Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
AULULARIA
(LA COMEDIA DE LA OLLA)
SEGUNDA EDICIÓN REVISADA
POR
AULULARIA
(LA COMEDIA DE LA OLLA)
£
EDITORIAL GREDOS
MADRID
TEXTOS CLÁSICOS ANOTADOS
© VÍCTOR JOSÉ HERRERO, 1984.
EDITORIAL GREDOS, S. A.
Sánchez Pacheco, 81, Madrid. España.
ISBN 84-249-3498-9.
Impreso en España. Printed in Spain.
Gráficas Cóndor, S. A., Sánchez Pacheco, 81, Madrid, 1984.
INTRODUCCIÓN
9
Y fue precisamente esta moda helenística la que
invadió al teatro antes que a ninguna otra manifesta
ción literaria, obstaculizando así la originalidad y la
fuerza de lo que hubiera podido ser un auténtico tea
tro latino si no lo hubiera atacado el virus de la moda
griega.
Como causas fundamentales de la imitación hele
nística en materia teatral se aducen:
1.a Que era más cómodo traducir del griego que
obligarse a un esfuerzo de imaginación e inventiva.
2.a Que con tal proceder secundaban los autores
el gusto del público.
3.a Que la imitación aparece como una necesidad
en los primeros pasos de las literaturas incipientes.
Por otra parte, se ha dicho que, si la comedia
latina imitaba solamente a Menandro y a la comedia
nueva (escenificando temas, personajes y costumbres
griegas en lugar de romanas), se debía a que las leyes
y las costumbres romanas no hubieran tolerado que se
pusieran en ridículo instituciones y magistrados de la
república o que se dirigieran la sátira política o el
ataque personal contra ciudadanos romanos. Así fue
como la comedia, para evitar roces con los demás
estamentos, se limitó exclusivamente a retratar los
aspectos menos nobles y las esferas más bajas de la
sociedad.
Sus tipos, casi siempre fijos y convencionales, son
cortesanas, mercaderes, alcahuetes, parásitos, usure
ros, esclavos, soldados fanfarrones, viejos libertinos,
etcétera, muchos de los cuales tienen más efectividad
literaria que real.
10
El mayor y más genial representante de este tipo
de comedia o Fábula patliata fue Plauto.
2. N otas b io g r á f ic a s db P la uto
13
pobreza. Lo cierto es que al regresar a Roma empo
brecido se dedicó Plauto con nuevos bríos al teatro
y compuso algunas com edias10, cuyo éxito le animó
a seguir escribiendo. Esta actividad literaria, prolon
gada por espacio de cuarenta años, dio al teatro latino
un elevado número de comedias, aunque no las ciento
treinta que aproximadamente se le atribuyeron des
pués de su muerte. Aulo Gelio nos ha transmitido
también, tomándolo de Varrón, el epitafio que el pro
pio Plauto compuso para su tumba:
Postquam est mortem aptus Plautus, comoedia luget,
scaena est deserta, dein risus, ludus, iocusque
et numeri innumeri simul omnes conlacrimarunt u .
3. E l «C o rpu s p l a u t in u m »
14
propias comedias l2. Lo cierto es que a la muerte de
Plauto pasaban por ser suyas unas ciento treinta pie
zas. Tal exageración sirvió para que algunos filólogos
hicieran incipiente crítica textual, tratando de esta
blecer un auténtico corpus plautinum separando lo
intruso de lo auténtico. Entre los filólogos que in
tentaron la empresa de esclarecer lo que era autén
ticamente plautino figuran Aelio Stilo, Volcacius Sedi-
gitus, Accius y Manilius, pero quien con una mayor
seguridad estableció la lista de las obras de Plauto
fue Varrón, que en su tratado De comoediis Plautinis
distingue tres grupos de obras: el primero, compuesto
de veintiún comedias a las que se ha dado el nombre
de varronianas y cuya autenticidad todos admiten; el
segundo, compuesto de diecinueve títulos a los que
se atribuía la paternidad plautina por razones histó
ricas y estilísticas; y el tercero, un grupo en el que
se reunían las obras consideradas como espurias.
Las comedias del primer grupo o varronianas se
suelen enumerar y publicar por orden alfabético13, ya
que la clasificación cronológica es imposible y las
fechas establecidas para algunas de las piezas no pasan
de ser aproximadas 14.
* * *
15
El texto actual de las ediciones de Plauto se basa
en dos familias fundamentales de manuscritos, repre
sentadas por el palim psesto ambrosiano y los Codices
Palatini. El primero se conserva en la biblioteca am-
brosiana de Milán, está escrito en pergamino y en letra
capital de los siglos iv o v.
Los códices palatinos recibieron este nombre por
hallarse los principales en la biblioteca del Palatinado
en Heidelberg. Se cree que remontan a un arquetipo
del siglo vin.
4. C o m p o s ic ió n , leng u a y e s t il o d e l a s c o m e d ia s
PLAUTINAS
págs. 3-13; Fr. Leo, Die plautinischen Cantica und die helle-
nistiche Lyrik, Berlín, 1897.
18 En general para la estructuración de las comedias plau
tinas es interesante la monografía de A. Frété, Essai sur la
structure dramatique des comedies de Plaute, París, 1930.
w Para el problema de la «contaminación», puede verse
Michaut, Plaute, II, París, 1920, pág. 240, y W. Beare, Contami
nation in Plautus and Terence, Revue de Philologie, 1940, pági
nas 2842.
18
en todas las comedias. El personaje fundamental es
el esclavo y, aunque el asunto no lo reclame, aparece
en todas las comedias. El esclavo es quien engaña a
los demás personajes: padres, soldados, mercaderes,
leños y se burla hasta de sí mismo. Quizá le siga en
importancia, como tipo divertido, el parásito, hombre
libre, pero pobre y siempre hambriento. Es en estos
dos personajes en quien pone siempre Plauto el inge
nio. La faceta ridicula se la asigna al tipo del padre,
del leño y del soldado fanfarrón. Los mercaderes y
banqueros serán siempre pérfidos y los jóvenes siem
pre enamorados. Todas las comedias de Plauto se
encaminan a la deificación de la juventud, del amor y
de la astucia.
Pero esto no quiere decir que la comedia de Plauto
sea una comedia de caracteres. No aparecen nunca en
ella inquietudes o problemas psicológicos ni conflictos
interiores. Todo lo más que se descubre son atisbos
moralizantes y su éxito descansa únicamente en lo
cómico de las situaciones. Por otra parte, tampoco
esta comicidad es de orden muy elevado; queda redu
cida a recursos burdos y de gusto plebeyo: saltos, ges
ticulaciones, golpes, borracheras, fanfarronadas, enga
ños, etc. Sin embargo, no hay que mostrarse exigente
con los procedimientos de Plauto, porque para él una
comedia no era una obra de arte, sino un espectáculo
con el que sólo pretendía hacer reír, sin preocuparse
demasiado por la lógica de la acción ni de las si
tuaciones. De ahí las repeticiones, las contradiccio
nes, los absurdos y la excesiva ingenuidad de los
recursos cómicos. No compone sus obras con la pre
tensión de realizar un ideal de belleza, sino para vivir;
por eso su intención es solamente la de divertir al
pueblo y a la gente humilde que ha de ser el público
19
de sus obras20. Esto no quiere decir que el público
que asistía a las comedias de Plauto no fuera capaz
de comprender y apreciar obras más difíciles, como
lo prueban las alusiones y las parodias de tragedias
que el mismo Plauto inserta en sus comedias21.
Lo que constituye el mérito esencial de Plauto y
lo que le ha dado un puesto de honor en la literatura
latina es el lenguaje. Así lo comprendía el mismo Va-
rrón cuando aseguraba que «Cecilio obtuvo la palma
en los argumentos, Terencio en los caracteres, Plauto
en la lengua» n. Puede decirse que creó la lengua apro
piada para sus comedias, elevándola a un grado de
perfección no superado después23. En realidad, Plauto
es el continuador de Nevio; en ambos se da la misma
tendencia al hablar irónico, a veces sarcástico y vio
lento.
La base de la lengua plautina está formada por
la lengua de la conversación y plagada de arcaísmos.
En la declinación encontramos genitivos en -ai:
comoediai, nostrav, genitivos en -as: pecunias-, geniti
vos de plural de la segunda declinación en -am; abla
tivos en -d: med, ted, incluso en palabras polisilá
bicas.
20 «Cuando Plauto intenta una escena cómica la explota
a fondo y saca todo lo que puede dar, abandonándose a un
verbo plebeyo, sin preocuparse de la composición y de la
verosimilitud» (V. P. Waltzing, citado por M. Olivar en la
Introducción a las obras de Plauto, t. I de la colección Bernat
Metge, pág. VII).
21 Cf. para este punto el interesante y documentado artículo
de J. P. Cébe, Le niveau culturel du public plautinien, en Revue
des Études Latines, t. XXXVIII, 1961, págs. 101-106.
22 Varrón: Menippeae, 399: In quibus partibus in argumentis
Caecilius poscit palman, in ethesin Terentius, in sermonibus
Plauuts.
23 Para la lengua de Plauto es fundamental el trabajo de
Marouzeau, Plaute et la première «crise» du latin, en Revue des
Études Latines, 1926, págs. 99-103.
20
En la conjugación aparecen verbos sincopados:
dixti, intellexti; formas del tipo capso, faxo; optativos
del tipo ausit, incipissit, faxim; el subjuntivo fuat;
formas plenas de imperativos: dice, face; infinitivos
en -ier: figier, cognoscier, curarier, etc.; gran abun
dancia de frecuentativos: quaerito, dictito, etc.
En el vocabulario aparecen muchas formas de la
lengua hablada: eccum, eccam, eccistam; arcaísmos
como duelum por bellum; verbos vulgares como indau-
dire o indipiscor; numerosos grecismos, unos nuevos
y otros tomados de la lengua conversacional o de las
fuentes empleadas para sus comedias: graecissat, atti
cissat, machaera, epityrum, opsonia, agoranomus; otras
veces suelen ser verdaderos calcos: así, traduce -πρό
λογος por anteloquium, μωρολογία por stultiloquium.
Las palabras compuestas empleadas por la poesía
elevada y a las que Horacio bautizará con el nombre
de sesquipedalia verba, Plauto las adapta a la comedia
utilizándolas como recursos cómicos: así, Thensauro-
chrisonicochrysides, Polymachaeroplagides, Clutomes
toridysarchides, dentifrangibula.
Hace un uso abundante de prefijos (sobre todo ab-,
ex-, per-, cum-) y sufijos (-monta, -bundus, -men, -men
tum, -tura) para modificar el matiz de algunas pala
bras o cambiar el valor aspectual de ciertos verbos.
Entre los sufijos apela a muchas formaciones diminu
tivas de sustantivos, adjetivos y adverbios caracterís
ticas de la lengua popular, en la que frecuentemente
perdieron su valor afectivo.
Dentro de lo que pudiéramos llamar plano estilís
tico, usa metáforas de todo género e imágenes toma
das de todos los estamentos sociales e incluso de los
oficios y de las costumbres romanas. Son muy abun
dantes las aliteraciones, perífrasis, juegos de palabras,
figuras etimológicas y paronomasias.
21
Hasta del manejo del verso saca Plauto comicidad.
Son frecuentísimos en las comedias plautinas los ver
sos cojos o de incompleta medida; pero esta libertad,
que es uno de los mayores escollos en que tropiezan
metricólogos y filólogos, parece haber sido general en
los cómicos. El mismo Cicerón decía, al hablar de los
senarios yámbicos, que «a causa de su afinidad con
el lenguaje conversacional, se les deja con tanta fre
cuencia tan imperfectos que a veces no se puede re
conocer en ellos ni medida ni verso»24.
En conjunto, la lengua de Plauto es pintoresca y
por doquier salpicada de imágenes y de metáforas
tomadas de la guerra, de la cocina, del derecho, de la
caza, de la política, del comercio, etc. Todo ello ade
rezado para su mayor agrado y mejor digestión con
juegos de palabras, aliteraciones, asonancias, refranes
y cuantos recursos pone a mano la retórica y la esti
lística. Por la absoluta espontaneidad de su forma
poética y la capacidad con la que sabe colorear, reavi
var o encender de brío los tipos y las situaciones me
diante el acertado manejo de la palabra, puede afir
marse que Plauto es el creador de la lengua de la
comedia como Nevio y Ennio crearon la lengua de la
alta poesía.
5. F ama y p e r v iv e n c i a de P lauto
23
Varrón, Boecio, Donato, Prisciano y Sergio, entre los
autores que él llama de plata29.
Una gran parte de los Fabliaux franceses no eran
en principio más que adaptaciones en forma narrativa
de la comedia antigua, intentada por vez primera en
el siglo XI por un poeta latino llamado Vitalis, con
adaptaciones y préstamos tomados de Plauto30.
Dante coloca a Plauto entre los grandes espíritus
del primer círculo31.
Petrarca estaba familirizado con las comedias de
Terencio y con cuatro de las ocho comedias de Plauto
que se conocían entonces, pues más de la mitad de las
comedias de Plauto sólo llegaron a descubrirse en el
siglo XV. Fue Nicolás de Cusa quien en 1429 descubrió
en la biblioteca del Domo de Colonia, estando al servi
cio del cardenal Orsini, doce de aquellas comedias per
didas y las envió a Poggio a Roma, donde hoy se
conservan en la Biblioteca Vaticana32.
Este descubrimiento alentó a los comediógrafos
italianos a imitar las obras de Plauto, que a instancias
del gran humanista Pomponio Leto fueron represen
tadas en Roma en 1471 en su original lengua latina.
Ariosto en la Cassaria, escrita en 1498, imitó varias
comedias de Plauto, y para Las Máscaras se inspiró
en los Captivi. Por su parte, el cardenal Dovizi tomó
las intrigas para su comedia Calandria de los Me-
naechmi.
25
glo XVII Ben Jonson y Thomas Thomkins imitan tam
bién comedias plautinas.
En Francia, a pesar de que Montaigne, que tan
perfectamente conocía los autores latinos, cita pocas
veces a Plauto por considerarle demasiado vulgar, sin
embargo, Molière se basa en la Aulularia para escribir
El avaro y toma rasgos. y frases aisladas de otras
comedias de Plauto. Asimismo tomaron asuntos y
tipos de las comedias plautinas para sus comedias
Rotrou, Lesage, Regnard, Destouches y Corneille.
En Portugal, Camoens vuelve a remozar en Los
amphytrioes el viejo tema tratado por Plauto.
Por lo que se refiere a la literatura española, no
deja Plauto de ejercer influencia sobre ella desde los
albores del Renacimiento.
En la biblioteca del padre Miquel Carbonell, céle
bre humanista catalán en lengua latina, se encontra
ban ya las obras de Plauto, y el mismo Bernart Metge
cita a Plauto entre sus lecturas latinas 31. En La Celes
tina existen, sin duda alguna, influencias plautinas, que
ya señaló Menéndez Pelayo, aunque no parece que sean
tan profundas como él pensaba38.
La comedia Anfitrión del maestro Fernán Pérez de
Oliva es un arreglo de la comedia del mismo título
de Plauto y tiene muchos pasajes traducidos de la
obra latina. Parece ser que la hizo durante su resi
27
Las ediciones y traducciones de las comedias de
Plauto, así como los trabajos a los que su texto ha
dado lugar, son tan numerosos que renunciamos deli
beradamente a dar de ellos cualquier somera reseña,
porque creemos que es preferible pasarlos por alto
antes que ofrecer un conocimiento imperfecto y frag
mentario. Por otra parte, a quien interesen de manera
concreta los problemas y las cuestiones plautinas pue
de acudir para una primera información bibliográfica
a la Bibliographie que ofrece Emout en la Introduc
ción a su magnífica edición de las obras completas de
Plauto en la colección «Les Belles Lettres»; a la Bi
bliografía degli autori grecci e latini de G. Semerano
publicada en la «Introduzione alla Filología Classica»,
Milán, Marzorati, 1951, o a cualquiera de los conocidos
y magníficos repertorios de que dispone la filología
clásica en materia bibliográfica.
EDICIÓN
7. D if ic u l t a d d e l a m é t r ic a p l a u t in a
30
AULULARIA
(LA COMEDIA DE LA OLLA)
ARGUMENTO DE LA AULULARIA
35
PERSONAE
Prologus
L ar F a m il ia r is ,
E vclio , Senex
S taphyla, Anus
E vnomia , Mulier
M egadorvs, Senex
S trobilvs , Seruus
A kthrax , Cocus
C o n g r io , Cocus
P hrvgia ,
_ / Tibicinae
E lev siv m ,
P ythodicvs ( ? ),Seruus
S trobilvs ( ? ),Seruus Lyconidis
L yoonides, Adulescens
P haedria ( uel P haedrivm ), Virgo
ARGVMENTVM I*
37
Qui uirginem uitiarat: atque ipse obsecrat
Auunculum Megadorum sibimet cedere
Vxorem amanti. Per dolum mox Euclio
Cum perdidisset aulam, insperato inuenit,
Laetusque natam conlocat Lyconidi. 15
ARGVMENTVM II
ARGUMENTUM II.
2. adfectus = affectus. Recuérdese que el grupo deoclusiva (labial dental o
palatal) seguida de f dio por asimilación regresiva ff.
4. V olt = vult. La o ante l más consonante pasó a u, pero se mantuvo durante
el período republicano, si la precedía u.
5. L ubensque = libensque. Libet procede de un lubet al que suplantó por influen
cia de compuestos como quotlibet. Ante labial el timbre de las vocales breves
oscilaba: era i si la vocal que seguía a la labial era i, pero podía ser i o u si era
otra la vocal que seguía a la labial. — obsonio: del griego βψ ον «carne», «pescado»,
«condimento».
6. Auro: ablativo de punto de vista, llamado también de limitación orespectus. —
abstrudit foris : «lo esconde fuera de su casa».
7. compressoris: «dei se d u c to r» .
38
Id siupit; illic Euclioni rem refert.
Ab eo donatur auro, uxore et filio.
8. surfit : forma sincopada por subripit. — ill ic : arcaísmo por ille. — rem refert :
«cuenta» «lleva la noticia». Nótese la aliteración para la que emplea refert en
lugar del simple fert. Este significado traslaticio de los verbos de movimiento
por los verbos de lengua se da en muchos idiomas. En castellano decimos «no
me vengas con chismes», «son cosas muy traídas y muy llevadas», etc.
PROLOGVS *
L ar F a m il ia r is
40
Thesaurum | auri clam omnis: in medio foco
Defodit, uenerans me ut id seruarem sibi.
Is quoniam moritur, — ita auido ingenio fuit —
Numquam indicare id filio uoluit suo, 10
Inopemque optauit potius eum relinquere
Quam eum thesaurum commonstraret filio.
Agri reliquit ei non magnum modum,
Quo cum labore magno et misere uiueret.
Vbi is obiit mortem qui mihi id aurum credidit, 15
Coepi obseruare, ecqui maiorem filius
Mihi honorem haberet quam eius habuisset pater.
Atque ille uero minus minusque inpendio
Curare minusque me impertire honoribus.
Item a me contra factum est: nam item obiit diem. 20
Is ex se hunc reliquit qui hic nunc habitat filium
Pariter moratum, ut pater auusque huius fuit.
41
Huic filia una est; ea mihi cottidie
Aut ture aut uino aut aliqui semper supplicat;
Dat mihi coronas. Eius honoris gratia 25
Feci thesaurum ut hic reperiret Euclio,
Quo illam facilius nuptum, si uellet, daret.
Nam compressit eam de summo adulescens loco.
Is scit adulescens quae sit quam compresserit;
Illa illum nescit neque compressam autem pater. 30
Eam ego hodie faciam ut hic senex de proximo
Sibi uxorem poscat. Id ea faciam gratia,
Quo ille eam facilius ducat qui compresserat.
Et hic qui poscet eam sibi uxorem senex.
Is adulescentis illius est auunculus, 35
Qui illam stuprauit noctu, Cereris uigiliis.
Sed hic senex iam clamat intus ut solet.
Anum foras extrudit, ne sit conscia.
42
Credo aurum inspicere uolt, ne subreptum siet.
39. volt: arcaísmo por vult. — sie t : forma verbal arcaica. El latín arcaico con
serva un subjuntivo optativo en -im o en -sim correspondiente al subjuntivo en
-am. Se ha perpetuado en antiguos verbos atemáticos y sólo en unos pocos tem á
ticos duim exim, dixim, faxim, etc. Pero la eliminación de las formas plenas stem,
síes, siet, sient se verificó antes de la época clásica y, según Meillet, son poco
vivas y se mantienen casi sólo por razones estilísticas en los textos literarios y p o r
tradición y afectación de arcaísmo en los epigráficos. F. Thomas, que ha hecho
un estudio exhaustivo de estas formas, prueba que las reducidas dominan sobre
las plenas en Plauto y Terencio.
43
ACTVS I. — SCAENA I*
EVC. Exi, inquam, age exi! exeundum hercle tibi hinc est foras, 40
Circumspectatrix cum oculis emissiciis!
STA. Nam cur me miseram uerberas?
EVC. Vt misera sis,
Atque ut te dignam mala malam aetatem exigas.
STA. Nam qua me nunc causa extrusisti ex aedibus?
EVC. Tibi ego rationem reddam, stimulorum seges? 45
acto i
‘ E scena I. Euclión con insultos y amenazas echa tuera de casa a su vieja sierva
Estáfila, para comprobar si su tesoro permanece todavía intacto.
40. age: imperativo de ago empleado frecuentemente como interjección: «ea»,
«vamos», y que después se unió a otros imperativos para reforzarlos. — hercle:
fórmula antigua de juramento «por Hércules» que solían usar solamente los hom
bres. Las mujeres solían ju rar por Cástor y Pólux, los dióscuros, y decían Edepol,
Ecastor, Mecastor.
41. C ircumspectatrix = quae circumspicit «que mira en tom o suyo», «mirona»,
«curiosa». Palabra de gran expresividad por la acumulación de consonantes rema
tada con la X, que jugaba un papel preponderante en el aprovechamiento de recur
sos fónicos. — em issiciis: palabra de formación plautina: ojos que se envían de
acá para allá como emisarios, es decir, «indagadores», «escrutadores».
42. N am: e n lo s có m ico s e s ta p a r tíc u la su ele c o lo c arse d e la n te d el té rm in o in te
rro g a tiv o a l q u e re fu e rz a . — me miseram : « d e sg rac ia d a d e m í» .
43. malam aetatem: expresión que en Plauto equivale frecuentemente a senectus,
como, por el contrario, bona aetas lo emplea con el valor de iuventus.
45. SEGES: «cam po o te r r e n o d is p u e s to p a ra sem b rar» .
44
Illuc regredere ab ostio! illuc sis. Vide,
Vt incedit! At scin quo modo tibi res sehabet?
Si hercle hodie fustem cepero aut stimulum in manum,
Testudineum istum tibi ego grandibo gradum.
STA. Vtinam me diui adaxint ad suspendium 50
Potius quidem quam hoc pacto apud te seruiam!
EVC. At ut scelesta sola secum murmurat!
Oculos hercle ego istos, improba, ecfodiam tibi,
Ne me obseruare possis, quid rerum geram.
Abscede etiam nunc, etiam nunc, etiam... ohe, 55
Istic astato. Si hercle tu ex istoc loco
Digitum transuorsum aut unguem latum excesseris,
Aut si respexis, donicum ego te iussero,
Continuo hercle ego te dedam discipulam cruci.—
45
Scelestiorem me hac anu certo scio 60
Vidisse numquam, nimisque ego hanc metuo male,
Ne mihi ex insidiis uerba inprudenti duit,
Neu persentiscat, aurum ubi est absconditum;
Quae in occipitio quoque habet oculos, pessima.
Nunc ibo ut uisam, sitne ita aurum ut condidi, 65
Quod me sollicitat plurimis miserum modis.
SCAENA II*
S taphyla, Anus
46
Nescio pol quae illune hominem intemperiae tenent;
Peruigilat noctes totas; tum autem interdius
Quasi claudus sutor domi sedet totos dies.
Neque iam quo pacto celem erilis filiae
Probrum, propinquà partitudo cui appetit, 75
Queo comminisci; neque quicquam melius est mihi,
Vt opinor, quam ex me ut unam faciam litteram
Longam, meum laqueo collum quando obstrinxero.
SCAENA III*
47
Ego intus seruem? an nequis aedes auferat?
Nam hic apud nos nihil est aliud quaesti furibus.
Ita inaniis sunt oppletae atque araneis.
EVC. Mirum quin tua nunc me causa faciat Iuppiter 85
Philippum regem aut Dareum, triuenefica.
Araneas mihi ego illas seruari uolo.
Pauper sum, fateor, patior; quod di dant fero.
Abi intro, occlude ianuam; iam ego hic ero.
Caue quemquam alienum in aedis intromiseris. 90
Quod quispiam ignem quaerat, extinguí uolo,
Ne causae quid sit quod te quisquam quaeritet.
mientras in tu s indica quietud. — Q u ip p in i: «¿por qué no?», con matiz irónico, porque
la sierva no comprende qué es lo que tiene que guardar en una casa donde no
hay nada.
82. servem : subjuntivo de indignación. — n e q u is = ne a liquis.
83. q u a esti: genitivo partitivo con grafía arcaica = q u a e stu s.
84. iNANns: p a la b ra d e curio p la u tin o fo rm a d a s o b re in a n is = «vacío» q u e p u e d e
tra d u c irs e p o r « inexistencias» «vacíos» y q u e fo rm a p a re ja co n araneis.
85. tua ... causa: « p o r a g ra d a rte » .
86. P hilippum regem aut D areum: Filipo, rey de Macedonia, fue el padre de Ale
jandro Magno; y Darío III rey de los persas, era considerado como uno de los
reyes más acaudalados. Aquí se refiere Euclión a las monedas que llevaban las
efigies de estos personajes, monedas que seguían de curso legal todavía en Roma
y que eran apreciadas por su gran porcentaje de oro. — trivenefica : «triple enve
nenadora» exageración cargada de comicidad equivalente a «maldita bruja» o algo
semejante.
87. A raneas... volo: «quiero que me sean cuidadosamente conservadas esas tela
rañas». Prescindiendo de la vis c o m ica del pasaje, parece ser que era creencia muy
extendida que las telarañas traían buena suerte.
88. di: fo rm a c o n tra c ta — dit.
89. iam ... ero: «yo v o lv eré en u n in sta n te» .
90. Cabe: nótese la elipsis de n e, muy frecuente en Plauto con el empleo de este
verbo. — aedis: acusativo arcaico = aedes.
91. Quod quispiam ignem q u a erat: n ó te se la b ra q u ilo g ía , p ro p ia d el h a b la p o p u la r,
p u e s la fr a s e eq u iv a le a q u o d p o s s e t fie r i u t q u isq u a m ig n e m quaerat·, qu a era t en
p re s e n te d e s u b ju n tiv o co n v a lo r p o te n c ial. — e x tin g u í: h e ch o u n ta n to in só lito ,
p u e s e l fuego s a g ra d o d e l h o g a r ro m a n o n o d e b ía e x tin g u irse ja m á s.
92. causae: genitivo partitivo dependiente de q u id = a liq u id , pues el orden lógico
sería n e (a li)q u id causae. — q u a e r ite t: nótese el empleo del frecuentativo de quaero
para recalcar las posibles reiteraciones y frecuencia de las molestias. Los verbos
frecuentativos pertenecen a los temas en -a y se construyeron sobre el participio
en -to, pero los que tenían el participio en -itu s hicieron el frecuentativo en -lío.
De ahí el latín toma luego el sufijo -ito para construir frecuentativos directamente
sobre el tema de presente y para reforzar frecuentativos cuyo sentido estaba debi-
48
Nam si ignis uiuet, tu extinguere extempulo.
Tum aquam aufugisse dicito, si quis petet.
Cultrum, securim, pistillum, mortarium. 95
Quae utenda uasa semper uicini rogant,
Fures uenisse atque abstulisse dicito.
Profecto in aedis meas me absente neminem
Volo intromitti. Atque etiam hoc praedico tibi:
Si Bona Fortuna ueniat, ne intromiseris. 100
STA. Pol ea ipsa credo ne intromittatur cauet.
Nam ad aedis nostras nusquam adiit, quamquam prope est.
EVC. Tace atque abi intro.
STA. Taceo atque abeo.
EVC. Occlude sis
Fores ambobus pessulis. Iam ego hic ero.—
Discrucior animi, quia ab domo abeundum est mihi. 105
49
Nimis hercle inuitus abeo; sed quid agam scio.
Nam noster nostrae qui est magister curiae
Diuidere argenti dixit nummos in uiros.
Id si relinquo ac non peto, omnes ilico
Me suspicentur, credo, habere aurum domi. 110
Nam non est ueri simile | hominem pauperem
Pauxillum parui facere quin nummum petat.
Nam nunc cum celo sedulo omnis, ne sciant.
Omnes uidentur scire, et me benignius
Omnes salutant quam salutabant prius. 115
Adeunt, consistunt, copulantur dexteras;
Rogitant me, ut ualeam, quid agam, quid rerum geram.
Nunc quo profectus siim ibo; postidea domum
Me rursum quantum potero tantum recipiam.
107. noster nostrae: nótese la afinidad por contraste. — magister curiae: sin duda
Plauto, por seguir un original griego, cuya acción coloca en Atenas, alude a un
uso griego de distribución de fondos a los miembros pobres de una misma fratría,
o sea al ψ ρ α τ ρ ιά ρ χ σ ι ° jefe de fratría. La fratría estaba formada por cierto
número de familias agrupadas por la celebración de un culto común. No puede
referirse a las curias romanas, porque nunca un magistrado romano jefe de curia
(curión) distribuyó dinero.
108. D ividere = se d iv is u ru m . — in v iro s = v ir itim «por cabezas».
109. ilic o : forma arcaica salida de *in stlo c o d > *i(n)s (t)lo c o (d ) > V ico. Los
grupos s p l y s tl se redujeron a una simple l. Nunca tuvo la palabra doble l; la
grafía tardía itlico se debe a un falso parentesco con illic. La o en sílaba interior
abierta dio i y la d se perdió detrás de vocal larga.
112. p a rv i: genitivo de precio. — o u in = ita u t non.
113. celo: este verbo admite una doble construcción: puede decirse celare a liq u e m
d e aliq u a re o a liq u a m rem . — sedulo: forma arcaica por s e d + dolód. de la que se
formó pronto el adjeitvo s e d u lu s , a, u m . El segundo elemento d o lu s puede estar
tomado del griego δ ά λ ο ς y está representado en oseo por d o lo m . — omnis: arcaís
mo = om n es.
116. Adeunt: «salen a mi encuentro». — consistunt: «me paran por la calle»__
c o p u la n tu r d e x te ra s: «m e tienden la mano». C o p u la n tu r, usado como deponente, es
forma arcaica por co p u la n t.
117. R ogitant: nótese el frecuentativo para indicar la repetición de la acción.
Cf. la nota al v. 92. — valeam... agam... geram: en subjuntivo por interrogativas
indirectas.
118. postidea = po stea . Es corrección de Camerarius, aceptada comúnmente por
la mayoría de los editores, pero los manuscritos dan p o s tid e m .
119. quantum... tantum : «tan rápidamente como pueda».
50
ACTVS II. — SCAENA I*
ACTO II
51
MEG. Da mihi, optuma femina, manum. 135
EVN. Vbi ea est? quis eâ est nam optuma?
MEG. Tu.
EVN. Tune ais?
MEG. Si negas, nego.
EVN. Decet te equidem uera proloqui.
Nam optuma nulla potest eligi:
Alia alia peior, frater, est.
MEG. Idem ego arbitror, 140
Nec tibi aduorsari certum est de istac re umquam, soror.
EVN. Da mihi operam, amabo.
MEG. Tuast; utere atque impera, si quid uis
EVN. Id quod in rem tuam optumum esse arbitror, te id monitum
MEG. Soror, more tuo facis. [aduento. 145
EVN. Factum uolo.
MEG. Quid est id, soror?
EVN. Quod tibi sempiternum
52
Salutare sit, liberis procreandis,..
MEG. Ita di faxint!
EVN. Volo te uxorem
Domum ducere.
MEG. Ei, occidi!
EVN. Quid ita? 150
MEG. Quia mihi misero cerebrum excutiunt
Tua dicta, soror, lapides loqueris. 151. 152
EVN. Heia, hoc face quod te iubet soror.
MEG. Si lubeat, faciam.
EVN. In rem hoc tuam est.
MEG. Vt quidem emoriar prius quam ducam.
Sed his legibus si quam dare uis, ducam: 155
Quaecras ueniat, perendie foras feratur soror.
Hislegibus quam dare uis cedo; nuptias adorna.
EVN. Cum maxima possum tibi, frater, dare dote;
Sed est grandior natu; media est mulieris aetas.
53
Eam si iubes, frater, tibi me poscere, poscam. 160
MEG. Num non uis me interrogare te?
EVN. Immo, si quid uis, roga.
MEG. Post mediam aetatem qui media ducit uxorem domum.
Si eam senex anum praegnatem fortuito fecerit,
Quid dubitas, quin sit paratum nomen puero Postumus?
Nunc ego istum, soror, laborem demam et deminuam tibi. 165
Ego uirtute deum et maiorum nostrum diues sum satis.
Istas magnas factiones, animos, dotes dapsilis,
Clamores, imperia, eburata uehicla, pallas, purpuram
Nihil moror, quae in seruitutem sumptibus redigunt uiros.
EVN. Dic mihi, quaeso, quis ea est quam uis ducere uxorem?
MEG. Eloquar. 170
Nostin hunc senem Euclionem ex proximo pauperculum?
EVN. Noui; hominem haud malum mecastor.
MEG. Eius cupio filiam
54
Virginem mihi desponderi. Verba ne facias, soror.
Scio quid dictura es: hanc esse pauperem. Haec pauper placet.
EVN. Di bene uertant!
MEG. Idem ego spero.
EVN. Quid me nunc quid uis?
MEG. Vale. 175
EVN. Et tu, frater.
MEG. Ego conueniam Euclionem, si domi est.
Sed eccum; nescio unde sesé homo recipit domum.
SCAENA II*
Evcuo M egadorvs
Senex duo
55
MEG. Saluus atque fortunatus, Euclio, semper sies!
EVC. Di te ament, Megadore.
MEG. Quid tu? recten atque ut uis uales?
EVC. Non temerariumst, ubi diues blande appellat pauperem.
Iam illic homo aurum scit me habere; eo me salutat blandius. 185
MEG. Ain tu te ualere?
EVC. Pol ego, haud perbene a pecunia.
MEG. Pol si est animus aequus tibi, sit habes, qui bene uitam colas.
EVC. Anus hercle huic indicium fecit de auro: perspicue palam est.
Cui ego iam linguam praecidam atque oculos effodiam domi.
MEG. Quid tu solus tecum loquere?
EVC. Meam pauperiem conqueror. 190
Virginem habeo grandem, dote cassam atque inlocabilem,
Neque eam queo locare cuiquam.
MEG. Tace; bonum habe animum, Euclio.
56
Dabitur; adiuuabere a me; dic, si quid opust, impera.
EVC. Nunc petit, quom pollicetur; inhiat aurum ut deuoret.
Altera manu fèrt lapidem, panem ostentat altera. I95
57
Nimis male timui. Prius quam intro redii, exanimatus fui.
Redeo ad te, Megadore, si quid me uis.
MEG. Habeo gratiam.
Quaeso, quod te percontabor, ne id te pigeat proloqui. 210
EVC. Dumquidem ne quid perconteris, quod mihi non lubeat proloqui.
MEG. Dic mihi, quali me arbitrare genere prognatum?
EVC. Bono.
MEG. Quid fide?
EVC. Bona.
MEG. Quid factis?
EVC. Neque malis neque improbis.
MEG. Aetatem meam scis.
EVC. Scio esse grandem, item ut pecuniam.
MEG. Certe edepol equidem te ciuem sine mala omni malitia 215
Semper sum arbitratus, et nunc arbitror.
EVC. Aurum huic olet.
Quid nunc me uis?
MEG. Quoniam tu me et ego te qualis sis scio —
Quae res recte uertat mihique tibique tuaeque filiae! —
Filiam tuam mihi uxorem posco. Promitte hoc fore.
EVC. Heia, Megadore, haud decorum facinus tuis factis facis, 220
208. N im is = m u ltu m .
209. SI quid me v is: entiéndase si a liq u id m e v is alloqui. — Habeo g ra tia m : «te
estoy obligado».
211. n e quid = n e a liq u id .
212. a r b itr a r e = a rb itra ris. — prognatum : propiamente p ro g n a tu m era el nieto, es
decir, el hijo del hijo. Aquí tiene el valor de «ascendiente», «origen», «linaje».
214. grandem: con el significado de «avanzado en edad», «adulto», que aparece
también en los clásicos, sobre todo unido a n a tu . Para elempleo de esta palabra
y su paso al romance cf. la nota al v. 159.
216. Aurum Huic olet: «éste olfatea mi oro».
217. Q uid nunc me v is : «y ahora ¿qué deseas de mí?»,cf. v. 175. — Q uoniam ...
scio : frase braquilógica equivalente a «puesto que tú y yo nos conocemos el uno
al otro».
218. res recte vertat: era la frase habitual entre los romanos para desear que
algo sucediera bajo buenos auspicios.
220. baud decorum: litote; nótese además la construcción de d eco ru s con ablativo,
por analogía con d ig n u s. — fa c in u s... p actis fa c is: aliteración, muy del gusto de
Plauto.
58
Vt inopem atque innoxium abs te atque abs tuis me inrideas.
Nam de te neque re neque uerbis merui, ut faceres quod facis.
MEG. Neque edepol ego te derisum uenio neque derideo
Neque dignum arbitror.
EVC. Cur igitur poscis meam gnatam tibi?
MEG. Vt propter me tibi melius mihique propter te et tuos. 225
EVC. Venit hoc mihi, Megadore, in mentem, te esse hominem diuitem.
Factiosum, me item esse hominem pauperum pauperrimum.
Nunc si filiam locassim meam tibi, in mentem uenit
Te bouem esse et me esse asellum: ubi tecum coniunctus siem,
Vbi onus nequeam ferre pariter, iaceam ego asinus in luto: 230
Tu me bos magis haud respicias, gnatus quasi numquam siem.
Et te utar iniquiore et meus me ordo irrideat.
Neutrubi habeam stabile stabulum, si quid diuorti fuat;
Asini me mordicibus scindant, boues incursent comibus.
Hoc magnum est periclum, me ab asinis ad boues transcendere. 235
MEG. Quam ad probos propinquitate proxime te adiunxeris.
Tam optumumst. Tu condicionem hanc accipe; ausculta mihi
59
Atque eam desponde mihi.
EVC. At nihil est dotis quod dem.
Ne duas.
Dum modo morata recte ueniat, dotata est satis.
EVC. Eo dico, ne me thesaurus repperisse censeas. 240
MEG. Noui; ne doceas, desponde.
EVC. Fiat. Sed pro Iuppiter,
Num ego disperii?
MEG. Quid tibi est?
EVC Quid crepuit quasi ferrum modo?— 242
MEG. Hic apud me hortum confodere iussi. Sed ubi hic est homo? 244
Abiit neque me certiorem fecit; fastidit mei, 245
Quia uidet me suam amicitiam uelle: more hominum facit.
Nam si opulentus it petitum pauperioris gratiam,
Pauper metuit congrediri; per metum male rem gerit.
Idem, quando occasio illaec periit, post sero cupit.
EVC. Si hercle ego te non elinguandam dedero usque ab radicibus, 250
Impero auctorque ego sum, ut tu me cui uis castrandum loces.
MEG. Video hercle ego te me arbitrari, Euclio, hominem idoneum
Quem senecta aetate ludos facias, haud merito meo.
60
EVC. Neque edepol, Megadore, facio neque, si cupiam, copia est,
MEG. Quid nunc? etiam mihi despondes filam?
EVC. Illis legibus, 255
Cum illa dote quam tibi dixi.
MEG. Sponden ergo?
EVC. Spondeo.
MEG. Istuc di bene uertant!
EVC. Ita di faxint! Illud facito ut memineris
Conuenisse, ut ne quid dotis mea ad te afferret filia.
MEG. Memini.
EVC. At scio quo uos soleatis pacto perplexarier:
Pactum non pactum est, non pactum pactum est, quod uobis 260
MEG. Nulla controuersia mihi tecum erit. Sed nuptias [lubet.
Hodie quin faciamus num quae causa est?
EVC. Immo hercle optuma.
MEG. Ibo igitur, parabo. Numquid me uis?
EVC. Istuc, fiet uale.
MEG. Heus, Strobile, sequere propere me ad macellum strenue.—
EVC. Illic hinc abiit. Di immortales, obsecro, aurum qui ualet! 265
Credo ego illum iam indaudisse mihi esse thesaurum domi;
Id inhiat, ea affinitatem hanc obstinauit gratia.
254. facio: sobreent. ludos. — cupiam, copia e s t: paronomasia; copia est equivale
a potestas est. Esta respuesta implica un juego de palabras basado en la significa
ción ambigua de ludos facere, que puede entenderse como «burlarse de» u «ofrecer
juegos públicos», por eso dice Euclión que no puede «pagar los juegos».
255. etiam : «de una vez». — ill is legibus : «con aquellas condiciones».
256. sponden = spondesne. — e rg o : pospuesto para subrayar la repetición del verbo
spondeo.
257. is tu c : arcaísmo = istud. — f a x in t: subjuntivo optativo arcaico, cf. v. 39 del
PROLOGUS.
259. p e rp le x a rie r = perplexari. Los infinitivos arcaicos en -ier y -rier están aún
sin explicación. Sólo puede decirse que su final recuerda la pasiva impersonal osco-
umbra. Son raros y Plauto suele ponerlos al final de verso. Los poetas posteriores
los emplearon por afectación de arcaísmo. Benveniste cree que la desinencia -i- es
de origen nominal.
264. S trobile: esclavo de Megadoro. Nombre griego que significa «trompo», «peon
za». No debe confundirse con el esclavo de Licónides que en esta misma comedia
lleva también el nombre de Estróbilo. — strenue : el adverbio está aquí pospuesto,
para darle mayor intensidad y ponerle de relieve, «y rápidamente».
61
SCAENA III*
‘ E scena III. Tras una serie de insultos a la sierva Estáfila, Euclión Ia ordena
que prepare la casa y la vajilla, porque va a celebrar la boda de su bija. La pobre
Estáfila se m uestra abrumada y desesperada al mismo tiempo, puesto que ella es
la única que sabe la situación en que se encuentra Fedria.
268. d e b l a t e r a v is t i : « c h a rla ta n e a s te » , « c h a fa rd e a s te » , v e rb o p r o p io de la le n g u a
v u lg a r.
269. d a t u r u m : sobreent. esse.
270. E q u is audis?: «¿es que no me escuchas?». — v a sc u la : se refiere a la escasa
y pobre vajilla de Eulión. — p u r e : referido a elue; nótense las frecuentes y cercanas
aliteraciones daturum dotem pure propera.
272. n o n p o t e s t : sobreent. fieri.
273. c u r a ta : sobreent. omnia.
. 274. a e d is : a c u s a t i v o a r c a i c o = aedes.
276. p a r t it u d o : « p a r t o » ; n ó t e s e l a a c u m u l a c i ó n d e p a l a b r a s c o n p i n i c i a l e n t o d o
e l v e rso .
278. sint, cf. v. 39 del PROLOGUS.
s ie n t =
279. m alum m e t u o : nótese la aliteración como recurso para intensificar
m a e ro re
el efecto del miedo y de la tristeza.
62
SCAENA IV *
P hrugia E leusivm
Tibicinae II
63
Ei adeo obsoni hinc dimidium iussit dari,
Cocum alterum itidemque alteram tibicinam.
ANTH. Nempe huc dimidium dicis, dimidium domum?
STR. Nempe sicut dicis.
ANTH. Quid? hic non poterat de suo
Senex obsonari filiai nuptiis? 295
STR. Vah!
ANTH. Quid negotist?
STR. Quid negoti sit rogas?
Pumex non aeque est ardus atque hic est senex.
ANTH. Ain tandem?
CONG. Ita esse ut dicis?
STR. Tute existima
* * * * * * * * * * * * * *
64
ANTH. Etiamne obturat inferiorem gutturem,
ne quid animae forte amittat dormiens? 305
STR. Haec mihi te ut tibi med aequum est, credo, credere.
ANTH. Immo equidem credo.
STR. At scin etiam quomodo?
Aquam hercle plorat, cum lauat, profundere·
ANTH. Censen talentum magnum exorari pote
Ab istoc sene, ut det qui fiamus liberi? 310
STR. Famem hercle utendam, si roges, numquam dabit.
Quin ipsi pridem tonsor unguis dempserat:
Collegit, omnia abstulit praesegmina.
ANTH. Edepol mortalem parce parcum praedicas.
STR. Censen uero adeo esse parcum et miserum uiuere? 315
ANTH. Pulmentum pridem ei eripuit miluus.
Homo ad praetorem plorabundus deuenit:
Infit ibi postulare plorans, eiulans,
Vt sibi liceret miluum uadarier.
Sescenta sunt quae memorem, si sit otium. 320
Sed uter uestrorumst celerior? memora mihi.
306. H aec... credere: fr a s e b ra q u iló g ic a , e n tié n d a se : aequum est, credo, te mihi
credere haec ut (aequum est) me tibi (credere).
309. C e n s e n = censesne. — e x o r a r i = obtineri. — p o t e = potis esse, fo rm a a rc aica d e
posse.
310. ISTOC: arcaísmo = isto. — u t d et ... l ib e r i , e n tié n d a s e ut det aliquid quo fiamus
liberi.
311. u te n d a m : c o n v a lo r p a siv o , «no te c e d e rla e n p ré s ta m o ni ei h a m b re » .
312. p r id e m : « h a c e tie m p o » .
313. p r a e s e g m in a :«los re c o rte s o re ta le s» d e la s u ñ a s.
314. pa r c e pa r c u m pr a e d ic a s : a lite ra c ió n b u s c a d a co n c a r á c te r in ten sivo. A su vez,
parce parcum e s u n p le o n a sm o e q u iv a le n te a u n su p e rla tiv o = parcissimum.
316. p u l m e n t u m : « g u i s a d o » , « c o n d i m e n t o » .
317. p l o r a b u n d u s : e sta s fo rm a s en -bundus in d ic a n la a c c ió n en v ía s d e c u m
p lirse : moribundus. S o n fo rm a s c o m p u e sta s del te m a v e rb a l y d e u n a d je tiv o e n
-bundus q u e p e rte n e c e n a la r a íz *bhewe/bhw «ser» o «devenir» d e l m ism o tip o
q u e secundus y oriundus. S o n fo rm as p e sa d a s q u e la p ro s a c lásica e v ita , a u n q u e
se u s a n en p o e s ía y la s le n g u a s ro m a n c e s to m a ro n a lg u n as d e ellas; m o rib u n d a ,
vag ab u n d o .
318. Ι ν η τ : «com ienza a h a b la r» .
319. v a d a r ie r : in fin itiv o a rc a ic o = vadari·, p a ra e s ta s fo rm as, cf. el v. 259.
320. S escen ta = sexcenta c o n v a lo r in d efin id o , p a r a in d ic a r u n a c a n tid a d e n o rm e,
com o en c aste lla n o d ecim o s «m il veces». — s i s i t o t i u m : «si tu v ié ra m o s tiem po».
321. v e s t r o r u m s t : do b le a rc a ísm o — vestrum est. — memora = dic.
65
ANTH. Ego, et multo melior.
STR. - Cocum ego, non furem rogo.
ANTH. Cocum ergo dico.
STR. Quid tu ais?
CONG. Sic sum, ut uides.
ANTH. Cocus ille nundinalest: in nonum diem
Solet ire coctum.
CONG. Tun trium litterarum homo 325
Me uituperas? fur!
ANTH. Etiam fur, trifurcifer!
STR. Tace nunciam tu: atque agnum hinc uter est pinguior
* * * * * ANT. Licet.—
STR. Tu, Congrio,
Eum sume atque abi intro illuc, et uos illum sequimini.
Vos ceteri ite huc ad nos.
CONG. Hércle iniuria 330
Dispertiuisti;pinguiorem agnum isti habent.
STR. At nunc tibi dabitur pinguior tibicina.
I sane cum illo, Phrugia; tu autem, Eleusium,
66
Huc intro abi ad nos.
CONG. O Strobile subdole,
Huccine detrusti me ad senem parcissimum? 335
Vbi si quid poscam, usque ad rauim poscam prius
Quam quicquam detur.
STR. Stultu's; et sine gratia es
Tibi recte facere, quando quod facias perit.
CONG. Qui uero?
STR. Rogitas? iam principio in aedibus
Turba istic nulla tibi erit: siquid uti uoles, 340
Domo abs te adferto, ne operam perdas poscere.
Hic autem apud nos magna turba ac familia est,
Supellex, aurum, uestis, uasa argentea.
Ibi si perierit quippiam — quod te scio
Facile abstinere posse, si nihil obuiam e s t—, 345
Dicant: coqui abstulerunt, comprehendite,
Vincite, uerberate, in puteum condite.
Horum tibi istic nihii eueiiiet, quippe qui,
Vbi quid subripias, nihil est. Sequere hâc mb.
CONG. Sequor.
67
SCAENA V*
68
STA. Quid, impurate, quamquam Volcano studes,
Cenaene causa aut tuae mercedis gratia 360
Nos nostras aedis postulas comburere?
CONG. Haud postulo.
STR. Duc istos intro.
STA. Sequimini.
SCAENA VI*
P ythodicvs, Seruus
69
SCAENA VII*
i EvcLio, S e n e x C o n g r io , C ocus
70
Nunc tusculum emi hoc et coronas floreas; 385
Haec imponentur in foco nostro Lari,
Vt fortunatas faciat gnatae nuptias.
Sed quid ego apertas aedis nostras conspicor?
Et strepitust intus. Numnam ego compilor miser?
CONG. Aulam maiorem, si pote, ex uicinia 390
Pete: haec parua est, capere non quit.
EVC. Ei mihi!
Perii hercle |: aurum rapitur, aula quaeritur.
Nimirum occidor, nisi ego intro huc propere propero currere.
Apolo, quaeso, subueni mihi atque adiuua.
Confige sagittis fures thesaurarios, 395
Si cui in re tali iam subuenisti antidhac.
Sed cesso prius quam prorsus perii currere?
SCAENA VIII
A n th r a x , C o cus
71
Ego hinc artoptam ex proximo utendam peto 400
A Congrione, Tu istum gallum, si sapis,
Glabriorem reddes mihi quam uolsus ludiust.
Sed quid hoc clamoris oritur hinc ex proximo?
Coqui hercle, credo, faciunt officium suum.
Fugiam intro, ne quid turbae | hic itidem fuat. 405
C o n g r io , C o c u s
personajes ricos tenían en sus propias casas criaderos de murenas y, según ciertos
relatos, hubo quien llegó a alimentarlas con carne humana. — e x d o r s u a : «quita el
espinazo», «desespina» = exime dorsum. — o u a n t u u p o t e s t = quam celerrime fieri
potest.
400. a rt o pt a m : «molde de cocer pan». Todavía en esta época y durante mucho
tiempo después, ’se cocía el pan en cada casa. — p e t o : presente con valor de
futuro.
401. si s a p i s : «si sabes bien lo que tienes que hacer».
402 G l a b r io r e m : «más pelado». — v o l s u s = vulsus de vellere. — l u d iu s t = ludius
est-, cf. v. 142. El ludius entre los latinos era el histrión o pantomimo.
405. q u id = aliquid. — f u a t : subjuntivo arcaico. El subjuntivo fuam era una forma
autónoma, cuyo tema era, como el de futuro en -s, independiente del infectum y
del perfectum. En la época arcaica se conservan cierto número de formas que
prueban la autonomía originaria del subjuntivo en -a: dtiatn, creduam, tagam.
ACTO III
72
Totus doleo atque oppido perii; ita me iste habuit senex gymnasium. 410
Neque ligna ego usquam gentium praeberi uidi pulchrius,
Itaque omnis exegit foras me atque hos onustos fustibus.
Attat, perii hercle ego miser; aperit Bacchanal, adest,
Sequitur. Scio quam rem geram: hoc ipsus magister me docuit.
SCAENA II*
73
Neque quoi ego de industria amplius male plus libens faxim. 420
CONG. Pol etsi taceas, palam id quidem est; res ipsa testist.
Ita fustibus sum mollior magis quam ullus cinaedus.
Sed quid tibi nos tactio est, mendice homo?
EVC. Quae res?
Etiam rogitas? an quia minus quam aequom me erat feci?
CONG. Sine: at hercle cum magno malo tuo, si hoc caput sentit. 425
EVC. Pol ego haud scio quid post fuat; tuum nunc caput sentit.
Sed in aedibus quid tibi meis nam erat negoti
Me absente, nisi ego iusseram? uolo scire.
CONG. Tace ergo.
Quia uenimus coctum ad nuptias.
EVC. Quid tu, malum, curas
Vtrum crudum an coctum ego | edim, nisi tu mi es tutor? 430
CONG. Volo scire, sinas an non sinas nos coquere hic cenam?
EVC. Volo scire ego item meae domi mean salua futura?
CONG. Vtinam mea mihi modo auferam quae ad te tuli salua.
Me haud paenitet, tua ne expetam.
EVC. Scio; ne doce; noui.
420. q u o i : arcaísmo = cui. La forma antigua era quoei que fonéticamente dio quoi
basta la época de Quintiliano. — db in d u s t r i a : «a propósito». — a m p l iu s ... p l u s :
forma pleonástica del gusto de Plauto. — p l u s l u b e n s = lubeníior. — f a x im = fecerim.
421. r e s ip s a t e s t i s t : « l a c o s a h a b l a p o r s í m i s m a » .
422. c in a e d u s : «saltarín». Los cinaedi eran pantomimos de miembros ágiles y
flexibles.
423. t i b í n o s t a c t io e s t = tu nos tangis.
424. r o g it a s : n ó te s e el e m p le o d e l f re c u e n ta tiv o en lu g a r del s im p le ; p a ra e s to s
v e rb o s c f . v s . 92 y 374. — m e: debe e n te n d e r s e quia feci minus quam aequom erat
me (facere).
425. s i hoc c a p u t s e n t it = « s i v iv o » .
426. haud scio: Jitote == nescio.— f u a t : subj. arcaico = sit; cf. v. 233.
427. q u id t i b i ... e r a t n e g o t i : « ¿ q u é t e n í a s t ú q u e h a c e r ? » .
429. c o c t u m : supino final, «para cocinar». — ad n u p t ia s = pro nuptiis. — m a l u m :
con valor de interjección.
430. e d im : forma arcaica por edam. La forma en -im es un antiguo optativo de
verbos atemáticos. Las dos formas se emplearon hasta la época de Augusto. Cf. nota
al v. 39 del ARQUMENTUM II.
431. s i n a s : s o b r e e n t . utrum.
432. FUTURA: sobreent. esse.
433. m al: dativo ético.
434. M e ... n e e x p e t a m : «yo no codicio lo que t ú posees». — n e = non.
74
CONG. Quid est qua prohibes nunc gratia nos coquere hic cenatn? 435
Quid fecimus? quid diximus tibi secus quam uelles?
EVC. Etiam rogitas, sceleste homo, qui | angulos omnis
Mearum aedium et conclauium mihi peruium facitis?
Ibi ubi tibi erat negotium, ad focum si adesses,
Non fissile auferres caput; merito id tibi factum est. 440
Adeo ut tu meam sententiam iam noscere possis:
Si ad ianuam huc accesseris, nisi iussero, propius,
Ego te faciam miserrimus mortalis uti sis.
Scis iam meam sententiam.—
CONG. Quo abis? redi rursum.
Ita me bene amet Lauerna, uti te iam, nisi reddi 445
Mihi uasa iubes, pipulo te hic differam ante aedis.
Quid ego nunc agam? ne ego edepol ueni huc auspicio malo:
Nummo sum conductus; plus iam medico mercede est opus.
S '·
SCAENA III *
EVC. Hoc quidem hercle quoquo | ibo mecum erit, mecum feram,
* E sc en a III. Euclión sale de casa con su olla y ordena a Congrion que comien
cen su trabajo y preparen la comida. Congrión le asegura que le hará pagar por
los golpes que ha recibido.
75
Neque istic in tantis periclis umquam committam ut siet. 450
Ite sane nunc iam intro omnes, et coqui et tibicinae.
Etiam intro duce, si uis, uel gregem uenalium.
Coquite, facite, festinate nunciam quantum lubet.
CONG. Temperi, postquam impleuisti fusti fissorum caput.
EVC. Intro abi: opera huc conducta est uestra, non oratio. 455
CONG. Heus, senex, pro uapulando hercle ego abs te mercedem petam.
Coctum ego, non uapulatum, dudum conductus fui.
EVC. Lege agito mecum; molestus ne sis. Ei, cenam coque,
Aut abi in malum cruciatum ab aedibus.
CONG. Abi tu modo.
SCAENA IV*
Evcuo, Senex
76
Is ea causa misit, hoc qui surriperent misero mihi.
Condigne etiam meus med intus gallus gallinacius 465
Qui erat anui pecularis perdidit paenissume.
Vbi erat haec defossa, occepit ibi scalpurrire ungulis
Circumcirca. Quid opus est uerbis? ita mi pectus peracuit.
Capio fustem, obtrunco gallum, furem manufestarium.
Credo edepol ego illi mercedem gallo pollicitos coquos, 470
Si id palam fecisset. Exemi ex manu manubrium.
Quid opust uerbis? facta est pugna in gallo gallinacio.
Sed Megadorus meus affinis eccum incedit a foro.
Iam hunc non ausim praeterire quin conssitam et conloquar.
SCAENA V*
M egadorvs E vclio
Senex duo
77
Opulentiores pauperiorum filias
Vt indotatas ducant uxores domum, 480
Et multo fiat ciuitas concordior,
Et inuidia nos minore utamur quam utimur.
Et illae malam rem metuant quam metuunt magis,
Et nos minore sumptu simus quam sumus.
In maximam illuc populi partem est optumum, 485
In pauciores auidos altercatio est,
Quorum animis auidis atque insatietatibus
Neque lex neque sutor caperest qui possit modum.
Namque hoc qui dicat: «Quo illae nubent diuites
Dotatae, si istud ius pauperibus ponitur?» 490
Quo lubeant nubant, dum dos ne fiat comes.
Hoc si ita fiat, mores meliores sibi
Parent, pro dote quos ferant quam nunc ferunt.
Ego faxim muli pretio qui superant equos
Sint uiliores Gallicis cantheriis, 495
EVC. Ita me di amabunt ut ego hunc ausculto lubens.
Nimis lepide fecit uerba ad parsimoniam.
78
MEG. Nulla igitur dicat: «Equidem dotem ad te adtuli
Maiorem multo quam tibi erat pecunia.
Enim mihi quidem aequum est purpuram atque aurum dari, 500
Ancillas, mulos, muliones, pedisequos,
Salutigerulos pueros, uehicla qui uehar».
EVC. Vt matronarum hic facta pemouit probe!
Moribus praefectum mulierum hunc factum uelim.
MEG. Nunc quoquo uenias plus plaustrorum in aedibus 505
Videas quam ruri, quando ad uillam ueneris.
Sed hoc etiam pulchrum est praequam sumptus ubi petunt.
Stat fullo, phyrgio, aurifex, linarius.
Caupones patagiarii, indusiarii,
Flammarii, uiolarii, carinarii, 510
Aut manulearii, aut murobatharii;
Propolae linteones, calceolarii,
Sedentarii sutores diabathrarii,
Solearii astant, astant molocinarii,
Petunt fullones, sarcinatores petunt; 515
Strophiarii astant, astant semul sonarii.
Iam hosce absolutos censeas; cedunt, petunt
79
Treceni, cum stant thylacistae in atriis
Textores limbolarii, arcularii.
Ducuntur, datur aes; iam hosce absolutos censeas, 520
Cum incedunt infectores corcotarii,
Aut aliqua mala crux semper est quae aliquid petat.
EVC. Compellarem ego illum, ni metuam ne desinat
Memorare mores mulierum; nunc sic sinam.
MEG. Vbi nugigerulis res soluta est omnibus, 525
Ibi ad postremum cedit miles, aes petit.
Itur, putatur ratio cum argentario.
Miles inpransus astat, aes censet dari.
Vbi disputata est ratio cüm argentario.
Etiam plus ipsus ultro debet argentario. 530
Spes prorogatur militi in alium diem.
Haec sunt atque aliae multae in magnis dotibus
Incommoditates sumptusque intolerabiles.
Nam quae indotata est, ea in potestate est uiri;
Dotatae mactant et malo et damno uiros. 535
Sed eccum adfinem ante aedis. Quid agis, Euclio?
518. T r e c e n i : p a r a i n d i c a r u n n ú m e r o e x a g e r a d o , c o m o n o s o t r o s e m p l e a m o s , p o r
e j e m p l o , « m il» .
520. D u c u n t u r : so b re e n t. a ed es, e s d e c ir, a n te e l d u e ñ o d e la casa.
521. corcotarh = cro co ta rii « tin to re ro s en c o lo r d e a z afrá n » .
522. mala c r u x : e n s e n t i d o f i g u r a d o : « i m p o r t u n o » , « m o le s to » .
524. M emorare mores mulierum : n ó te se la in te n c io n a d a a lite ra c ió n .
525. n u g ig e r u l is : « m ercad eres d e m od as» .
526. c e d it m i l e s : «se p re s e n ta e l so ld ad o » m a n d a d o p o r e l T r ib u n u s aerarii p a ra
r e c a u d a r e l im p u e s to m ilita r q u e se v o tó en el a ñ o 349 e n fa v o r d e los plebeyos
e n ro la d o s e n la s leg io n es.
527. p u t a t u r r a t io : « s e h a c e l a c u e n t a » .
529. a r g e n t a r io : b a n q u e r o .
530. u l t r o : a q u í tie n e e l v a lo r d e « p o r el co n tra rio » .
535. m a cta nt = a ffic iu n t.
536. e c c u m = ecce h u n c . — a d f in e m : « s u e g r o » . — a e d is = aedes. — Q u id a g i s : f ó r m u l a
d e s a lu d o « ¿ c ó m o t e va?».
80
SCAENA VI
Evcuo Megadorvs
Senex duo
81
Qui mi intromisti in aedis quingentos coquos
Cum senis manibus, genere Geryonaceo.
Quos si Argus seruet qui oculeus totus fuit, 555
Quem quondam Ioni luno custodem addidit,
Is numquam seruet. Praeterea tibicinam
Quae mi interbibere sola, si uino scatat,
Corinthiensem fontem et Pirenam potest.
Tum obsonium autem...
MEG. Pol uel legioni sat est. 560
Etiam agnum misi.
EVC. Quo quidem agno sat scio
Magis curionem nusquam esse ullam beluam.
MEG. Volo ego ex te scire qui sit agnus curio.
EVC. Quia ossa ac pellis totust, ita cura macet.
Quin exta inspicere in sole ei uiuo licet: 565
Ita is pellucet quasi lanterna Punica.
MEG. Caedundum conduxi ego illum.
EVC. Tum tu idem optumumst
Loces efferendum; nam iam, credo, mortuust.
MEG. Potare ego hodie |, Euclio, tecum uolo.
82
EVC. Non potem ego quidem hercle.
MEG. At ego iussero 570
Cadum unum uini ueteris a me adferrier.
EVC. Nolo hercle; nam mihi bibere decretum est aquam.
MEG. Ego te hodie reddam madidum, si uiuo, probe,
Tibi cui decretum bibere aquam.
EVC. Scio quam rem agat.
Vt me deponat uino, eam adfectat uiam; 575
Post hoc quod habeo ut commutet coloniam.
Ego id cauebo; nam alicubi abstrudam foris.
Ego faxo et operam et ι ι ΐη η τ η perdiderit simul.
MEG. Ego, nisi quid me uis, eo lauatum, ut sacruficem. —
EVC Edepol ne tu, aula, multos inimicos habes 580
Atque istuc aurum quod tibi concreditum est.
Nunc hoc mihi factust optimum, ut ted auferam,
Aula, in Fidei fanum; ibi abstrudam probe.
570. potem : nótese el empleo del subjuntivo prospectivo con valor de futuro. —
Plauto emplea el futuro perfecto muchas veces donde se esperaría el
iu s s e r o :
futuro simple.
571. A m e = a domo mea. — a d f e r r i e r = afferri. Sobre estos infinitivos arcaicos
cf. lo que se dijo en la nota al v. 259. Aunque desaparecieron del uso vivo hacia
la época de Sila, los poetas a veces, por comodidad para el dáctilo, siguieron usán
dolo. Catulo en la composición 61 emplea cinco formas en -ter.
572. aquam : nótese estilísticamente la deliberada posposición de la palabra para
lograr un matiz de sorpresa.
573. reddam m a d id u m : « h a r é q u e t e e m b r i a g u e s a p l a c e r » .
574. T i b í : c o m o c o m p l e m e n t o d e reddam e n d a t i v o p o r a t r a c c i ó n d e l r e l a t i v o
cui. — QUAU REM = quid.
575 d e p o n a t: deponere tiene aquí el valor de «morir». Teme Euclión que Mega
doro quiera dejarle como muerto haciéndole beber demasiado.
576. quod babeo : es decir, la olla con el tesoro. — c o m m u t e t c o lo n ia m : «cambie de
residencia».
578. f a x o : .futuro arcaico sigmático = fecero. Estos futuros en -s, representados
por dixo y faxo y comparables al tipo griego en -ο ω , están formados sobre un
tema independiente de los temas de infectum y de perfectum. Tienen existencia
muy precaria y la única forma de uso corriente es faxo.
579. s a c r u f ic e m : los romanos no emprendían ninguna cosa importante sin antes
procurar hacerse propicios a los dioses por medio de sacrificios.
580. n e : no es partícula negativa, sino aseverativa, equivalente al griego νή
«ciertamente», «en verdad».
583. i n F i d e i f a n u m : «al templo 'de la Buena Fe» que estaba cerca del Capitolio
y habla sido establecido por Numa.
83
Fides, nouisti me et ego te: caue sis tibi,
Ne tu inmutassis nomen, si hoc concreduo. 585
Ibo ad te fretus tua, Fides, fiducia.
ACTO IV
84
Vt toleret, ne pessum abeat, tamquam catapirateria.
Erile imperium ediscat, ut quod frons uelit oculi sciant.
Quod iubeat, citis quadrigis citius properet persequi. 600
Qui ea curabit, abstinebit censione bubula,
Nec sua opera rediget umquam in splendorem compedes.
Nam erus meus amat filiam Euclionis pauperis:
Eam ero nunc renuntiatum est nuptum huic Megadoro dari.
Is speculatum huc misit me, ut quae fierent fieret particeps. 605
Nunc sine omni suspicione in ara hic adsidam sacra.
Hinc ego et huc et illuc potero quid agant arbitrarier.
SCAENA II*
EVC. Tu modo caue quoiquam indicassis aurum meum esse istic, Fides.
Non metuo ne quisquam inueniat; ita probe in latebris situm est.
Edepol ne illic pulchram praedam agat, si quis illam inuenerit 610
Aulam onustam auri; uerum id te quaeso ut prohibessis, Fides.
85
Nunc lauabo, ut rem diuinam faciam, ne affinem morer,
Quin ubi accersat meam extemplo filiam ducat domum.
Vide, Fides, etiam atque etiam nunc, saluam ut aulam abs te auferam.
Tuae fidei concredidi aurum; in tuo luco et fano est situm. 615
STR. Di immortales, quod ego hunc hominem facinus audiui loqui:
Se aulam onustam auri abstrusisse hic intus in fano Fidei!
Caue tu illi fidelis, quaeso, potius fueris quam mihi.
Atque hic pater est, ut ego opinor, huius erus quam amat.
Ibo hinc intro; perscrutabor fanum, si inueniam uspiam 620
Aurum dum hic est occupatus. Sed si repperero, o Fides,
Mulsi congialem plenam faciam tibi fideliam.
Id adeo tibi faciam; uerum ego mihi bibam |, ubi id fecero.
SCAENA III*
E vclio
Non temere est quod coruos cantat mihi nunc ab laeua manu.
Semul radebat pedibus terram et uoce croccibat sua: 625
Continuo meum cor coepit artem facere ludicram
Atque in pectus emicare. Sed ego cesso currere
612. lavabo: so b re e n t. m e . — rem divinam: «sacrificio», « rito sag rad o». — n e ... m orer:
« p a ra n o h a c e r e s p e r a r a m i yern o » .
614. β πα μ ... nunc : « u n a y o tr a vez t e la re c o m ie n d o to d av ía» .
619. h u iu s: s o b re e n t. filia e . — e ru s : so b re e n t. m e u s.
622. M u ls i: lla m a b a n lo s ro m a n o s m u ls u m a l v in o m ezclad o c o n m ie l, m ie n tra s
q u e m e r u m e r a e l v in o p u ro . — congialem ... fid eliam : « v asija co n c ap a c id a d d e u n
congio». El cong io e q u iv a lía a p ro x im a d a m e n te a tr e s litr o s y c u a r to . — faciam : con
v a lo r d e d ic o o u o u e o e n s e n tid o relig io so .
86
SCAENA IV*
Evcuo S trobilvs
87
EVC. Pone.
STR. Id quidem pol te datare credo consuetum, senex.
EVC. Pone hoc sis. Aufer cauillam; non ego nunc nugas ago.
STR. Quid ego ponam? quin tu eloquere quidquid est suo nomine.
Non hercle equidem quicquam sumpsi nec tetigi.
EVC. Ostende huc manus. 640
STR. Em tibi, ostendi: eccas.
EVC. Video. Age, ostende etiam tertiam.
STR. Laruae hunc atque intemperiae insaniaeque agitant senem.
Facisne iniuriam mihi an non?
EVC. Fateor, quia non pendes, maximam.
Atque id quoque iam fiet, nisi fatere.
STR. Quid fatear tibi?
EVC. Quid abstulisti hinc?
STR. Di me perdant, si ego tui quicquam abstuli— 645
Niue adeo abstulisse uellem.
EVC. Agedum, excutedum pallium.
STR. Tuo arbitratu.
EVC. Ne inter tunicas habeas.
STR. Tempta qua lubet.
EVC. Vah, scelestus, quam benigne, ut ne abstulisse intellegam.
637. P o n e: «restituye». — d atare : frecuentativo del verbo do. Equívoco obsceno con
el valor de «entregarse», «ofrecerse».
638. A u f e r c a v illa m : « d é j a te d e c h is te s » .
641. EM: «he aquí». Particula que procede, según algunos, del imperativo de
emo. Los poetas cómicos la usan con mucha frecuencia como partícula demostra
tiva; suele ir acompañada de pronombres demostrativos, de indicaciones de lugar
y de imperativos.
642. L a rv a e : eran los espíritus de los muertos y también los espiritus malignos
o furias infernales que venían a turbar a los vivos. — in te m f e ria b : «perturbaciones
cerebrales».
643. maximam: s o b r e e n t . iniuriam.
646. N iv e adeo a b s tu l is s b v e lle m : «y si no he deseado quitárselo». Nótese que
adeo sirve simplemente para reforzar la afirmación, pero sin valor consecutivo. —
e x c u te d u m f a l liu m : sobreent. tibi est. El pallium era el manto propio de los griegos.
647. tu n i c a s : la túnica era el vestido que los romanos llevaban debajo de la toga
y consistía en una especie de camisa con mangas cortas y ceñida a la cintura.
648. quam b e n ig n e : s o b r e e n t . loquitur.
88
Noui sycophantias. Age rusum | ostende huc manum
Dexteram.
STR. Em.
EVC. Nunc laeuam ostende.
STR. Quin equidem ambas profero 650
EVC. Iam scrutari mitto; redde huc.
STR. Quid reddam?
EVC A! nugas agis;
Certe habes.
STR. Habeo ego? quid habeo?
EVC. Non dico; audire expetis.
Id meum quidquid habes redde.
STR. Insanis; perscrutatus es
Tuo arbitratu, neque tui me quicquam inuenisti penes.
EVC. Mane, mane. Quis illic est? quis hic intus alter erat tecum
[simul? 655
Perii hercle! ille nunc intus turbat. Hunc si amitto, hinc
[abierit.
Postremo hunc iam perscrutaui; hic nihil habet. Abi quo lubet.
STR. Iuppiter te dique perdant!
EVC. Haud male agit hic gratias.
Ibo intro atque illi socienno tuo iam interstrigam gulam.
Figin hinc ab oculis? abin hinc an non?
STR Abeo.
EVC. Caue sis te uideam. 660
89
SCAENA V*
S trobilvs
ESCENA VI*
‘ E s c e n a V. Tan pronto como se aleja Euclión Estróbilo sigue sus pasos, dis
puesto a espiarle para apoderarse a toda costa del tesoro.
661. E m ortuum = m o r tu u m . — mavelim: fo rm a p le n a a p a r t i r d e m a g is voto e n vez
d e la s in c o p a d a m a lim .
662. in s id i a s : sobreent. s tru d e r e o ten d ere.
663. aie: es decir, en el templo de la Buena Fe.
664. ECEERBT = e ffe re t. Sobreent. a u la m .
665. A t t a t : cf. v. 413. — eccum = ecce eu m .
666. c o n c e ss e ro : futuro perfecto con el valor de futuro inmediato = concedam,
de uso frecuente en Plauto.
90
Qui indicium fecit, ut ego illic aliquid boni
Dicam: nam quod edit tam duim quam perduim.
Nunc hoc ubi abstrudam cogito solum locum.
Siluani lucus extra murumst auius,
Crebro salicto oppletus: ibi sumam locum. 675
Certumst, Siluano potius credam quam Fide.—
STR. Euge, euge, di me saluom et seruatum uolunt.
Iam ego illuc praecurram atque inscendam aliquam in arborem
Indeque obseruabo | aurum ubi abstrudat senex.
Quamquam hic manere me erus sese iusserat, 680
Certum est, malam rem potius quaeram cum lucro.
SCAENA VII *
91
Resecroque, mater, quod dudum obsecraueram: [685]
Fac mentionem cum auonculo, mater mea. [684]
EVN. Seis tute facta uelle me quae tu uelis:
Et istuc confido a fratre me impetrassere;
Et causa iusta est, siquidem ita est ut praedicas,
Te eam compressisse uinolentum uirginem.
LYC. Egone ut te aduorsum mentiar, mater mea? 690
PHAE. Perii, mea nutrix! obsecro te, uterum dolet.
luno Lucina, tuam fidem!
LYC. Em, mater mea.
Tibi rem potiorem uerbo: clamat, parturit.
EVN. Ei hac intro mecum, gnate mi, ad fratrem meum,
Vt istuc quod me oras efficiam tibi impetratum abeo auferam. 695
LYC. I, iam sequar te, mater. Sed seruum meum
Strobilum miror ubi sit, quem ego me iusseram
Hic opperiri. Nunc ego mecum cogito:
Si mihi dat operam, me illi irasci iniurium est.
Ibo intro ubi de capite meo sunt comitia. 700
S tr o b ilv s, Seruus
♦ E sc en a VIII. Estróbilo, que desde lo alto de un árbol ha. visto dónde Euclión
ocultaba su olla, corre rápidamente a apoderarse de ella y se declara el hombre
más rico del mundo.
701. Picis: son los grifos de los griegos, animales mitológicos que guardaban
las montañas de oro de la Scytia (los montes Urales) y estaban siempre en guerra
con los arim aspes.— d i v i t i i s : ablativo de relación. — m o n t is : acusativo a rc a ic o s
montes.
702. i s t o s : c o n m a t i z d e s p r e c i a t i v o .
703. h o m in u m m e n d ic a b u l a = homines mendigos.
704. l e p id u m : con el valor de beatum o fortunatum.
705. il l o : puede entenderse como adverbio arcaico por itluc o como ablativo
comparativo dependiente de prior.
707. d e o r su m duco d e a rb o r e : nótese la aliteración. La frase equivale a descendo
ex arbore.
710. r e c ip e r e s e : « v o l v e r a c a s a » .
711. d e c l in a v i = recessi.
93
SCAENA IX *
EVC. Perii, interii, occidi! Quo curram? quo non curram? Tene,
[tene! Quem? Quis?
Nescio, nihil uideo, caecus eo atque equidem quo eam, aut
[ubi sim, aut qui sim,
Nequeo cum animo certum inuestigare. Obsecro ego uos, mi
[auxilio, 715
Oro obtestor, sitis et hominem demonstretis quis eam abs-
[tulerit.
Quid ais tu? tibi credere certum est; nam esse bonum ex
[uoltu cognosco.
Quid est? quid ridetis? noui omnis: scio fures esse hic com-
[plures,
Qui uestitu et creta occultant sese atque sedent quasi sint
[frugi.
Hem, nemo habet horum? occidisti. Dic igitur, quis habet?
[nescis? 720
Heu me misere miserum, perii! male perditus, pessime orna-
[tus eo,
94
Tantum gemiti et mali maestitiaeque hic dies mi optulit,
[famem et pauperiem!
Perditissimus ego sum omnium in terra. Nam quid mi opust
[uita? qui tantum auri
Perdidi quod concustodiui sedulo! Egomet me defraudaui
Animumque meum geniumque meum; nunc ergo alii laetifi-
[cantur 725
Meo malo et damno. Pati nequeo.
LYC. Quinam homo hic ante aedis nostras eiulans conqueritur
[maerens?
Atque hicquidem Euclio est, ut opinor. Oppido ego interii;
[palamst res.
Scit peperisse iam, ut ego opinor, filiam suam. Nunc m i in-
[certumst,
Quid agam abeam an maneam, an adeam an fugiam. Quid
[agam edepol nescio. 730
SCAENA X *
722. g e m i t i : genitivo arcaico = gemitus; tanto éste como los siguientes genitivos
indican cantidad.
723. Q u m m i o p u s t v it a : «¿para qué me sirve la vida?».
725. g e n iu m q u e : el genium era la divinidad tutelar de cada persona, que presidía
su nacimiento y al que cada uno atribuía sus faltas. Se le solía representar bajo
la forma de una serpiente y tenía un lugar entre los dioses lares.
727. a e d is : arcaísmo = aedes. — c o n q u e r it u r : nótese el uso del compuesto por
el siemple, muy del gusto de Plauto.
728. O p p id o : adverbio de etimología incierta, con el valor de multum, omnino;
es muy frecuente en los cómicos y también aparece en Cicerón en las epístolas. —
pa l a m st = palam est.
95
EVC Immo ego sum miser, et misere perditus.
Cui tanta mala maestitudoque optigit.
LYC. Animo bono es.
EVC. Quo, obsecro, pacto esse possum?
LYC. Quia istuc facinus quod tuum
Sollicitat, animum, id ego feci et fateor.
EVC. Quid
< ego ex te audio?
LYC. Id quod uerumst.
EVC. Quid ego erga te commerui, adulescens, mali, 735
Quam ob rem ita faceres meque meosque perditum ires liberos?
LYC. Deus mihi impulsor fuit, is me ad illam inlexit.
EVC. Quo modo?
LYC. Fateor peccauisse | et me culpam commeritum scio;
Id adeo te oratum aduenio, ut animo aequo ignoscas mihi.
EVC. Cur id ausu’s facere ut id quod non tuum esset tangeres? 740
LYC. Quid uis fieri? factum est illud; fieri infectum non potest.
Deos credo uoluisse: nam ni uellent, non fieret, scio.
EVC. At ego deos credo uoluisse, ut apud me te in neruo enicem.
LYC. Ne istuc dixis!
EVC Quid tibi ergo meam me inuito tactiost?
96
LYC. Quia uini uitio atque amoris feci.
EVC. Homo audacissime, 745
Cum istacin te oratione huc ad me adire ausum, inpudens,
Nam si istuc ius est ut tu istuc excusare possies,
Luci claro deripiamus aurum matronis palam;
Postid si prehensi simus, excusemus ebrios
Nos fecisse amoris causa. Nimis uilest uinum atque amor, 750
Si ebrio atque amanti inpune facere quod lubeat licet.
LYC. Quin tibi ultro supplicatum uenio ob stultitiam meam.
EVC. Non mi homines placent qui quando male fecerunt purigant.
Tu illam seibas non tuam esse; non attactam oportuit.
LYC. Ergo quia sum tangere ausus, haud causificor quin eam 755
Ego habeam potissimum.
EVC. Tun habeas m e inuito meam?
LYC. Haud te inuito postulo, sed meam esse oportere arbitror.
Quin tu iam inuenies, inquam, meam illam esse oportere,Euclio.
EVC. Iamquidem hercle te ad praetorem rapiam et tibi scribam dicam,
Nisi refers...
LYC. Quid tibi ego referam?
EVC. Quod surripuisti meum. 760
LYC. Surripio ego tuum? unde? aut quid id est?
EVC. Ita te amabit Iuppiter
Vt tu nescis!
LYC. Nisi quidem tu mihi quid quaeras dixeris.
97
EVC. Aulam auri, inquam, te reposco, quam tu confessu’s mihi
Te abstulisse.
LYC. Neque edepol ego dixi neque feci.
EVC. Negas?
LYC. Pernego immo: nam neque ego aurum neque istaec aula quae
Scio nec noui. [siet 765
EVC. Illam ex Siluani luco quam abstuleras, cedo.
I, refer: dimidiam tecum potius partem diuidam.
Tam etsi fur mihi’s, molestus non ero. I uero, refer.
LYC. Sanus tu non es qui furem me uoces. Ego te, Euclio,
De alia re resciuisse censui, quod ad me attinet. 770
Magna est res quam ego tecum otiose, si otiumst, cupio loqui.
EVC. Dic bona fide: tu id aurum non surrupuisti?
LYC. Bona
EVC. Neque scis qui abstulerit?
LYC. Istuc quoque bona.
EVC. Atque id si scies
Qui abstulerit mihi indicabis?
LYC. Faciam.
EVC. Neque partem tibi
Ab eo cuium est indipisces neque furem excipies?
LYC. Ita 775
EVC. Quid si fallis?
LYC. Tum me faciat quod uolt magnus Iuppiter.
EVC. Sat habeo: age nunc loquere quiduis.
Si me nouisti minus
765. P e r n e g o : n ó te se q u e e l p re v e rb io d a m á s fu e rz a a la n eg ació n . — s ib i: a r c a ís
m o = s it, cf. v. 39 d el PROLOGUS.
766. cedo : cf. n o ta a l v e rso 635.
768. Mliu: dativ o ético .
769. S a n u s : s o b re e n t. m e n te.
771. QUAM - d e qua.
772. bona fid e: «con sin cerid ad » .
773. q u i = quis.
775. i n d i p is c e s : como activo este verbo es arcaico. En época clásica se usa como
deponente. — e x c ip i e s = recipies.
776. v o l t : arcaísmo = vu lt.
777. S a t : forma apocopada de sa tis. — m i n u s = non.
Genere quo sim gnatus, hic mihi est Megadorus auonculus;
Meus fuit pater Antimachus, ego uocor, Lyconides,
Mater est Eunomia.
EVC. Noui genus; nunc quid uis? id uolo 780
Noscere.
LYC. Filiam ex te tu habes.
EVC. Immo eccillam domi.
LYC. Eam tu despondisti, opinor, meo auonculo?
EVC. Omnem rem tenes
LYC. Is me nunc renuntiare repudium iussit tibi.
EVC. Repudium rebus paratis, exornatis nuptiis?
Vt illum di immortales omnes deaeque quantum est perduint, 785
Quem propter hodie auri tantum perdidi infelix, miser.
LYC. Bono animo es, et benedice. Nunc quae res tibi et gnatae tuae
Bene feliciterque uortat; ita di faxint, inquito.
EVC. Ita di faciant!
LYC. Et mihi ita di faciant! Audi nunciam.
Qui homo culpam admisit in se, nullust tam parui preti, 790
Quin pudeat, quin purget sese. Nunc te obtestor, Euclio.
Vt si quid ego erga te inprudens peccaui aut gnatam tuam,
Vt mihi ignoscas eamque uxorem mihi des, ut leges iubent.
Ego me iniuriam fecisse filiae fateor tuae
99
Cereris uigiliis per uinum atque inpulsu adulescentiae. 795
EVC. Ei mihi, quod facinus ex te ego audio?
LYC. Cur eiulas.
Quem ego auom feci iam ut esses filiai nuptiis?
Nam tua gnata peperit decumo mense post: numerum cape.
Ea re repudium remisit auonculus causa mea.
I intro, exquaere, sitne ita ut ego praedico.
EVC. Perii oppido! 800
Ita mihi ad malum malae res plurimae se adglutinant.
Ibo intro, ut quid huius uerum sit sciam.
LYC. Iam te sequor.
Haec propemodum iam esse in uado salutis res uidetur.
Nunc seruum esse ubi dicam meum Strobilum non reperio.
Nisi etiam hic opperiar tamen paulisper; postea intro 805
Hunc subsequar. Nunc interim spatium ei dabo exquirendi
Meum factum ex gnatae pedisequa nutrice anu: ea rem nouit.
ACTVS V, — SCAENA I*
* E scena I. Con esta escena, incompleta en los manuscritos que nos han llegado,
termina Ia Aulularia. Licónides se encuentra con su esclavo Estróbilo que comunica
a su señor que se ha apoderado del tesoro de Euclión y quiere emplearlo para
conseguir su libertad. Licónides se m uestra duro con el esclavo que entonces
intenta retractarse de su declaración, diciendo que todo es una broma suya.
100
Quadrilibrem aulam | auro onustam habeo: quis me est ditior?
Quis me Athenis nunc magis quisquam est homo cui di sint
[propitii? 810
LYC. Certo enim ego uocem hic loquentis modo mi audire uisus sum
STR. Hem,
Erumne ego aspicio meum?
LYC.Videon ego hunc Strobilum seruum meum? 812, 813
STR. Ipsus est.
LYC. Haud alius est.
STR. Congrediar.
LYC. Contollam gradum.
Credo ego illum, ut iussi, eampse anum adiisse, huius nutricem
uirginis 815
STR. Quin ego illi me inuenisse dico hanc praedam [atque eloquar]
* * *
101
LYC. Age, ergo loquere.
STR. Repperi hodie, 820
Ere, diuitias nimias.
LYC. Vbinam?
STR. Quadrilibrem, inquam, aulam auri plenam.
LYC. Quod ego facinus audio ex te?
STR. Euclioni huic seni subripui.
LYC. Vbi id est aurum?
STR.In arca apud me. Nunc uolo me emitti manu.
LYC. Egone te emittam manu,
Scelerum cumulatissume? 825
STR. Abi, ere, scio quam rem geras.
Lepide hercle animum tuum temptaui: iam ut eriperes appa-
Quid faceres, si repperissem? [rabas.
LYC. Non potes probasse nugas.
I, redde aurum.
STR. Reddam ergo aurum?
LYC. Redde, inquam, ut huic reddatur.
STR. Vnde?
LYC. Quod modo fassu’s esse in arca.
STR. Soleo hercle ego garrire nugas. 830
STR * * * * * * * * * *
Ita loquor...
LYC. At scin quomodo?
STR. Vel hercle enica,
Numquam hinc feres a me.
102
RELIQVA DESVNT
FRAGMENTA
103
APENDICES
I
CONSPECTVS METRORVM
AVLVLARIA
217
446 Incertus
447-474 Troch. Septen.
475-586 Iamb. Sen.
587-660 Troch. Septen.
661-712 Iamb. Sen.
713-719 Anap. Octon.
720 Anap. Septen.
721-725 Anap. Octon.
726 Anap. Dim. catal.
727-729 Troch. Octon.
730 Troch. Septen.
731-802 Troch. Septen.
803-807 Iamb. Septen.
808-818 Troch. Septen.
819-822 Troch. Octon.
823 Troch. Septen.
824-826 Troch. Dim. catal
827-830 Troch. Octon.
831 Iamb. Sen. (?)
POENVLVS
218
238 Incertus. Fortasse anapaesticus monom. hyper-
catal. bis positus.
239 Septen. iamb.
240 Tetram. bacch. acatal. uel anapaest, monom.
hypercatal. bis positus.
241 Tetram. bacch. acatal.
242 Dim. bacch. acatal. cum iamb, monom. hyper
catal.
243 Tetram. bacch. acatal. (si addas nisi (si) uel
legas nisi ut in u. 325)
244 Tetram. bacch. catal.
245» . Dim. bacch. catal.
245b-246 Trim, bacch. acatal.
247 Dim. bacch. acatal.
248-250 Tetram. bacch. acatal.
251 Incertus
252 Tetram. bacch. acatal.
253-254 Incerti1
255-257 Tetram. bacch. acatal.
258 Tripod, troch. catal. bis posita
259 Dim. troch. catal.
260 Tripod, troch. acatal bis posita
261409 Septen. troch.
410-503 Sen. iamb.
504-614 Septen. troch.
615-816 Sen. iamb.
817-820 Octon. iamb.
821-822 Septen. iamb.
823-929 Septen. troch.
220
II
A c a t a l é c t ic o . Véase C a t a l é c t iü o .
An a pesto . Véase P ie .
B a q u io . Véase P ie .
221
cataléctico in disyllabam. Por el contrario, los miembros se
llaman acatalécticos cuando están completos, o sea, cuando
todos los tiempos propios de su ritmo están expresados en
sílabas. Son, por ejemplo, catalecticos el septenario yámbico
y el septenario trocaico, que constan de siete pies completos
más un pie final acortado por catalexis. En métrica se suelen
indicar con un punto las sílabas que faltan; por ejemplo,
una dipodia trocaica cataléctica sería: ¿ ^ ¿ y una dipodia
yámbica cataléctica: « ¿ . j..
C olon ( κ ω λ ο ν ) o M ie m b r o . E s la u n ió n d e p ie s e n u n c o n ju n to
rítm ic o , que no te rm in a en s íla b a anceps ni se e n c u e n tra
e n h ia to c o n lo s c o n j u n to s r ítm ic o s s ig u ie n te s . E l h e x á m e tr o ,
p o r e je m p lo , e s tá c o m p u e s to por dos cola s e p a ra d o s p o r la
ce su ra.
C r é t ic o . V éase P ie ,
222
D ím e t r o . Verso compuesto de dos metros (cf. Metro).
D if o d u . S e rie m é tr ic a de d o s p ie s . E n lo s m e tr o s y á m b ic o s y
tro c a ic o s s e c o n s id e ra c o m o e l e le m e n to b á s ic o .
D o R e s o l u c ió n .
is o l u c ió n Consiste en reemplazar o contar dos
sílabas breves por una larga; por ejemplo: un tiibraco
por un yambo „
D it r o q u e o . V é a s e P ie .
D iv e r b ia . E ra n la s p a r te s h a b la d a s o d ia lo g a d a s d e la c o m e d ia
la tin a .
D iy a m b o . Véase P ie .
223
o dos pies. Está formado por un solo pie cuando éste
consta de cuatro o más tiempos, como ocurre con el dáctilo,
y por una dipodia, si cada pie tiene dos tiempos, como el
pírrico, o tres, como el yambo y el troqueo. También en
el verso anapéstico, aunque el pie tiene cuatro tiempos, el
metro se considera formado por dos pies. Por eso se dice
corrientemente que el dímetro tiene cuatro pies, el trímetro
seis, el tetrámetro ocho. Sin embargo, en el ritmo dactilico,
el hexámetro no tendrá doce pies, sino seis, por equivaler
aquí el metro a un solo pie. El ictus o tiempo marcado
recaía en el primer pie de cada dipodia. Los metros pueden
ser simples y compuestos, según estén formados por pies
de un solo género o por pies de género diferente.
De tres tiempos:
tríbraco:
troqueo o coreo: _ „
yambo: w _
224
De cuatro tiempos:
proceleusmático:
dáctilo·.
anapesto: ww_
espondeo: _ _
an fíbraco :___
De cinco tiempos:
De seis tiempos:
jónico menor:
jónico mayor;
m o lo so :___
coriambo: ______
antispasto : „ _ _ w
diyambo (dos yambos): „ ____
ditroqueo o dicoreo: _ „ _ ^
De siete tiempos:
epitrito primero: _____
epitrito segundo:
epitrito tercero: _ _ w-
epitrito c u a r to :___ _
De ocho tiempos:
dogmio:
225
Se dice que son de ritmo ascendente los pies cuyo tiempo
débil precede al fuerte, como el yambo o el anapesto
j., ^ wj.), y descendente, cuando sucede a la inversa,
como en el troqueo o en el dáctilo v-, x w_); por eso
el espondeo lleva el ictus sobre la primera sílaba cuando
sustituye al dáctilo y sobre la segunda cuando sustituye
al anapesto.
w w s/ w
----------------- — .
226
les, menos el último, admiten la disolución. El esquema será,
pues:
4 w w w * V WW VÎ.WWW WW <£ w* W W . S/ v w w w, £
' > i I ' t J t
T r íb r a c o . V éase P ie .
T roqueo. V é a s e P ie .
Y am bo. V é a s e P ie .
227