van a c asa n u e vo s c o n o c im ie n to s y e n tab lan c o n ve rsac io n e s sig -
n ific ativas so b re d ive rso s te m as ab o rd ad o s e n e l au la. Le in c e n tivam o s a q u e am p líe e sto s m o m e n to s
d e ap re n d izaje y c o n vie rta e l p ro g ram a e n u n asu n to q u e trasc ie n d a la e sc u e la y q u e in vo lu c re a las
fam ilias d e su s e stu d ian te s.

N o se p re o c u p e p o r te n e r q u e u tilizar to d o e l c o n te n id o o p o r n o c o n tar c o n e l tie m p o n e c e sario , ya


q u e las c lase s y se c u e n c ias d id ác tic as q u e h e m o s d ise ñ ad o e n C IVIX so n ad ap tab le s a su s p lan ific a-
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

c io n e s y tie m p o d isp o n ib le. Se g ú n su s n e c e sid ad e s, p o d rá e sc o g e r e n tre las ac tivid ad e s p ro p u e stas


y p ro fu n d izar o ab o rd ar o tro s te m as d e sp u é s d e c ad a c lase. En c u e n tre e n Vo to Estu d ian til y e n su s
re c u rso s in su m o s valio so s e in n o vad o re s p ara e l d e sp lie g u e e n su e sc u e la d e lo s o b je tivo s c u rric u lare s
d e l c u rríc u lu m o fic ial lig ad o s a d e m o c rac ia y c o n stru c c ió n d e c iu d ad an ía.

In vite a m ás d o c e n te s, sin im p o rtar e l áre a ac ad é m ic a, a fo rm ar p arte d e e sta ap u e sta p o r la c o n stru c -


c ió n d e u n a g e n e rac ió n d e jó ve n e s q u e asu m e n su c iu d ad an ía d e m an e ra ac tiva, c rític a y re sp o n sab le .
D e ig u al fo rm a, le in stam o s a q u e in vo lu c re a su s e stu d ian te s d e m an e ra ac tiva y c re ativa e n e l d e sa-
rro llo d e l p ro g ram a e n su e stab le c im ie n to e d u c ac io n al, d e tal fo rm a q u e Vo to Estu d ian til se a m o vili-
zad o y d in am izad o p o r la c o m u n id ad e d u c ativa e n su to talid ad . Pu e d e c o n fo rm ar c o m ité s o g ru p o s
(e le c to ral, d e c o m u n ic ac io n e s, lo g ístic o, e n tre o tro s) y asig n ar re sp o n sab ilid ad e s p ara fo m e n tar e l
se n tid o d e p e rte n e n c ia d e las y lo s jó ve n e s c o n e l p ro g ram a.

4
Si tie n e c o n su ltas o su g e re n c ias, n o d u d e e n c o n tac tarse c o n e l e q u ip o d e Vo to Estu d ian til
C h ile p ara re c ib ir o rie n tac ió n .

Po r ú ltim o, n o s e n c an taría ve r fo to s o víd e o s d e la im p le m e n tac ió n d e Vo to Estu d ian til 2022


e n su e stab le c im ie n to e d u c ac io n al. C o m p ártalo s c o n e l e q u ip o d e C IVIX a travé s d e l c o rre o
e le c tró n ic o holachile@civix.cl o d e las re d e s so c iale s (Tw itte r, Fac e b o o k, In stag ram ) u tilizan d o e l
h ash tag #VotoEstudiantilChile

El equipo de Voto Estudiantil Chile

A g r a d e c im ie n t o s
Vo to Estu d ian til e s u n p ro g ram a d e C IVIX q u e se h a im p le m e n tad o d u ran te d ie c in u e ve añ o s
e n C an ad á c o n e l n o m b re Stu d e n t Vo te, y se h a e x te n d id o a C o lo m b ia h ac e c u atro añ o s. Este
2022 se im p le m e n tará la p rim e ra ve rsió n d e l p ro g ram a e n C h ile.

C IVIX e s u n a o rg an izac ió n sin fin e s d e lu c ro, n o p artid ista, d e d ic ad a a d e sarro llar y a fo rtale c e r
h ab ilid ad e s y h áb ito s d e c iu d ad an ía ac tiva e in fo rm ad a e n tre las y lo s jó ve n e s p o r d e b ajo d e la
e d ad d e vo tac ió n , e n e stab le c im ie n to s e d u c ativo s d e d ife re n te s d e p e n d e n c ias ad m in istrativas.

A g rad e c e m o s a las y lo s d o c e n te s y g e sto re s e d u c ativo s q u e, a lo larg o d e lo s añ o s, h an c o n -


trib u id o c o n su s id e as, c o m e n tario s y su g e re n c ias al d e sarro llo d e lo s re c u rso s p e d ag ó g ic o s d e
Vo to Estu d ian til e n C an ad á, C o lo m b ia y C h ile.

Este p ro g ram a c u e n ta c o n e l ap o yo fin an c ie ro d e G lo b al A ffairs C an ad a e n e l m arc o d e l p ro -


ye c to “C o u n te rin g D isin fo rm atio n w ith in C ivic Ed u c atio n 2021-2023”.

Aviso de derechos de autor


Este re c u rso e s p ro p ie d ad d e C IVIX . Las p ág in as d e e sta p u b lic ac ió n p u e d e n se r re p ro d u c id as
lib re m e n te c o n fin e s e d u c ativo s, sie m p re q u e se re c o n o zc a la au to ría d e C IVIX .
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

5
T a b la d e
c o n t e n id o s
C ó m o u sar e ste c u ad e rn illo......................................................................................................................................... 7

Ru tas d e ap re n d izaje....................................................................................................................................................... 8

C o n sid e rac io n e s p o r e l C O VID -19 ............................................................................................................................. 9

A n te s d e e m p e zar ........................................................................................................................................................ 10

Evalu ac ió n d e l im p ac to d e Vo to Estu d ian til e n su e stab le c im ie n to e d u c ac io n al............................. 12

U n id ad I. D e m o c rac ia y Siste m as d e G o b ie rn o................................................................................................ 14

U n id ad II. Partic ip ac ió n c iu d ad an a......................................................................................................................... 22

U n id ad III. Fo rm as d e Estad o..................................................................................................................................... 30

U n id ad IV. ¿Q u é e s u n a c o n stitu c ió n y c ó m o su rg ió e l ac tu al p ro c e so c o n stitu ye n te ?................. 38

U n id ad V. C o n stitu c io n e s: sim ilitu d e s y d ife re n c ias. Y tú , ¿q u é e sp e ras?.............................................. 48


Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

U n id ad VI. C iu d ad an ía in fo rm ad a .......................................................................................................................... 60

U n id ad VII. Pro c e so d e vo tac ió n ............................................................................................................................. 66

U n id ad VIII. A n álisis d e lo s re su ltad o s e le c to rale s........................................................................................... 74

G lo sario ............................................................................................................................................................................. 80

Re fe re n c ias ...................................................................................................................................................................... 82

6
C ó m o u s a r e s t e c u a d e r n illo
Este re c u rso fu e d ise ñ ad o c o n e l p ro p ó sito d e fac ilitar la lab o r d e las y lo s d o c e n te s p ara tra-
b ajar e n la sala d e c lase s te m as re lac io n ad o s c o n la d e m o c rac ia, e l g o b ie rn o, la C o n stitu c ió n y
lo s p ro c e so s e le c to rale s, y así fo rtale c e r las c ap ac id ad e s y h ab ilid ad e s d e su s e stu d ian te s e n e l
e je rc ic io d e su c iu d ad an ía d e u n a m an e ra c rític a, ac tiva, re sp o n sab le e in fo rm ad a.

Las c lase s se c o m p le m e n tan u n as c o n o tras, p e ro tam b ié n p u e d e n u tilizarse c o m o ac tivid ad e s


in d e p e n d ie n te s se g ú n las n e c e sid ad e s d e c ad a c u rso y d e la d isp o n ib ilid ad d e tie m p o c o n la
q u e c u e n te n . C o n su lte las r u t a s d e a p r e n d iz a je su g e rid as p ara se le c c io n ar las ac tivid ad e s
m ás ap ro p iad as e n fu n c ió n d e l tie m p o q u e d isp o n g a p ara d e sarro llar e l p ro g ram a e n su e sc u e -
la.

C ad a u n id ad se h a d e sarro llad o c o m o u n a p lan ific ac ió n d e c lase, m e d ian te la sig u ie n te e stru c -


tu ra:

Objetivos de aprendizaje: c o n o c im ie n to s y c o m p e te n c ias c o n c re tas q u e se e sp e ra q u e las y lo s


e stu d ian te s h ayan ad q u irid o a p artir d e las ac tivid ad e s re alizad as e n c ad a le c c ió n .
Recursos sugeridos: se le c c ió n d e m ate riale s d ise ñ ad o s e sp e c ífic am e n te p ara la le c c ió n , y q u e
fac ilitan a e l o la d o c e n te e l d e sarro llo d e las ac tivid ad e s.
Ayuda memoria: c o n te x tu alizac ió n so b re la te m átic a p rin c ip al d e la le c c ió n , d e m o d o q u e las y
lo s d o c e n te s te n g an la o p o rtu n id ad d e d e sarro llar m e jo r las ac tivid ad e s p ro p u e stas.
Conceptos clave: d e fin ic io n e s d e lo s p rin c ip ale s c o n c e p to s q u e se re q u ie re n p ara ab o rd ar y
d e sarro llar la c lase.
Propuesta didáctica: c ad a c lase se h a d ivid id o e n tre s e tap as. Se an im a a la o e l d o c e n te a se le c -
c io n ar las e strate g ias y las h e rram ie n tas d e ap o yo q u e fu n c io n e n m e jo r e n su c u rso y p ara su
d isp o n ib ilid ad d e tie m p o.

• Inicio: ac tivid ad d e ap e rtu ra su g e rid a, d ise ñ ad a p ara d e sp e rtar in te ré s p o r e l te m a y la c lase .


• Actividad principal: se rie d e d in ám ic as y p re g u n tas o rie n tad o ras q u e fac ilitan a las y lo s
e stu d ian te s la c o m p re n sió n d e lo s c o n c e p to s e se n c iale s y e l d e sarro llo d e las c o m p e te n c ias
c lave.
• Cierre: p re g u n tas fin ale s p ara re su m ir y re fle xio n ar ac e rc a d e lo ap re n d id o e n c lase.

Para complementar: su g e re n c ias d e ac tivid ad e s c o m p le m e n tarias p ara p ro fu n d izar lo ab o rd ad o


d u ran te la c lase.
Hoja de trabajo: d ise ñ ad as p ara e l d e sp lie g u e d e las ac tivid ad e s su g e rid as, tan to e n c lase c o m o
e n ac tivid ad e s c o m p le m e n tarias.
Anexos: o rie n tac io n e s y/o m ate rial d e ap o yo o rie n tad o a p ro fu n d izar lo s c o n te n id o s y ac tivid a-
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

d e s d e la u n id ad .

7
R u t a s d e a p r e n d iz a j e
C IVIX h a d ise ñ ad o tre s ru tas d e ap re n d izaje q u e p u e d e n se r ad o p tad as p o r las y lo s d o c e n te s d e ac u e r-
d o c o n la d isp o n ib ilid ad d e tie m p o q u e d isp o n g a p ara im p le m e n tar e l p ro g ram a.

Estas ru tas p ro p o n e n las c lase s m ín im as q u e d e b e rían im p le m e n tarse p ara q u e las y lo s e stu d ian te s
ad q u ie ran lo s c o n o c im ie n to s e se n c iale s p ara p artic ip ar d e m an e ra c o n sc ie n te e in fo rm ad a e n e l d ía d e
la p rác tic a e le c to ral, m o m e n to c u lm in an te d e Vo to Estu d ian til.

Ruta de aprendizaje corta


Esta ru ta e stá d ise ñ ad a p ara d o c e n te s q u e c u e n te n c o n tre s c lase s (d e 9 0 m in u t o s c a d a u n a ) d e
d isp o n ib ilid ad e n su s salas d e c lase p ara e l d e sarro llo d e las e xp e rie n c ias an te s d e l d ía d e la p rác tic a
e le c to ral e n su e stab le c im ie n to e d u c ac io n al. Es im p o rtan te q u e d e sp u é s d e l d ía d e la p rác tic a e le c to -
ral d e sarro lle la Un ida d VIII. An á lisis de los re su lt a dos e le ct ora le s.

L E C C IÓ N 1 L E C C IÓ N 4 L E C C IÓ N 7
R u ta co rta ¿Q u é e s u n a C o n sti- Pro c e so d e
3 le c c io n e s D e m o c rac ia tu c ió n y c ó m o su rg ió vo tac ió n
y Siste m as d e e l ac tu al p ro c e so
G o b ie rn o c o n stitu ye n te ?

Ruta de aprendizaje intermedia


Esta ru ta h a sid o d ise ñ ad a p ara d o c e n te s q u e c u e n te n c o n se is c lase s (d e 9 0 m in u t o s c a d a u n a ) d e
d isp o n ib ilid ad e n su s salas d e c lase p ara e l d e sarro llo d e las e xp e rie n c ias an te s d e l d ía d e la p rác tic a
e le c to ral e n su e stab le c im ie n to e d u c ac io n al. Es im p o rtan te q u e d e sp u é s d e l d ía d e la p rác tic a e le c to -
ral d e sarro lle la Un ida d VIII. An á lisis de los re su lt a dos e le ct ora le s.

L E C C IÓ N 1 L E C C IÓ N 4 L E C C IÓ N 5 L E C C IÓ N 6 L E C C IÓ N 7
R u ta
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

in t e r m e d ia D e m o c rac ia ¿Q u é e s u n a C o n stitu c ió n C o n stitu c io n e s: sim i- C iu d ad an ía Pro c e so d e


5 le c c io n e s y Siste m as d e y c ó m o su rg ió e l ac tu al litu d e s y d ife re n c ias. in fo rm ad a vo tac ió n
G o b ie rn o p ro c e so c o n stitu ye n te ? Y tú , ¿q u é e sp e ras?

Ruta de aprendizaje completa


Esta ru ta e s p ara d o c e n te s q u e c u e n te n c o n d isp o n ib ilid ad d e tie m p o p ara e l d e sp lie g u e d e to d as las
u n id ad e s an te s d e l d ía d e la p rác tic a e le c to ral e n su e stab le c im ie n to e d u c ac io n al.

L E C C IÓ N 1 L E C C IÓ N 2 L E C C IÓ N 3 L E C C IÓ N 4 L E C C IÓ N 5 L E C C IÓ N 6 L E C C IÓ N 7 L E C C IÓ N 8
R u ta
c o m p le t a D e m o c rac ia Partic ip ac ió n Fo rm as d e ¿Q u é e s u n a C o n stitu c io n e s: C iu d ad an ía Pro c e so d e A n álisis d e
8 le c c io n e s y Siste m as d e C iu d ad an a Estad o C o n stitu c ió n y c ó m o sim ilitu d e s y in fo rm ad a vo tac ió n lo s re su ltad o s
G o b ie rn o su rg ió e l ac tu al p ro c e so d ife re n c ias. Y tú , e le c to rale s
c o n stitu ye n te ? ¿q u é e sp e ras?

8
C o n s id e r a c io n e s p o r e l C O V I D -1 9
So m o s c o n sc ie n te s d e q u e la p an d e m ia p o r e l C O VID -19 h a g e n e rad o alg u n o s c am b io s e n e l
fu n c io n am ie n to d e lo s e stab le c im ie n to s e d u c ac io n ale s, e n las d id ác tic as y e n las p rác tic as d e
e n se ñ an za. Le re c o m e n d am o s se g u ir lo s Pro to c o lo s d e Pre ve n c ió n y Se g u rid ad San itaria e n
c o n te x to s e d u c ac io n ale s d e l M in iste rio d e Ed u c ac ió n .

A d e m ás, C IVIX h a re c o p ilad o alg u n as c o n sid e rac io n e s p ara im p le m e n tar las ac tivid ad e s d e l
p ro g ram a. A c o n tin u ac ió n , e n c o n trará u n a lista d e p o sib le s ad ap tac io n e s p ara te n e r e n c u e n ta
al d e sp le g ar las se sio n e s e n la sala d e c lase s:

- Re alic e d e b ate s q u e in vo lu c re n a to d o e l c u rso, e n ve z d e trab ajar e n p are jas o e n g ru p o s


p e q u e ñ o s. Si las ac tivid ad e s su g ie re n e l trab ajo e n g ru p o s, g aran tic e e l d istan c iam ie n to
físic o e n tre su s e stu d ian te s.
- G o o g le D o c s, G o o g le Jam b o ard y ap lic ac io n e s d e m e n saje ría c o m o W h atsA p p o Te le g ram
p u e d e n u tilizarse p ara e l trab ajo c o lab o rativo y e l d e sarro llo d e lo s d e b ate s.
- A p ro ve c h e, si e s n e c e sario , lo s re c u rso s d ig itale s d e sarro llad o s p o r C IVIX p ara fac ilitar e l
ap re n d izaje a d istan c ia.
- H ag a u so d e las p lan tillas d ig itale s d isp o n ib le s p ara to d as las h o jas d e ac tivid ad e s d e e stu -
d ian te s q u e se e n c u e n tran e n e ste re c u rso. C o n su lte la se c c ió n Re c u rso s Pe d ag ó g ic o s e n la
p ág in a w e b d e Vo to Estu d ian til.
- En lo p o sib le, ase g ú re se d e c o n tar c o n su fic ie n te s m ate riale s d isp o n ib le s p ara re d u c ir la
n e c e sid ad d e c o m p artirlo s e n tre las y lo s e stu d ian te s.

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

9
A n te s d e e m p e za r
La c o n stru c c ió n d e c iu d ad an ía se b asa e n la p re m isa d e q u e e s c arac te rístic a d e lo s se re s h u m an o s e l
vivir e n so c ie d ad . En e ste se n tid o, lo s e stab le c im ie n to s e d u c ac io n ale s re p re se n tan u n e n to rn o p rivile -
g iad o e n e l q u e las y lo s c iu d ad an o s/as ap re n d e m o s y p o n e m o s e n p rác tic a las h ab ilid ad e s n e c e sarias
p ara re lac io n arn o s c o n o tras p e rso n as, e m p atizar c o n d ive rso s p u n to s d e vista y ac e rc arn o s a o tras
fo rm as d e p e n sar y vivir.

D u ran te e l d e sarro llo d e las se sio n e s d e Vo to Estu d ian til e s p o sib le q u e e n e l au la su rjan c o n ve rsac io -
n e s e n las q u e se p re se n te n d ife re n te s p u n to s d e vista, y e n o c asio n e s o p in io n e s an tag ó n ic as. Po r e llo ,
e s vital q u e e l o la d o c e n te c u e n te c o n h ab ilid ad e s p ara m o d e rar e l d iálo g o e n tre las y lo s e stu d ian te s.
En la fac ilitac ió n d e las c o n ve rsac io n e s, e l o la d o c e n te n o d e b e rá to m ar p artid o p o r u n a u o tra p o stu ra
p re se n tad a, n i in vo lu c rar su s te n d e n c ias p o lític as e n e l d e sarro llo d e las ac tivid ad e s su g e rid as. Re c u e r-
d e q u e Vo to Estu d ian til b u sc a q u e las y lo s jó ve n e s d e sarro lle n c ap ac id ad e s, h ab ilid ad e s y c rite rio s
p ara to m ar su s p ro p ias d e c isio n e s e n p o lític a.

A c o n tin u ac ió n , p re se n tam o s tre s h e rram ie n tas fu n d am e n tale s p ara g aran tizar q u e e l d e sarro llo d e l
p ro g ram a p ro p ic ie e l re sp e to e n las au las e n las q u e se im p le m e n te e l p ro g ram a.

Enfoque de género
La in c o rp o rac ió n d e la p e rsp e c tiva d e g é n e ro e n la im p le m e n tac ió n d e las se sio n e s e s c ru c ial p ara
p ro m o ve r la p artic ip ac ió n e n ig u ald ad d e c o n d ic io n e s, e le m e n to fu n d am e n tal p ara u n a id e a ro b u sta
d e d e m o c rac ia.

A lg u n as re c o m e n d ac io n e s p ara in c o rp o rar e sta p e rsp e c tiva e n e l au la:

- Evite lo s e ste re o tip o s d e g é n e ro. En c aso d e n o tar la p re se n c ia d e e ste re o tip o s d e g é n e ro e n su


p rác tic a o e n o b se rvac io n e s d e las y lo s e stu d ian te s, d e b e se r c ap az d e visib ilizarlo s y p ro b le m ati-
zarlo s c o n sid e ran d o lo s c o n te n id o s p ro p u e sto s.
- La p artic ip ac ió n e n la sala d e c lase s tam b ié n tie n e se sg o s d e g é n e ro, d e m an e ra q u e le s p e d im o s
p ro m o ve r la p artic ip ac ió n e q u itativa d e su s e stu d ian te s d u ran te las ac tivid ad e s.
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

- Para la c o n stru c c ió n o se le c c ió n d e l m ate rial e d u c ativo d e ap o yo se p u e d e n c o n sid e rar e stas re c o -


m e n d ac io n e s:
- se le c c io n e te x to s n o se xistas.
- p re fie ra au to ras o se le c c io n e d e m an e ra p aritaria.
- u tilic e fo to g rafías y re c u rso s visu ale s q u e re fle je n la d ive rsid ad d e id e n tid ad e s y e xp re sio n e s d e
g é n e ro. Po n g a e sp e c ial ate n c ió n e n q u e é sto s n o re p ro d u zc an n i re fu e rc e n e ste re o tip o s se xistas
o m ac h istas.
- Pro c u re re sg u ard ar la u tilizac ió n d e l le n g u aje in c lu sivo : n iñ as y n iñ o s, las e stu d ian te s y lo s e stu d ian -
te s, e n tre o tro s.
- In ic ie la p rim e ra se sió n p re g u n tan d o p o r e l p ro n o m b re c o n e l q u e se sie n te n m ás c ó m o d as y c ó -
m o d o s.

10
In c ite a la re fle xió n p o r m e d io d e p re g u n tas. Eje m p lo :

- ¿El vo to sie m p re se h a e je rc id o p o r c iu d ad an as y c iu d ad an o s? ¿p o r q u é c re e n q u e e l d e re -
c h o al vo to tu vo u n d e sarro llo d e sig u al e n la h isto ria? ¿d e q u é m an e ra lo g ró re ve rtirse e sa
d e sig u ald ad ?
- ¿C re e n q u e fu e n e c e saria la c o n stru c c ió n d e u n a c o n stitu c ió n e n u n ó rg an o c o le g iad o p ari-
tario ?
- ¿La p artic ip ac ió n p o lític a se p u e d e e je rc e r e n ig u ald ad d e c o n d ic io n e s e n e l p aís? ¿C u ále s
so n las b arre ras e stru c tu rale s q u e lim itan las o p o rtu n id ad e s d e las m u je re s p ara p artic ip ar
e n la vid a p o lític a?

En c u alq u ie r c aso , e stas re c o m e n d ac io n e s p u e d e n se r ad ap tad as y n o tie n e n la p re te n sió n d e


se r u n listad o e xh au stivo d e la m ate ria.

Mural de acuerdos (Actividad principal de la Unidad I)


U n a d e las ac tivid ad e s su g e rid as e n la U n id ad 1 b u sc a q u e se e stab le zc a u n a se rie d e ac u e rd o s,
e n tre d o c e n te s y e stu d ian te s, p ara ase g u rar q u e la sala d e c lase s se a u n e sp ac io se g u ro, g aran -
te d e l re sp e to m u tu o y lib re d e ju ic io s an te la d ive rsid ad d e p o sic io n e s u o p in io n e s.

Para e llo, d isp o n g a d e u n m u ral visib le p ara to d o s y to d as, e in d iq u e d o s ac u e rd o s b ásic o s d e


e n trad a:
i) Re sp e tar las o p in io n e s d e las y lo s d e m ás.
ii) N o h ac e r ju ic io s so b re las p o sic io n e s d e las y lo s d e m ás c o m p añ e ro s/as.

Para in vitar a su s e stu d ian te s a c o m p le tar e l m u ral d e ac u e rd o s, p re g ú n te le s: ¿q ué co n sid era n


u sted es q ue n ecesita n p a ra sen tirse có m o d o s/a s h a b la n d o d e p o lítica ?

Eje m p lo s d e p o sib le s ac u e rd o s so n :
i) Prac tic ar la e sc u c h a ac tiva.
ii) Se r e m p átic o s c o n las y lo s d e m ás.
iii) Estar ab ie rto s al d iálo g o y a la arg u m e n tac ió n .

Tam b ié n p u e d e c o n se n su ar g e sto s c lave c o n sig n ific ad o s: le van tar u n p u ñ o e n se ñ al d e “h ac e r


sile n c io”, o u n g e sto su til e n c aso d e q u e u n a p e rso n a se sie n ta in c ó m o d a.
G aran tic e y p ro m u e va e n tre las y lo s e stu d ian te s q u e e sto s ac u e rd o s e sté n vig e n te s d u ran te
to d o e l d e sarro llo d e l p ro g ram a.

Comunicación no-violenta
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

La c o m u n ic ac ió n n o -vio le n ta e s u n a h e rram ie n ta d e sarro llad a p o r M arsh all Ro se n b e rg p ara


g e stio n ar e m o c io n e s y ab o rd ar c o n flic to s sin lle g ar a u n a m an ife stac ió n vio le n ta (físic a, ve rb al
o e m o c io n al).

11
La c o m u n ic ac ió n n o -vio le n ta tie n e c in c o p aso s:

1. D e te n e rse y re sp irar p ro fu n d o.
2. Exp re sar o b je tivam e n te –sin ju ic io s d e valo r– lo s h e c h o s q u e lle varo n al m ale n te n d id o, su c e so o
c o n flic to.
3. Exp re sar lo s se n tim ie n to s y e m o c io n e s q u e su rg e n a raíz d e l su c e so. Esto p e rm ite c o n stru ir u n
p u e n te d e d iálo g o y e m p atía e n tre las p e rso n as in vo lu c rad as e n e l m ale n te n d id o o c o n flic to .
4. Exp re sar las n e c e sid ad e s: m an ife star q u é n e c e sitan las p e rso n as p ara tran sfo rm ar la e m o c ió n q u e
su rg ió a raíz d e l su c e so. Po r e je m p lo : “n e c e sito se n tir q u e p u e d o e xp re sar m i o p in ió n”, o “n e c e sito
se n tirm e se g u ro /a e n la sala”.
5. Fo rm u lar u n a p e tic ió n : c o n siste e n c o n stru ir u n ac u e rd o p ara satisfac e r las n e c e sid ad e s e xp re sad as
p o r las p e rso n as in vo lu c rad as e n e l su c e so. Po r e je m p lo : “m i p e tic ió n c o n c re ta e s q u e e sc u c h e s m i
o p in ió n sin ju zg ar. Po d e m o s d ialo g ar y arg u m e n tar”, o “m i p e tic ió n e s q u e n o s ac o jam o s a lo s ac u e r-
d o s c o n stru id o s e n tre to d o s/as”.

La c o m u n ic ac ió n n o -vio le n ta re p re se n ta u n a o p o rtu n id ad p ara ac e rc ar a su s e stu d ian te s al re c o n o c i-


m ie n to y g e stió n d e su s e m o c io n e s, la c u al p u e d e se r in te g rad a c o m o u n a h e rram ie n ta p ara e l trab ajo
d e h ab ilid ad e s so c io e m o c io n ale s tan to d e las y lo s d o c e n te s c o m o d e las y lo s e stu d ian te s.

E v a lu a c ió n d e l im p a c t o d e V o t o E s t u d ia n t il e n s u e s t a -
b le c im ie n t o e d u c a c io n a l
C o n e l o b je tivo d e c o n tar c o n d ato s ú tile s q u e p e rm itan o b te n e r in fo rm ac ió n d e l im p ac to d e l p ro g ra-
m a e n su s e stu d ian te s, le p e d im o s q u e an te s d e in ic iar e l p ro g ram a c o n su c u rso so lic ite a su s e stu -
d ian te s q u e c o n te ste n la p r e -e n c u e s t a q u e se e n c u e n tra e n la p ág in a w e b vo to e stu d ian til.c l se c c ió n
M e d ic ió n d e im p a c t o d e V o t o E s t u d ia n t il.

U n a ve z fin alizad o e l p aso d e su s e stu d ian te s p o r e l p ro g ram a y la jo rn ad a d e p rác tic a e le c to ral, so lic ite
a su s e stu d ian te s q u e re sp o n d an la p o s e n c u e s t a q u e se h alla e n la m ism a se c c ió n . La siste m atizac ió n
y tab u lac ió n d e la in fo rm ac ió n d e m an e ra c o m p arativa p e rm itirá a C IVIX m e d ir alg u n o s in d ic ad o re s d e
valo rac ió n so b re e l im p ac to d e l p ro g ram a e n su s e stu d ian te s, tan to a n ive l d e e stab le c im ie n to e d u c a-
c io n al c o m o a n ive l c o m u n al, re g io n al y n ac io n al.
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

12
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

13
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

14
U n id a d 1 .

y S is t e m a s
D e m o c r a c ia
d e G o b ie r n o
Objetivo de aprendizaje
C o n o c e r y c o m p arar lo s d ife re n te s siste m as d e g o b ie rn o e xiste n te s, re fle xio n an d o so b re las p rin -
c ip ale s c arac te rístic as q u e c o n fo rm an u n a so c ie d ad d e m o c rátic a y re sp e tan d o la d ive rsid ad y e l
p lu ralism o d e o p in io n e s.

R e c u r s o s s u g e r id o s 1

- P re se n ta c ió n d e a p o y o : U n id ad I. D e m o c rac ia y siste m as d e g o b ie rn o
- Vid e o : Vo to Estu d ian til
- Vid e o : ¿Q u é e s la d e m o c rac ia?

Ayuda memoria
El c o n c e p to d e Estad o se re fie re a la u n ió n o c o n flu e n c ia d e tre s e le m e n to s: u n a p o b lac ió n q u e
h ab ita e n u n te rrito rio d e te rm in ad o y d e lim itad o g e o g ráfic am e n te, c o n u n g o b ie rn o q u e e stá
e n c arg ad o d e e stab le c e r las n o rm as q u e rig e n a to d o s su s c iu d ad an o s/as, ju n to c o n ve lar p o r su
b ie n e star y b u e n a c o n vive n c ia.

D o s asp e c to s fu n d am e n tale s so n :
- U n Estad o d e b e se r re c o n o c id o c o m o tal p o r o tro s Estad o s.
- U n Estad o e s so b e ran o, e s d e c ir, q u e tie n e au to n o m ía e in d e p e n d e n c ia e n la to m a d e
su s d e c isio n e s. C ad a Estad o d e te rm in a u n a fo rm a d e g o b ie rn o ; e s d e c ir,
q u e q u ié n (e s) tie n e (n ) e l p o d e r p ara to m ar d e c isio n e s e n
n o m b re d e su s c iu d ad an o s/as y c ó m o se
e stab le c e n las le ye s y n o rm as q u e
rig e n a la so c ie d ad .

En e sta c lase, las y lo s e stu -


d ian te s se ac e rc arán a lo s
d istin to s tip o s d e g o b ie rn o,
c o m o p u n to d e p artid a p ara
ap re n d e r q u é e s la d e m o -
c rac ia y las d istin tas fo rm as
d e d e m o c rac ia q u e e xiste n
e n e l m u n d o.
C artilla P e d a g ó g ic a

1
Lo s re c u rso s su g e rid o s d e
e sta le c c ió n y las su b sig u ie n te s
p o d rán c o n su ltarse e n la p ág i-
n a vo to e stu d ian til.c l/re c u rso s

15
Conceptos claves
Gobierno: c o n ju n to d e p e rso n as e in stitu c io n e s q u e tie n e n e l p o d e r p ara to m ar las d e c isio n e s c o n
re sp e c to al fu n c io n am ie n to d e u n a so c ie d ad y d e u n p aís. D e n tro d e su s p rin c ip ale s fu n c io n e s se e n -
c u e n tran e l ad m in istrar lo s re c u rso s p ú b lic o s y e l h ac e r c u m p lir las le ye s. En lo s siste m as d e m o c rátic o s,
se su m a la fu n c ió n d e g aran tizar lo s d e re c h o s fu n d am e n tale s d e su s c iu d ad an o s/as.

Tipos de gobiernos: e l m o d e lo d e g o b ie rn o d e u n p aís d e te rm in a q u ié n o q u ié n e s tie n e n e l p o d e r y/o


e l d e re c h o d e p artic ip ar e n la to m a d e d e c isio n e s, e l c ó m o se to m an y q u ié n p u e d e e je rc e r e l c o n tro l
so b re e llas. Po r e l n ú m e ro d e p e rso n as q u e tie n e n ac c e so al p o d e r y p o r lo s tip o s d e d e re c h o s y lib e r-
tad e s q u e se le s o to rg an a su s c iu d ad an o s/as y h ab itan te s d e l te rrito rio , se p u e d e n id e n tific ar así:

C u an d o e l p o d e r p o lític o e stá c o n c e n trad o e n u n a p e rso n a:


Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

Dictadura: tip o d e g o b ie rn o d o n d e só lo u n a p e rso n a –re sp ald ad a p o r u n g ru p o m in o ritario d e p e r-


so n as– c o n c e n tra to d o s lo s p o d e re s p o lític o s. El p o d e r se m an tie n e e n to n c e s sin e l c o n se n so d e la
p o b lac ió n p o r m e d io d e u n siste m a d e p artid o ú n ic o, e n e l q u e la o p o sic ió n p o lític a e s p ro h ib id a y
p e rse g u id a. Las d ic tad u ras, g e n e ralm e n te, re strin g e n lo s d e re c h o s in d ivid u ale s y e je rc e n u n fu e rte
c o n tro l so b re su s c iu d ad an o s/as. Po r lo g e n e ral, h ay u n a fu e rte p re se n c ia m ilitar y lo s m e d io s d e c o -
m u n ic ac ió n n o so n in d e p e n d ie n te s.

Monarquía: tip o d e g o b ie rn o e n e l q u e e l p o d e r p o lític o se c o n c e n tra e n e l m o n arc a (e l re y o la re in a),


q u e re c ib e su p o d e r p o r vía h e re d itaria y b asad o e n u n a ju stific ac ió n d ivin a. Si la m o n arq u ía c o n c e n tra
to d o e l p o d e r p o lític o, se d e n o m in a m o n arq u ía ab so lu ta. H o y, la m ayo ría d e lo s m o d e lo s m o n árq u i-
c o s h an ad o p tad o la fo rm a d e m o n arq u ía p arlam e n taria, e n la q u e se m an tie n e la fig u ra d e la re ale za
c o m o so b e ran o /a d e l Estad o, p e ro su p o d e r d e g o b e rn ar e s lim itad o y c o m p le m e n tad o p o r fig u ras
q u e re p re se n tan a la c iu d ad an ía c o m o la o e l Prim e r M in istro.

16
C u an d o e l p o d e r p o lític o se c o n c e n tra e n u n g ru p o p e q u e ñ o d e p e rso n as:
Oligarquía: tip o d e g o b ie rn o d o n d e e l p o d e r p o lític o se c o n c e n tra e n u n p e q u e ñ o g ru p o d e p e rso n as,
g e n e ralm e n te d e u n e statu s so c io e c o n ó m ic o p rivile g iad o. Lo s o lig arc as su e le n e je rc e r e l p o d e r p rin c ip al-
m e n te p ara se rvir a su s p ro p io s in te re se s y a lo s d e su c lase.

Aristocracia: tip o d e g o b ie rn o q u e se su ste n ta e n la id e a d e q u e e l p o d e r p o lític o p ara g o b e rn ar d e b e e star


c o n c e n trad o e n u n g ru p o d e p e rso n as e xp e rtas (“sab io s/as”) o d e stac ad as se g ú n lo s valo re s e in te re se s d e
la n ac ió n .

C u an d o e l p o d e r p o lític o se c o n c e n tra e n las y lo s c iu d ad an o s:


Democracia: la p alab ra d e m o c rac ia vie n e d e l g rie g o d e m o s (e l p u e b lo ) y krato s (fu e rza o p o d e r). U n a d e -
m o c rac ia e s u n tip o d e g o b ie rn o d o n d e su s c iu d ad an o s/as p artic ip an e n la to m a d e d e c isio n e s d e l Estad o .
Existe n al m e n o s d o s tip o s d e d e m o c rac ias:

Democracia representativa: aq u e lla d o n d e c ad a p e rso n a, c o n d e re c h o a vo to, e sc o g e a su s re -


p re se n tan te s p ara q u e to m e n d e c isio n e s e n su n o m b re e n lo s d ife re n te s e sp ac io s p ara lo s q u e
h an sid o e le c tas y e le c to s. C ad a p aís e stab le c e su s p ro p io s c rite rio s p ara q u e su s c iu d ad an o s/as
p artic ip e n , d ire c ta o in d ire c tam e n te, e n la to m a d e d e c isio n e s. Este tip o d e d e m o c rac ia e s la q u e
se e n c u e n tra e n e je rc ic io e n la m ayo r c an tid ad d e p aíse s. En C h ile, las p e rso n as m ayo re s d e 18
añ o s y c o n n ac io n alid ad c h ile n a o re sid e n c ia d e fin itiva p u e d e n se r p arte ac tiva d e lo s p ro c e so s
e le c to rale s: e le c c ió n d e Pre sid e n te /a d e la Re p ú b lic a, re p re se n tan te s a la c ám ara d e d ip u tad o s/as
y se n ad o re s/as, y au to rid ad e s lo c ale s (alc ald e /sa, g o b e rn ad o r/a, c o n c e jo m u n ic ip al, c o n se je ro s/as
re g io n ale s).

Democracia directa: n o se b asa e n la e le c c ió n d e re p re se n tan te s (c o m o o c u rre e n la d e m o c rac ia


re p re se n tativa), sin o e n la vo tac ió n d e la c iu d ad an ía e n te m as p artic u lare s m e d ian te e l vo to
se c re to y u n ive rsal (A ltm an , 2011 y 2019). Lo s p rin c ip ale s m e c an ism o s d e la d e m o c rac ia d ire c ta
so n lo s re fe ré n d u m s, las in ic iativas p o p u lare s d e le y y/o d e re fo rm a c o n stitu c io n al y lo s p le b isc ito s
c o n su ltivo s.

C u an d o n o h ay c o n c e n trac ió n d e l p o d e r p o lític o :
Anarquía: e s la au se n c ia d e u n a e stru c tu ra d e g o b ie rn o e n u n a so c ie d ad , y p arte d e la p re m isa d e q u e las y
lo s se re s h u m an o s so m o s c ap ac e s d e au to rre g u larn o s y e stab le c e r su s n o rm as sin q u e n in g u n a p e rso n a o
in stitu c ió n se lo in d iq u e.

Oposición política: e n lo s siste m as d e m o c rátic o s, la o p o sic ió n p o lític a se re fie re al g ru p o d e p e rso n as, p arti-
d o s p o lític o s y/u o rg an izac io n e s so c iale s q u e n o se ve n re p re se n tad o s e n la p e rso n a o g ru p o d e p e rso n as
e le g id as c o m o m an d atario s/as p o r la m ayo ría d e la p o b lac ió n .

Ofi cialismo: e n lo s siste m as d e m o c rátic o s, e l o fic ialism o se re fie re al g ru p o d e p e rso n as, p artid o s p o lític o s
y/u o rg an izac io n e s so c iale s q u e e stán re p re se n tad as e n la p e rso n a o g ru p o d e p e rso n as q u e g o b ie rn an .
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

Defensa de las minorías: sie n d o u n o d e lo s rasg o s d e las d e m o c rac ias e l triu n fo d e las d e c isio n e s d e la
m ayo ría, se d e b e n g aran tizar lo s d e re c h o s fu n d am e n tale s d e las m in o rías, e n te n d id as e n d o s ac e p c io n e s:
aq u e llo s/as q u e se e n c u e n tran e n m in o ría n u m é ric a an te u n a d e c isió n , y aq u e llo s/as q u e h istó ric am e n -
te h an sid o e xc lu id o s p o r su s rasg o s id e n titario s b asad o s e n g é n e ro, re lig ió n , e tn ia, le n g u a, situ ac ió n d e
d isc ap ac id ad , o rie n tac ió n se xu al, e n tre o tro s.
17
Derechos fundamentales: e n te n d e m o s p o r d e re c h o s fu n d am e n tale s aq u e llas g aran tías m ín im as n e c e -
sarias p ara q u e las p e rso n as te n g an u n a vid a d ig n a, sin d istin c ió n d e su id e n tid ad d e g é n e ro, o rie n ta-
c ió n se xu al, e tn ia, re lig ió n , n ac io n alid ad , e tc. Esto s d e re c h o s se o b tie n e n d e sd e e l n ac im ie n to y n o so n
n e g o c iab le s, re tirab le s o in te rc am b iab le s; se d ic e q u e so n in alie n ab le s al se r h u m an o. A lg u n o s d e e llo s
so n e l d e re c h o a la vid a, a la ig u ald ad le g al, a la lib e rtad , a la lib re e xp re sió n , a la e d u c ac ió n y al trab ajo .

Propuesta Didáctica
T ie m p o : 90 m in u to s
O b je tiv o d e A p re n d iz a je Tra n sv e rsa l (O AT ):
D im e n sió n so c io c u ltu ral y c iu d ad an a: Re c o n o c e r y re sp e tar la ig u ald ad d e d e re c h o s e n tre h o m b re s y
m u je re s y ap re c iar la im p o rtan c ia d e d e sarro llar re lac io n e s q u e p o te n c ie n su p artic ip ac ió n e q u itativa e n
la vid a e c o n ó m ic a, fam iliar, so c ial y c u ltu ral .

M a te ria le s n e c e sa rio s:
- Re c u rso s d isp o n ib le s p ara e sta le c c ió n (vid e o s, p re se n tac ió n d e ap o yo )
- C o m p u tad o r, p ro ye c to r o te le viso r. En su d e fe c to, p o d rá e n viar lo s vid e o s p o r W h atsA p p a su s e stu -
d ian te s o p ro ye c tarlo s e n su c o m p u tad o r p e rso n al
- Pap e l o fic h as b ib lio g ráfic as
- C u ad e rn o y láp iz

In ic io

Vo to E stu d ia n til e n la sa la d e c la se s: in ic ie la c lase in tro d u c ie n d o a su s e stu d ian te s al p ro g ram a “Vo to


Estu d ian til”. Exp liq u e q u e e ste p ro g ram a b u sc a ac e rc ar a las y lo s e stu d ian te s al e je rc ic io d e su c iu d ad a-
n ía y vivir d e p rim e ra m an o la d e m o c rac ia y la p artic ip ac ió n e n p ro c e so s e le c to rale s; e n e sp e c ial, e llo s
y e llas te n d rán la o p o rtu n id ad d e o rg an izar y p artic ip ar d e u n a p rác tic a e le c to ral e n su e sc u e la e n la
q u e p o d rán vo tar sim b ó lic am e n te p o r u n a d e las o p c io n e s re ale s d e l p le b isc ito d e salid a d e l p ro c e so
c o n stitu ye n te d e l p aís e n lo s d ías p re vio s a las e le c c io n e s re ale s.
Vo to E stu d ia n til Ele c c io n e s p re sid e n c iale s e n C o lo m b ia –2022

18
Pre se n te e l vid e o “ V o t o E s t u d ia n t il” y d isp o n g a d e u n m o m e n to p ara re sp o n d e r a las p re g u n tas d e
su s e stu d ian te s so b re e l p ro g ram a. En c aso d e n o c o n tar c o n m e d io s e le c tró n ic o s p ara p re se n tar e l vid e o ,
p o d rá e n c o n trar in fo rm ac ió n e n la p e stañ a d e “Vo to Estu d ian til” e n la p ág in a w e b vo to e stu d ian til.c l, o
so lic itar in su m o s al e q u ip o d e C IVIX a c arg o d e Vo to Estu d ian til C h ile.

A c tiv id a d p rin c ip a l

N u e stra C a r ta M a g n a : p ara in tro d u c ir a su s e stu d ian te s a e sta p rim e ra c lase y a su s c o n c e p to s p rin c ip ale s
(d e m o c rac ia y tip o s d e g o b ie rn o ), in víte lo s a im ag in ar q u e su sala d e c lase s e s u n te rrito rio d e lim itad o p o r
su s p are d e s, y q u e e llo s y e llas so n su s c iu d ad an o s. A sí, la sala d e c lase s y las y lo s e stu d ian te s ju n to c o n e l
o la d o c e n te c o m p o n d rán e l “Estad o”.

Este Estad o n e c e sita to m ar d e c isio n e s. En p artic u lar, d e b e d e c id ir c u ále s se rán su s “re g las d e ju e g o” o e sta-
b le c e r lo s ac u e rd o s q u e g u iarán e l d e sarro llo d e Vo to Estu d ian til e n las c lase s (e sta ac tivid ad c o rre sp o n d e
a la su g e re n c ia d e c o n stru c c ió n d e u n m u ral d e ac u e rd o s e stab le c id a e n la se c c ió n “A n te s d e e m p e zar”).
Para e stab le c e r e sas “re g las d e l ju e g o” o ac u e rd o s b ásic o s, e l o la d o c e n te e xp lic ará a las y lo s e stu d ian te s
tre s e sc e n ario s p o sib le s:

I. El o la d o c e n te se rá la ú n ic a p e rso n a q u e p o d rá d e c id ir c u ále s so n las re g las d e ju e g o o lo s ac u e rd o s


q u e g u iarán e l d e sarro llo d e Vo to Estu d ian til e n la sala d e c lase s.
II. Só lo aq u e llo s/as e stu d ian te s q u e p artic ip an d e alg ú n g ru p o o talle r d e l c o le g io, o aq u e llo s q u e h an
o b te n id o las m e jo re s n o tas h asta e l m o m e n to, se rán q u ie n e s d e c id an c u ále s so n las re g las d e ju e g o o
lo s ac u e rd o s q u e g u iarán e l d e sarro llo d e Vo to Estu d ian til e n la sala.
III. En c o n ju n to, la to talid ad d e las y lo s e stu d ian te s y e l o la d o c e n te p ro p o n d rán id e as y d e c id irán c u ále s
se rán las re g las d e ju e g o o lo s ac u e rd o s q u e g u iarán e l d e sarro llo d e Vo to Estu d ian til e n e l au la.

A p artir d e las tre s o p c io n e s p re se n tad as, p id a a su s e stu d ian te s re p lic ar la H o ja d e t r a b a jo N o . 1 e n


su s c u ad e rn o s p ara re fle xio n ar e n to rn o a las ve n tajas y d e sve n tajas q u e p re se n ta c ad a u n o d e lo s e sc e -
n ario s p re se n tad o s. Tras la ac tivid ad in d ivid u al, u se las sig u ie n te s p re g u n tas o rie n tad o ras p ara fac ilitar la
d isc u sió n :

- ¿C ó m o se sie n te n si só lo u n a p e rso n a to m a las d e c isio n e s q u e tie n e n u n e fe c to o im p ac to e n las vid as


d e to d o s/as?
- ¿Q u é p asa si só lo u n g ru p o lim itad o d e e stu d ian te s –re c o n o c id o s/as p o r u n as c arac te rístic as e sp e c ífi-
c as– to m a d e c isio n e s so b re to d o s/as lo s/as d e m ás sin c o n su ltar?
- ¿Q u é e m o c ió n le s ap are c e c u án d o p ie n san q u e to d o s/as p o d rán o p in ar so b re lo s ac u e rd o s q u e g u iarán
e l d e sarro llo d e Vo to Estu d ian til e n la sala d e c lase s?

L a d isc u sió n q u e se p ro d u zc a e n la sa la le p e rm itirá e x p lic a r a la s y lo s e stu d ia n te s lo s d istin to s tip o s


d e g o b ie rn o : aq u e llo s d o n d e las d e c isio n e s so n to m ad as p o r u n a so la p e rso n a (d ic tad u ra o m o n arq u ía), o
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

p o r u n g ru p o p e q u e ñ o d e p e rso n as (o lig arq u ía y aristo c rac ia) o p o r e l g ru p o d e p e rso n as e n to tal (d e m o -


c rac ia). Para re fo rzar e sto s c o n c e p to s, p re se n te a su s e stu d ian te s e l v id e o “ ¿ Q u é e s la d e m o c r a c ia ? ”.

Lu e g o d e o b se rvar e l v id e o , p re g u n te a su s e stu d ian te s: “¿C u ál d e lo s tre s e sc e n ario s p re se n tad o s p ara


ac o rd ar las re g las d e ju e g o o ac u e rd o s d e Vo to Estu d ian til q u ie re n e le g ir?”

19
I. Si las y lo s e stu d ian te s e lig e n e l p rim e r e sc e n ario, e l o la d o c e n te h ará u n listad o d e re g las d e l ju e g o /
ac u e rd o s d e m an e ra u n ilate ral (sin c o n su ltar).
II. Si las y lo s e stu d ian te s e lig e n e l se g u n d o e sc e n ario, in vite a u n g ru p o p e q u e ñ o d e e stu d ian te s (d e
m an e ra ale ato ria) a salir d e la sala p ara h ac e r u n a lista d e re g las d e l ju e g o /ac u e rd o s y lu e g o in g re sar
p ara in fo rm ar al re sto d e l g ru p o lo s ac u e rd o s e stab le c id o s.
III. Si las y lo s e stu d ian te s e lig e n e l te rc e r e sc e n ario, in víte las e in víte lo s a d ar id e as so b re c u ále s p u e d e n
se r lo s p o sib le s ac u e rd o s o re g las d e l ju e g o p ara d e sarro llar Vo to Estu d ian til e n e l au la. Esc rib a to d as
las id e as e n u n p ap e ló g rafo c o n e l títu lo “Nuestra Carta Magna”.
- Si las y lo s e stu d ian te s e lig e n e l te rc e r e sc e n ario, in vite le s a d ar id e as so b re c u ále s p u e d e n se r lo s
p o sib le s ac u e rd o s o re g las d e l ju e g o p ara d e sarro llar Vo to Estu d ian til e n e l au la. Esc rib a to d as las id e as
e n u n a c arte le ra c o n e l títu lo “Mural de acuerdos de Voto Estudiantil”.

C ie rre

P a ra fi n a liz a r, y u n a v e z c re a d o s lo s a c u e rd o s, e x p liq u e a su s e stu d ia n te s q u e sie n d o la sa la d e


c la se s u n “E sta d o ” y e llo s/a s su s c iu d a d a n o s/a s, lo q u e a c a b a n d e c re a r e s su p ro p ia c o n stitu c ió n : las
n o rm as q u e c o n stitu ye n e l p ac to e n tre las y lo s c iu d ad an o s/as d e u n Estad o p ara g aran tizar u n a vid a e n
arm o n ía y u n a b u e n a c o n vive n c ia.

U tilic e e ste ú ltim o m o m e n to p ara c o n tar a su s e stu d ian te s q u e, c o n Vo to Estu d ian til, e n las sig u ie n te s
c lase s se ac e rc arán al m o m e n to p o lític o q u e e stá vivie n d o C h ile d e c ara al p le b isc ito d e salid a d e la
re fo rm a a la C o n stitu c ió n .

Po r ú ltim o, p ro p ic ie u n d iálo g o e n tre su s e stu d ian te s so b re lo vivid o y ap re n d id o e n e sta c lase. Las


sig u ie n te s p re g u n tas so n alg u n as su g e re n c ias:

- ¿Están d e ac u e rd o c o n la fo rm a c o m o se to m ó la d e c isió n p ara c o n stru ir n u e stra C arta M ag n a?


- Se g ú n e l e je rc ic io re alizad o d e ve n tajas y d e sve n tajas d e c ad a e sc e n ario p ara to m ar la d e c isió n : ¿c u ál
c o n sid e ran u ste d e s q u e e s e l m e jo r siste m a d e g o b ie rn o ? ¿Po r q u é ?
- Pid a a tre s e stu d ian te s q u e d e m an e ra lib re y e sp o n tán e a c o m p artan al re sto d e la c lase alg o q u e
h ayan ap re n d id o d u ran te lo vivid o e n e sta se sió n .

Para complementar
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

O p o s ic ió n p o lít ic a
En to d o s lo s tip o s d e g o b ie rn o, sie m p re h ab rá p e rso n as q u e n o se sie n te n c o n fo rm e s c o n la m an e ra
c o m o se to m an las d e c isio n e s q u e tie n e n u n im p ac to so b re lo s/as d e m ás, o so b re las d e c isio n e s m is-
m as. U se las ac tivid ad e s re alizad as e n la sala p ara in tro d u c ir e l c o n c e p to d e “o p o sic ió n p o lític a” e n lo s
siste m as d e m o c rátic o s.
- ¿Q u é p asa c u an d o h ay p e rso n as q u e n o se sie n te n ac o g id as p o r la d e c isió n to m ad a p o r la m ayo ría?
- ¿Es p o sib le c o n c iliar las d istin tas p o sic io n e s u o p in io n e s?

20
C e n t r o s d e E s t u d ia n te s
U se e sta p rim e ra c lase p ara re fle xio n ar c o n su s e stu d ian te s so b re las fo rm as c o m o, d e n tro d e la
e sc u e la, se e lig e n a las y lo s re p re se n tan te s d e las y lo s e stu d ian te s. U se las sig u ie n te s p re g u n tas p ara
in c e n tivar e l d iálo g o :

- ¿Q u ié n o q u ié n e s to m an las d e c isio n e s e n e l e stab le c im ie n to e d u c ac io n al? ¿Es u n a so la p e rso n a o


so n varias?
- ¿C u ál e s e l p ap e l d e las y lo s re p re se n tan te s e stu d ian tile s e n lo s c o n se jo s e stu d ian tile s, ac ad é m i-
c o s y d ire c tivo s?
- ¿Partic ip an ac tivam e n te las y lo s jó ve n e s e n la e le c c ió n d e su s re p re se n tan te s?

H o ja d e tra b a jo n . 1

¿C u á le s so n la s v e n ta ja s d e e sta ¿C u á le s so n la s d e sv e n ta ja s d e e sta
E sc e n a rio fo rm a d e to m a r d e c isio n e s?
fo rm a d e to m a r d e c isio n e s?

1. El o la d o c e n te e s la ú n ic a p e rso n a
q u e to m a la d e c isió n .

2. U n g ru p o d e e stu d ian te s to m a la
d e c isió n .


3. En tre to d o s y to d as ac u e rd an la
d e c isió n y p ro p o n e n id e as.

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

21
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

22
U n id a d 2 .

c iu d a d a n a
P a r t ic ip a c ió n
Objetivo de aprendizaje
C o n o c e r la im p o rtan c ia d e la p artic ip ac ió n c iu d ad an a e n lo s d istin to s e sp ac io s e xiste n te s d e n -
tro d e la so c ie d ad , in c lu id o s lo s e stab le c im ie n to s e d u c ac io n ale s, c o m o u n a p arte e se n c ial d e la
vid a e n c o m u n id ad .

R e c u r s o s s u g e r id o s

- P re se n ta c ió n d e a p o y o : U n id ad II. Partic ip ac ió n y p artic ip ac ió n c iu d ad an a


- In fo g ra fía : M e c an ism o s d e p artic ip ac ió n c iu d ad an a e n C h ile

Cápsula de memoria
La p artic ip ac ió n d e las y lo s c iu d ad an o s e n la to m a d e d e c isio n e s q u e le s afe c tan o im p ac tan la
vid a e n so c ie d ad e s e l e je fu n d am e n tal d e u n a d e m o c rac ia. Sin e m b arg o, n o to d as las p e rso n as
q u e vive n e n u n a d e m o c rac ia h an te n id o e l d e re c h o a p artic ip ar e n lo s asu n to s p ú b lic o s; aú n
m ás, e l d e re c h o u n ive rsal al vo to h a sid o u n lo g ro d e lo s m o vim ie n to s so c iale s, e n e sp e c ial d e
aq u e llas p o b lac io n e s q u e h istó ric am e n te h an sid o e xc lu id as o d isc rim in ad as, c o m o lo s p o b re s,
las m u je re s, lo s p u e b lo s in d íg e n as, e n tre o tro s.
H o y d ía, e l vo to e s u n d e re c h o fu n d am e n tal y u n d e b e r c iu d ad an o d e to d as las p e rso n as m a-
yo re s d e 18 añ o s e n e l p aís (salvo alg u n as e xc e p c io n e s, c o m o e l c aso d e las p e rso n as c o n d e n a-
d as a p e n a aflic tiva). C o m o d e b e r, las y lo s c iu d ad an as/o s e stán llam ad o s a asu m ir d e m an e ra
re sp o n sab le, é tic a e in fo rm ad a e l e je rc ic io d e l d e re c h o al vo to.

Esta c lase ac e rc ará a las y lo s e stu d ian te s a la c o m p re n sió n d e la im p o rtan c ia d e l d e re c h o al


vo to e n C h ile y a lo s p rin c ip io s q u e g u ían e l e je rc ic io d e e ste d e re c h o c iu d ad an o.

Conceptos claves
Participación: e n su d e fin ic ió n m ás sim p le, p artic ip ac ió n alu d e al ac to d e “fo rm ar p arte d e”.
Partic ip ar e s u n ac to so c ial, e s d e c ir, e stá aso c iad o a la vid a e n so c ie d ad y re q u ie re d e la in te rac -
c ió n c o n o tro s in d ivid u o s p ara e xistir. En e ste se n tid o, la p artic ip ac ió n e s u n ac to d e vo lu n tad
in d ivid u al q u e g u ía a las p e rso n as a d e sarro llar u n a c o n c ie n c ia d e su p e rso n a, p e ro q u e tie n e
im p lic an c ias so b re la c o le c tivid ad , p u e s, d e m an e ra in trín se c a, re c o n o c e la p e rte n e n c ia d e u n
in d ivid u o e n u n g ru p o o c o m u n id ad .
La p artic ip ac ió n e s u n d e re c h o h u m an o c o n sag rad o e n la D e c larac ió n U n ive rsal d e lo s D e re -
c h o s H u m an o s, ju n to c o n e l d e re c h o d e re u n ió n , aso c iac ió n , m an ife stac ió n , ac c e so a fu n c io n e s
p ú b lic as y a se r e sc u c h ad o s p o r e l Estad o m e d ian te e l vo to.
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

Participación Ciudadana: in vo lu c ram ie n to ac tivo d e las y lo s c iu d ad an o s tan to e n e sc e n ario s d e


to m a d e d e c isio n e s c o m o e n la m an ife stac ió n d e su s se n tire s e in te re se s e n la vid a p ú b lic a y
so c ial d e u n a n ac ió n . Es u n a c o n d ic ió n in e xo rab le d e la d e m o c rac ia. Lo s Estad o s re g id o s p o r
u n siste m a d e m o c rátic o e stab le c e n n ive le s y m e c an ism o s d e p artic ip ac ió n p ara g aran tizar la
p artic ip ac ió n c iu d ad an a u n ive rsal, sin e xc lu sió n alg u n a.

23
Movimiento Social: so n g ru p o s d e c iu d ad an as y c iu d ad an o s re lativam e n te o rg an izad o s p ara la d e fe n sa
o p ro m o c ió n d e u n a c au sa so c ial. Para C h arle s Tilly (2010), lo s m o vim ie n to s so c iale s se c arac te rizan
p o r re alizar c am p añ as p ara p u b lic itar su d e m an d a, te n e r re p e rto rio s d e m o vilizac ió n y d e m o strar valo r,
u n id ad , n ú m e ro y c o m p ro m iso. To d a so c ie d ad d e m o c rátic a d e b e g aran tizar e sp ac io s d e e xp re sió n
p ara lo s m o vim ie n to s so c iale s.

Niveles de participación: d istin to s g rad o s y m o d alid ad e s e n e l q u e las p e rso n as y/o c o le c tivo s p u e d e n


in vo lu c rarse e n lo s d ive rso s e sp ac io s d e la vid a p ú b lic a e xiste n te s e n u n Estad o. En 1969, Sh e rry A rn s-
te in p ro p u so u n a p rim e ra d e fin ic ió n te ó ric a d e e sto s n ive le s m e d ian te u n a “e sc ale ra d e la p artic ip ac ió n
c iu d ad an a”; e n e lla id e n tific ó o c h o e sc alo n e s (d e sd e e l m e n o r in vo lu c ram ie n to h asta e l m ayo r in vo lu -
c ram ie n to ), q u e ag ru p ó e n tre s n ive le s:
- N o p artic ip ac ió n : n o h ay in vo lu c ram ie n to d e la c iu d ad an ía e n la to m a d e d e c isio n e s. Se le s h ac e
se n tir p artíc ip e s p o r m e d io d e su p u e stas ac tivid ad e s p artic ip ativas e n las q u e n o se le s in fo rm a
n i se le s c o n su lta d e la fo rm a ad e c u ad a. En e ste n ive l n o se o to rg a p o d e r a la c iu d ad an ía y se le s
asu m e c o m o su je to s p asivo s.
- Partic ip ac ió n sim b ó lic a: c u an d o lo s Estad o s se h an c o m p ro m e tid o a in fo rm ar y c o n su ltar a la c iu d a-
d an ía so b re c ie rtas m ate rias, e sp e c ialm e n te e n e l ám b ito lo c al.
- Po d e r c iu d ad an o : e s e l id e al d e m o c rátic o, e n d o n d e la c iu d ad an ía tie n e u n p o d e r am p lio y re al
so b re la to m a d e d e c isio n e s p ú b lic as.

Mecanismos de participación: m e d io s a travé s d e lo s c u ale s se m ate rializa e l d e re c h o fu n d am e n tal a la


p artic ip ac ió n c iu d ad an a p ara e l e je rc ic io y e l c o n tro l d e l p o d e r p o lític o. En C h ile, e sto s m e c an ism o s
so n :
- Ple b isc ito c o n su ltivo : m e c an ism o q u e su rg e d e la au to rid ad , q u ie n o q u ie n e s p re g u n tan a la c iu -
d ad an ía c o n d e re c h o a vo to so b re u n te m a e sp e c ífic o. El re su ltad o se rá vin c u lan te (d e o b lig ato rio
c u m p lim ie n to ) o n o, d e p e n d ie n d o d e la n o rm ativa e stab le c id a e n e l p aís. En C h ile e ste m e c an ism o
d e c o n su lta e s u tilizad o a e sc ala n ac io n al y lo c al.
- C o n se jo s e n lo s q u e p artic ip a la so c ie d ad c ivil: m e c an ism o s d e c arác te r c o n su ltivo e stab le c id o s
e n lo s ó rg an o s d e ad m in istrac ió n d e l Estad o, e n d ife re n te s n ive le s d e g o b ie rn o d e l p aís (n ac io n al,
re g io n al y m u n ic ip al): C o n se jo s d e la so c ie d ad c ivil (C O SO C ), C o n se jo N ac io n al, C o n se jo s re g io n a-
le s y C o n se jo s c o m u n ale s d e o rg an izac io n e s d e la so c ie d ad c ivil. Fu e ro n e stab le c id o s lu e g o d e la
p u b lic ac ió n d e la Le y 20.500, so b re las aso c iac io n e s y p artic ip ac ió n c iu d ad an a e n la g e stió n p ú b lic a.
En é ste p artic ip an in te g ran te s d e aso c iac io n e s sin fin e s d e lu c ro re lac io n ad o s c o n las c o m p e te n c ias
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

d e l ó rg an o o n ive l te rrito rial e n q u e se c o n fo rm e n .

Principios de la Participación Ciudadana: C h ile h a ratific ad o a la p artic ip ac ió n c iu d ad an a c o m o u n


d e re c h o h u m an o m e d ian te su ad h e sió n a d ive rso s tratad o s in te rn ac io n ale s. Esto s so n alg u n o s d e lo s
p rin c ip io s d e la p artic ip ac ió n c iu d ad an a (C o n se jo N ac io n al d e Partic ip ac ió n C iu d ad an a, 2017: 25).
- Es u n d e re c h o h u m an o q u e d e b e se r g aran tizad o c o n stitu c io n alm e n te.
- Es d e b e r d e l Estad o fo m e n tar y g aran tizar e l e je rc ic io d e l d e re c h o a la p artic ip ac ió n c iu d ad an a y a la
aso c iativid ad .
- La d e m o c rac ia d e b e te n e r n u e vo s y m e jo re s m e c an ism o s d e p artic ip ac ió n p ara in c re m e n tar e l ro l
p ú b lic o d e la so c ie d ad c ivil c h ile n a.
- La d e m o c rac ia p artic ip ativa, tal c o m o lo e stab le c e la C arta Ib e ro am e ric an a d e Partic ip ac ió n e n la
G e stió n Pú b lic a, d e b e se r e l m arc o o rie n tad o r d e la n u e va Le y 20.500.
- El Estad o, e n su re lac ió n c o n la so c ie d ad c ivil, d e b e re sg u ard ar e l p rin c ip io d e re sp e to a la au to n o -
m ía d e é sta.
24
Propuesta didáctica
T ie m p o e stim a d o : 90 m in u to s
O b je tiv o d e A p re n d iz a je Tra n sv e rsa l (O AT ):
D im e n sió n so c io c u ltu ral y c iu d ad an a: valo rar la vid a e n so c ie d ad c o m o u n a d im e n sió n e se n -
c ial d e l c re c im ie n to d e la p e rso n a, así c o m o la p artic ip ac ió n c iu d ad an a d e m o c rátic a, ac tiva,
so lid aria, re sp o n sab le, c o n c o n c ie n c ia d e lo s re sp e c tivo s d e b e re s y d e re c h o s; d e se n vo lve rse e n
su e n to rn o d e ac u e rd o c o n e sto s p rin c ip io s y p ro ye c tar su p artic ip ac ió n p le n a e n la so c ie d ad
d e c arác te r d e m o c rátic o.

M a te ria le s
- Re c u rso s d isp o n ib le s p ara e sta le c c ió n (p re se n tac ió n d e ap o yo )
- C u ad e rn o y láp iz

In ic io

P r iv ile g io s y e x c lu s io n e s : e s t a p r im e r a a c t iv id a d b u s c a a c e r c a r a la s y lo s e s t u d ia n t e s
a l s e n t id o e im p o r t a n c ia d e la p a r t ic ip a c ió n c iu d a d a n a . P a r t e d e u n e s c e n a r io h ip o t é -
t ic o : p a r a q u e t e n g a e l e fe c t o e s p e r a d o , N O r e v e le q u e e s u n e s c e n a r io fi c t ic io h a s t a
h a b e r fi n a liz a d o la a c t iv id a d .

In d iq u e a su s e stu d ian te s q u e la d ire c c ió n d e l e stab le c im ie n to e d u c ativo se e n c u e n tra e va-


lu an d o u n asp e c to fu n d am e n tal: ¿q u é e sp ac io s o salas d e c lase se d e b e rían arre g lar o m e jo rar?
(Pu e d e u sar o tro s c aso s h ip o té tic o s: p o r e je m p lo, q u e la d ire c c ió n q u ie re m o d ific ar e l m an u al
d e c o n vive n c ia y, e n e sp e c ial, la re g lam e n tac ió n so b re la p re se n tac ió n p e rso n al d e lo s/as e stu -
d ian te s; q u e la d ire c c ió n d e se a c o m p rar im p le m e n to s d e p o rtivo s y n e c e sitan sab e r c u ále s so n
lo s d e p o rte s q u e m ás se p rac tic an e n la in stitu c ió n , e tc.).
Píd ale s q u e se o rg an ic e n e n u n a fila p o r o rd e n d e su fe c h a d e c u m p le añ o s (e n e ro al in ic io y
d ic ie m b re al fin al). Para h ac e r e sta ac tivid ad d e m an e ra m ás d in ám ic a, d é u n tie m p o lím ite d e
tre s m in u to s p ara o rg an izarse. U n a ve z e n fila, d ivid a a su s e stu d ian te s e n tre s su b g ru p o s: i) lo s/
as n ac id o s e n tre e n e ro y ab ril, ii) lo s/as n ac id o s e n tre m ayo y ag o sto y iii) lo s/as n ac id o s e n tre
se p tie m b re y d ic ie m b re.

C ad a g ru p o d e b e rá d isc u tir d u ran te c in c o m in u to s so b re e l e sc e n ario e sc o g id o. Lu e g o d e q u e


su s e stu d ian te s h ayan d isc u tid o e n g ru p o y lle g ad o a alg u n as re c o m e n d ac io n e s p ara la d ire c -
c ió n , e xp re se a su s e stu d ian te s las sig u ie n te s c o n d ic io n e s:
- El g ru p o d e las p e rso n as n ac id as e n tre e n e ro y ab ril n o p o d rá c o m p artir su s o p in io n e s al
re sto d e l g ru p o, n i las p o d rá p re se n tar a la d ire c c ió n d e l e stab le c im ie n to.
- El g ru p o d e las p e rso n as n ac id as e n tre m ayo y ag o sto p o d rá c o m p artir su s o p in io n e s c o n
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

to d o e l g ru p o , p e ro n o p o d rá h ab lar c o n la d ire c c ió n d e l e stab le c im ie n to.


- El g ru p o d e las p e rso n as n ac id as e n tre se p tie m b re y d ic ie m b re p o d rá d e c id ir si ad o p tan o
n o las re c o m e n d ac io n e s d e l se g u n d o g ru p o, y se rán las ú n ic as q u e p o d rán h ab lar c o n la
d ire c c ió n d e l e stab le c im ie n to p ara p re se n tar su s o p in io n e s.

25
D é u n m o m e n to p ara q u e las y lo s e stu d ian te s id e n tifiq u e n su s e m o c io n e s h ac ia e stas c o n d ic io n e s.
U se las sig u ie n te s p re g u n tas p ara o rie n tar la d isc u sió n :

- ¿Q u é e m o c io n e s le s g e n e ran e stas c o n d ic io n e s?
- ¿Q u é n ive l d e p artic ip ac ió n se le e stá asig n an d o a c ad a g ru p o ? ¿Le s p are c e n c o n d ic io n e s ju stas o
in ju stas?
- ¿Q u é se n tirían si e n su s c asas o c o le g io le s d ije ran q u e su o p in ió n n o se rá to m ad a e n c u e n ta?
- ¿U ste d e s c re e n q u e alg o así o c u rre e n la vid a re al? ¿C re e n q u e la o p in ió n d e alg u n as p e rso n as e s
m ás c o n sid e rad a q u e la d e o tras p e rso n as p o r c arac te rístic as ale ato rias c o m o la e d ad , altu ra o c o lo r
d e p ie l?

Tras la d isc u sió n , re ve le q u e e ste e s u n e je rc ic io h ip o té tic o (n o re al). Para fin alizar e ste p rim e r m o m e n -
to , d ialo g u e c o n su s e stu d ian te s so b re lo s sig u ie n te s p u n to s:

- La d e m o c rac ia e s u n siste m a q u e b u sc a q u e las o p in io n e s d e to d o s/as lo s c iu d ad an o s –sin d istin -


c ió n d e n in g ú n tip o – se an to m ad as e n c u e n ta.
- Para e llo, las d e m o c rac ias e stab le c e n m e c an ism o s d e p artic ip ac ió n o rie n tad o s a re c o g e r e l se n tir d e
su s c iu d ad an o s/as.
- U n o d e e sto s m e c an ism o s e s e l vo to –m e d ian te e l c u al las y lo s c iu d ad an o s m an ifie stan su se n tir
fre n te a la e le c c ió n d e u n /a re p re se n tan te o so b re u n asu n to e n p artic u lar, c o m o o c u rre e n u n p le -
b isc ito –.
- El vo to N O sie m p re h a sid o u n d e re c h o u n ive rsal, sin o q u e e n la h isto ria d e C h ile an te s se lim itab a a
p e rso n as c o n c ie rtas c arac te rístic as (h o m b re s, m ayo re s d e e d ad , c o n p ro p ie d ad e s o c ie rto s in g re so s
e c o n ó m ic o s).
- Q u e e n la ac tu alid ad to d as las p e rso n as m ayo re s d e d ie c io c h o añ o s p u e d an vo tar se d e b e a q u e, e n
e l p asad o, m u c h o s g ru p o s so c iale s q u e se e n c o n trab an e xc lu id o s d e e sto s m e c an ism o s d e p artic i-
p ac ió n (c o m o las m u je re s y la p o b lac ió n in d íg e n a) lu c h aro n p o r o b te n e r e se d e re c h o.

D é u n m o m e n to p ara q u e las y lo s e stu d ian te s id e n tifiq u e n su s e m o c io n e s h ac ia e stas c o n d ic io n e s.


U se las sig u ie n te s p re g u n tas p ara o rie n tar la d isc u sió n :

- ¿Q u é e m o c io n e s le s g e n e ran e stas c o n d ic io n e s?
- ¿Le s p are c e n u n as c o n d ic io n e s ju stas o in ju stas?
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

- ¿Q u é se n tirían si e n su c asa o e n e l c o le g io le s d ije ran q u e su o p in ió n n o se rá te n id a e n c u e n ta?


- ¿Sie n te n u ste d e s q u e alg o así p u e d e o c u rrir e n la vid a re al? ¿Q u e la o p in ió n d e alg u n as p e rso n as
p are c ie ra te n e r m ás valid e z q u e la d e o tras p e rso n as p o r asp e c to s ale ato rio s c o m o su e d ad , p o r se r
m ás alto s/as, o p o r te n e r la p ie l d e c ie rta to n alid ad ?

Tras la d isc u sió n , re ve le q u e e ste e s u n e je rc ic io h ip o té tic o (n o re al). Para fin alizar e ste p rim e r m o m e n -
to , u ste d p u e d e h ab lar c o n su s e stu d ian te s so b re lo s sig u ie n te s p u n to s: 1) q u e lo s siste m as d e m o -
c rátic o s b u sc an q u e to d o s/as lo s/as c iu d ad an o s/as –sin d istin c ió n d e n in g ú n tip o – se an te n id o s e n
c u e n ta; 2) q u e p ara e llo, las d e m o c rac ias e stab le c e n u n o s m e c an ism o s d e p artic ip ac ió n c o n e l fin d e
re c o g e r e l se n tir d e su s c iu d ad an o s/as; 3) q u e u n o d e e sto s m e c an ism o s e s e l vo to –m e d ian te e l c u al

26
las y lo s c iu d ad an o s e sc o g e n a su s re p re se n tan te s p ara q u e se an su s vo c e ro s–; 4) q u e e l vo to
N O sie m p re h a sid o u n d e re c h o d e to d o s/as, sin o q u e an te s se lim itab a a p e rso n as c o n c ie rtas
c arac te rístic as (h o m b re s, m ayo re s d e e d ad , c o n p ro p ie d ad e s o c ie rto s in g re so s e c o n ó m ic o s),
y v) q u e e l h e c h o d e q u e h o y to d as las p e rso n as m ayo re s d e 18 añ o s p u e d e n e je rc e r e ste d e -
re c h o se d e b e a las lu c h as d e m u c h o s g ru p o s so c iale s q u e se e n c o n trab an e xc lu id o s (m u je re s,
p o b lac io n e s rro m (g itan o s) in d íg e n a, n e g ra, afro d e sc e n d ie n te, raizal y p ale n q u e ra) y q u e, sin
e m b arg o, aú n falta m u c h o p o r h ac e r p ara q u e to d o s/as lo s/las c iu d ad an o s/as se an e fe c tiva-
m e n te c o n sid e rad o s c o m o ig u ale s e n la to m a d e d e c isio n e s so b re lo s asu n to s q u e le s afe c tan .

A c tiv id a d p rin c ip a l

Lo s c írc u lo s d e la p a r tic ip a c ió n : la ac tivid ad p rin c ip al b u sc a q u e su s e stu d ian te s re c o n o zc an


d e q u é m an e ras p artic ip an e n las d istin tas e sfe ras d e su vid a so c ial, p artie n d o d e u n a m irad a
m ic ro (su h o g ar) h ac ia u n a m irad a m ac ro (e l p aís).

Para e llo, d ib u je c in c o (5) c írc u lo s c o n c é n tric o s e n la p izarra d e su sala d e c lase s. A sí:

En e l c írc u lo c e n tral e sc rib a la p alab ra “En c asa”; e n e l sig u ie n te c írc u lo “En e l e stab le c im ie n to
e d u c ativo” o “En e l c o le g io / e n e l lic e o / e n la e sc u e la”; e n e l te rc e r c írc u lo “En la c o m u n a o
m u n ic ip alid ad ”; e n e l c u arto c írc u lo “En la re g ió n”, y e n e l q u in to c írc u lo “En e l p aís”.

A c o n tin u ac ió n , in vite a su s e stu d ian te s a re fle xio n ar ac e rc a d e c ó m o p artic ip an e llo s/as e n las
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

d e c isio n e s q u e se to m an e n c ad a u n o d e e sto s e sp ac io s. Para e llo, p re g u n te p o r c ad a u n o d e


e sto s ám b ito s:

- ¿D e q u é m an e ra p artic ip an u ste d e s e n e sto s e sp ac io s?


- ¿Sie n te n q u e las o p in io n e s d e lo s/as n iñ o s/as y lo s/as jó ve n e s so n c o n sid e rad as o p e d id as
e n e sto s e sp ac io s?

27
- ¿Ve n d ife re n c ias e n tre lo s e sp ac io s d e p artic ip ac ió n e n tre ad u lto s, jó ve n e s y n iñ o s/as? ¿C u ále s?
U tilic e e sta ac tivid ad p ara d ialo g ar so b re lo s d ife re n te s m e c an ism o s d e p artic ip ac ió n c iu d ad an a e n
c ad a u n o d e lo s ám b ito s d e la vid a so c ial.

Para lle n ar lo s c írc u lo s d e c o m u n a, re g ió n y p aís, le s su g e rim o s u tilizar la in fo g rafía so b re M e c an is-


m o s d e p artic ip ac ió n c iu d ad an a e n C h ile (ve r an e xo ), p ara c o n o c e r lo s p rin c ip ale s m e c an ism o s d e
p artic ip ac ió n d e la C o n stitu c ió n ac tu al y lo s e stab le c id o s e n la p ro p u e sta d e C o n stitu c ió n q u e se
p le b isc itará e l 4 d e se p tie m b re d e 2022. La id e a e s ac e rc ar a su s e stu d ian te s a e ste p ro c e so e le c to -
ral.

C ie rre

Para c u lm in ar e sta c lase, re fle xio n e c o n su s e stu d ian te s so b re las sig u ie n te s p re g u n tas:

- ¿C o n sid e ran u ste d e s q u e la p artic ip ac ió n e s u n a o b lig ac ió n o u n a o p o rtu n id ad ? ¿Po r q u é ?


- En e l Ple b isc ito C o n stitu c io n al se e stab le c ió q u e e l vo to d e las y lo s c iu d ad an o s m ayo re s d e d ie c io -
c h o añ o s se rá o b lig ato rio. ¿Po r q u é c re e n q u e se d e c id ió e sto ?
- Po r ú ltim o, p id a a tre s e stu d ian te s q u e d e m an e ra lib re y e sp o n tán e a c o m p artan c o n e l re sto d e la
c lase alg o q u e h ayan ap re n d id o d u ran te lo vivid o e n e sta se sió n .

Anexo
In fo g ra fía d e m e c a n ism o s d e p a r tic ip a c ió n :

C o n s t it u c ió n a c t u a l P r o p u e s t a d e n u e v a C o n s t it u c ió n

Se e stab le c e la p artic ip ac ió n re p re se n tati- Se e stab le c e la p artic ip ac ió n re p re se n tativa a travé s d e


va a travé s d e vo tac io n e s: vo tac io n e s:
“En las vo tac io n e s p o p u lare s, e l su frag io
se rá p e rso n al, ig u alitario, se c re to y vo lu n ta- “El su frag io e s u n ive rsal, ig u alitario , lib re , d ire c to , p e rso n al
rio. y se c re to . Es o b lig ato rio p ara q u ie n e s h ayan c u m p lid o
Só lo p o d rá c o n vo c arse a vo tac ió n p o p u lar d ie c io c h o añ o s y vo lu n tario p ara las p e rso n as d e d ie c isé is y
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

p ara las e le c c io n e s y p le b isc ito s e xp re sa- d ie c isie te añ o s y p ara las c h ile n as y lo s c h ile n o s q u e vivan
m e n te p re visto s e n e sta C o n stitu c ió n .” e n e l e x tran je ro . Su e je rc ic io c o n stitu ye u n d e re c h o y u n
d e b e r c ívic o .”
N o in c o rp o ra m e c an ism o s d e p artic ip a-
c ió n d ire c ta a n ive l c o n stitu c io n al, sin o q u e El Estad o d e b e rá g aran tizar a to d a la c iu d ad an ía, sin d isc ri-
e stab le c e e l d e re c h o a p artic ip ar e n ig u al- m in ac ió n d e n in g ú n tip o , e l e je rc ic io p le n o d e u n a d e m o -
d ad d e o p o rtu n id ad e s e n la vid a n ac io n al. c rac ia p artic ip ativa, a travé s d e m e c an ism o s d e d e m o c rac ia
A su ve z, d e fin e q u e se p o d rá p artic ip ar a d ire c ta. A lg u n o s m e c an ism o s d e d e m o c rac ia d ire c ta so n
n ive l c o m u n al. lo s sig u ie n te s:

28
P r o p u e s t a d e n u e v a C o n s t it u c ió n

- In ic iativas p o p u lare s d e n o rm as lo c ale s a n ive l re g io n al


y m u n ic ip al, d e c arác te r vin c u lan te , así c o m o c o n su ltas
c iu d ad an as in c id e n te s.
- Re fe ré n d u m so b re las m ate rias d e c o m p e te n c ia d e lo s
g o b ie rn o s re g io n ale s y lo c ale s.
- In ic iativa p o p u lar d e le y.
- In ic iativa d e d e ro g ac ió n to tal o p arc ial d e u n a o m ás
le ye s p ro m u lg ad as.

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

29
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

30
U n id a d 3 .

Estad o
Fo rm as d e
Objetivo de aprendizaje
C o n o c e r e id e n tific ar las d ive rsas fo rm as d e Estad o e xiste n te s, re c o n o c ie n d o las d ife re n c ias e n
to rn o a c ó m o c o n c e n tran y d istrib u ye n e l p o d e r a n ive l te rrito rial, su s fu n c io n e s ad m in istrativas
y las c o n se c u e n c ias p rác tic as p ara la p o b lac ió n d e u n p aís.

R e c u r s o s s u g e r id o s

- P re se n ta c ió n d e a p o y o : U n id ad III. Fo rm as d e Estad o
- Vid e o : ¿C ó m o se p u e d e d istrib u ir e l p o d e r te rrito rial?
- Si d e se a m ayo re s in su m o s d e c o n te x to, p u e d e re visar lo s c o n te n id o s in c lu id o s e n e sta p ág i-
n a: bcn.cl/formacioncivica/detalle -guia?h=10221.3/45679

Cápsula de memoria
A sí c o m o e xiste n d ive rso s tip o s d e g o b ie rn o (e s d e c ir, c ó m o se e je rc e e l p o d e r y c ó m o se
d e sig n a a q u ie n (e s) g o b ie rn a(an ), e xiste n d ive rsas fo rm as d e Estad o se g ú n c ó m o se o rg an iza e l
te rrito rio y d istrib u ye e l p o d e r d e u n p aís. Lo an te rio r h ac e re fe re n c ia a c ó m o se ad m in istran lo s
re c u rso s y las c o m p e te n c ias q u e tie n e n lo s d istin to s n ive le s te rrito riale s q u e c o m p o n e n C h ile
(c e n tral/n ac io n al, re g io n al, p ro vin c ial, c o m u n al).

A u n q u e e n e l le n g u aje c o tid ian o su e le n in te rc am b iarse las p alab ras Estad o y G o b ie rn o c o m o


si fu e ran sin ó n im o s, e n tre am b o s c o n c e p to s h ay al m e n o s d o s asp e c to s q u e p e rm ite n d ife re n -
c iarlo s: i) lo s Estad o s p e rm an e c e n (n o varían e n e l tie m p o ), m ie n tras q u e lo s g o b ie rn o s p u e d e n
c am b iar d e ac u e rd o c o n las c irc u n stan c ias p o lític as o a q u ié n (e s) o ste n te (e n ) e l p o d e r; y ii) e l
d e b e r d e l g o b ie rn o e s alc an zar y g aran tizar lo s fin e s d e l Estad o.

C o rvalán y So to (2021) se ñ alan q u e C h ile m an tie n e g rad o s e x tre m o s d e c e n tralism o e statal.


U n e je m p lo d e e llo e s q u e re c ié n e n e l añ o 2021 se p u d o e le g ir a las au to rid ad e s re g io n ale s
(g o b e rn ad o re s), p u e s an te s e ran d e sig n ad as p o r la p re sid e n c ia (in te n d e n te s). O tro e je m p lo
re le van te e s q u e las ac c io n e s d e c ad a re g ió n e stán c o n d ic io n ad as p o r lo s re c u rso s q u e se
d e fin e n d e sd e e l n ive l c e n tral.

En C h ile, la d istrib u c ió n d e l p o d e r a n ive l te rrito rial h a e stad o m arc ad a p o r la te n sió n e n tre las
te n d e n c ias c e n tralistas (m ás c arac te rístic as d e u n Estad o u n itario ) y aq u e llas q u e p lan te an u n a
d istrib u c ió n d e sc e n tralizad a d e l p o d e r e n su s d istin tas re g io n e s. D e sp u é s d e la in d e p e n d e n c ia,
se g e n e ró u n a p u g n a e n tre g ru p o s c e n tralistas y fe d e ralistas, q u e c u lm in ó e n la G u e rra C ivil d e
1829-30, d o n d e se e stab le c ió q u e C h ile se ría u n Estad o u n itario. Po ste rio rm e n te, c o n e l au g e
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

d e lo s re c u rso s m in e ro s, las zo n as d e l n o rte p ro tag o n izaro n las re vo lu c io n e s fallid as d e 1851


y 1859 p ara p ro m o ve r m ayo r p o d e r p ara las re g io n e s. In c lu so, e n la ú ltim a d é c ad a, d istin tas
re g io n e s h an p ro tag o n izad o m o vilizac io n e s so c iale s p ara visib ilizar lo s p ro b le m as o c asio n a-
d o s p o r e l c e n tralism o e n C h ile, c o b ran d o re le van c ia las m o vilizac io n e s d e M ag allan e s (2011),
Aysé n (2012) y C h ilo é (2016), e n tre o tras.

31
La ac tu al c o n stitu c ió n c o n sid e ra q u e la m e jo r fo rm a d e d istrib u c ió n d e l p o d e r e n C h ile e s a travé s d e l
Estad o U n itario, m ie n tras q u e la p ro p u e sta d e n u e va c o n stitu c ió n p lan te a e l c am b io h ac ia u n Estad o
Re g io n al.

En e sta u n id ad , las y lo s e stu d ian te s id e n tific arán las d ive rsas fo rm as d e Estad o q u e e xiste n e n e l m u n -
d o p ara re c o n o c e r las p artic u larid ad e s d e l Estad o c h ile n o.

Conceptos claves
Estado unitario: fo rm a d e Estad o e n e l q u e e xiste u n p o d e r c e n tral q u e tie n e c o n tro l so b re to d o e l te -
rrito rio n ac io n al. Tie n e u n a so la c o n stitu c ió n y c o n c e n tra e l p o d e r p o lític o e n u n so lo p o d e r le g islativo ,
e je c u tivo y ju d ic ial.

Estado federal: u n Estad o fe d e ral e stá in te g rad o p o r d ife re n te s e n tid ad e s te rrito riale s q u e c u e n tan c o n
au to n o m ía p o lític a (e n la to m a d e d e c isio n e s y d e re g u lac io n e s), p e ro q u e c o m p arte n in stitu c io n e s
g u b e rn am e n tale s q u e le s so n c o m u n e s a to d as e llas. Esto q u ie re d e c ir q u e, si b ie n e xiste u n g o b ie rn o
c e n tral, las e n tid ad e s te rrito riale s tie n e n tan ta au to n o m ía q u e in c lu so p u e d e n e stab le c e r su s p ro p ias
le ye s –e n o c asio n e s, an tag ó n ic as c o n las d e l n ive l c e n tral o d e o tras u n id ad e s te rrito riale s-. Eje m p lo s
d e e sta fo rm a d e Estad o so n A le m an ia y Estad o s U n id o s.

Estado confederado: so n Estad o s q u e e stán c o n fo rm ad o s p o r e n tid ad e s te rrito riale s so b e ran as y


au tó n o m as e n sí m ism as. Si b ie n c o m p arte c o n lo s e stad o s fe d e rale s u n alto g rad o d e au to n o m ía, la
d ife re n c ia e s q u e las e n tid ad e s te rrito riale s q u e lo in te g ran d e te n tan u n m ayo r g rad o d e so b e ran ía e
in d e p e n d e n c ia, y e l g o b ie rn o c e n tral tie n e m e n o r p o d e r so b re su s c o n fe d e rad o s. Eje m p lo d e e sta fo r-
m a d e Estad o e s e l Re in o d e lo s Paíse s Bajo s (in te g rad o p o r Paíse s Bajo s, A ru b a, San M artín y C u razao ).

Estado regional o regionalizado: e sta fo rm a d e Estad o se u b ic a e n u n p u n to in te rm e d io e n tre u n Estad o


u n itario y u n Estad o fe d e ral, e n la m e d id a e n q u e b u sc a h ac e r c o m p atib le s tan to e l se n tid o u n itario
c o m o la d e sc e n tralizac ió n o au to n o m ía. En e sa m e d id a, so n Estad o s u n itario s, p e ro su s re g io n e s
tie n e n u n alto n ive l d e au to n o m ía tan to e n su s d e c isio n e s p o lític as c o m o e n su s fu n c io n e s ad m in istra-
tivas. Eje m p lo s d e e sta fo rm a d e Estad o so n Esp añ a y e l Re in o U n id o.

Entidades territoriales: se re fie re a la d ivisió n p o lític o -ad m in istrativa d e u n p aís. C o n e sta d istrib u c ió n
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

te rrito rial, se d ise ñ an las p o lític as p ú b lic as, se d e fin e la p ro visió n d e lo s se rvic io s p ú b lic o s y se d e sig -
n an lo s re c u rso s p ara e l c u m p lim ie n to d e su s fu n c io n e s.
Po r e je m p lo, ac tu alm e n te, C an ad á se d ivid e e n 10 p ro vin c ias y 3 te rrito rio s, m ie n tras q u e e n C o lo m b ia
la d ivisió n c o n te m p la 32 d e p artam e n to s, 1 d istrito c ap ital, 1.122 m u n ic ip io s y 788 re sg u ard o s in d íg e -
n as.
En C h ile, las e n tid ad e s te rrito riale s so n las re g io n e s, las p ro vin c ias y las c o m u n as. El p aís e stá d ivid id o
e n 16 re g io n e s, c o n fo rm ad as p o r 56 p ro vin c ias, y é stas, a su ve z, p o r 346 c o m u n as. C ad a u n a d e las
re g io n e s e stá a c arg o d e u n /a g o b e rn ad o r/a e le g id o /a d e m o c rátic am e n te y u n /a d e le g ad o /a p re si-
d e n c ial d e sig n ad o /a p o r la Pre sid e n c ia d e la Re p ú b lic a. Las p ro vin c ias so n d irig id as p o r u n /a d e le g a-
d o /a p ro vin c ial d e sig n ad o /a p o r la Pre sid e n c ia d e la Re p ú b lic a, m ie n tras q u e las c o m u n as lo so n p o r
alc ald e s o alc ald e sas e le c to s/as p o r la c iu d ad an ía.

32
Descentralización: p ro c e so d e e n tre g a d e c o m p e te n c ias y re c u rso s d e l g o b ie rn o c e n tral a las
ad m in istrac io n e s re g io n ale s, p ro vin c iale s o m u n ic ip ale s. Pu e d e se r a n ive l fisc al, p o lític o y/o
ad m in istrativo.
D e sc e n tralizac ió n fisc al: e s la d istrib u c ió n d e l in g re so y g asto p ú b lic o p ara e l c u m p lim ie n to d e
lo s o b je tivo s d e las e n tid ad e s te rrito riale s.

Descentralización política: se re fie re al p o d e r q u e tie n e n las au to rid ad e s e le c tas d e e n tid ad e s


te rrito riale s y su s c iu d ad an o /as e n e l p ro c e so d e to m a d e d e c isio n e s p ú b lic as (D azaro la, 2019).

Descentralización administrativa: e s la tran sfe re n c ia d e tare as q u e d e b e re alizar e l Estad o e n tre


las e n tid ad e s te rrito riale s.

Solidaridad territorial: p rin c ip io c o n stitu c io n al q u e re c o n o c e d ife re n c ias e n e l d e sarro llo e c o n ó -


m ic o y so c ial e n tre las d istin tas e n tid ad e s te rrito riale s y o b lig a a las au to rid ad e s p ú b lic as a c re ar
p o lític as p ara ap o yar a lo s te rrito rio s m e n o s favo re c id o s.

Equidad territorial: p rin c ip io c o n stitu c io n al q u e b u sc a g aran tizar las m ism as c o n d ic io n e s d e


ac c e so a lo s se rvic io s p ú b lic o s a las p e rso n as, c o n in d e p e n d e n c ia d e l lu g ar d o n d e vive n , y u n a
d istrib u c ió n ig u alitaria d e l c o sto d e l im p ac to am b ie n tal q u e g e n e ran p ro ye c to s d e la in d u stria.

Régimen tributario: c o n ju n to d e le ye s, re g las y n o rm as q u e re g u lan e l p ag o d e trib u to s (im -


p u e sto s, tasas y c o n trib u c io n e s) d e las ac tivid ad e s e c o n ó m ic as. D e p e n d e d e la fo rm a d e
Estad o c ó m o se d istrib u ye n lo s re c u rso s p ara e l g asto p ú b lic o y q u ié n e s d e b e n h ac e rlo.

Propuesta didáctica
T ie m p o : 90 m in u to s
O b je tiv o d e A p re n d iz a je Tra n sv e rsa l (O AT ):
D im e n sió n so c io c u ltu ral y c iu d ad an a: c o n o c e r y valo rar la h isto ria y su s ac to re s, las trad ic io n e s,
lo s sím b o lo s y e l p atrim o n io te rrito rial y c u ltu ral d e la n ac ió n , e n e l c o n te x to d e u n m u n d o
c re c ie n te m e n te g lo b alizad o e in te rd e p e n d ie n te, c o m p re n d ie n d o la te n sió n y la c o m p le m e n ta-
rie d ad q u e e xiste e n tre am b o s p lan o s.

M a te ria le s n e c e sa rio s:
- Re c u rso s d isp o n ib le s p ara e sta le c c ió n (vid e o y p re se n tac ió n d e ap o yo )
- C u ad e rn o y láp iz
- C u atro sillas d e la sala d e c lase y o villo s d e lan a d e c u atro c o lo re s d istin to s

In ic io
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

A n te s d e c o m e n zar la ac tivid ad , y p ara in tro d u c ir e l c o n te n id o d e la u n id ad , p re se n te a su s


e stu d ian te s e l vid e o ¿Cómo se puede distribuir el poder territorial?

E s c u lt u r a : e sta ac tivid ad in ic ial b u sc a, d e sd e u n a e xp lo rac ió n artístic a, ac e rc ar a las y lo s


e stu d ian te s a la c o m p re n sió n d e las d istin tas fo rm as d e Estad o e xiste n te s y a c ó m o e stru c tu ran
tan to e l p o d e r p o lític o c o m o las fu n c io n e s ad m in istrativas.
33
En p rim e r lu g ar, in vite a su s e stu d ian te s a o rg an izarse e n c u atro g ru p o s. Para e llo, p íd ale s q u e se
e n u m e re n d e l 1 al 4 su c e sivam e n te, h asta q u e to d o s te n g an u n n ú m e ro. A g ru p e a lo s/as e stu d ian te s
se g ú n e l n ú m e ro asig n ad o. A c o n tin u ac ió n , e n tre g u e a c ad a g ru p o la d e fin ic ió n c o rre sp o n d ie n te a su
fo rm a d e Estad o, e stán se e n c u e n tran e n la se c c ió n d e “C o n c e p to s c lave” d e e sta U n id ad :

- G ru p o 1: Estad o u n itario
- G ru p o 2: Estad o fe d e ral
- G ru p o 3: Estad o re g io n al/re g io n alizad o
- G ru p o 4: Estad o c o n fe d e rad o

D isp o n g a d e c u atro sillas e n la p arte fro n tal d e la sala d e c lase s y c u atro o villo s d e lan a d e c o lo re s
d ife re n te s. In d iq u e a su s e stu d ian te s q u e c ad a g ru p o d e b e rá c o n stru ir u n a e sc u ltu ra o im ag e n c o n las
sillas y lo s o villo s d e lan a, d e tal m an e ra q u e su o b ra fin al re p re se n te las c arac te rístic as fu n d am e n tale s
d e c ad a fo rm a d e Estad o, c ó m o e ste c o n c e n tra o d istrib u ye e l p o d e r p o lític o y las fu n c io n e s ad m in is-
trativas a las e n tid ad e s te rrito riale s (re g io n e s, d e p artam e n to s, e tc.) q u e lo c o m p o n e n .

Brin d e c in c o m in u to s p ara q u e e l g ru p o le a y c o m p re n d a la d e fin ic ió n . A l c ab o d e e so s m in u to s, p id a a


lo s g ru p o s q u e se p re p are n p ara la sig u ie n te se c c ió n d e l e je rc ic io : la c o n stru c c ió n d e las e sc u ltu ras.
In ic ie c o n e l g ru p o n ú m e ro 1. D é tre s m in u to s p ara q u e e l g ru p o c o n stru ya la e sc u ltu ra q u e re p re se n te
la fo rm a d e Estad o asig n ad a (N o ta: la e sc u ltu ra n o re q u ie re q u e to d o s lo s o b je to s d isp o n ib le s p ara
e lla e sté n u n id o s. Se trata d e c o n stru ir u n a im ag e n d isp u e sta e n e l e sp ac io, a p artir d e lo s e le m e n to s
físic o s b rin d ad o s c o m o re c u rso s). El lím ite d e tie m p o y e l re to q u e im p lic a ac tivar la c re ativid ad p ara la
c o n stru c c ió n d e la e sc u ltu ra so n e le m e n to s d in am izad o re s c lave s p ara e l d e sarro llo d e la ac tivid ad .

C u an d o q u e d e n c in c o se g u n d o s p ara c o m p le tar e l tie m p o asig n ad o, d ig a e n vo z alta e l c o n te o re g re -


sivo . A l c u lm in ar e l tie m p o o to rg ad o, p id a a lo s/as e stu d ian te s d e l g ru p o q u e se re tire n d e la e sc u ltu ra
y p id a al re sto d e la c lase q u e o b se rve la im ag e n c o n stru id a:

- ¿Q u é o b se rvan e n la e sc u ltu ra c re ad a?
- ¿Q u é se n sac io n e s le s g e n e ra la e sc u ltu ra?
- ¿Ve n e n la e sc u ltu ra alg ú n e le m e n to, o alg o e n la d isp o sic ió n d e e sto s, q u e h ag a alu sió n a la n o c ió n
d e u n id ad ? D e se r así, ¿e n q u é e le m e n to o c ó m o se o b se rva e sa u n id ad ?
- ¿A p re c ian e n la e sc u ltu ra alg ú n e le m e n to, o e n la d isp o sic ió n d e e sto s, q u e h ag a alu sió n a la id e a
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

d e l p o d e r? D e se r así, ¿e n q u é e le m e n to o c ó m o se o b se rva e se p o d e r? ¿Está c o n c e n trad o o e stá


d istrib u id o ?

U n a ve z q u e su s e stu d ian te s h ayan d ialo g ad o e n to rn o a la e sc u ltu ra c o n stru id a, p id a a lo s/las au to -


re s/as q u e e xp liq u e n su o b ra. ¿Q u é fo rm a d e Estad o re p re se n taro n ? ¿Q u é c arac te riza a e sa fo rm a d e
Estad o ?

Re p ita e l e je rc ic io an te rio r c o n c ad a u n o d e lo s c u atro g ru p o s d e e stu d ian te s.

34
A c tiv id a d p rin c ip a l

El arte d e to m ar d e c isio n e s: e n la ac tivid ad p rin c ip al, las y lo s e stu d ian te s –ya h ab ie n d o te n id o u n ac e r-


c am ie n to a las d istin tas fo rm as d e Estad o – sim u larán u n e je rc ic io e n e l q u e d e b e rán to m ar d e c isio n e s,
se g ú n la e stru c tu ra d e l p o d e r q u e c arac te riza a c ad a u n a d e e stas fo rm as.

D é a su s e stu d ian te s e l sig u ie n te e sc e n ario p ara se r trab ajad o e n lo s m ism o s g ru p o s d e l e je rc ic io an te rio r:


U n a e n tid ad e x tran je ra d o n ó al Estad o q u e u ste d e s re p re se n tan (u n itario c e n tralizad o, u n itario d e sc e n -
tralizad o , fe d e ral) u n p re su p u e sto d e m il m illo n e s d e p e so s p ara se r in ve rtid o e n p ro g ram as d e m e d io
am b ie n te y m itig ac ió n d e l c am b io c lim átic o.

C ad a g ru p o d e b e rá d ialo g ar so b re c ó m o d e c id irán in ve rtir e sto s re c u rso s se g ú n las c arac te rístic as d e su


fo rm a d e Estad o. In d iq u e a su s e stu d ian te s q u e c ad a u n o /a d e b e rá asu m ir u n a fu n c ió n : u n o /a d e e llo s/
as re p re se n tará al g o b ie rn o c e n tral, y lo s d e m ás re p re se n tarán a las re g io n e s o e n tid ad e s te rrito riale s q u e
in te g ran a e se Estad o.

Exh o rte a su s e stu d ian te s q u e, d u ran te e l e je rc ic io, p re ste n e sp e c ial ate n c ió n a tre s asp e c to s:

- El n ive l d e p o d e r q u e c o n c e n tra e l g o b ie rn o c e n tral.


- El n ive l d e p o d e r q u e tie n e n las re g io n e s o e n tid ad e s te rrito riale s.
- El n ive l d e au to n o m ía q u e tie n e n las re g io n e s o e n tid ad e s te rrito riale s p ara d e c id ir so b re su s te rrito rio s.

Actividad principal alternativa: p ara c o n so lid ar e l ap re n d izaje d e e sta c lase y su s c o n c e p to s p rin c ip ale s,
e n tre g u e a su s e stu d ian te s la H o ja d e Trab ajo n ú m e ro 2 ó p íd ale s q u e la re p ro d u zc an e n su s c u ad e rn o s d e
c lase. En e sta tab la e n c o n trarán las d e fin ic io n e s d e las d istin tas fo rm as d e Estad o ab o rd ad as e n la ac ti-
vid ad in ic ial. Pid a a su s e stu d ian te s q u e, d e m an e ra in d ivid u al, an alic e n c ad a u n a d e e stas d e fin ic io n e s y
re fle xio n e n so b re las o p o rtu n id ad e s y lo s re to s q u e im p lic an e stas fo rm as d e Estad o p ara e l fu n c io n am ie n -
to d e la d e m o c rac ia e n d o n d e to d o s/as lo s/as c iu d ad an o s/as, sin d istin c ió n , se an to m ad o s e n c u e n ta. D é
q u in c e m in u to s p ara la re alizac ió n d e e ste e je rc ic io.

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

35
A l c ab o d e e ste tie m p o, e n tab le u n a d isc u sió n e n p le n aria ac e rc a d e las o p o rtu n id ad e s y re to s id e n -
tific ad o s p o r su s e stu d ian te s p ara c ad a fo rm a d e Estad o an alizad a. Si d isp o n e d e tie m p o su fic ie n te ,
e sc rib a e n su p izarra las p rin c ip ale s id e as q u e su rjan d e l d iálo g o c o n su s e stu d ian te s.

C ie rre

Exp liq u e a su s e stu d ian te s q u e la ac tu al c o n stitu c ió n c o n sid e ra q u e la m e jo r fo rm a d e d istrib u c ió n d e l


p o d e r e n C h ile e s a travé s d e l Estad o u n itario, m ie n tras q u e la p ro p u e sta d e n u e va c o n stitu c ió n p lan -
te a e l c am b io h ac ia u n Estad o re g io n al. Para c e rrar la se sió n , p id a a su s e stu d ian te s q u e re fle xio n e n
re sp e c to a la fo rm as d e Estad o u tilizan d o las sig u ie n te s p re g u n tas c o m o g u ías:

- ¿C o n sid e ran u ste d e s q u e la fo rm a d e Estad o ac tu al d e C h ile g aran tiza q u e h aya p re se n c ia d e l Esta-


d o y d e su s in stitu c io n e s e n to d as las re g io n e s? ¿H ay alg u n as re g io n e s c o n m ás o m e n o s p re se n c ia
e statal?
- ¿C o n sid e ran u ste d e s q u e la fo rm a d e Estad o ac tu al d e C h ile g aran tiza q u e to d o s/as su s c iu d ad a-
n o s/as –sin d istin c ió n d e la re g ió n e n la q u e h ab itan – se an to m ad o s e n c u e n ta e n las d e c isio n e s
q u e se h ac e n a n ive l n ac io n al?
- ¿C o n sid e ran u ste d e s q u e la fo rm a d e Estad o ac tu al d e C h ile p e rm ite q u e to d o s/as su s c iu d ad an o s/
as –sin d istin c ió n d e la re g ió n e n la q u e h ab itan – te n g an g aran tizad o s d e re c h o s fu n d am e n tale s
c o m o salu d , e d u c ac ió n , vivie n d a, ac c e so a ag u a p o tab le, e tc.?
- Po r ú ltim o, p id a a tre s e stu d ian te s q u e d e m an e ra lib re y e sp o n tán e a c o m p artan c o n e l re sto d e la
c lase alg o q u e h ayan ap re n d id o d u ran te lo vivid o e n e sta se sió n .
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

36
H o ja d e tra b a jo n . 2
Forma de Estado Oportunidades para la democracia Retos para la democracia

Estado unitario centralizado: e l g o b ie rn o


c e n tral c o n c e n tra e l p o d e r p o lític o d e to d as
las re g io n e s d e l Estad o ; e n e sa m e d id a, las
d e c isio n e s q u e se to m an d e sd e e l n ive l
c e n tral afe c tan o im p ac tan al te rrito rio e n su
to talid ad .

Estado unitario descentralizado: e n e sta fo rm a


d e Estad o, si b ie n e l p o d e r p o lític o se c o n -
c e n tra e n e l g o b ie rn o c e n tral, las re g io n e s
tie n e n au to n o m ía tan to e n las d e c isio n e s
q u e c o n c ie rn e n a su s te rrito rio s c o m o e n la
ad m in istrac ió n d e lo s re c u rso s p ara c u m p lir
su s fu n c io n e s.

Estado federal: U n Estad o Fe d e ral e stá in te -


g rad o p o r d ife re n te s u n id ad e s te rrito riale s
q u e c u e n tan c o n au to n o m ía p o lític a (e n
la to m a d e d e c isio n e s y d e re g u lac io n e s) y
c o m p arte n in stitu c io n e s g u b e rn am e n tale s
q u e le s so n c o m u n e s a to d as e llas. Esto
q u ie re d e c ir q u e, si b ie n e xiste u n g o b ie rn o
c e n tral, las u n id ad e s te rrito riale s tie n e n tan ta
au to n o m ía q u e in c lu so p u e d e n e stab le c e r
su s p ro p ias le ye s –e n o c asio n e s, an tag ó n ic as
c o n las d e l n ive l c e n tral o d e o tras u n id ad e s
te rrito riale s.

Estado confederado: So n Estad o s q u e e stán


c o n fo rm ad o s p o r e n tid ad e s te rrito riale s
so b e ran as y au tó n o m as e n sí m ism as. Si b ie n
c o m p arte c o n lo s e stad o s fe d e rale s u n alto
g rad o d e au to n o m ía, la d ife re n c ia e s q u e las
e n tid ad e s te rrito riale s q u e lo in te g ran tie n e n
u n m ayo r g rad o d e so b e ran ía e in d e p e n d e n -
c ia, y e l g o b ie rn o c e n tral tie n e m e n o r p o d e r
so b re su s c o n fe d e rad o s.

Estado regional o regionalizado: Esta fo rm a d e


Estad o se u b ic a e n u n p u n to in te rm e d io e n -
tre u n Estad o u n itario y u n Estad o fe d e ral, e n
la m e d id a e n q u e b u sc a h ac e r c o m p atib le s
tan to e l se n tid o u n itario c o m o la d e sc e n tra-
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

lizac ió n o au to n o m ía. En e sa m e d id a, so n
Estad o s u n itario s, p e ro c u yas re g io n e s tie n e n
u n alto n ive l d e au to n o m ía tan to e n su s
d e c isio n e s p o lític as c o m o e n su s fu n c io n e s
ad m in istrativas. Eje m p lo s d e e sta fo rm a d e
Estad o so n Esp añ a y e l Re in o U n id o.

37
U n id a d 4 .

¿Q u é e s u n a
c o n s t it u c ió n y
c ó m o s u r g ió e l
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

a ctu a l p ro ce so
c o n s t it u y e n t e ?
38
Objetivo de aprendizaje
C o n o c e r q u é e s u n a c o n stitu c ió n y c u ál e s su im p o rtan c ia, id e n tific an d o lo s p rin c ip ale s h ito s
d e l ac tu al p ro c e so c o n stitu ye n te e n C h ile y re c o n o c ie n d o q u e las n o rm as q u e rig e n u n a so c ie -
d ad c am b ian d e m an e ra c o n stan te c o n la h isto ria.

R e c u r s o s s u g e r id o s

- P re se n ta c ió n d e a p o y o : U n id ad IV. ¿Q u é e s u n a c o n stitu c ió n y c ó m o su rg ió e l ac tu al p ro c e -
so c o n stitu ye n te ?
- S i d e se a m a y o re s in su m o s d e c o n te x to , p u e d e re v isa r lo s c o n te n id o s in c lu id o s e n e sta
p á g in a : b c n .c l/fo rm ac io n c ivic a/d e talle -g u ia?h =10221.3/45679
- S e re c o m ie n d a u tiliz a r e l c o m p a ra d o r d e c o n stitu c io n e s d e la B ib lio te c a d e l C o n g re so
N a c io n a l: b c n .c l/p ro c e so c o n stitu ye n te

Ayuda de memoria
U n e le m e n to fu n d am e n tal d e to d o Estad o so b e ran o e s su c o n stitu c ió n , p u e s e s e l d o c u m e n -
to q u e re p re se n ta e l p ac to so c ial al q u e to d o s/as su s c iu d ad an o s/as se ac o g e n p ara vivir d e
m an e ra arm ó n ic a y e n so c ie d ad . En la ac tu alid ad , C h ile se rig e p o r u n te x to c o n stitu c io n al q u e
d ata d e 1980 y q u e h a sid o p arc ialm e n te re fo rm ad o a lo larg o d e lo s añ o s.

A fin e s d e l añ o 2019, c o m o salid a in stitu c io n al a la c risis so c ial q u e su rg ió e n e l p aís d u ran te


o c tu b re, d ive rso s p artid o s p o lític o s ac o rd aro n y se llaro n c o n e l g o b ie rn o d e l p re sid e n te Se b as-
tián Piñ e ra p o n e r e n m arc h a u n n u e vo p ro c e so c o n stitu ye n te. C o n e sto se in ic ió u n c am in o
p o lític o y so c ial q u e b u sc ab a c am b iar la C o n stitu c ió n c h ile n a, u n a c o n sig n a q u e fu e im p u lsad a
p o r d istin to s g ru p o s d e la so c ie d ad c ivil y q u e, ad e m ás, fu e ab o rd ad a p o r la in stitu c io n alid ad
e n p rim e ra in stan c ia c o n u n a p ro p u e sta fo rm al p artic ip ativa e n e l se g u n d o g o b ie rn o d e la
p re sid e n ta M ic h e lle Bac h e le t.

A lg u n as fe c h as c lave s d e l ac tu al p ro c e so c o n stitu ye n te e n C h ile so n :


- 25 d e o c tu b re d e 2020: se lle vó a c ab o e l Ple b isc ito N ac io n al
2020. En e ste, c ad a p e rso n a c o n d e re c h o a vo to p u d o e le g ir
si q u e ría in ic iar u n c am in o d e re d ac c ió n d e u n n u e vo
te x to c o n stitu c io n al vo tan d o A p ru e b o o Re c h azo a la
p re g u n ta “¿Q u ie re u ste d u n a n u e va C o n stitu c ió n ?” y,
ad e m ás, e sc o g e r e l ó rg an o q u e p o d ría re d ac tarla: u n a
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

39
C o n ve n c ió n M ix ta C o n stitu c io n al –c o m p u e sta p o r u n a m itad d e c iu d ad an as y c iu d ad an o s e le g id o s
p o p u larm e n te p ara e sta tare a y o tra m itad p o r p arlam e n tario s/as e n e je rc ic io – o p o r u n a C o n ve n -
c ió n C o n stitu c io n al in te g rad a so lo p o r p e rso n as e le g id as p o p u larm e n te p ara e l d e sarro llo d e e sta
tare a. En e ste p le b isc ito, la c iu d ad an ía e lig ió e l c am in o d e re d ac tar u n a n u e va c o n stitu c ió n m e d ian -
te u n a C o n ve n c ió n C o n stitu c io n al.
- 15 y 16 de mayo de 2021: se e lig ie ro n a lo s 155 re p re se n tan te s q u e e sc rib ie ro n la p ro p u e sta d e n u e va
C arta M ag n a. Po r p rim e ra ve z e n e l m u n d o se e lig ió u n a c o n ve n c ió n p aritaria, e s d e c ir, c o n u n a
e q u ilib rad a re p re se n tac ió n d e h o m b re s y m u je re s, y se ase g u ró la re p re se n tac ió n d e lo s p u e b lo s
in d íg e n as c o n 17 e sc añ o s re se rvad o s.
- 4 de julio de 2021: se in ic ió e l trab ajo d e la C o n ve n c ió n C o n stitu c io n al, o rie n tad o a re d ac tar e n e l
p lazo d e u n añ o la p ro p u e sta d e te x to c o n stitu c io n al.
- 4 de julio de 2022: se e n tre g ó la p ro p u e sta d e n u e vo te x to c o n stitu c io n al al Pre sid e n te d e la Re p ú b li-
c a y a la c iu d ad an ía. A l d ía sig u ie n te, la C o n ve n c ió n C o n stitu c io n al se d iso lvió.
- 4 de septiembre de 2022: se d e sarro llará e l Ple b isc ito C o n stitu c io n al e n e l q u e se c o n su ltará lo sig u ie n -
te : “¿A p ru e b a u ste d e l te x to d e N u e va C o n stitu c ió n p ro p u e sto p o r la C o n ve n c ió n C o n stitu c io n al?”,
fre n te a lo c u al la c iu d ad an ía d e b e rá m arc ar su p re fe re n c ia p o r u n a d e las d o s alte rn ativas d e vo to :
A p ru e b o o Re c h azo.

Conceptos claves
Constitución: se g ú n la Re al A c ad e m ia Esp añ o la, u n a C o n stitu c ió n e s “la le y fu n d am e n tal d e u n Esta-
d o , c o n ran g o su p e rio r al re sto d e las le ye s, q u e d e fin e e l ré g im e n d e lo s d e re c h o s y lib e rtad e s d e lo s
c iu d ad an o s y d e lim ita lo s p o d e re s e in stitu c io n e s d e la o rg an izac ió n p o lític a”. A l h ab lar d e C o n stitu c ió n
se h ac e re fe re n c ia a la n o rm a ju ríd ic a, e sc rita o n o, m ás im p o rtan te d e u n Estad o.

Su o b je tivo p rin c ip al e s re g u lar e l p o d e r e statal (tan to e n lo p o lític o c o m o e n lo ad m in istrativo ) y,


tam b ié n , re c o n o c e r d e re c h o s y lib e rtad e s fu n d am e n tale s d e las p e rso n as q u e fo rm an p arte d e e se
Estad o. Es tam b ié n c o n o c id a c o m o : “C arta M ag n a”, “C arta Fu n d am e n tal”, “Le y Su p re m a”, “Le y Su p e rio r” o
“C ó d ig o Po lític o”.

T ip o lo g ía s d e c o n s t it u c io n e s :

1. Se g ú n su m ate rialid ad : se e n c u e n tran c o n stitu c io n e s e sc ritas y c o n stitu c io n e s c o n su e tu d in arias o


Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

n o c o d ific ad as.

Las c o n stitu c io n e s e sc ritas, so n aq u e llas c u yo c o n te n id o q u e d a re fle jad o e n u n ú n ic o te x to e sc rito .


Las c o n stitu c io n e s c o n su e tu d in arias o n o c o d ific ad as, tam b ié n llam ad as “c o stu m b ristas”, so n aq u e llas
q u e n o e stán e n u n ú n ic o te x to c o n stitu c io n al, sin o q u e su rg e n d e d ife re n te s d o c u m e n to s tale s c o m o
le ye s, se n te n c ias, tratad o s, c o n ve n c io n e s c o n stitu c io n ale s p arlam e n tarias y/o p re rro g ativas re ale s. (Ej.:
En e l Re in o U n id o e stá in te g rad a p o r u n c o n ju n to d e n o rm as y p rin c ip io s d e é p o c as d ive rsas p o r las
c u ale s e ste Estad o se g o b ie rn a).

3
La d e sc rip c ió n d e las Tip o lo g ías d e las C o n stitu c io n e s e s u n a ad ap tac ió n d e las d e fin ic io n e s e n c o n trad as e n : Bib lio te c a d e l C o n g re so N ac io n al d e C h ile. “G u ía d e Fo rm ac ió n C ívic a - La C o n stitu c ió n”. D isp o n ib le e n la p ág in a w e b
p ro p u e sta e n lo s Re c u rso s su g e rid o s d e la le c c ió n .

40
2. Se g ú n su e x te n sió n : p o d e m o s e n c o n trar c o n stitu c io n e s b re ve s y c o n stitu c io n e s d e sarro lla-
d as.

Las c o n stitu c io n e s b re ve s so n aq u e llas q u e c u e n tan c o n u n a c an tid ad re d u c id a d e artíc u lo s


p o r lo s c u ale s se re g u lan lo s asp e c to s e se n c iale s d e la o rg an izac ió n p o lític a y lo s d e re c h o s
fu n d am e n tale s e n u n Estad o.

Las c o n stitu c io n e s d e sarro llad as tie n e n u n a g ran e x te n sió n . Tie n d e n a re p ro d u c ir n o rm as y


p rin c ip io s e se n c iale s d e l o rd e n am ie n to ju ríd ic o d e l Estad o q u e p o d rían q u e d ar e n le ye s c o m u -
n e s u o tras n o rm as d e m e n o r je rarq u ía, p e ro q u e se o p ta p o r in c lu ir e n e l te x to fu n d am e n tal
c o m o u n m o d o d e re g u lar c o n m ayo r p re c isió n e l e je rc ic io d e l p o d e r.

3. Se g ú n su c ap ac id ad d e re fo rm a: se re fie re a las p o sib ilid ad e s q u e la m ism a c o n stitu c ió n


in c o rp o ra p ara se r o b je to d e m o d ific ac io n e s o ad ic io n e s, y a la fac ilid ad c o n q u e p u e d e p ro -
c e d e rse a e llo. En e sta tip o lo g ía se e n c u e n tran c o n stitu c io n e s p é tre as, ríg id as, se m irríg id as, y
fle xib le s.

Las c o n stitu c io n e s p é tre as n o p u e d e n se r o b je to d e m o d ific ac ió n e n to d o su c u e rp o o p arte d e


e ste.

Las c o n stitu c io n e s ríg id as y se m irríg id as c o n te m p lan u n p ro c e d im ie n to e sp e c ial y m ás c o m -


p le jo, q u e e l re q u e rid o e n u n a le y o rd in aria, p ara m o d ific ar e l te x to c o n stitu c io n al.

Las c o n stitu c io n e s fle xib le s n o c o n te m p lan u n p ro c e d im ie n to e sp e c ial p ara su re fo rm a y, p o r


tan to, se m o d ific an c o n fo rm e al p ro c e d im ie n to e stab le c id o p ara u n a le y o rd in aria o c o m ú n .

4. Se g ú n su o rig e n : e sta tip o lo g ía se d e fin e c o n fo rm e a d e q u ié n p ro vie n e. En e sta c lasific ac ió n


se e n c u e n tran c o n stitu c io n e s o to rg ad as, c o n stitu c io n e s im p u e stas, c o n stitu c io n e s p ac tad as y
c o n stitu c io n e s ap ro b ad as p o r vo lu n tad d e la so b e ran ía p o p u lar.

Las c o n stitu c io n e s o to rg ad as so n p ro p ias d e Estad o s m o n árq u ic o s, d o n d e e s e l/la so b e ran o /a


q u ie n d ic ta la c o n stitu c ió n , p u e s e s d e p o sitaria d e la so b e ran ía.

Las c o n stitu c io n e s im p u e stas so n aq u e llas e n las q u e e l Parlam e n to e s la e n tid ad q u e im p o n e


la C o n stitu c ió n al m o n arc a, d e b ie n d o é ste ac e p tarla. El te x to c o n stitu c io n al e m an a d e l Parla-
m e n to, ya q u e é ste e s e l re p re se n tan te d e l p u e b lo.

Las c o n stitu c io n e s p ac tad as so n aq u e llas ac o rd ad as o c o n se n su ad as p o r d o s o m ás ag e n te s;


e sto e s, e n tre q u ie n d e te n ta e l p o d e r y e l p u e b lo (o u n e stam e n to d e l m ism o, p ro d u c to d e u n a
tran sac c ió n e n tre e llo s).
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

41
Las c o n stitu c io n e s ap ro b ad as p o r vo lu n tad d e la so b e ran ía p o p u lar so n aq u e llas fo rm u lad as p o r u n a
asam b le a (q u e p u e d e ad o p tar d ive rsas c o n fo rm ac io n e s) y lu e g o re afirm ad as p o r vo tac ió n e n u n
p ro c e so e le c to ral.

Estructura de una constitución: e n g e n e ral, u n a c o n stitu c ió n tie n e la sig u ie n te e stru c tu ra:

1. Preámbulo: se trata d e l te x to e n e l q u e se in d ic an las razo n e s y e l o rig e n d e l te x to q u e se p re se n ta,


así c o m o las razo n e s p o r las c u ale s se d e fin e e l p o d e r c o n stitu ye n te.
2. Parte dogmática: e n e sta se c c ió n se in d ic an lo s valo re s y p rin c ip io s q u e g u ían e l te x to ; ju n to c o n
e sto se d e fin e n lo s d e re c h o s y g aran tías q u e se g aran tizan a las p e rso n as q u e h ab itan e n u n Estad o
y/o te rrito rio.
3. Parte orgánica: e n e sta se c c ió n se e stab le c e la fo rm a e n q u e se rá c o n c e b id o e l Estad o, c ó m o e stará
o rg an izad o e l g o b ie rn o y su s p o d e re s (e je c u tivo, le g islativo y ju d ic ial), la d istrib u c ió n d e l p o d e r e n
las e n tid ad e s te rrito riale s y la im p le m e n tac ió n d e la ju stic ia.
4. Reformas: e n e sta se c c ió n se e stab le c e n las fo rm as e n c ó m o p o d rá se r m o d ific ad o e l te x to c o n stitu -
c io n al, in c lu ye n d o q u ó ru m s, m é to d o s u ó rg an o s a travé s d e lo s c u ale s re fo rm ar.
5. Disposiciones transitorias: e n e ste ap artad o se e stab le c e la fo rm a e n q u e se re alizará la tran sic ió n
d e u n te x to c o n stitu c io n al a o tro. Se trata d e artíc u lo s q u e ap o yan la im p le m e n tac ió n d e u n n u e vo
te x to y, p o r c o n sig u ie n te, so lo e stán vig e n te s d u ran te u n tie m p o d e fin id o.

Propuesta didáctica
T ie m p o : 90 m in u to s
O b je tiv o d e A p re n d iz a je Tra n sv e rsa l (O AT ):
D im e n sió n m o ral: c o n o c e r, re sp e tar y d e fe n d e r la ig u ald ad d e d e re c h o s e se n c iale s d e to d as las p e r-
so n as, sin d istin c ió n d e se xo, e d ad , c o n d ic ió n físic a, e tn ia, re lig ió n o situ ac ió n e c o n ó m ic a, y ac tu ar
e n c o n c o rd an c ia c o n e l p rin c ip io é tic o q u e re c o n o c e q u e to d o s lo s “se re s h u m an o s n ac e n lib re s e
ig u ale s e n d ig n id ad y d e re c h o s y, d o tad o s d e razó n y c o n c ie n c ia, d e b e n c o m p o rtarse frate rn alm e n -
te lo s u n o s c o n lo s o tro s” (D e c larac ió n U n ive rsal d e D e re c h o s H u m an o s, A rtíc u lo 1 °).

M a te ria le s n e c e sa rio s:

- Re c u rso s d isp o n ib le s p ara e sta le c c ió n (p re se n tac ió n d e ap o yo )


Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

- H o jas d e p ap e l y láp iz
- Plie g o s d e p ap e l, re vistas, tije ras y p e g am e n to p ara la ac tivid ad d e c ie rre (trab ajo au tó n o m o e n
c asa)

In ic io

Te r m ó m e t r o d e o p in io n e s
Esta ac tivid ad b u sc a, m e d ian te u n a se rie d e afirm ac io n e s –q u e n o so n n e c e sariam e n te c ie rtas, sin o
q u e so n p ro vo c ad o ras–, d e to n ar c o n ve rsac io n e s y re fle xio n e s so b re c ó m o las y lo s e stu d ian te s p e rc i-
b e n e l p ro c e so p o lític o c o yu n tu ral d e l p aís.

42
D e sarro lle e sta ac tivid ad e n u n lu g ar e sp ac io so d e l e stab le c im ie n to e d u c ac io n al. Pid a a su s e stu d ian te s
q u e se fo rm e n e n u n a h ile ra (u n o /a d e trás d e o tro /a). A c o n tin u ac ió n , e xp líq u e le s q u e u ste d d irá u n a se rie
d e afirm ac io n e s y q u e e llo s/as d e b e rán d ar u n p aso a la d e re c h a si e stán d e ac u e rd o c o n la afirm ac ió n
e n u n c iad a, o a la izq u ie rd a si n o e stán d e ac u e rd o c o n la afirm ac ió n . H ag a d e l e je rc ic io u n e sp ac io se g u ro ,
e n e l q u e su s e stu d ian te s sie n tan q u e p u e d e n e xp re sar su s o p in io n e s d e m an e ra lib re. Para e llo, p u e d e
e xp lic ar q u e n o h ay p o sic io n e s c o rre c tas o in c o rre c tas, sin o q u e e ste e je rc ic io sirve p ara in ic iar e l d iálo g o .
Es d e c isió n d e l/la d o c e n te d e te rm in ar si tras c ad a afirm ac ió n ab re u n e sp ac io d e d iálo g o p ara q u e las/o s
e stu d ian te s e xp liq u e n p o r q u é e stán d e ac u e rd o o e n d e sac u e rd o.

Las afirm ac io n e s su g e rid as so n :

- Yo , c o m o c iu d ad an o /a d e C h ile, so y p arte d e l Estad o.


- El g o b ie rn o e xiste p ara ve lar p o r m is d e re c h o s c o m o c iu d ad an o /a.
- En u n a so c ie d ad d e b e n e xistir n o rm as.
- La C o n stitu c ió n e s u n p ap e l q u e n ad a tie n e q u e ve r c o n m i vid a.
- La C o n stitu c ió n e s la “c arta d e p re se n tac ió n” d e u n Estad o.

Sié n tase e n lib e rtad d e m o d ific ar las afirm ac io n e s p ara ad e c u arlas al c o n te x to y p artic u larid ad e s d e su s
e stu d ian te s, sie m p re q u e g aran tic e q u e las afirm ac io n e s se an n e u trale s an te e l p ro c e so c o n stitu c io n al c h i-
le n o y q u e e sté n fo rm u lad as d e tal m an e ra q u e p ro p ic ie n la re fle xió n p e rso n al p ara e l d iálo g o c o le c tivo .

U se la ú ltim a afirm ac ió n p ara in tro d u c ir la ac tivid ad p rin c ip al.

A c tiv id a d p rin c ip a l

D e re g re so a la sala d e c lase s, re to m e las ú ltim as afirm ac io n e s e n u n c iad as e n la ac tivid ad an te rio r p ara


e xp lic ar lo s c o n c e p to s c lave s in c lu id o s e n e sta U n id ad , d e tal m an e ra q u e su s e stu d ian te s c o m p re n d an
q u é e s u n a c o n stitu c ió n , c u ále s so n las d ife re n c ias e n las fo rm as c o m o se c o n stru ye n (se g ú n su m ate ria-
lid ad , su e x te n sió n , su c ap ac id ad d e re fo rm a, su o rig e n ) y la e stru c tu ra g e n e ral q u e p o d ría te n e r e l te x to
c o n stitu c io n al.

Exp liq u e a su s e stu d ian te s q u e u n a c o n stitu c ió n n o só lo in c lu ye las n o rm as su p re m as q u e c o b ijan (o so n


ap lic ab le s) a to d o s/as lo s/as c iu d ad an o s/as d e l Estad o, sin o q u e e n e lla se p re se n ta al Estad o, lo s p rin c i-
p io s y valo re s so b re lo s c u ale s se su ste n ta e l Estad o, lo s d e re c h o s y d e b e re s d e las y lo s c iu d ad an o s/as, y la
e stru c tu ra d e l Estad o (c ó m o se d istrib u ye e l p o d e r y las fu n c io n e s d e su s in stitu c io n e s).

a ) L a c a r t a d e p r e s e n t a c ió n c h ile n a

U n a ve z in tro d u c id o s lo s e le m e n to s fu n d am e n tale s d e u n a c o n stitu c ió n , in vite a su s e stu d ian te s a d ivid ir-


se e n se is g ru p o s. Pre se n te a su s e stu d ian te s e ste e sc e n ario :
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

Im ag in e n q u e la O rg an izac ió n d e N ac io n e s U n id as te n d rá u n a asam b le a an u al e n su s in stalac io n e s


p rin c ip ale s e n N u e va Yo rk. En e sta o c asió n , y p ara variar u n p o c o la fo rm a c o m o se lle van a c ab o trad ic io -
n alm e n te su s asam b le as, la O N U h a p e d id o a c ad a Estad o m ie m b ro q u e lle ve u n a c arta d e p re se n tac ió n
e sc rita e n p rim e ra p e rso n a y q u e d e b e rá se r le íd a p o r su re p re se n tan te : ¿q u ié n e s? ¿q u é lo c arac te riza?
¿c u ále s so n su s valo re s y p rin c ip io s? ¿d istrib u ye o c o n c e n tra e l p o d e r? ¿c ó m o to m a las d e c isio n e s? ¿p ara

43
u ste d , q u é e le m e n to s fu n d am e n tale s e in n e g o c iab le s? ¿q u é d e re c h o s h u m an o s valo ra y g aran tiza
u ste d ?, e tc. En su m a, ¿c ó m o se p re se n tarían u ste d e s an te e l m u n d o ?

Tre s g ru p o s d e b e rán e sc rib ir u n a c arta p re se n tan d o a C h ile tal c o m o e s h o y d ía. Lo s tre s g ru p o s re stan -
te s d e b e rán e sc rib ir u n a c arta p re se n tan d o a C h ile c o m o si fu e ra e l p aís d e su s su e ñ o s. Para ac larar y
g aran tizar la n e u tralid ad d e l e je rc ic io, e xp liq u e a su s e stu d ian te s q u e, al c o n c lu ir, se o b se rvará si h u b o
d ife re n c ias su stan c iale s e n las c artas d e p re se n tac ió n , o, si e n g e n e ral, to d as las c artas p re se n tan a
C h ile d e m an e ra sim ilar.

Para in ic iar e l e je rc ic io, e xp liq u e a su s e stu d ian te s c ó m o in ic iar la c arta –a m an e ra d e arran q u e –, d e tal
fo rm a q u e e llo s/as p u e d an c o n tin u ar c o n la e sc ritu ra p o r g ru p o s.

N u e va Yo rk, 4 d e se p tie m b re d e 2022

Se ñ o re s/as,
Estad o s m ie m b ro s d e la O rg an izac ió n d e N ac io n e s U n id as.

M e c o m p lac e h o y d ía p re se n tarm e an te u ste d e s. So y C h ile, u n p aís...


Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

44
D é 15 ó 20 m in u to s e n to tal p ara q u e su s e stu d ian te s re d ac te n d e m an e ra g ru p al su c arta
d e p re se n tac ió n . C u an d o c o n c lu ya e l tie m p o, p id a q u e c ad a g ru p o e sc o ja a u n /a re p re -
se n tan te p ara le e r su c arta d e p re se n tac ió n an te e l re sto d e l g ru p o. U n a ve z te rm in e n las
p re se n tac io n e s, p re g ú n te le s:

- ¿Q u é o b se rvan d e l e je rc ic io ? (se n tire s, re fle xio n e s, o p in io n e s).


- ¿Q u é e le m e n to s tie n e n e n c o m ú n las se is c artas?
- ¿Q u é e le m e n to s tie n e n d e d ife re n te las se is c artas?

b ) “C u e n t o f u t u r is t a ” (A c t iv id a d p r in c ip a l a lt e r n a t iv a )

C o m o u n a ac tivid ad alte rn ativa a la an te rio r, p ro p o n g a e l sig u ie n te e je rc ic io. O rg an ic e a


su s e stu d ian te s e n u n a m e sa re d o n d a e n d o n d e se p ro p ic ie la se n sac ió n d e h o rizo n talid ad
e n e l au la. Pid a a su s e stu d ian te s q u e c ie rre n lo s o jo s e im ag in e n c ó m o se ría e l p aís id e al
p ara e llo s/as: c ó m o e s e l p aís e n e l q u e añ o rarían vivir su ve je z, o c ó m o e s e l p aís e n e l q u e
d e se arían q u e vivie ran su s h ijo s/as o n ie to s/as. Si e s n e c e sario, ac lare q u e n o se trata d e
e sc o g e r o tro p aís ya e xiste n te, sin o d e im ag in ar c ó m o e s e l p aís d e su s su e ñ o s.

- ¿C ó m o e s e se p aís?
- ¿Q u é c arac te riza a e se p aís?
- ¿Q u é h ac e q u e e se se a e l p aís d e su s su e ñ o s?

Tras u n o s m in u to s, p id a a su s e stu d ian te s q u e ab ran lo s o jo s. D e m an e ra lib re y e sp o n tán e a,


c ad a e stu d ian te d irá u n a c arac te rístic a d e e se p aís so ñ ad o. U ste d , c o m o d o c e n te, e sc rib irá
las c arac te rístic as q u e d ig an su s e stu d ian te s e n la p izarra d e la sala d e c lase s, d e tal fo rm a
q u e q u e d e a la vista d e to d o s/as. Pre g u n te si to d o s/as sie n te n q u e las c arac te rístic as c o n sig -
n ad as allí e fe c tivam e n te c o rre sp o n d e n a su p aís so ñ ad o.

Po r ú ltim o, in víte lo s/as a q u e, e n tre to d o s/as, e sc rib an u n a c arta im ag in ad a “y p re se rvad a


e n u n a c áp su la d e l tie m p o”, e n d ó n d e le s c u e n te n a lo s y las c h ile n as c o m o u ste d e s –d e su
e d ad y d e su m ism o e stab le c im ie n to e d u c ac io n al– d e l añ o 2050 q u é h ic ie ro n u ste d e s p ara
q u e e llo s/as e sté n d isfru tan d o e se p aís so ñ ad o q u e u ste d e s le s h an h e re d ad o.

C ie rre

Bie n se a q u e h aya d e sarro llad o la “C arta d e p re se n tac ió n” o e l “c u e n to fu tu rista”, in vite a su s


e stu d ian te s a q u e, c o m o trab ajo au tó n o m o e n c asa, h ag an u n a re p re se n tac ió n g ráfic a (“c o -
llag e”) so b re u n a c artu lin a d e l C h ile c o n e l q u e e llo s/as su e ñ an , h ac ie n d o u so d e re c o rte s d e
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

p e rió d ic o s, re vistas o c u alq u ie r o tro in su m o visu al. Para la sig u ie n te c lase, d e b e rán trae rlo a la
sala p ara c re ar u n m u ral c o le c tivo c o n e l títu lo “El C h ile q u e so ñ am o s”.

45
Para c e rrar e sta se sió n , in vite a su s e stu d ian te s a e sc rib ir e n su s c u ad e rn o s:

- Tre s asp e c to s q u e ap re n d ie ro n y q u e e stán se g u ro s/as d e h ab e r c o m p re n d id o.


- D o s m o m e n to s e n q u e h ayan se n tid o alg o p artic u lar, d e m an e ra vívid a.
- U n a p alab ra q u e re su m a su e xp e rie n c ia d e l d ía d e h o y.

Para complementar
La lín e a d e l tie m p o d e l p ro c e so c o n stitu c io n al c h ile n o.

C o m o ac tivid ad ad ic io n al, p id a a su s e stu d ian te s q u e in ve stig u e n e n In te rn e t lo s m o m e n to s m ás


im p o rtan te s q u e h an d ad o lu g ar al m o m e n to p o lític o ac tu al q u e vive C h ile : su re fo rm a c o n stitu c io n al,
y q u e e lab o re n , d e m an e ra g ru p al, u n a lín e a d e l tie m p o.

Para m ayo r in fo rm ac ió n , c o n su lte las sig u ie n te s p ág in as w e b : bcn.cl/procesoconstituyente, formacion-


ciudadana.servel.cl/, o en chileconvencion.cl/
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

46
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

47
U n id a d 5 .

C o n s t it u c io n e s :
s im ilit u d e s y
d if e r e n c ia s .
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

Y tú , ¿q u é
48
e sp e ra s?
Objetivo de aprendizaje
Re c o n o c e r las c arac te rístic as d e la c o n stitu c ió n c h ile n a a la lu z d e l p ro c e so c o n stitu ye n te, a tra-
vé s d e l an álisis c o m p arativo d e am b o s te x to s, p ro m o vie n d o e l d iálo g o in fo rm ad o y e l d e b ate
re sp e tu o so d e n tro d e l au la.

R e c u r s o s s u g e r id o s

- P re se n ta c ió n d e a p o y o : U n id ad V. C o n stitu c io n e s: sim ilitu d e s y d ife re n c ias. Y tú , ¿q u é e sp e -


ras?
- In fo g ra fía s d e c o m p a ra c ió n e n tre c o n stitu c ió n a c tu a l y n u e v a p ro p u e sta : h ttp s://p lata-
fo rm ac o n te x to.c l/tip o /ve rsu s-c o m p aran d o -la-ac tu al-y-n u e va-c o n stitu c io n /

Ayuda memoria
En u n p ro c e so d e p le b isc ito ratific ato rio c o n stitu c io n al, c ad a c iu d ad an o /a e sc o g e si ac e p ta o
n o e l te x to c o n stitu c io n al q u e se p re se n ta. En e l c aso c h ile n o, e sto se h ará m e d ian te e l d e b e r
d e vo to o b lig ato rio p ara c h ile n o s, c h ile n as m ayo re s d e d ie c io c h o añ o s y re sid e n te s e n C h ile
q u e se e n c u e n tre n h ab ilitad o s p ara su frag ar. En e l c aso d e las y lo s c h ile n as/o s e n e l e x te rio r, su
vo to se rá vo lu n tario. Pro b ab le m e n te, e ste se a u n o d e lo s m o m e n to s m ás im p o rtan te s d e la d e -
m o c rac ia e n C h ile, ya q u e p o r p rim e ra ve z la c iu d ad an ía e stá llam ad a a p artic ip ar d e la d e c isió n
d e ac e p tar o re c h azar e l c am b io d e la C arta M ag n a, la d e n o m in ad a le y d e to d as las le ye s.

En C h ile e s fu n d am e n tal q u e la c iu d ad an ía e je rza su d e re c h o y d e b e r d e vo tar d e m an e ra


in fo rm ad a. Para e llo, re c o m e n d am o s c o n sid e rar e l vo to c o m o e l p u n to c u lm in an te d e u n p ro -
c e so m u c h o m ás e x te n so y q u e c o n sid e ra u n a se rie d e e tap as. A sí m ism o, e l vo to d e b e rá se r
re alizad o c o n re sp o n sab ilid ad , an alizan d o lo s c o n te n id o s y an te c e d e n te s d e lo s te x to s c o n s-
titu c io n ale s e n d isp u ta, p u d ie n d o así id e n tific ar p o stu ras, p rin c ip io s y c o m p o sic ió n d e l te x to
c o n stitu c io n al.

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

49
Conceptos claves
Las Constituciones en Chile
D e sd e la d e c larac ió n d e la in d e p e n d e n c ia e n C h ile, se h an p ro m u lg ad o d ie z te x to s c o n stitu c io n ale s.
Sie te d e e sto s se p ro m u lg aro n e n tre 1811 y 1928, e n las q u e e l p ro m e d io d e vig e n c ia d e e llas fu e d e
m e n o s d e tre s añ o s; y tre s c o n stitu c io n e s (1833, 1925 y 1980), q u e e n p ro m e d io tie n e n u n a vig e n c ia
d e 62 añ o s.

Lo s tre s p rim e ro s e n sayo s c o n stitu c io n ale s so n , e n té rm in o s d e e x te n sió n , m u y b re ve s, lo c u al c am b ió


c o n la C o n stitu c ió n d e 1818, q u e c o m e n zó a in c lu ir u n a se rie d e asp e c to s re lac io n ad o s c o n la o rg an i-
zac ió n d e l Estad o y lo s d e b e re s c o n stitu c io n ale s.

To d as las c o n stitu c io n e s e n C h ile h an sid o e sc ritas e n m e d io d e c o n vu lsio n e s so c iale s y/o p o lític as


im p o rtan te s. La m ayo ría d e e llas fu e ro n re d ac tad as p o r c o m isio n e s d e sig n ad as p o r la m áxim a au to ri-
d ad p o lític a. Las d e m ás, m e d ian te d e fin ic io n e s q u e se h ic ie ro n p o r lo s C o n g re sistas q u e, p o r lo re g u lar,
d e sig n ab an u n a c o m isió n re d ac to ra p ara lu e g o ratific ar e l te x to p ro p u e sto e n e l p le n o.

En e l p ro c e so c o n stitu c io n al ac tu al, in ic iad o e l añ o 2020, p o r p rim e ra ve z se h a llam ad o a la c iu d ad an ía


a u n p le b isc ito d e e n trad a p ara c o n su ltarle si q u ie re o n o u n a n u e va c o n stitu c ió n , así c o m o e l tip o d e
ó rg an o q u e d e b e ría e star a c arg o d e la re d ac c ió n d e la n u e va c o n stitu c ió n .

Este p ro c e so c u lm in ará c o n e l p le b isc ito ratific ato rio d e salid a p ro g ram ad o p ara e l 4 d e se p tie m b re d e
2022, e n e l q u e la c iu d ad an ía d e b e rá vo tar si ap ru e b a o re c h aza la p ro p u e sta d e n u e va c o n stitu c ió n
p o lític a.

Propuesta Didáctica
T ie m p o : 90 m in u to s
O b je tiv o d e A p re n d iz a je Tra n sv e rsa l (O AT ):
D im e n sió n c o g n itiva-in te le c tu al:
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

1. D e sp le g ar las h ab ilid ad e s d e in ve stig ac ió n q u e in vo lu c ran id e n tific ar, p ro c e sar y sin te tizar in fo rm a-


c ió n d e d ive rsas fu e n te s; o rg an izar in fo rm ac ió n re le van te ac e rc a d e u n tó p ic o o p ro b le m a; re visar
p lan te am ie n to s a la lu z d e n u e vas e vid e n c ias y p e rsp e c tivas, y su sp e n d e r lo s ju ic io s e n au se n c ia d e
in fo rm ac ió n su fic ie n te.
2. Exp o n e r id e as, o p in io n e s, c o n vic c io n e s, se n tim ie n to s y e xp e rie n c ias d e m an e ra c o h e re n te y fu n d a-
m e n tad a, a travé s d e d ive rsas y variad as fo rm as d e e xp re sió n .

M a te ria le s n e c e sa rio s:
- Re c u rso s d isp o n ib le s p ara e sta le c c ió n (p re se n tac ió n d e ap o yo )
- H o jas d e p ap e l y láp iz
- Ro m p e c ab e zas c o n stitu c io n al
- C in ta ad h e siva

50
P a ra e m p e z a r (1 0 m in u to s)

In ic io

R o m p e c a b e z a s c o n s t it u c io n a l
M e d ian te e sta d id ác tic a, las y lo s e stu d ian te s c o n o c e rán las e stru c tu ras d e la c o n stitu c ió n
c h ile n a vig e n te (1980) y d e la p ro p u e sta d e n u e va c o n stitu c ió n d e sarro llad a e n e l m arc o d e l
p ro c e so c o n stitu ye n te ac tu al (2022).

A m an e ra d e p re p arac ió n p ara e sta ac tivid ad , im p rim a tre s c o p ias d e la H o ja d e Trab ajo N o . 3 y


tre s c o p ias d e la H o ja d e Trab ajo N o. 4. Re c o rte c ad a c o p ia p o r la lín e a p u n te ad a, d e tal fo rm a
q u e c u e n te c o n tre s ju e g o s d e ro m p e c ab e zas d e c ad a H o ja d e Trab ajo .

En la sala d e c lase s, d ivid a a su s e stu d ian te s e n se is g ru p o s d e trab ajo. En tre g u e u n ju e g o d e


ro m p e c ab e zas a c ad a g ru p o, y p íd ale s q u e re c o n stru yan e l ro m p e c ab e zas q u e se le s e n tre g ó ;
d e e ste m o d o –y sin sab e rlo d e an te m an o – tre s g ru p o s te n d rán u n ro m p e c ab e zas q u e in c lu ye
la e stru c tu ra d e la c o n stitu c ió n vig e n te, y lo s tre s g ru p o s re stan te s u n ro m p e c ab e zas q u e in c lu -
ye la e stru c tu ra d e p ro p u e sta d e la n u e va c o n stitu c ió n .

D é alg u n o s m in u to s p ara q u e lo s g ru p o s d e e stu d ian te s re c o n stru yan e l ro m p e c ab e zas. U n a


ve z lo te n g an c o m p le to, p íd ale s q u e le an e l d o c u m e n to q u e h an arm ad o y re g istre n q u é e m o -
c ió n le su sc ita a c ad a u n o.

A c o n tin u ac ió n , p íd ale s q u e e n g ru p o d isc u tan so b re la sig u ie n te p re g u n ta:


- ¿Esta e stru c tu ra d e c o n stitu c ió n re p re se n ta lo q u e yo q u isie ra ve r e n la c o n stitu c ió n d e m i
p aís id e al? Si sí, ¿p o r q u é ?, si n o, ¿p o r q u é ?
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

- ¿Le h ac e falta alg o ? ¿Q u é ?


- ¿Le so b ra alg o ? ¿Q u é ?

Lu e g o d e l d iálo g o, p e rm ítale s u n e sp ac io p ara q u e c o m p are n lo d ialo g ad o e n p le n aria. Po r


ú ltim o , re ve le a q u é c o n stitu c ió n (vig e n te d e 1980 o p ro p u e sta d e n u e va c o n stitu c ió n ) c o rre s-
p o n d e c ad a ro m p e c ab e zas e n tre g ad o a c ad a g ru p o.

51
A c tiv id a d p rin c ip a l

E l c u a d r ilá t e r o

Esta ac tivid ad ac e rc ará a su s e stu d ian te s a lo s c o n te n id o s d e las d o s c o n stitu c io n e s (vig e n te d e 1980 y


p ro p u e sta d e n u e va c o n stitu c ió n ), a la ve z q u e fo rtale c e rá su s c ap ac id ad e s re fle xivas y arg u m e n tativas.

C o m o p re p arac ió n p ara e sta ac tivid ad , d e b e te n e r a la m an o u n a se le c c ió n d e artíc u lo s d e lo s d o s


te x to s c o n stitu c io n ale s. Id e alm e n te, d e sarro lle e sta ac tivid ad e n u n e sp ac io al aire lib re d e su e stab le -
c im ie n to e d u c ac io n al.

D ivid a a su s e stu d ian te s e n c u atro g ru p o s e q u itativo s d e m an e ra ale ato ria. Para e llo, p u e d e p e d irle s
q u e se e n u m e re n d e l 1 al 4, d e tal fo rm a q u e e l g ru p o n ú m e ro u n o c o n stitu ya e l p rim e ro, y así su c e si-
vam e n te.

So b re e l p iso, c o n c in ta ad h e siva o tiras d e h ilo, d ib u je u n a c ru z. A sí, se h ab ilitan c u atro e sp ac io s p ara


q u e c ad a g ru p o se u b iq u e e n u n o d e e llo s, así:
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

Exp liq u e q u e u ste d le e rá alg u n o s artíc u lo s d e u n a c o n stitu c ió n (tan to d e la vig e n te c o m o d e la p ro -


p u e sta d e n u e va c o n stitu c ió n ) y a c ad a le c tu ra, lo s c u atro g ru p o s d e b e rán d e fe n d e r su p o stu ra d e la
sig u ie n te m an e ra:

- G ru p o 1: “Sí” (Están d e ac u e rd o c o n e l artíc u lo ).


- G ru p o 2: “Sí, p e ro...” (Están p arc ialm e n te d e ac u e rd o c o n e l artíc u lo ).
- G ru p o 1: “N o” (N o e stán d e ac u e rd o c o n e l artíc u lo ).
- G ru p o 2: “N o, p e ro...” (N o e stán c o m p le tam e n te e n d e sac u e rd o c o n e l artíc u lo ; e s d e c ir, tie n e n salve -
d ad e s).

52
Le a u n artíc u lo d e su e le c c ió n b ie n se a d e la C o n stitu c ió n vig e n te o d e la p ro p u e sta d e n u e -
va c o n stitu c ió n . A c o n tin u ac ió n , d é 1 m in u to p ara q u e e n e l g ru p o e stab le zc an c u ál se rá su
e strate g ia p ara arg u m e n tar su p o sic ió n se g ú n la c o n d ic ió n q u e d e b an d e fe n d e r. A l c ab o d e l
m in u to, e m p ie c e c o n e l g ru p o 1, q u ie n e s te n d rán 1 m in u to p ara e xp o n e r p o r q u é “Sí e stán d e
ac u e rd o”. A l c ab o d e l m in u to, c o n tin ú e c o n e l g ru p o 2, a q u ié n le d ará 1 m in u to p ara e xp o n e r
su s arg u m e n to s. C o n tin ú e e l e je rc ic io h asta q u e lo s 4 g ru p o s h ayan e xp u e sto su s arg u m e n to s.

U n a ve z te rm in e la ro n d a d e ju stific ac io n e s, p re g u n te si h ay e stu d ian te s q u e d e se e n m o ve rse


h ac ia alg u n a d e las o tras p o sic io n e s p u e s e stá c o n ve n c id o d e lo s arg u m e n to s p re se n tad o s p o r
e l g ru p o e n c u e stió n . Fin alm e n te, re ve le a q u é te x to (c o n stitu c ió n vig e n te o a la p ro p u e sta d e
n u e va c o n stitu c ió n ) c o rre sp o n d e e l artíc u lo le íd o.

A n te s d e in ic iar c o n la le c tu ra d e l sig u ie n te artíc u lo e sc o g id o, p id a a lo s/as e stu d ian te s q u e


c am b iaro n d e p o sic ió n q u e re g re se n a su g ru p o o rig in al p ara c o n tin u ar c o n e l e je rc ic io.

Re p ita lo s p aso s an te rio re s c o n tan to s artíc u lo s c o m o d e se e o e l tie m p o le p e rm ita 4 .

M u r a l c o n s t it u c io n a l

Esta ac tivid ad in ic iará e n la c lase, p e ro se d e sarro llará d e m an e ra p e rm an e n te h asta e l d ía e n


q u e se lle ve a c ab o la p rác tic a e le c to ral e n su e stab le c im ie n to e d u c ac io n al.

D ivid a al c u rso e n d o s g ru p o s y e n tre g u e a c ad a u n o d e e llo s u n o d e lo s te x to s c o n stitu c io -


n ale s q u e se d isp o n e n a se r vo tad o s. En tre g u e u n p lie g o d e p ap e l a c ad a g ru p o y p id a q u e
e sc rib an e n é l e l n o m b re d e l te x to c o n stitu c io n al al q u e re p re se n tan . d isp o n g a lo s p lie g o s En
las p are d e s d e la sala o e n u n p asillo d e la e sc u e la, d isp o n g a lo s p lie g o s.

To d o s lo s in te g ran te s d e c ad a g ru p o d e b e rán in ve stig ar e n su s c asas lo s te x to s c o n stitu c io -


n ale s asig n ad o s. En las sig u ie n te s c lase s d e b e rán trae r asp e c to s e n c o n trad o s so b re su h isto -
ria: c o m p o n e n te s, re d ac c ió n , p o r q u ié n e s fu e re d ac tad a, d e b e re s, tip o s d e Estad o, fo rm a d e
g o b ie rn o, e tc.

C ad a asp e c to e n c o n trad o , d e b e rán e sc rib irlo e n u n p ap e l, y tam b ié n , re alizar u n re su m e n


c o n stitu c io n al c o n la in fo rm ac ió n q u e e n c u e n tre. In vite a las y lo s e stu d ian te s, a m e d id a q u e
avan c e la é p o c a d e c am p añ a, a trae r re c o rte s d e d iario s c o n n o tic ias d e c ad a u n o d e lo s te x to s
y d e las c am p añ as d e ap ru e b o y re c h azo.

Sugerencia: Para e stim u lar e l e je rc ic io, p u e d e in d ic ar q u e e l g ru p o q u e e lab o re e l m u ral m ás


c o m p le to o b te n d rá u n p u n to ad ic io n al e n la p ró xim a ac tivid ad e valu ad a.
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

4
Esta ac tivid ad p u e d e ad ap tarse d e m u c h as m an e ras. U n e je m p lo, p id ié n d o le s q u e se p o sic io n e n e n u n o d e lo s c u atro g ru p o s
c o n sid e ran d o su o p in ió n re al (sin d e fe n d e r u n a p o sic ió n d e sig n ad a a p rio ri).

53
C ie rre

Para c e rrar e sta se sió n , h ag a las sig u ie n te s p re g u n tas a su s e stu d ian te s:


- ¿C re e n q u e e s im p o rtan te c o n o c e r c ad a u n o d e lo s te x to s? Si sí, ¿p o r q u é ? Si n o, ¿p o r q u é ?
- ¿C re e n q u e e n C h ile las p e rso n as e stu d ian c ad a u n a d e las o p c io n e s an te s d e e je rc e r su d e re c h o al
vo to ? ¿Q u é im p lic ac ió n tie n e e sto ?
- Po r ú ltim o, p id a a tre s e stu d ian te s q u e d e m an e ra lib re y e sp o n tán e a c o m p artan al re sto d e la c lase
alg o q u e h ayan ap re n d id o d u ran te lo vivid o e n e sta se sió n .

Para complementar
Paso s p ara e sc o g e r u n a c o n stitu c ió n q u e se ad e c ú e a tu s in te re se s:

C o m o ac tivid ad e x trac u rric u lar, in vite a su s e stu d ian te s a re alizar u n a in ve stig ac ió n m ás am p lia so b re
e l e sc e n ario p o lític o q u e e stá g e n e ran d o e l p le b isc ito p o r la re fo rm a c o n stitu c io n al. Las sig u ie n te s so n
alg u n as in d ic ac io n e s q u e p o d rán te n e r e n c u e n ta e n su in ve stig ac ió n :

- ¿C u ál e s c ad a o p c ió n y q u e im p lic an ? Es fu n d am e n tal in ve stig ar q u é im p lic ac ió n y c o n se c u e n c ias


p ara la vid a c o tid ian a tie n e vivir c o n c ad a u n a d e las c o n stitu c io n e s.
- ¿C u ál e s e l o rig e n d e c ad a te x to ? In d ag u e n las m o tivac io n e s d e q u ie n e s la e sc rib ie ro n , lo s p rin c ip a-
le s o b je tivo s q u e se p e rsig u e n (o p e rsig u ie ro n ), e l m o d e lo e c o n ó m ic o q u e p ro p o n e, y e l m o d e lo d e
Estad o.
- ¿Q u é e stá p ro p o n ie n d o ? C ad a te x to m u e stra las p ro p u e stas y visió n d e p aís. Po d rás b u sc ar in fo r-
m ac ió n so b re las y lo s re d ac to re s d e am b o s te x to s e n e n tre vistas c o n m e d io s d e c o m u n ic ac ió n
c o n fiab le s.
- ¿Las p ro p u e stas so n viab le s?: u n a ve z id e n tific ad as las p rin c ip ale s id e as d e c ad a te x to, p re g ú n te n se
so b re la te m p o ralid ad d e su im p le m e n tac ió n y si se ad ap tan al c o n te x to y a la re alid ad ac tu al d e l
p aís.
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

54
- ¿So n c o h e re n te s su s p ro p u e stas c o n las n e c e sid ad e s d e la c iu d ad an ía? Para o b te n e r vo to s,
p o d ría se r q u e u n o u o tro te x to p lan te e n c o sas im p rac tic ab le s. Pre g ú n te n se si su s p ro -
p u e stas so n llam ativas só lo p ara o b te n e r vo to s o si re alm e n te ap u n tan a g e n e rar c am b io s
n e c e sario s p ara e l b ie n e star d e la so c ie d ad .
- O b se rva las ac tivid ad e s d e lo s re p re se n tan te s d e c ad a u n a d e las o p c io n e s e n c am p añ a:
e s fu n d am e n tal q u e c o m o c iu d ad an o s/as o b se rve m o s las ac c io n e s q u e d e sarro lla c ad a
u n o d e lo s re p re se n tan te s d e c ad a o p c ió n p ara d arse a c o n o c e r y o b te n e r vo to s a favo r d e l
“A p ru e b o” y a favo r d e l “Re c h azo”. Pre g ú n te n se, p o r e je m p lo, si e l o la re p re se n tan te d e u n a
y o tra o p c ió n se e n fo c an e n d ifu n d ir su s p o sic io n e s o e n h ab lar m al d e las p o sic io n e s d e su s
c o m p e tid o re s/as.
- D e sin fo rm ac ió n e n p e rio d o s e le c to rale s: En é p o c a d e c am p añ a, m u c h a in fo rm ac ió n falsa o
e rró n e a se d ifu n d e p o r las re d e s so c iale s p ara d ire c c io n ar la o p in ió n d e la c iu d ad an ía a favo r
o e n c o n tra d e alg u n a d e las o p c io n e s d e vo to. U se n las h ab ilid ad e s ad q u irid as e n la U n id ad
VI “C iu d ad an ía in fo rm ad a” p ara id e n tific ar c u án d o e stán an te in fo rm ac ió n falsa.

En su m a, al ap lic ar lo s p aso s an te rio re s, la c iu d ad an ía sab rá si las o lo s re p re se n tan te s d e c ad a


u n a d e las o p c io n e s p re se n ta p ro p u e stas viab le s y arg u m e n ta su s p o stu ras d e m an e ra é tic a y
e n c o h e re n c ia c o n las n e c e sid ad e s d e l C h ile ac tu al.

O r g a n ic e u n a s im u la c ió n d e d e b a t e e n e l e s t a b le c im ie n t o
e d u c a c io n a l
En su e stab le c im ie n to e d u c ac io n al o rg an ic e u n a sim u lac ió n d e u n d e b ate e n d o n d e e stu -
d ian te s vo lu n tario s/as re p re se n te n a u n a d e las o p c io n e s (A p ru e b o /Re c h azo ) y p re se n te n su s
p ro p u e stas y arg u m e n to s p ara d e fe n d e r su p o sic ió n . H ag a d e e ste e ve n to u n a o p o rtu n id ad
d e ap re n d izaje e n d o n d e to d a la c o m u n id ad e d u c ativa p u e d a h ac e r p re g u n tas y d e b atir
las id e as q u e se e stán p re se n tan d o. Para e llo, e s im p o rtan te ac tu ar d e m an e ra p ro fe sio n al y
o b je tivam e n te, d e tal m an e ra q u e las y lo s e stu d ian te s q u e q u ie ran re alizar las e xp o sic io n e s n o
se sie n tan e n c au zad o s a e le g ir u n a d e las o p c io n e s, sin o q u e se an e llo s/as q u ie n e s e lig e n d e
m an e ra au tó n o m a e in d e p e n d ie n te p o rq u é o p c ió n vo tarán e n la p rác tic a e le c to ral. En c u e n tre
re c o m e n d ac io n e s e n e l an e xo Sim u lac ió n d e d e b ate.

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

55
H o ja d e tra b a jo N o . 3
E s t r u c t u r a d e la C o n s t it u c ió n v ig e n t e (1 9 8 0 )
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

56
H o ja d e tra b a jo N o . 4
E s t r u c t u r a d e la p r o p u e s t a d e N u e v a C o n s t it u c ió n (2 0 2 2 )

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

57
Anexo
S im u la c ió n d e d e b a t e e n e l e s t a b le c im ie n t o e d u c a c io n a l

• A c u e rd e c o n o tro s/as d o c e n te s la fe c h a, h o ra y lu g ar d e l d e b ate.


• In vite a su s e stu d ian te s a p o stu larse c o m o re p re se n tan te s d e u n a d e las o p -
c io n e s p ara p artic ip ar e n e l d e b ate.
• C o n sid e re o rg an izar e l e ve n to c o n o tras e sc u e las, e n d o n d e h aya u n re p re se n -
tan te p o r e stab le c im ie n to c o m o re p re se n tan te d e c ad a o p c ió n e n e l d e b ate .
Preparación Pu e d e tran sm itir e n vivo e l e ve n to p ara c o m p artirlo c o n o tras e sc u e las d e la
c iu d ad o re g ió n .
• Bu sq u e ap o yo p ara in stalar e q u ip o s d e au d io, vid e o, m e sas y asie n to s n e c e sa-
rio s se g ú n e l c aso.
• Elija u n /a m o d e rad o r/a d e l d e b ate (p ro fe so r/a, e stu d ian te, re p re se n tan te d e l
e q u ip o d ire c tivo o fam iliar).

• Estab le zc a e l tie m p o q u e tie n e n lo s/as e stu d ian te s p ara las p re g u n tas y re s-


p u e stas d e ac u e rd o c o n la o p c ió n q u e re p re se n tan .
• D e te rm in e las p re g u n tas c o n an tic ip ac ió n . Para e llo, in vite a su s e stu d ian te s a
fo rm u lar las p re g u n tas p ara au m e n tar e l in te ré s y c o m p ro m iso e n e l e ve n to .
Preguntas D e e stas p re g u n tas, e sc o ja las m ás p e rtin e n te s o re le van te s.
• C o n sid e re h ac e r u n a “ro n d a re lám p ag o” e n la q u e lo s/as e stu d ian te s q u e
re p re se n tan u n a d e las o p c io n e s p u e d an re sp o n d e r c o n “Sí” o “N o”. (Po r e je m -
p lo : ¿El te x to c o n sid e ra e d u c ac ió n u n ive rsitaria g ratu ita p ara to d o s/as lo s/as
c iu d ad an o s/as? ¿El te x to c o n sid e ra e l se rvic io m ilitar o b lig ato rio ?)
• Esc o ja u n g ru p o d e e stu d ian te s q u e se e n c arg arán d e h ac e r las p re g u n tas e n
e l d e b ate.

• U se u n a c o m b in ac ió n d e p re g u n tas c o rtas (e s d e c ir, 30 se g u n d o s o m e n o s) y


o tras m ás larg as (e s d e c ir, 2 m in u to s c ad a u n a). A se g ú re se d e q u e lo s lím ite s
d e tie m p o se an u n c ie n y su p e rvise n c o n u n c ro n ó m e tro p o r u n e stu d ian te
e n c arg ad o .
• Estab le zc a u n a ag e n d a y re g las p ara e l d e b ate. Esto s d e b e rán se r c o n o c id o s
p re viam e n te p o r las/o s e stu d ian te s q u e re p re se n tarán las o p c io n e s.
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

• A c o n tin u ac ió n , se m u e stra u n a e stru c tu ra su g e rid a:


A . In tro d u c c ió n : q u ie n m o d e ra d a la b ie n ve n id a a la au d ie n c ia, p re se n ta a lo s/as
c an d id ato s/as y la ag e n d a (3 m in u to s).
Formato B. Pre se n tac io n e s d e ap e rtu ra: b re ve s d e c larac io n e s in tro d u c to rias d e las y lo s
re p re se n tan te s d e c ad a o p c ió n (2 m in u to s c ad a u n a).
C . Pre g u n tas e stab le c id as p re viam e n te : h ag a las p re g u n tas e sc o g id as c o n an te -
rio rid ad a lo s y las re p re se n tan te s (25-30 m in u to s).
D . Pre g u n tas ab ie rtas: b rin d e a la au d ie n c ia la o p o rtu n id ad d e h ac e r p re g u n tas
fin ale s a c ad a re p re se n tan te d e u n a y o tra o p c ió n (10-15 m in u to s).
E. D e c larac io n e s fin ale s: p alab ras fin ale s d e lo s y las re p re se n tan te s d e las o p c io -
n e s (1-2 m in u to s c ad a u n a).
F. A g rad e c im ie n to s y c ie rre : p lan ifiq u e u n ag rad e c im ie n to fo rm al p ara la c o m u -
n id ad e d u c ativa p o r su asiste n c ia al e ve n to.
58
• A se g ú re se d e q u e la sim u lac ió n d e d e b ate se re alic e e n u n am b ie n te re s-
p e tu o so y sin o rie n tac ió n a n in g u n a d e las o p c io n e s. Es im p o rtan te h ac e r
h in c ap ié e n q u e se trata d e u n a ac tivid ad c o n fin e s e d u c ativo s, y q u e las y lo s
e stu d ian te s q u e se p re se n tan e stán m e ram e n te re p re se n tan d o u n a o p c ió n y
p u e d e n o se r su o p c ió n re al.
Acuerdos • La o p in ió n d e to d o s/as d e b e se r re sp e tad a.
• In vite a p ad re s d e fam ilia, ac u d ie n te s u o tro s m ie m b ro s d e la e sc u e la, ac laran -
d o q u e N O p o d rán p artic ip ar e n las in te rve n c io n e s, p u e sto q u e la ac tivid ad
e stá e n fo c ad a e n la p artic ip ac ió n d e las y lo s e stu d ian te s.
• Píd ale a su s e stu d ian te s q u e, d u ran te e l d e b ate, to m e n n o tas, p ara q u e se an
re visad as e n la p ró xim a c lase.

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

59
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

60
L e c c ió n 6 .

in f o r m a d a
C iu d a d a n ía
Objetivo de aprendizaje
Re c o n o c e r la p ro b le m átic a d e la c o n tam in ac ió n d e la in fo rm ac ió n y su s e fe c to s so b re la d e m o -
c rac ia y lo s p ro c e so s e le c to rale s, re c o n o c ie n d o q u e la c o m u n ic ac ió n h o n e sta e s u n c o m p ro m i-
so é tic o p ara la vid a e n d e m o c rac ia.

R e c u r s o s s u g e r id o s

- P re se n ta c ió n d e a p o y o : U n id ad VI. C iu d ad an ía in fo rm ad a
- Vid e o : “C o n tam in ac ió n d e la in fo rm ac ió n”
- Vid e o : “H ab ilid ad e s d e ve rific ac ió n d e in fo rm ac ió n”
- R e c u rso d e g a m ifi c a c ió n : “D e se n m asc arad o s”

Cápsula de memoria
En la ac tu alid ad , u n o d e lo s m ayo re s re to s q u e e n fre n tan las d e m o c rac ias e s la d isp e rsió n d e
d e sin fo rm ac ió n (n o tic ias falsas o e rró n e as) e n In te rn e t y e n re d e s so c iale s. Las p e rso n as, a d ia-
rio , n ave g an p o r u n e c o siste m a d ig ital d e in fo rm ac ió n e n e l q u e c ad a ve z e s m ás d ifíc il se p arar
lo s h e c h o s d e la fic c ió n y re c o n o c e r q u é in fo rm ac ió n e s falsa y c u ál e s ve raz. El im p ac to d e e ste
fe n ó m e n o, c o n o c id o c o m o c o n tam in ac ió n d e la in fo rm ac ió n –o d e sin fo rm ac ió n – se h a visto
re fle jad o e n d e c isio n e s p o lític as, e le c to rale s y d e salu d p ú b lic a d e lo s ú ltim o s añ o s. Po r e llo, e l
d e sarro llo d e h ab ilid ad e s d e alfab e tizac ió n m e d iátic a e in fo rm ac io n al e fe c tivas p u e d e te n e r
u n im p ac to re al y d u rad e ro e n la c ap ac id ad d e la c iu d ad an ía p ara e valu ar la in fo rm ac ió n y las
n o tic ias q u e c irc u lan e n In te rn e t.

El e je rc ic io d e u n a c iu d ad an ía in fo rm ad a e s u n p rin c ip io d e m o c rátic o. Po r tal m o tivo, e s fu n d a-


m e n tal ad q u irir c ap ac id ad e s q u e p e rm itan c o n trastar in fo rm ac ió n , b u sc ar n o tic ias e in fo rm a-
c ió n d e d ive rsas fu e n te s, c o m p arar p e rsp e c tivas y ac tu alizar la in fo rm ac ió n d ía tras d ía.

En e sta c lase, las y lo s e stu d ian te s re fle xio n arán so b re e l im p ac to q u e su e le te n e r la d e sin fo r-


m ac ió n e n las d e c isio n e s p o lític as d e la c iu d ad an ía, y, a la ve z, ad q u irir h e rram ie n tas y h ab ilid a-
d e s p ara d istin g u ir e n tre in fo rm ac ió n falsa e in fo rm ac ió n ve raz.

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

61
Conceptos claves
Contaminación de la información: c o n c e p to u tilizad o p ara re fe rirse al fe n ó m e n o d e p ro life rac ió n d e
in fo rm ac ió n n o c o n fiab le e n In te rn e t. En e sta c o n tam in ac ió n d e la in fo rm ac ió n se e n c u e n tra la d e sin -
fo rm ac ió n , la in fo rm ac ió n e rró n e a, la sátira, la su p lan tac ió n d e id e n tid ad , e n tre o tro s.

Desinformación: d ifu sió n d e lib e rad a d e in fo rm ac ió n falsa o te rg ive rsad a c o n u n p ro p ó sito. En g e n e ral,
la d e sin fo rm ac ió n g e n e ra c o n fu sió n e n las p e rso n as so b re lo q u e e s ve rd ad p ara in flu ir e n su s p e n sa-
m ie n to s y fo rm as d e ac tu ar.

Fuente de información: e n tid ad , p e rso n a, o rg an izac ió n o m e d io d e c o m u n ic ac ió n q u e p ro ve e o c re a y


d ifu n d e in fo rm ac ió n so b re c u alq u ie r tip o d e te m a.

Afi rmación: id e a o d e c larac ió n e m itid a q u e p u e d e o n o se r ve rd ad . En o tras p alab ras, e s alg o q u e u n a


p e rso n a u o rg an izac ió n d ic e, p e ro q u e n o n e c e sariam e n te e s ve rd ad .

Contexto: c o n ju n to d e e le m e n to s q u e ro d e an u n h e c h o, o b je to o su je to e n e l p re se n te o e n e l p asad o .
En e l e sc e n ario d e e sta le c c ió n , c o n te x to se re fie re a aq u e llo s asp e c to s q u e d e b e n se r c o n sid e rad o s
d e n tro d e la d ifu sió n d e u n a in fo rm ac ió n p ara d e te rm in ar si e s ve rd ad o n o (p o r e je m p lo, las im ág e n e s
q u e ac o m p añ an u n a n o tic ia, lo s p e rfile s d e lo s au to re s d e la in fo rm ac ió n , la fe c h a d e p u b lic ac ió n y
d ifu sió n , e n tre o tro s).

Verifi cadores de Información (o “Fact-checkers”): o rg an izac io n e s d e d ic ad as a la c o m p ro b ac ió n d e la


ve rac id ad d e la in fo rm ac ió n q u e se d ifu n d e e n In te rn e t. C u e n tan c o n p o rtale s e n lo s q u e p re se n tan la
n o tic ia, la in ve stig ac ió n re alizad a, p ara así d e te rm in ar si e s ve rd ad o n o, y su ve re d ic to.

Polarización política: d ivisió n d e la o p in ió n d e la so c ie d ad e n e x tre m o s o p u e sto s e irre c o n c iliab le s.


Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

62
Propuesta didáctica
T ie m p o : 90 m in u to s
O b je tiv o d e A p re n d iz a je Tra n sv e rsa l (O AT ):
Te c n o lo g ías d e la in fo rm ac ió n y c o m u n ic ac ió n : Bu sc ar, ac c e d e r y p ro c e sar in fo rm ac ió n d e
d ive rsas fu e n te s virtu ale s y e valu ar su c alid ad y p e rtin e n c ia.

M a te ria le s n e c e sa rio s:

- Re c u rso s d isp o n ib le s p ara e sta le c c ió n (p re se n tac ió n d e ap o yo, vid e o s, re c u rso s d e g am ifi-


c ac ió n )
- Pro ye c to r, c o m p u tad o r, p an talla d e p ro ye c c ió n o te le viso r
- H o jas d e p ap e l y láp iz

In ic io

D e se n m a sca ra d o s.
Este re c u rso d e g am ific ac ió n fu e d ise ñ ad o p o r C IVIX p ara q u e las y lo s e stu d ian te s re fle xio n e n
so b re su s p ro p ias c ap ac id ad e s y h ab ilid ad e s p ara id e n tific ar in fo rm ac ió n falsa e n In te rn e t. El
ju e g o p re se n ta u n a se rie d e d ie z n o tic ias o p ie zas d e in fo rm ac ió n q u e c irc u lan e n In te rn e t y e n
las re d e s so c iale s. A c ad a u n a d e e llas, las y lo s e stu d ian te s d e b e n d e te rm in ar si c o n sid e ran q u e
la n o tic ia e s ve rd ad e ra o falsa.

Pu e d e u sar e ste re c u rso d e d o s m an e ras e n su sala d e c lase :

- En víe a su s e stu d ian te s e l e n lac e d e l j u e g o “ D e s e n m a s c a r a d o s ” p o r u n a ap lic ac ió n d e


m e n saje ría c o m o W h atsA p p o Te le g ram , o e sc rib a la d ire c c ió n d e la p ág in a e n su p izarra:
h ttp s://w w w.c trl-f.c o /d e se n m asc arad o s/. In d iq u e q u e a c ad a n o tic ia q u e le s se an p re se n ta-
d as d e b e n vo tar si e s ve rd ad e ra, h ac ie n d o c lic k e n e l p u lg ar arrib a; o falsa, h ac ie n d o c lic k e n
e l p u lg ar h ac ia ab ajo. A l fin alizar, c ad a e stu d ian te re c ib irá u n a p u n tu ac ió n so b re 10. Pre g u n -
te a su s e stu d ian te s q u ie n e s o b tu vie ro n u n a p u n tu ac ió n d e 10/10, y así su c e sivam e n te d e
m an e ra d e sc e n d e n te.

- Si e l ac c e so a In te rn e t y a u n d isp o sitivo e le c tró n ic o e s u n a lim itan te d e su s e stu d ian te s,


p ro ye c te e l ju e g o e n su sala. A c ad a n o tic ia q u e se p re se n te, p re g u n te a su s e stu d ian te s si
c o n sid e ran si e s falsa o ve rd ad e ra. D e p e n d ie n d o d e lo q u e d ig a la m ayo ría, u ste d h ará c lic k
e n e l p u lg ar arrib a (ve rd ad e ra) o e n e l p u lg ar ab ajo (falsa). A l fin alizar, la sala d e c lase s e n
g e n e ral o b te n d rá u n a p u n tu ac ió n so b re 10.
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

Tras e l ju e g o, b ie n se a d e fo rm a in d ivid u al o g ru p al, h ab ilite u n e sp ac io d e p le n aria p ara q u e


su s e stu d ian te s c o m p artan su s e m o c io n e s y re fle xio n e s so b re e l re su ltad o o b te n id o. U se
e stas p re g u n tas p ara fac ilitar e l d iálo g o :

- ¿Se so rp re n d ie ro n c o n e l re su ltad o o b te n id o ?

63
- Se g ú n u ste d e s, ¿p o r q u é la in tu ic ió n n o e s u n a h e rram ie n ta su fic ie n te p ara id e n tific ar in fo rm ac ió n
falsa q u e c irc u la e n In te rn e t y e n las re d e s so c iale s?

- ¿Sie n te n q u e tie n e n h ab ilid ad e s p ara id e n tific ar in fo rm ac ió n falsa e n in te rn e t y e n las re d e s so c ia-


le s?

A c tiv id a d p rin c ip a l

C o n t a m in a c ió n d e la in f o r m a c ió n :
Pre se n te e n su sala d e c lase s e l v id e o “C o n t a m in a c ió n d e la in f o r m a c ió n ”. A p artir d e é l, p re g u n te
a su s e stu d ian te s si c o n sid e ran q u e la d ifu sió n d e in fo rm ac ió n falsa e s alg o q u e fo rm a p arte d e su s
vid as c o tid ian as. Pid a a d o s e stu d ian te s q u e c o m p artan e je m p lo s d e n o tic ias o c ad e n as q u e h an re c i-
b id o e n su s re d e s so c iale s y c o n lo s c u ale s e llo s/as h ayan se n tid o q u e q u izá se tratab a d e u n a in fo rm a-
c ió n falsa o te rg ive rsad a.

Traig a a c o lac ió n , p o r e je m p lo, la p an d e m ia p o r C O VID -19 p ara re fle xio n ar c o n su s e stu d ian te s so b re
lo s e fe c to s q u e tie n e e n las vid as d e las p e rso n as la d ifu sió n d e in fo rm ac ió n falsa. ¿ Q u é p u e d e p a s a r
e n la s o c ie d a d s i la in f o r m a c ió n f a ls a s e d if u n d e r á p id a m e n t e y t o d o s /a s c r e e m o s q u e e s
ve rd a d ?

H a b i l i d a d e s d e v e r i fi c a c i ó n d e i n f o r m a c i ó n :
M u é stre le s a su s e stu d ian te s e l v id e o “ H a b ilid a d e s d e v e r ifi c a c ió n d e in f o r m a c ió n ”. Este p re se n -
ta, e n tre s p aso s se n c illo s, q u é d e b e h ac e r u n a p e rso n a p ara d e te rm in ar si u n a in fo rm ac ió n q u e c irc u la
e n In te rn e t e s ve rd ad e ra o falsa. Lo s tre s p aso s so n :

- Bu sc ar in fo rm ac ió n so b re la fu e n te : p ara id e n tific ar si la fu e n te q u e p ro d u c e y d ifu n d e la in fo rm a-


c ió n e s c o n fiab le o n o, h ag a u n a b ú sq u e d a d e la fu e n te o m e d io q u e d ifu n d e la in fo rm ac ió n e n
W ikip e d ia. Este p o rtal le d ará in fo rm ac ió n p ara d e te rm in ar si la fu e n te e s c o n fiab le y tie n e b u e n a
re p u tac ió n , o si tie n e in te re se s o alin e ac io n e s p o lític as. Si n o se e n c u e n tra in fo rm ac ió n so b re la
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

fu e n te e n e ste p o rtal, e s m e jo r ap lic ar las sig u ie n te s h ab ilid ad e s p ara lle g ar a u n ve re d ic to.

- Ve rific ar la afirm ac ió n : e n m u c h as o c asio n e s, la in fo rm ac ió n q u e ro n d a p o r In te rn e t y e n re d e s


so c iale s n o tie n e u n a fu e n te id e n tific ab le. En e ste c aso , se ap lic a e sta h ab ilid ad . La té c n ic a c o n siste
e n b u sc ar p alab ras c lave s d e la n o tic ia o m e n saje e n u n b u sc ad o r (c o m o G o o g le, Safari o M o zilla) e
id e n tific ar si m e d io s d e c o m u n ic ac ió n re c o n o c id o s h an re p o rtad o so b re e l te m a. Es p o sib le q u e lo s
Ve rific ad o re s d e In fo rm ac ió n (fac t-c h e c ke rs) ya h ayan d e te rm in ad o si la in fo rm ac ió n e s ve rd ad e ra o
no.

- R astre ar e l c o n te x to : e sta ú ltim a h ab ilid ad c o n siste e n rastre ar to d a la in fo rm ac ió n ad ic io n al q u e


p re se n ta la n o tic ia q u e se d e se a ve rific ar: id e n tific ar si la fe c h a d e p u b lic ac ió n e s re c ie n te, si las p e r-
so n as q u e se m e n c io n an e n la n o tic ia e xiste n re alm e n te o n o , y si las im ág e n e s q u e la ac o m p añ an
re alm e n te c o rre sp o n d e n a la n o tic ia, o si so n im ág e n e s sac ad as d e su c o n te x to o rig in al.
64
C ie rre

D e s in f o r m a c ió n e n é p o c a e le c t o r a l:
Fin alic e la se sió n re fle xio n an d o c o n su s e stu d ian te s so b re lo s e fe c to s q u e tie n e la d e sin fo rm a-
c ió n e n p ro c e so s e le c to rale s, e sp e c ífic am e n te so b re la v o t a c ió n d e l p le b is c it o r a t ifi c a t o r io
c o n s t it u c io n a l. Po r e je m p lo, la d ifu sió n d e ru m o re s q u e d e sac re d itan a u n u o tro te x to p o d ría
in flu ir e n la d e c isió n q u e to m e la c iu d ad an ía so b re p o r q u é o p c ió n vo tar.

Las sig u ie n te s p re g u n tas p u e d e n o rie n tar la d isc u sió n fin al:

- ¿C re e n u ste d e s q u e u n a n o tic ia falsa o u n a c ad e n a d e W h atsA p p p o d ría in flu ir e n e l re su lta-


d o fin al d e l p le b isc ito ratific ato rio ? ¿C ó m o ?
- ¿C o n o c e n c aso s c o n c re to s e n lo s q u e las n o tic ias falsas h an in flu id o e n la o p in ió n d e la
c iu d ad an ía so b re u n te m a e n p artic u lar?

H ag a é n fasis e n la im p o rtan c ia d e p artic ip ar b ie n in fo rm ad o s/as p ara asu m ir u n a p o stu ra


b asad a e n arg u m e n to s ve ríd ic o s, so b re to d o c u an d o se trata d e te m as q u e p u e d e n te n e r
c o n se c u e n c ias sig n ific ativas e n la vid a d e las p e rso n as: u n a c risis d e salu d p ú b lic a (c o m o la
p an d e m ia g e n e rad a p o r e l C O VID -19) o d e te rm in ar la c o n stitu c ió n vig e n te e n e l p aís.

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

65
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

66
U n id a d 7 .

v o t a c ió n
P ro ce so d e
Objetivo de aprendizaje
C o m p re n d e r e l siste m a e le c to ral c h ile n o e n to rn o al Ple b isc ito C o n stitu c io n al y c o n o c e r c ó m o
fu n c io n a e l p ro c e so c o n c re to d e vo tac ió n e n n u e stro p aís, re c o n o c ie n d o q u e la d ive rsid ad d e
o p in io n e s e s p arte fu n d am e n tal d e to d o siste m a d e m o c rátic o.

R e c u r s o s s u g e r id o s

- P re se n ta c ió n d e a p o y o : U n id ad VII. El p ro c e so d e vo tac ió n
- Vid e o : ¿C ó m o vo tar y n o e q u ivo c arse e n e l in te n to ?

Ayuda memoria
En u n p ro c e so e le c to ral, c ad a c iu d ad an o /a e sc o g e a u n a p e rso n a o u n a o p c ió n (c o m o e l c aso
d e l Ple b isc ito ) q u e re p re se n te d e m e jo r m an e ra su s in te re se s. En e ste p ro c e so e le c to ral p arti-
c u lar, p o r p rim e ra ve z e n la h isto ria c h ile n a, se p o d rá d e c id ir si se ap ru e b a o re c h aza u n a p ro -
p u e sta d e te x to c o n stitu c io n al e sc rita p o r u n ó rg an o e sc o g id o p o p u larm e n te. En e sta e le c c ió n ,
e l vo to se rá o b lig ato rio p ara to d as/o s las/o s c iu d ad an as/o s d e C h ile.

Si b ie n e l m o m e n to m ás im p o rtan te d e u n p ro c e so e le c to ral e s e l d ía d e las e le c c io n e s o, e n


e ste c aso, d e l p le b isc ito, e ste in ic ia an te s d e m arc ar la e le c c ió n d e u n a u o tra alte rn ativa, c o n e l
e stu d io rig u ro so y re sp o n sab le d e c ad a u n a d e las o p c io n e s a vo tar. En C h ile, e s fu n d am e n tal
q u e la c iu d ad an ía e je rza su d e re c h o al vo to, e n te n d ie n d o e ste m o m e n to h istó ric o c o m o u n
p ro c e so y n o c o m o u n d ía e sp e c ífic o e n e l c ale n d ario e le c to ral. D e e ste m o d o, la d e te rm in a-
c ió n d e la o p c ió n d e vo to d e b e se r u n e je rc ic io re alizad o c o n re sp o n sab ilid ad , an alizan d o tan to
lo s an te c e d e n te s c o m o las im p lic ac io n e s fu tu ras d e e sa d e c isió n .

Si e n e l Ple b isc ito C o n stitu c io n al, p ro g ram ad o p ara e l 4 d e se p tie m b re, se ap ro b ara la p ro p u e s-
ta d e n u e va C o n stitu c ió n , e l Pre sid e n te d e la Re p ú b lic a d e b e rá c o n vo c ar al C o n g re so Ple n o
p ara q u e “e n u n ac to p ú b lic o y so le m n e, se p ro m u lg u e y se ju re o p ro m e ta re sp e tar y ac atar la
n u e va C o n stitu c ió n Po lític a d e la Re p ú b lic a”. Si, e n c am b io, se re c h azara la p ro p u e sta d e l n u e vo
te x to c o n stitu c io n al, se g u irá e n vig e n c ia la C o n stitu c ió n q u e n o s rig e h o y d ía.
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

67
Conceptos claves
Sistema electoral: c o n ju n to d e re g las q u e d e te rm in an c ó m o se e lig e n lo s re p re se n tan te s d e la c iu -
d ad an ía o c ó m o se to m an d e c isio n e s im p o rtan te s p ara e l p aís, c o m o e n e l c aso d e l Ple b isc ito. En e l
m u n d o h ay m ú ltip le s siste m as e le c to rale s; e n C h ile, e l Ple b isc ito C o n stitu c io n al se h ará m e d ian te u n
v o t o p o p u la r d ir e c t o o b lig a t o r io , y la d e fin ic ió n d e la alte rn ativa g an ad o ra se re alizará m e d ian te
m ayo ría ab so lu ta: c ad a c iu d ad an o /a vo ta p o r la o p c ió n d e su p re fe re n c ia y g an a aq u e lla q u e o b te n g a
m ás d e l 50% d e lo s vo to s.

Plebiscito: m e c an ism o d e p artic ip ac ió n e n e l q u e a las y lo s e le c to re s se le s c o n su lta so b re u n asu n to


d e g ran re le van c ia p ara e l p aís. Su o b je tivo e s d e te rm in ar la p o sic ió n d e la c iu d ad an ía ac e rc a d e u n a
m ate ria e n p artic u lar. Su e le e m p le ar c o m o alte rn ativas d e vo to : sí y n o, o, ap ru e b o y re c h azo. En e l
c aso d e l Ple b isc ito C o n stitu c io n al, la p re g u n ta se rá “¿A p ru e b a u ste d e l te x to d e N u e va C o n stitu c ió n
p ro p u e sto p o r la C o n ve n c ió n C o n stitu c io n al?”.

Personas habilitadas para votar: p e rso n as q u e so n c iu d ad an as, e s d e c ir, c h ile n o s y c h ile n as q u e h a-


yan c u m p lid o d ie c io c h o añ o s, q u e n o h ayan sid o c o n d e n ad o s a p e n a aflic tiva (m ás d e tre s añ o s d e
re c lu sió n o p re sid io ). Tam b ié n p u e d e n vo tar lo s/as e x tran je ro s/as ave n c id ad o s/as e n C h ile p o r m ás d e
c in c o añ o s –m ayo re s d e d ie c io c h o añ o s y n o c o n d e n ad o s a p e n a aflic tiva–, y c iu d ad an o s/as c h ile n o s/
as q u e vivan e n e l e x tran je ro y q u e c u m p lan c ie rto s re q u isito s. Se d e b e p o rtar la c é d u la d e id e n tid ad o
p asap o rte p ara e je rc e r e l vo to.
Personas no habilitadas para votar: n o p o d rán p artic ip ar e n lo s p ro c e so s e le c to rale s lo s/as m e n o re s d e
d ie c io c h o añ o s. En c aso s m u y e sp e c ífic o s se su sp e n d e e l d e re c h o al vo to : p o r in te rd ic c ió n e n c aso d e
d e m e n c ia, p o r h allarse ac u sad o /a d e u n d e lito q u e m e re zc a p e n a aflic tiva o p o r u n d e lito c alific ad o
p o r la le y c o m o c o n d u c ta te rro rista, o p o r h ab e r sid o san c io n ad o p o r e l Trib u n al C o n stitu c io n al p o r
p ro m o ve r p artid o s p o lític o s u o rg an izac io n e s q u e n o re sp e te n e l ré g im e n d e m o c rátic o.

Servicio Electoral de Chile: tam b ié n c o n o c id o c o m o SER VEL. O rg an ism o au tó n o m o, c o n ran g o c o n stitu -


c io n al, a c arg o d e la ad m in istrac ió n e le c to ral e n C h ile. D e n tro d e su s fu n c io n e s se e n c u e n tran ad m i-
n istrar, su p e rvig ilar y fisc alizar to d o lo re lac io n ad o c o n e l p ro c e so e le c to ral, c am p añ as e le c to rale s y su
fin an c iam ie n to. Fu n c io n a lo c alm e n te a travé s d e Ju n tas Ele c to rale s.

Local de votación: lu g ar h ab ilitad o p ara q u e las p e rso n as e je rzan su d e re c h o al vo to. Este e s asig n ad o
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

p o r e l SER VEL, e n fu n c ió n d e l d o m ic ilio e le c to ral d e c larad o an te rio rm e n te p o r la p e rso n a, las m e sas d e


su frag io d isp o n ib le s y e l ro l ú n ic o n ac io n al (RU N ).

Domicilio electoral: ú ltim o d o m ic ilio d e c larad o an te e l Se rvic io d e Re g istro C ivil e Id e n tific ac ió n o an te


e l SER VEL.

Vocales de mesa: e le c to re s d e sig n ad o s p o r las Ju n tas Ele c to rale s p ara c o n fo rm ar u n a M e sa Re c e p to ra


d e Su frag io s y c u m p lir las fu n c io n e s aso c iad as a re c ib ir lo s vo to s e m itid o s y re alizar e l e sc ru tin io d e
lo s m ism o s. N o p u e d e n se r vo c ale s d e m e sa q u ie n e s d e se m p e ñ e n c arg o s d e e le c c ió n p o p u lar, n i su s
c ó n yu g e s, p arie n te s c o n san g u ín e o s o d e lín e a d ire c ta (d e e llo s/as y d e su s c ó n yu g e s). Tam b ié n e stán
e xc lu id as d e e sta lab o r d ive rsas au to rid ad e s d e l Estad o.

68
Apoderados de mesa: e le c to re s q u e re p re se n tan a u n a d e las alte rn ativas c o n te n id as e n la c é d u -
la e le c to ral y q u e tie n e n la re sp o n sab ilid ad d e vig ilar e l c o rre c to d e sarro llo d e l p ro c e so e le c to -
ral e n la m e sa d e vo tac ió n d u ran te e l d ía d e las e le c c io n e s. Só lo p u e d e h ab e r u n re p re se n tan te
d e c ad a u n a d e las alte rn ativas p o r m e sa.

Cédula electoral: u su alm e n te llam ad a p ap e le ta, e s e l in stru m e n to e n e l c u al q u ie n vo ta m arc a


su p re fe re n c ia e le c to ral, vo ta e n b lan c o o an u la su vo to . En e l u so d e la c é d u la e le c to ral h ab rá
vo to s válid am e n te e m itid o s, vo to s e n b lan c o y vo to s n u lo s.

Voto válidamente emitido: vo to válid am e n te e m itid o : aq u e l e n e l c u al e stá m arc ad a c laram e n te


u n a ú n ic a alte rn ativa. D e n tro d e e sta c ate g o ría se e n c u e n tra e l vo to o b je tad o, q u e e s aq u e l
q u e, ad e m ás d e m arc ar c laram e n te u n a p re fe re n c ia, c o n tie n e o tro tip o d e m arc as e n la c é d u la
e le c to ral.

Voto nulo: vo to e n e l c u al se m arc a m ás d e u n a alte rn ativa o e n e l q u e n o se p u e d e d e te rm in ar


d e m an e ra c lara p o r c u ál d e las alte rn ativas se vo tó e n la c é d u la e le c to ral.

Voto en blanco: vo to e n e l c u al n o se m arc a n in g u n a alte rn ativa o e n e l c u al n o se p u e d e d e te r-


m in ar d e m an e ra c lara q u e e xista u n a p re fe re n c ia p o r alg u n a d e las alte rn ativas d e la c é d u la
e le c to ral.

A lt e r n a t iv a s a v o t a r e n e l P le b is c it o C o n s t it u c io n a l
Apruebo: m an ifie sta ac u e rd o c o n la p ro p u e sta d e te x to c o n stitu c io n al p re se n tad o p o r la C o n -
ve n c ió n y la p re fe re n c ia d e o p tar p o r e ste c o m o n u e va c o n stitu c ió n p ara C h ile.

Rechazo: m an ifie sta d e sac u e rd o c o n la p ro p u e sta d e te x to c o n stitu c io n al p re se n tad o p o r la


C o n ve n c ió n y la p re fe re n c ia d e m an te n e r la c o n stitu c ió n vig e n te e n C h ile.

Propuesta Didáctica
T ie m p o : 90 m in u to s
O b je tiv o d e A p re n d iz a je Tra n sv e rsa l (O AT ):
D im e n sió n m o ral: re c o n o c e r y re sp e tar la d ive rsid ad c u ltu ral, re lig io sa y é tn ic a, y las id e as y
c re e n c ias d istin tas d e las p ro p ias e n lo s e sp ac io s e sc o lare s, fam iliare s y c o m u n itario s, in te rac -
tu an d o d e m an e ra c o n stru c tiva m e d ian te la c o o p e rac ió n y re c o n o c ie n d o e l d iálo g o c o m o
fu e n te d e c re c im ie n to y d e su p e rac ió n d e las d ife re n c ias.

M a te ria le s n e c e sa rio s:
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

- Re c u rso s d isp o n ib le s p ara e sta le c c ió n (p re se n tac ió n d e ap o yo, vid e o s, re c u rso s d e g am ifi-


c ac ió n )
- C u ad e rn o y láp iz

69
In ic io

B a n d e ra s ro ja s, b a n d e ra s v e rd e s :
C o n e sta ac tivid ad in ic ial se b u sc a ac e rc ar a las y lo s e stu d ian te s a u n a c o m p re n sió n d e la im p o rtan c ia
d e an alizar a c o n sc ie n c ia las o p c io n e s d e ap ru e b o y re c h azo , p ara to m ar u n a d e c isió n re sp o n sab le e
in fo rm ad a.

En tre g u e a c ad a u n o /a d e su s e stu d ian te s d o s tro zo s d e p ap e l, p re fe rib le m e n te d e d o s c o lo re s (ro jo y


ve rd e ). D e m an e ra in d ivid u al, c ad a u n o /a d e b e rá e sc rib ir e n e l p ap e l d e c o lo r ve rd e e n u n a p alab ra o
frase c o rta:
- ¿Q u é c arac te rístic as d e b e ría te n e r u n a c o n stitu c ió n p o r la q u e tú vo tarías? (p o r e je m p lo : d e re c h o s,
d e b e re s, c o n sid e rac io n e s p o r e l m e d io am b ie n te, e le m e n to s an tic o rru p c ió n y an ti-c o lu sió n , ig u al-
d ad , e tc.).

En e l p ap e l d e c o lo r ro jo d e b e rán e sc rib ir e n u n a p alab ra o frase c o rta:


- ¿Q u é c arac te rístic as N O d e b e ría te n e r u n a c o n stitu c ió n p o r la q u e tú vo tarías? (p o r e je m p lo : falta d e
re g u lac io n e s, falta d e d e re c h o s, e le m e n to s q u e p e rm itan c o rru p c ió n , e le m e n to s q u e d isc rim in an ,
e tc.).

U n a ve z fin alizad o e se p ro c e so, se re visarán las c arac te rístic as q u e lo s y las e stu d ian te s c o n sid e raro n
q u e SÍ d e b e ría te n e r u n a c o n stitu c ió n . Pid a a u n o /a d e lo s e stu d ian te s q u e d ig a e n vo z alta la c arac -
te rístic a q u e e sc rib ió e n e l p ap e l ve rd e, y p re g u n te si alg u ie n m ás d e l g ru p o e sc rib ió alg o sim ilar a lo
e n u n c iad o p o r e l/la e stu d ian te.

A g ru p e lo s p ap e le s q u e m e n c io n an la m ism a c arac te rístic a y p é g u e lo s e n la p izarra. C o n tin ú e así h asta


q u e to d o s lo s p ap e le s h ayan sid o ag ru p ad o s y u b ic ad o s e n u n lu g ar visib le b ajo u n d ib u jo d e u n a
b an d e ra ve rd e.

Re p ita e l e je rc ic io an te rio r c o n las c arac te rístic as q u e su s e stu d ian te s c o n sid e ran q u e N O d e b e te n e r


u n a c o n stitu c ió n . A g ru p e lo s p ap e le s q u e c o rre sp o n d e n a la m ism a c arac te rístic a y u b íq u e lo s e n u n
lu g ar visib le b ajo u n d ib u jo d e u n a b an d e ra ro ja.
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

Fin alm e n te, in vite al g ru p o a p o n e r e n u n p ap e ló g rafo g ru p al las b an d e ras ve rd e s y ro jas id e n tific ad as


an te rio rm e n te, p ara lu e g o p e g arlo e n u n a p are d y q u e d ar d e re fe re n c ia p ara e l re sto d e las c lase s.
C o m o alte rn ativa, p id a a su s e stu d ian te s q u e h ag an u n a tab la e n su s c u ad e rn o s c o n d o s c o lu m n as: e n
la p rim e ra e sc rib irán “b an d e ras ve rd e s” y to d as las c arac te rístic as q u e e n g ru p o h an id e n tific ad o c o m o
id ó n e as p ara la c o n stitu c ió n d e u n p aís; e n la se g u n d a c o lu m n a, e sc rib irán “b an d e ras ro jas” y to d as las
c arac te rístic as q u e c o m o g ru p o id e n tific aro n q u e n o d e b e ría te n e r la c o n stitu c ió n d e u n p aís.

70
A c tiv id a d p rin c ip a l

C ó m o v o ta r:
C o n e sta ac tivid ad su s e stu d ian te s sim u larán u n e je rc ic io d e p artic ip ac ió n e n u n p le b isc ito al
in te rio r d e la sala d e c lase s, im itan d o e l p ro c e so e le c to ral re al, c o n e l o b je tivo d e p re p ararse
p ara p artic ip ar e n la p rác tic a e le c to ral q u e se lle vará a c ab o e n e l e stab le c im ie n to e d u c ac io n al
c o m o m o m e n to c u lm in an te d e Vo to Estu d ian til. Su g e rim o s u tilizar e l vid e o C IVIX : ¿Cómo votar
y no equivocarse en el intento? y re visar las e tap as d e l p ro c e so d e vo tac ió n c o n ayu d a d e la
Pre se n tac ió n d e ap o yo : U n id ad VII. Pro c e so d e vo tac ió n .

C o m o p re p arac ió n p ara e sta ac tivid ad , c o n stru ya c o n su s e stu d ian te s u n a u rn a e n d o n d e


se rán d e p o sitad as las c é d u las e le c to rale s, im p rim a c o p ias d e la H o ja d e Trab ajo N o. 5 (c é d u las
e le c to rale s) y e sc o ja al azar a tre s e stu d ian te s p ara se r vo c ale s d e m e sa (tam b ié n p u e d e n se r
vo lu n tario s). Es im p o rtan te m e n c io n arle s q u e, an te s d e lle var a c ab o e l p ro c e so d e vo tac ió n ,
e n u n p ro c e so e le c to ral re al d e b e rán re visar su lo c al d e vo tac ió n y m e sa asig n ad a e n la p ág in a
se rve l.c l

U se e l m u ral d e ac u e rd o s (“N u e stra C arta M ag n a”) c o n stru id o e n la U n id ad I c o m o e je m p lo.


Exp liq u e a su s e stu d ian te s q u e e n e sta ac tivid ad d e c id irán si m an te n d rán o n o, d u ran te e l añ o
ac ad é m ic o, lo s ac u e rd o s allí e stab le c id o s. A c o n tin u ac ió n , d e sarro lle e l e je rc ic io d e p rác tic a
e le c to ral.

Fin alm e n te, p id a a su s vo c ale s d e m e sa q u e h ag an e l c o n te o d e vo to s e n vo z alta y c o m u n i-


q u e n la d e c isió n al g ru p o.

C ie rre

Para c u lm in ar e sta U n id ad , d ialo g u e c o n su s e stu d ian te s e n to rn o a las sig u ie n te s p re g u n tas:

- ¿C ó m o se sie n te n fre n te a la d e c isió n to m ad a? ¿Re p re se n tó su vo lu n tad ?


- ¿Q u é e le m e n to s c o n sid e ran q u e so n fu n d am e n tale s p ara p artic ip ar e n u n p le b isc ito ?
- A u n q u e e n e ste c aso e n p artic u lar la p artic ip ac ió n se rá o b lig ato ria, ¿q u é asp e c to s c o n sid e -
ran u ste d e s q u e p o d rían in flu ir e n q u e u n a p e rso n a d e c id a n o ir a vo tar?
- Po r ú ltim o, p id a a tre s e stu d ian te s q u e d e m an e ra lib re y e sp o n tán e a c o m p artan c o n e l
re sto d e la c lase alg o q u e h ayan ap re n d id o d u ran te lo vivid o e n e sta se sió n .
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

71
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

72
H o ja d e T ra b a jo N o . 5
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

73
U n id a d 8 .

A n á lis is d e
lo s r e s u lt a d o s
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

e le c t o r a le s

74
Objetivo de aprendizaje
Las y lo s e stu d ian te s an alizan lo s re su ltad o s d e l p le b isc ito e n su e sc u e la, c o m p arán d o lo s c o n
lo s re su ltad o s re g io n ale s/n ac io n ale s d e Vo to Estu d ian til y lo s re su ltad o s d e l p ro c e so e le c to ral
re al, d isc u tie n d o lo s fac to re s q u e p u e d e n in flu ir e n e l re su ltad o fin al.

R e c u r s o s s u g e r id o s

- P re se n ta c ió n d e a p o y o : Le c c ió n 8. A n álisis d e lo s re su ltad o s e le c to rale s


- R e su lta d o s d e la p rá c tic a e le c to ra l e n e l e stab le c im ie n to e d u c ac io n al
- D a to s o fi c ia le s SER VEL
- S itio w e b w w w .d e c id e c h ile .c l

Ayuda memoria
A l fin alizar la jo rn ad a e le c to ral, las y lo s vo c ale s d e m e sa in ic ian e l e sc ru tin io d e la m e sa: re ali-
zan e l c o n te o d e vo to s o b te n id o s p o r c ad a o p c ió n y re g istran lo s re su ltad o s e n e l fo rm ato q u e
e l SER VEL h a d e sig n ad o p ara e sto. El m ism o d ía d e las e le c c io n e s, se p re se n tan lo s re su ltad o s
o b te n id o s a travé s d e u n a c o m u n ic ac ió n g u b e rn am e n tal o fic ial c o n ré p lic as a travé s d e lo s
p rin c ip ale s m e d io s d e c o m u n ic ac ió n . D e e sta m an e ra, e l m ism o d ía d e l p le b isc ito la c iu d ad a-
n ía c h ile n a c o n o c e rá c u ál fu e la o p c ió n g an ad o ra (la q u e o b te n g a m ás d e l 50% d e lo s vo to s
válid o s m ás u n o ).

Las e le c c io n e s so n e ve n to s c o m p le jo s y d e m u c h a im p o rtan c ia p ara e l e sc e n ario p o lític o d e l


p aís. Po r e llo, e s fu n d am e n tal re visar y an alizar lo s re su ltad o s p ara te n e r u n a m e jo r c o m p re n -
sió n d e las im p lic ac io n e s q u e tie n e e l re su ltad o e le c to ral p ara la n ac ió n . Esta c lase in vita a las y
lo s e stu d ian te s a an alizar lo s re su ltad o s d e las e le c c io n e s d e sd e u n a p e rsp e c tiva lo c al (re su lta-
d o s e n su e stab le c im ie n to e d u c ac io n al) y n ac io n al (re su ltad o s o fic iale s).

Conceptos claves
Participación popular: in d ic a e l ap o yo to tal a c ad a u n a d e las o p c io n e s e n to d o e l p aís, p o r
c o m u n a, re g ió n y n ive l n ac io n al. Se e xp re sa e n u n p o rc e n taje q u e se c alc u la d ivid ie n d o e l
n ú m e ro d e vo to s o b te n id o s p o r u n a o p c ió n so b re e l n ú m e ro to tal d e vo to s válid o s.

Abstención electoral: re n u n c ia d e c iu d ad an o s/as a e je rc e r su d e re c h o, e s d e c ir, q u e in c lu so


C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

e stan d o h ab ilitad o s/as p ara e je rc e r su d e re c h o al vo to, n o lo h ac e n . Se c alc u la d ivid ie n d o e l


n ú m e ro d e n o vo tan te s so b re e l n ú m e ro d e l p ad ró n e le c to ral (p e rso n as h ab ilitad as p ara vo tar).

75
Propuesta didáctica
T ie m p o : 90 m in u to s
O b je tiv o d e A p re n d iz a je Tra n sv e rsa l (O AT ):
D im e n sió n c o g n itiva-in te le c tu al: A n alizar, in te rp re tar y o rg an izar in fo rm ac ió n c o n la fin alid ad d e e sta-
b le c e r re lac io n e s y c o m p re n d e r p ro c e so s y fe n ó m e n o s c o m p le jo s, re c o n o c ie n d o su m u ltid im e n sio n a-
lid ad , m u ltic au salid ad y c arác te r sisté m ic o.

M a te ria le s n e c e sa rio s:

- Re c u rso s d isp o n ib le s p ara e sta le c c ió n (p re se n tac ió n d e ap o yo, vid e o s, re c u rso s d e g am ific ac ió n ).


- Re su ltad o s o fic iale s d e l p le b isc ito c o n stitu c io n al.
- Re su ltad o s d e la p rác tic a e le c to ral e n e l e stab le c im ie n to e d u c ac io n al.
- C u ad e rn o y láp iz.

In ic io

S o n d e o d e l d ía e le c t o r a l
Para in ic iar e sta c lase, ab ra u n e sp ac io p ara d ialo g ar c o n las y lo s e stu d ian te s e n to rn o a su p e rc e p c ió n
d e l d ía d e l p le b isc ito. A lg u n as p re g u n tas q u e p u e d e n o rie n tar la c o n ve rsac ió n so n :

- ¿A c o m p añ aro n a alg u n a p e rso n a a vo tar? ¿Q u é le s llam ó la ate n c ió n ?


- ¿H ic ie ro n se g u im ie n to a la e n tre g a d e re su ltad o s e n lo s m e d io s d e c o m u n ic ac ió n ?
- ¿Le s so rp re n d ió e l re su ltad o, o e ra e l e sp e rad o ?
- ¿Q u é e m o c io n e s sin tie ro n a m e d id a q u e fu e ro n c o n o c ie n d o lo s re su ltad o s n ac io n ale s? ¿C ó m o
in te rp re taro n e sas e m o c io n e s? ¿A q u e e le m e n to d e tu vid a las vin c u las?

A c tiv id a d p rin c ip a l

R e s u lt a d o s d e V o t o E s t u d ia n t il:
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

En u n p rim e r m o m e n to, p re se n te lo s re su ltad o s o b te n id o s e n la p rác tic a e le c to ral “Vo to Estu d ian til” e n
la e sc u e la a su s e stu d ian te s. C IVIX e stará p u b lic an d o lo s re su ltad o s o b te n id o s e n la sim u lac ió n e le c to -
ral d e Vo to Estu d ian til tan to a n ive l n ac io n al, re g io n al y c o m u n al. U se e sta in fo rm ac ió n p ara d ialo g ar
e n to rn o a las sig u ie n te s p re g u n tas:

- ¿Le s so rp re n d e lo s re su ltad o s q u e o b tu vim o s e n n u e stro e stab le c im ie n to e d u c ac io n al?


- ¿Lo s re su ltad o s d e lo s o tro s e stab le c im ie n to s e d u c ac io n ale s p artic ip an te s e n Vo to Estu d ian til so n
sim ilare s o d istin to s a lo s d e n u e stro e stab le c im ie n to ?
- ¿C u ále s c re e n u ste d e s q u e fu e ro n las razo n e s p o r las c u ale s g an ó e l ap ru e b o /re c h azo e n las e le c c io -
n e s e n e l e stab le c im ie n to e d u c ac io n al?

76
R e s u l t a d o s o fi c i a l e s d e l a s e l e c c i o n e s :
En u n se g u n d o m o m e n to, p re se n te a su s e stu d ian te s lo s re su ltad o s o fic iale s d e l p le b isc ito
u san d o la p ág in a w e b d e l SER VEL. En e sta p ág in a, u ste d p o d rá ve r lo s p o rc e n taje s d e vo to s re -
c ib id o s p o r c ad a u n a d e las o p c io n e s, las p re fe re n c ias d e c ad a o p c ió n p o r c o m u n a y re g ió n , así
c o m o o tra in fo rm ac ió n re le van te : i) n ú m e ro d e p e rso n as q u e vo taro n vs. p o rc e n taje d e ab ste n -
c ió n , ii) p o rc e n taje d e vo to s válid o s vs. p o rc e n taje d e vo to s n u lo s, iii) p o rc e n taje d e vo to s p o r
“A p ru e b o” vs. p o rc e n taje d e vo to s p o r “Re c h azo”.

C ad a u n o d e lo s asp e c to s an te rio rm e n te m e n c io n ad o s so n o p o rtu n id ad e s p ara re fle xio n ar c o n


su s e stu d ian te s so b re la c u ltu ra p o lític a d e la c o m u n a, re g ió n y p aís. Las
sig u ie n te s p re g u n tas p u e d e n o rie n tar e l d iálo g o :
- ¿C e rc an o a q u é se c to r/e s p o lític o /s e stá la o p c ió n g an ad o ra? ¿Q u é im ag e n o c o n c e p to
tie n e n d e é l/e lla?
- ¿C u ál e s e l re su ltad o q u e m ás le s so rp re n d ió ? (Po r e je m p lo, u n a c o m u n a e sp e c ífic a p are c ía
in c lin arse p o r u n a o p c ió n c lara y fin alm e n te re su ltó g an ad o ra la c o n traria).
- Ve am o s lo s re su ltad o s p o r re g ió n . ¿Po r q u é c re e n q u e e n alg u n as re g io n e s g an ó la o p c ió n
d e l ap ru e b o / re c h azo, m ie n tras q u e e n o tras g an ó la o p c ió n d istin ta?
- ¿Po r q u é c re e n q u e h u b o ------------ % d e vo to s n u lo s? ¿Q u é p o d e m o s in te rp re tar d e e se
re su ltad o ?
- ¿Po r q u é c re e n q u e, a p e sar d e q u e la vo tac ió n e ra o b lig ato ria, la ab ste n c ió n fu e d e l----------
-- %?

C o m p a r e lo s r e s u lt a d o s :
Pre se n tad o s lo s re su ltad o s tan to d e Vo to Estu d ian til c o m o lo s re su ltad o s o fic iale s, p id a a su s
e stu d ian te s q u e c o m p are n :

- lo s re su ltad o s o b te n id o s a n ive l n ac io n al,


- lo s re su ltad o s o b te n id o s a n ive l re g io n al y
- lo s re su ltad o s o b te n id o s a n ive l c o m u n al.

In víte lo s a an alizar lo s re su ltad o s c o n las sig u ie n te s p re g u n tas:

- ¿Lo s re su ltad o s o b te n id o s e n Vo to Estu d ian til so n sim ilare s o d ife re n te s a lo s re su ltad o s


o fic iale s d e las e le c c io n e s?
- ¿Q u é p o d rían u ste d e s in te rp re tar d e la d ife re n c ia/sim ilitu d e n tre lo s re su ltad o s o b te n id o s e n
Vo to Estu d ian til y lo s re su ltad o s o fic iale s?
- ¿Q u é o b se rvan u ste d e s e n la ju ve n tu d d e l p aís? ¿C ó m o se p o sic io n ó la ju ve n tu d fre n te al
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

p ro c e so c o n stitu c io n al? ¿Q u é q u ie re d e c ir e sto ?

77
C ie rre

E x p e r ie n c ia e n V o to E s t u d ia n t il
Para c e rrar e sta c lase, y e n g e n e ral la e xp e rie n c ia vivid a e n Vo to Estu d ian til, in vite a su s e stu d ian te s
a q u e h ag an u n a re fle xió n g e n e ral so b re su p artic ip ac ió n y la e xp e rie n c ia d e se r p arte d e Vo to Estu -
d ian til e n su e sc u e la, p ara q u e se a p re se n tad a e n la p ró xim a c lase. Exp liq u e q u e p u e d e n p re se n tar su s
re fle xio n e s so b re su e xp e rie n c ia e n e l fo rm ato q u e d e se e n : u n p ap e ló g rafo, u n d ib u jo, u n e sc rito , u n
vid e o , e tc.

A lg u n as d e las p re g u n tas q u e p e rm itirán e valu ar la e xp e rie n c ia y q u e se rían d e g ran in te ré s, tan to p ara


u ste d c o m o d o c e n te y p ara C IVIX , so n :

- ¿Sie n te s q u e ap re n d iste alg o fo rm an d o p arte d e Vo to Estu d ian til? Si sí, ¿q u é ? Si n o, ¿p o r q u é ?


- ¿C u ál fu e la c lase q u e m ás te m arc ó o la q u e m ás q u e d ó e n tu m e m o ria? ¿Po r q u é ?
- ¿C o m p artiste alg o d e lo q u e ap re n d iste c o n tu fam ilia? Si sí, ¿q u é ? Si n o, ¿p o r q u é ?
- En g e n e ral, ¿sie n te s q u e Vo to Estu d ian til te ac e rc ó a la p o lític a o te ale jó m ás?
- ¿Sie n te s q u e lo q u e ap re n d iste te m o tiva a p artic ip ar ac tivam e n te c o m o c iu d ad an o /a c u an d o se as
m ayo r d e e d ad ?

Para complementar
A n a liz a n d o la o p in ió n p ú b lic a e n lo s m e d io s d e c o m u n ic a c ió n
La am p lia d ifu sió n e n m e d io s d e c o m u n ic ac ió n d e lo s re su ltad o s y lo s an álisis p o lític o s re alizad o s p o r
e xp e rto s e n re d e s so c iale s so n g ran d e s o p o rtu n id ad e s p ara fo m e n tar e l p e n sam ie n to c rític o y an alíti-
c o d e su s e stu d ian te s.

C o m o ac tivid ad e n c asa, p id a a su s e stu d ian te s q u e an alic e n lo s in fo rm e s q u e p re se n tan lo s n o tic ie ro s,


d iario s y p o rtale s d e o p in ió n (p o r e je m p lo : C IPER, C o n stitu ye n te s, M e sa C e n tral, m e d io s d ig itale s, e tc.)
so b re lo s re su ltad o s d e las e le c c io n e s. C ad a e stu d ian te e sc o g e rá d o s m e d io s (u n m e d io d e c o m u -
n ic ac ió n trad ic io n al y u n m e d io d ig ital) y d e b e rá h ac e rle se g u im ie n to a la fo rm a c o m o p re se n ta la
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

in fo rm ac ió n re sp e c to al re su ltad o d e l p le b isc ito. Las p re g u n tas o rie n tad o ras p ara e l d e sarro llo d e la
ac tivid ad so n :

- ¿En e l d isc u rso o e n la n arrativa q u e u sa, lo s m e d io s p re se n tan lo s re su ltad o s d e u n a m an e ra sim i-


lar? ¿U o b se rvas q u e alg ú n m e d io m an ifie sta p re fe re n c ia p o r alg u n a d e las o p c io n e s?
- ¿Pu e d e s o b se rvar si e l m e d io d e c o m u n ic ac ió n e stá satisfe c h o o in satisfe c h o c o n lo s re su ltad o s?
¿Sie n te s q u e an u n c ia lo s re su ltad o s d e m an e ra n e u tral?

En la sig u ie n te c lase, h ag a u n a m e sa re d o n d a e n la q u e to d o s/as su s e stu d ian te s d e n su p u n to d e


vista so b re c ó m o lo s m e d io s d e c o m u n ic ac ió n y d e o p in ió n p re se n tan lo s re su ltad o s d e la c o n tie n d a
e le c to ral.

78
C o a l i c i ó n d e g o b i e r n o y o p o s i c i ó n o fi c i a l
U n a ve z se a d e c larad a u n a o p c ió n c o m o g an ad o ra (ap ru e b o o re c h azo ), p ro n o stiq u e c o n su s
e stu d ian te s q u é p asará e n e l p an o ram a p o lític o y so c ial c h ile n o d e lo s p ró xim o s añ o s:

- ¿Q u é c re e n q u e h ará e l g o b ie rn o re sp e c to a la o p c ió n g an ad o ra?
- ¿C re e n q u e e l g o b ie rn o re e stru c tu rará su fu n c io n am ie n to y p rio rid ad e s, o se m an te n d rá
ig u al? ¿Po r q u é ?
- ¿Q u é c re e n u ste d e s q u e p asará e n la re lac ió n e n tre la o p o sic ió n a la re fo rm a c o n stitu c io n al y
e l g o b ie rn o d e tu rn o ?

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

79
G lo s a r io
A lg o r it m o s : se rie d e in stru c c io n e s q u e p e rm ite n c u m p lir c o n u n a tare a e sp e c ífic a. Las re d e s so c iale s se su ste n tan
e n alg o ritm o s q u e c re an u n p e rfil d e u n a p e rso n a se g ú n su s g u sto s e h isto rial d e n ave g ac ió n y le p re se n ta in fo rm a-
c ió n ad e c u ad a a e se p e rfil.

C á m a r a s d e e c o : e sp iral d e c o n te n id o s e n las re d e s so c iale s d e u n u su ario o u n g ru p o d e u su ario s q u e re fle ja id e o -


lo g ías o p re fe re n c ias d e c o n te n id o sim ilare s e n c rite rio e n tre sí.

C a m p a ñ a e le c t o r a l: c o n ju n to d e ac tivid ad e s q u e lle van a c ab o las y lo s re p re se n tan te s d e c ad a u n a d e las o p c io -


n e s d e vo to p ara d arlas a c o n o c e r, p re se n tar su s p ro p u e stas y te n e r c o n tac to c o n las p e rso n as q u e p o d rían vo tar p o r
e llo s/as.

C o m p r a d e v o t o : d e lito q u e c o n siste e n e l o fre c im ie n to d e u n b e n e fic io e c o n ó m ic o p o r p arte d e u n a o p c ió n d e las


p o sib le s e n vo tac ió n .

C o n t r o l s o c ia l: c o n ju n to d e p rác tic as, ac titu d e s y valo re s lle vad o s a c ab o p o r la so c ie d ad e n g e n e ral, d e stin ad o s a


vig ilar c o n tro lar y m an te n e r e l o rd e n y ad e c u ad o fu n c io n am ie n to d e l g o b ie rn o y d e la so c ie d ad e n sí.

F a s c is m o : id e o lo g ía p o lític a q u e favo re c e las m e d id as so c iale s y e c o n ó m ic as e stric tas c o m o u n m é to d o p ara e m p o -


d e rar e l g o b ie rn o y lim itar la lib e rtad d e su s c iu d ad an o s.

F ilt r o b u r b u j a : e fe c to d e p e rso n alizac ió n d e la e xp e rie n c ia e n in te rn e t d e u n u su ario d e fin id o p o r su s p re fe re n c ias,


in te re se s, in fo rm ac ió n p e rso n al o h áb ito s d e n ave g ac ió n . Esto e vita q u e e l u su ario e n c u e n tre in fo rm ac ió n q u e n o se
re lac io n e c o n su s in te re se s o te n d e n c ias d e c o n su m o d e in fo rm ac ió n .

G a r a n t ía s e le c t o r a le s : m e d id as to m ad as p o r e l g o b ie rn o c o n e l fin d e g aran tizar q u e lo s p ro c e so s e le c to rale s se


lle ve n a c ab o d e ac u e rd o c o n la le y y d e m an e ra tran sp are n te p ara e vitar situ ac io n e s d e frau d e y c o rru p c ió n .
Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

I d e n t id a d d e g é n e r o : p e rc e p c ió n q u e c ad a p e rso n a tie n e d e sí m ism a e n c u an to a su p ro p io g é n e ro , q u e p u e d e o


n o c o in c id ir c o n su s c arac te rístic as an ató m ic as se xu ale s.

I n f o r m a c ió n e r r ó n e a : in fo rm ac ió n falsa, p e ro la p e rso n a q u e la c o m p arte c re e q u e e s c ie rta. Si b ie n la d e sin fo rm a-


c ió n p u e d e se r p e rju d ic ial, su in te n c ió n n o e s c au sar d añ o .

L ib e r a lis m o : id e o lo g ía p o lític a q u e favo re c e la lib e rtad in d ivid u al, p e ro q u e re c o n o c e la n e c e sid ad d e alg u n a fo rm a


in te rve n c ió n g u b e rn am e n tal e n la e c o n o m ía.

N a c ió n : e ste c o n c e p to tie n e d o s c o n n o tac io n e s. La p rim e ra se re fie re a la id e n tid ad c o le c tiva q u e c o n stru ye la


p o b lac ió n d e u n Estad o y q u e le o to rg a se n tid o d e p e rte n e n c ia al m ism o . La se g u n d a, al e n te ju ríd ic o q u e re p re se n ta
al n ive l c e n tral d e l Estad o (e n c ab e za d e l p re sid e n te d e la Re p ú b lic a).

O p in ió n : id e a su b je tiva fo rm ad a p o r lo s valo re s, c o n o c im ie n to s y p e rsp e c tivas d e c ad a p e rso n a.


80
P a ís : e n se n tid o e stric to , se re fie re a la d im e n sió n g e o g ráfic a (e l te rrito rio ) d e u n Estad o .

P a r t ic ip a c ió n p o lít ic a : c o n ju n to d e ac tivid ad e s d ire c tas o in d ire c tas q u e re alizan las y lo s c iu d ad an o s p ara


in flu ir e n las d e c isio n e s d e su c o m u n id ad o e n la e le c c ió n d e su s re p re se n tan te s y g o b e rn an te s.

P e r io d is m o b a s a d o e n h e c h o s : se c e n tra e n la in fo rm ac ió n d e ac o n te c im ie n to s, te m as o d e sarro llo s c o n


e l o b je tivo d e in fo rm ar so b re lo s h e c h o s. A u n q u e p u e d e in c lu ir an álisis o e valu ac io n e s, se b asa e n in fo rm a-
c ió n ve rific ab le y n o e n o p in io n e s.

P e r io d is m o d e o p in ió n : o fre c e u n p u n to d e vista so b re u n a p e rso n a, te m a o ac o n te c im ie n to . Lo s p ro p ó si-


to s d e l p e rio d ism o d e o p in ió n p u e d e n variar; a ve c e s p re te n d e c ritic ar, e lo g iar, in te rp re tar o p e rsu ad ir.

R e p ú b lic a : fo rm a d e g o b ie rn o e n e l q u e e l Estad o e s g o b e rn ad o p o r re p re se n tan te s d e la c iu d ad an ía. Su


id e a fu n d am e n tal e s q u e , si b ie n la so b e ran ía re sid e e n su s c iu d ad an o s, e llo s/as n o se rig e n a sí m ism o s
sin o a travé s d e su s re p re se n tan te s. Tam b ié n se llam a Re p ú b lic a a aq u e llas fo rm as d e g o b ie rn o e n q u e e l/la
m an d atario /a p rin c ip al n o o c u p a e l c arg o p o r h e re n c ia (c o m o sí o c u rre e n las m o n arq u ías).

S á t ir a : e stilo d e c o m u n ic ac ió n d e in fo rm ac ió n q u e e xp re sa in d ig n ac ió n h ac ia alg u ie n o alg o , c o n p ro p ó sito


m o ralizad o r, lú d ic o o m e ram e n te b u rle sc o .

S o c ia lis m o : id e o lo g ía p o lític a q u e p ro p e n d e p o r u n siste m a e n e l c u al lo s m e d io s d e p ro d u c c ió n , d istri-


b u c ió n e in te rc am b io so n p ro p ie d ad d e las y lo s c iu d ad an o s e n fo rm a c o le c tiva, g e n e ralm e n te a travé s d e l
Estad o .

S u f r a g io u n iv e r s a l: g aran tía d e l d e re c h o al vo to a to d o s/as lo s/as c iu d ad an o s/as ap to s/as p ara to m ar


p arte e n las d e c isio n e s d e la so c ie d ad , sin d istin c ió n alg u n a.

V io le n c ia e le c t o r a l: to d o ac to d e p re sió n , ag re sió n , am e n aza, c h an taje o c o e rc ió n so c ial físic a o p sic o ló g i-


c a q u e lle va a u n a p e rso n a o a u n g ru p o d e p e rso n as a vo tar p o r u n a o p c ió n n o e le g id a d e m an e ra lib re

V o t o c o n s c ie n t e : m an ife stac ió n d e la o p in ió n d e u n a p e rso n a e n ap o yo a u n /a c an d id ato /a y su s p ro p u e s-


tas, q u e h a sid o p re viam e n te e stu d iad a y an alizad a.

V o t o in f o r m a d o : e xp re sió n d e la o p in ió n d e u n a p e rso n a e n ap o yo a la p ro p u e sta d e u n /a c an d id ato /a


c o n c o n o c im ie n to p re vio d e su s p lan te am ie n to s, an te c e d e n te s y p ro c e d e n c ia.

V o t o d e s in f o r m a d o : e xp re sió n d e la o p in ió n d e u n a p e rso n a e n ap o yo a u n /a c an d id ato /a sin h ab e r


c o n o c id o su p ro p u e sta o su s an te c e d e n te s
C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

81
R e f e r e n c ia s
A ltm an , D avid . (2019). C itize n sh ip an d C o n te m p o rary D ire c t D e m o c rac y. C am b rid g e : C am b rid g e U n ive rsity Pre ss
.
A ltm an , D avid . (2011). D ire c t D e m o c rac y Wo rlw id e . N e w Yo rk: C am b rid g e U n ive rsity Pre ss.

A ltm an , D avid . (2008). “C o lle g iate Exe c u tive s an d D ire c t D e m o c rac y in Sw itze rlan d an d U ru g u ay : Sim ilar In stitu tio n s,
O p p o site Po litic al G o als, D istin c t Re su lts”. Sw iss Po litic al Sc ie n c e Re vie w, vo l. 14 N o . 3 483-520.

A ltm an , D avid . (2002). “Po p u lar in itiative s in U ru g u ay : c o n fid e n c e vo te s o n g o ve rn m e n ts o r p o litic al lo yaltie s?”. Ele c to -
ral Stu d ie s 21: 617-630.

A rn ste in , Sh e rry. (1969). La e sc ale ra d e la p artic ip ac ió n c iu d ad an a JA IP, vo l. 35. N o . 4 p p . 216-224.

Bib lio te c a d e l C o n g re so N ac io n al d e C h ile . Fo rm ac ió n C ívic a. G u ía d e Fo rm ac ió n C ívic a. D isp o n ib le e n : h ttp s://w w w.


b c n .c l/fo rm ac io n c ivic a/p re se n tac io n

C an al Platafo rm a C o n te x to . (sin fe c h a). [Platafo rm a C o n te x to C L]. Esc u e la p ara C an d id atu ras C o n stitu ye n te s (Se sió n
IV ). (A rc h ivo d e vid e o ). Yo u tu b e . h ttp s://w w w.yo u tu b e .c o m /w atc h ?v=cT7yy20La4c Ré g im e n d e G o b ie rn o

C an al Platafo rm a C o n te x to . (sin fe c h a). [Platafo rm a C o n te x to C L]. C o n ve rsato rio : La e xp e rie n c ia d e Partic ip ac ió n

C iu d ad an a e n e l Pro c e so C o n stitu ye n te d e Islan d ia. (A rc h ivo d e vid e o ). Yo u tu b e . h ttp s://w w w.yo u tu b e .c o m /w atc h ?-
v=f -7b y9jn vlk La Partic ip ac ió n C iu d ad an a e n Islan d ia

C o n se jo N ac io n al d e Partic ip ac ió n C iu d ad an a. (2017). Estad o d e la p artic ip ac ió n c iu d ad an a e n C h ile y p ro p u e stas d e


Vo to E stu d ia n til Ple b isc ito C o n stitu c io n al C h ile - 2022

re fo rm a a la le y 20.500 so b re A so c iac io n e s y Partic ip ac ió n C iu d ad an a e n la G e stió n Pú b lic a. D isp o n ib le e n : h ttp s://


w w w.g o re tarap ac a.g o v.c l/w p -c o n te n t/u p lo ad s/2017/01/In fo rm e -Fin al-d e -la-C o m isi%C 3%B3n -N ac io n al-d e -Partic i-
p ac i%C 3%B3n -C iu d ad an a-y-Fo rtale c im ie n to -d e -la-So c ie d ad -C ivil.p d f

C o rvalán , A le jan d ro & So to , Fran c isc o . (2021). Te n d e n c ias c o n stitu c io n ale s: Exp e rie n c ias c o m p arad as y le c c io n e s p ara
C h ile. San tiag o : LO M Ed ic io n e s.

D ah l, Ro b e rt. (1971). Po lyarc h y : Partic ip atio n an d O p p o sitio n . N e w H e ave n : Yale U n ive rsity Pre ss.

D azaro la, G ab rie la. (2019). D e sc e n tralizac ió n e n C h ile : Avan c e s y te m as p e n d ie n te s. A se so ría té c n ic a p arlam e n taria.
Valp araíso : Bib lio te c a d e l C o n g re so N ac io n al. D isp o n ib le e n : h ttp s://o b tie n e arc h ivo .b c n .c l/o b tie n e arc h ivo ?id =re p o si-
to rio /10221/27720/1/BC N -Estad o -D e sc e n tralizac io n -C h ile -2019 -d e f.p d f

82
Esp in o za, Ro d rig o . (2021). D e m o c rac ia d ire c ta ¿e n q u é c o n siste y e n q u é c o n trib u ye ?. Platafo rm a C o n te x to.
G u ille n , A . K e t al. (2009). O rig e n , e sp ac io y n ive le s d e la p artic ip ac ió n c iu d ad an a.

Ro se n b e rg , M arsh all. (2013). C o m u n ic ac ió n n o vio le n ta: u n le n g u aje d e vid a. Bu e n o s A ire s : G ran A ld e a


Ed ito re s - G A E.

Tilly, C h arle s (2010). D é c rire , m e su re r e t e xp liq u e r le c o n flit. Re vu e in te rn atio n ale d e p o litiq u e c o m p aré e , Vo l.
17, N -. 2, p p . 187-206.

U n id ad d e C u rríc u lu m y Evalu ac ió n M in iste rio d e Ed u c ac ió n , Re p ú b lic a d e C h ile . (2018). Base s C u rric u lare s 1°
a 6° b ásic o ., U n id ad d e C u rríc u lu m y Evalu ac ió n M in iste rio d e Ed u c ac ió n , Re p ú b lic a d e C h ile A lam e d a 1371,
San tiag o : Prim e ra Ed ic ió n : D ic ie m b re 2018 ISBN 978-956-292-743-7.

C u ad e rn illo P e d a g ó g ic o

83

También podría gustarte