Está en la página 1de 4

APRENDAMOS A ESCRIBIR QUECHUA SÓLO CON CUATRO PASOS

1.- PRIMER PASO: Comparar las vocales del castellano y el quechua.

CASTELLANO QUECHUA (trivocálica)


(pentavocálica)
a-e-i-o-u

2.-SEGUNDO PASO: Comparar el abecedario castellano y quechua

CASTELLANO (Abecedario) QUECHUA (Achahala)


a-b-c-d-e-f-g-h-i-j-k-l-ll-m-n-ñ-o-p-q- Ayacucho - Chanka
r-rr-s-t-u-v-w-x-y-z a-cha-ha-i-ka-la-lla-ma-na-ña-pa-qa-ra-sa-ta-
u-wa-ya
Nota: Son sólo 18 grafías y se lee con
terminación “a”.
CUSCO – COLLAO
Aspiradas: chha kha pha qha tha
Glotalizadas o explosivas: ch’a k’a p’a q’a t’a

3.- TERCER PASO: Comparar el uso del quechua castellanizado y el quechua


estándar o normalizado.

QUECHUA SE ESCRIBÍA QUECHUA SE ESCRIBE


CASTELLANIZADO ESTANDAR
cc Ccacca, cconcha, qa Qaqa, quncha, qulla,
ccolla qincha,qilla
c Cachi, caspi, ka Kaspi, kachi, kukuchu,
cucuchu, cuntur kuntur, killinchu
j Jinallataq, jucucha, ha hinallataq, hukucha,
jampato hanpatu
qui quilla, quipu, quiru, Ki killa, kipu, kiru, kintu,
quintu killinchu
hui huillay, huiccsa, wi willay, wiksa, kawitu,
cahuitu wira, wikchuy
hua Huahua,huasi, wa Wawa, wasi, wallpa,
huallpa warmi, wata
f Fuyu,fahua, fiña, Pha Phuyu, phawa, phiña,
fucuna phukuna
iu Chiuchi, siusai, liulica iw Chiwchi, Siwsay, liwlika,
qiwña
au auqui, añañau, aw awki, añañaw, atataw,
atatau akakaw
ai aitinya, aicha, ay aytinya, aycha, wichay,
huichai,saihua rikchay, saywa
ui suitu, puiñu, uy suytu, puyñu,
cuitucuitu kuytukuytu, quyllur
ii Taquii, wasiiqui, sipii, iy takiy,wasiyki, sipiy,
quiquiiqui kikiyki, simiyki sikiyki
Sh (inglés) Mishki, pushka, cha Michki, puchka, kichka,
kishka,pashña pachña
shh Shhachu, ashhuti, ch Chachu, achuti, chulla,
shhulla
ij Huijsa, pijchu, rijchai, ik
Wiksa, pikchu, rikchay,
chijnij tikray, chiknik
uj Huj, chujcha, ñujtu uk Huk, chukcha, ñuktu,
tuktu.
ccu Ccuchi k Kuchi
NOTA: Tenemos que escribir con el quechua estandarizado.

4.- CUARTO PASO: Comparar la estructura gramatical del castellano y el quechua

CASTELLANO QUECHUA
1. Mi mamá cocina rica sopa. Mamay michki lawata waykum.
S V O S1 O V2
Sujeto Verbo Objeto Sujeto Objeto 3 Verbo

-La estructura gramatical del -La estructura gramatical del quechua


castellano es: es:
SUJETO-VERBO- OBJETO (S-V-O) SUJETO-OBJETO-VERBO (S-O-V)

NOTA: Debemos escribir el quechua respetando su estructura gramatical.


Runasimipa qillqanman hina qillqakunata allichasun.
4. CORRIJA ESTAS PALABRAS CORRECTAMENTE, UTILIZANDO LAS TRES VOCALES: “a”, “i”, “u, cuando hay encuentro
au, la vocal “u”, se convierte en “w”, es como si fuera “u” ejemplo: aw:
1. huaoqe (hermano) como ejemplo wawqi ............................................................................................
2. Qoyllor (estrella) quyllur...................................................................................................................
3. Tiay (siéntate) ............................................................................................................................
4. Chia (liendre) ..................................................................................................................................
5. Kausai (vivir) .................................................................................................................................
6. Weqau (cintura) …………………………………………………………………………………………….…………………..
7. Weksa (estómago)……………………………………………………………………………………………………………..………………..
8. Weqe (lágrima)…………………………………………………………………………………………………………………………..…………
9. Qallo (lengua)………………………………………………………………………………………………………………………..……………..
10. Waqo (molar)………………………………………………………………………………………………………………………………………
11. Qaparena (garganta)…………………………………………………………………………………………………………………………..
12. Sonqo (corazón)…………………………………………………………………………………………………………………………………
14. Qare……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
15. Wauqe………………………………………………………………………………………………………………………………….
5. El encuentro de las vocales “ai”, “ua”, “ia”, cuando aparecen estas formas serán escritas de la siguiente manera,
EJEMPLOS:
- ai = ay - au = aw
- ua = wa - ui = wi, uy
- ia = ya - iu = yu, iw
EJEMPLOS:
- ai = ay = ayñi, kaypi, chaypi, ayllu, chayllachu
- au = aw = mawka, ñawsa, ñawpay, hawka, lawsa
- ua = wa = wayta, maswa, yawar, kawsay
- ui = wi, uy = wistu, liwi, witqi, qiwi, uya, qamuy, rikuy
- ia = ya = yaw, qayay, aya, waya, tutaya
- iu, yu, iw = yutu, yuraq, lliwta, lliwchan
6. La aparición de la doble (ii), se escribe la primera con (i) latina, y la segunda con (y) griega, a partir de ella corrija
las palabras escritas. Ejemplo:
- asii (reírse) asiy……..………………………………………………………………………………………………………………..
- hanpii (curar)………………………………………………………………………………………………………………………..
- qatii (arrear)…………………………………………………………………………………………………………………………..
- apachii (remitir)……………………………………………………………………………………………………………………..
- kutii (volver)…………………………………………………………………………………………………………………………..
- pachachii (vestir)…………………………………………………………………………………………………………………….
- wañuchii (hacer morir)……………………………………………………………………………………………………………
- yachachii (enseñar)………………………………………………………………………………………………………………..
- qunqurii (arrodillarse)…………………………………………………………………………………………………………….
- siqui (ahorcar)………………………………………………………………………………………………………………………..
- qurqui (roncar)……………………………………………………………………………………………………………………….
- puqui (madurar)……………………………………………………………………………………………………………………..
- sunqui (corazón)…………………………………………………………………………………………………………………….
- musqui (soñar)……………………………………………………………………………………………………………………….
- qui (dar)………………………………………………………………………………………………………………………………….
- unqui (enfermarse)………………………………………………………………………………………………………………..
- urqui (sacar)……………………………………………………………………………………………………………………………
- waillui (querer)………………………………………………………………………………………………………………………
- huñunakui (reunirse)………………………………………………………………………………………………………………
- kutipakui (responder)……………………………………………………………………………………………………………..
- warkui (colgar)………………………………………………………………………………………………………………………..
- qaqyamui (ir a llamar)…………………………………………………………………………………………………………….
- qarqui (expulsar)……………………………………………………………………………………………………………………
- hamui (venir)………………………………………………………………………………………………………………………….
- kuñui (unir)……………………………………………………………………………………………………………………………
- pakakui (esconderse)……………………………………………………………………………………………………………..
- uhui (toser)…………………………………………………………………………………………………………………………….
- llallinakui (competir)……………………………………………………………………………………………………………...
- qichui (quitar)……………………………………………………………………………………………………………………….
- siqamui (ascender)……………………………………………………………………………………………………………….

7. Huntapay huk rimaykunata chay qillqamam.


• Aya = alma, animu, wuñusqa, gentil, machu, uma, wañusqa, tullu, sipisqa, mana kawsayñiyuq, chillmiy.
• Waqay = wiqi sutuchiy …………………………………………………………………………………………………………..…
• Llakiy = waqay …………………………………………………………………………………………………………………………..
• Ayllu = llaqtamasinchik, taytamanchik, chay yawarlla, tiyaqmasiy, uyway
• T’ika = wayta, kusikuy, sisa, parwa …………………………………………………………………………………………….
• Kutiy = kaqmanta, mitaymanta …………………………………………………………………………………………….…..
8. Rimaykuna yachapanapaq
• Aya= tullu, lugar, suti, taki, unquy, wayra, qayqa, aya uya, machu, ñawpa runa, wañuwañu.
• Ayllu: suti, runakuna, uywakuna, llaqtakuna, chaylla rimayniyuq, marka.

También podría gustarte