Está en la página 1de 69

UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN

ANTONIO ABAD DEL CUSCO


INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

III - KINSA T’AQA

QHESWA SIMI YACHAY


YACHACHIQ: RONIA GAHUANA O.

Qosqo – Perú suyu

RONIA GAHUANA ORIHUELA 1


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

QHESWA SIMIQ REQSICHIKUYNIN


El idioma quechua se caracteriza por:
1. RIMAYKUNA PACHAMANTA:
La onomatopeya es el vocablo que imita, remeda o recrea el sonido de las cosas la
imitación o recreación del sonido de algo en el vocablo que se forma para
representar, muchas palabras han sido formadas por onomatopeya, incluso hay
casos para referirse a fenómenos visuales, como se puede denotar en el siguiente
ejemplo: Qenqo qenqo (zigzag), T’iri (repleto o niño de estómago abultado).
Qhawarichiykuna
• Chhass: : Ruido al desinflar
• Chhasay : Desinflar
• Ch’aqla : Palmada
• T’aqllay : Palmear
• T’aqllakuy : Aplaudir
• Ch’isisisiy : Es el ruido de la carne al asarse
• Pharpha : Ala
• Phar : Inicio del vuelo de las aves

2. PACHAK’ITI, LLAQTAKUNAQ SUTINMANTA:

Es la ciencia que estudia los nombres de los lugares que aún no han sido
suficientemente estudiados entre nosotros, al no ser estudiadas es que se están
quedando en el anonimato el origen de los nombres de: (Lugares - Topónimos),
(Personas - Homónimos), (Plantas - Fitónimos), (Animales - Zoónimos), están
relacionados a los fenómenos naturales o culturales, deriva como síntesis de las
características que posee el lugar o los mismos objetos.

Qhawarichiykuna:

RONIA GAHUANA ORIHUELA 2


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

a. Qosqo: Cusco. Centro, medio, ombligo: Mientras Cusco castellanizado no tiene


significado, algunos españoles escriben como Cuzco que significado perro
chusco.
b. Apurimaq: Apurímac. Apu=Dios, Rímaq= habla, Dios que habla, nombre del río
Apurímac.
c. Rimaq: Lima, el que habla. Dícese al río ruidoso, como un hablador (río Rímac).
d. Are-qhepa: Arequipa. Areq=volcán y qhepa= atrás, detrás, o detrás del volcán.
e. Aqomayo: Acomayo. Aqo=arena y mayu=río, río de arena, nombre de una de
las provincias de Qosqo.

3. CHUPANCHASQA SUTIKUNA:

Es la formación sumatoria de una palabra en base a una raíz o lexema, se acumulan


muchos sufijos que modifica el sentido conceptual, pero siempre conserva la raíz de
la palabra. Sintetizado se tiene: Lexema + Morfema = Sintagma, (LEXEMA-SAPHI,
MORFEMA-SEQ’EKUNA, SINTAGMA-RIMACHEQ, YUYAYNIN-SIGNIFICADO)

Qhawarichiykuna:

LLANK’A : TRABAJO
• Llank’a – y = Trabajar
• Llank’a – ra-ni = Trabajé
• Llank’a - ywan = Con el trabajo
• Llank’a – yman = Trabajaría
• Llank’a – nki = Trabajas o trabajarás
• Llank’a - nchis = Trabajamos
• Llank’a – saqku = Trabajaremos
• Llank’a - nki - chis = Ustedes trabajan o trabajarán
• Llank’a - riy - si – may = Ayúdame a trabajar
• Llank’a - riy - si - man - kiman - chu? = ¿Podrías ayudarme a trabajar?

RONIA GAHUANA ORIHUELA 3


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

4. HUK SIMIMANTA ASKHA SIMIMAN TUKOQ:

Es cuando de una palabra surgen muchas palabras con su respectivo significado,


sin que la palabra matriz haya cambiado.

Qhawarichiykuna:

• Chaka = Pierna, puente • Orqo = Cerro, macho


• Chaki = Pie, pata • K’iti = Provincia, distrito

5. WAKICHASQA SIMIKUNA:

Algunas palabras en el idioma quechua presentan sinonimias, la cual permite


manejar un lenguaje agradable y armónico, puede ser entendida de una u otra
manera.

Qhawarichiykuna:

• Waqay, anchiy, suyuy = Llorará


• Opa, wanqo, roqt’o = Sordo
• Eqo, sachi, k’ichi, tanka, oqocho = Enano

6. MUNAY SONQOWAN RIMAY SIMIKUNA:

El idioma quechua posee una expresión clara y armónica en su entonación, dándole


una totalidad que manifiesta: afecto, confianza, aprecio, esta sea en el campo del
romance, disculpas, trabajo y pedidos.

Qhawarichiykuna:

• Mamachallay pusarukuway = Madre mía por favor llévame


• Urpicha, sonqocha qantu t’ikacha = Palomita, corazoncito florcita de cantuta
• Ch’aska, ñawi, llullusimicha = Ojos rizaditos y labios blanditos

RONIA GAHUANA ORIHUELA 4


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

7. KALLPAWAN RIMAY SIMIKUNA:

El quechua, así como es armonioso también es enfático, enérgico, tácito. Cuando se


trata de negar, advertir, llamar la atención, insultar.

Qhawarichiykuna:

• Manan hinachu! = ¡No es así!


• Usqhayta puriy! = ¡Camina rápido!
• Imata munanki? = ¿Qué cosa quieres?

8. K’ASKACHEQMAN HINA RIMAQ:

En el quechua existen términos, frases y oraciones que se hablan en sentido


figurado, que al traducir literalmente a la lengua castellana da un resultado
incoherente.

Qhawarichiykuna:

• Makiyoqmi = Con mano : Ladrón


• Qhelli simi = Boca sucia : Vulgar, grosero
• Waqay ch’uru = Lágrima de caracol : Llorón

9. MAYNIQPI QALLU Q’EMIN CHAYMAN HINA:

• SERIE ANTERIOR (PALATAL) =E-I


• SERIE POSTERIOR (VELAR) =O-U
• SERIE INTERIOR (GLOTAL) =A

RONIA GAHUANA ORIHUELA 5


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

10. QAPARIYNINMAN HINA:


Se clasifica en abiertas y cerradas.

ABIERTAS • A CERRADAS • I
Kicharisqakuna • E Wisq’asqakuna • U
• O

11. KALLPACHAQ SEQ’E:


Las palabras polisilábicas del quechua, por los general son graves o llanas. Es decir,
la mayor intensidad de la voz recae en la penúltima sílaba, en este caso no se marca
la tilde por ser fácilmente predecible.
Qhawarichiykuna:
o Qanrí : Y tú
o Arí : Sí
o Alaláw : Que frío

12. SEQ’ELLUNPA T’AQARIY:

La lengua quechua tiene su propia particularidad distintiva en su estructura fonética


y fonológica, así como lingüística para expresar una palabra o frase. Es polisintética
y aglutinante por antonomasia es típico a cualquier otra lengua, destacan las
consonantes variables y la consonante espirada, las cuales caracterizan al quechua,
tanto de la lengua castellana como otros.

VOCALES A–E–I–O–U 05
CONSONANTES L – LL – M – N – Ñ – R – S – W – Y 09
SUAVES
CONSONANTES SIMPLES CH K P Q T 05
VARIABLES ESPIRADAS CHH KH PH QH TH 05
REFORZADAS CH’ K’ P’ Q’ T’ 05

RONIA GAHUANA ORIHUELA 6


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

GLOTALIZADAS H 01
CONSONANTE
AUXILIAR SH 01
ESPIRADA
CONSONANTES INTERMEDIAS F-J 02
COMPLEMENTARIOS
TOTAL 33

HANLLALLIKUNA
1. A: Vocal baja, central, neutra, abierta, no redondeada. Se pronuncia a. Ocurre en
posición inicial de la sílaba, entre consonantes y en posición final de la palabra.
2. E: Vocal media, fuerte, anterior, palatal, menos abierta que la vocal A. Se pronuncia
e. Ocurre en posición inicial de la sílaba, entre consonantes y en posición final de la
palabra.
3. I: Vocal antero superior, palatal, cerrada, débil, no redondeada. Se pronuncia i.
Ocurre en posición inicial de la sílaba, entre consonantes y en posición final de la
palabra.
4. O: Vocal fuerte media, posterior, redondeada. Se pronuncia o, igual al del castellano.
Ocurre en posición inicial, entre consonantes y posición final de la palabra.
5. U: Vocal posterior, velar, alta y redondeada. Se pronuncia u, como la castellana, con
cierta diferencia en el tono y ritmo. Se emplea en posición inicial de la sílaba, entre
consonantes y final de la palabra.

KUNKAWAKIKUNA
6. CH: Consonante oclusiva simple, africada, palatal, sorda. Se pronuncia cha en forma
suave. Ocurre con todas las vocales, en posición inicial de la sílaba, en posición
intervocálica; pero, nunca en posición final de la palabra. Se escribe con las 5 voca-
les que son A-E-I-O-U.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 7


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

7. CHH: Consonante oclusiva expirada, palatal, sorda. Se pronuncia chha con toda
suavidad, con menor impulso. Alfab. Tercera letra del alfabeto quechua (runasimi o
qheswa). Consonante sorda palatal, expirada. Se pronuncia chha y funciona con las
4 vocales que son A-I-O-U, ocurre en posición inicial e intermedia.
8. CH’: Consonante oclusiva glotalizada, palatal, sorda. Se pronuncia ch’a en forma constante
reforzada o restallante. Se escribe con las 5 vocales que son A-E-I-O-U, en posición inicial
de la sílaba.
9. H: Consonante fricativa, postvelar, continuativa, sorda y suave. Signo de aspiración.
Se pronuncia ha con un soplo de aire sobre las cuerdas vocales como la j en
castellana. Se escribe con las 5 vocales que son A-E-I-O-U al inicio de la palabra.
10. K: Consonante oclusiva simple, velar, sorda. Se pronuncia igual que en castellano.
Alfab. Consonante oclusiva simple, velar, sorda. En el runasimi o qheswa (quechua)
se pronuncia ka. Corresponde a la c castellana (como en la palabra casa). Se escribe
con las 3 vocales que son vocales A-I-U, en toda posición. Ocurre en posición inicial,
entre vocales.
11. KH: Consonante oclusiva aspirada, velar, sorda. Ocurre en posición inicial de la
sílaba. Posición intermedia. Se escribe con las 3 vocales que son A-I-U, y se
pronuncia kha.
12. K’: Consonante glotalizada, velar, sorda que se emplea con las 3 vocales y son A-
I-U. Ocurre en posición inicial de la silaba, es grafía estallante o de sonido reforzado
y se pronuncia k’a, ocurre en posición inicial de la sílaba.
13. L: Consonante lateral, alveolar y sonora. Se pronuncia la, parecida a la castellana
en la palabra lata. Ocurre en todas las posiciones se escribe con las 5 vocales que
son A-E-I-O-U, excepto al final de la palabra.
14. LL: Consonante oclusiva lateral, palatal, sonora. Se pronuncia lla y se emplea con
las 5 vocales y son A-E-I-O-U. Ocurre en todas las posiciones. En posición inicial,
delante de la vocal y al final de palabra.
15. M: Consonante nasal, bilabial sonora. Se pronuncia ma como en castellano,
ocluyendo los labios en forma completa, el paso del aire se realiza por las fosas

RONIA GAHUANA ORIHUELA 8


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

nasales como en el castellano. Se escribe con las 5 vocales que son A-E-I-O-U,
excepto al final de la palabra.
16. N: Consonante nasal, alveolar y sonora. Se pronuncia na, como en castellano en la
palabra mano. Se emplea con las 5 vocales y son A-E-I-O-U. Ocurre en posición
inicial, entre vocales y al final de la palabra.
17. Ñ: Consonante oclusiva nasal, palatal y sonora. Se pronuncia ña. Se emplea con
las 5 vocales y son A-E-I-O-U. Ocurre en todas las posiciones, excepto al final de la
palabra.
18. P: Consonante oclusiva simple, bilabial y sorda del alfabeto runasimi o qheswa
(quechua). Se pronuncia pa, igual a la p castellana. Se escribe con las 5 vocales que
son A-E-I-O-U.
19. PH: Consonante, bilabial sorda del alfabeto runasimi o qheswa (quechua). Ocurre
en posición inicial y al final de la primera silaba. Se pronuncia pha juntando los labios
y dejando salir el aire en forma aspirada, se escribe con las 5 vocales que son A-E-
I-O-U.
20. P’: Consonante oclusiva glotalizada o reforzada, bilabial, sorda. Se pronuncia p’a
juntando los dos labios totalmente y soltando el aire con violencia. Se escribe con
las 5 vocales que son A-E-I-O-U, y ocurre al inicio de la sílaba.
21. Q: Consonante simple, oclusiva, postvelar, momentánea y sonora del alfabeto ru-
nasimi o qheswa (quechua). Se pronuncia qa con la boca completamente abierta,
llevando el post de la lengua en contacto con el velo del paladar o la úvula. Ocurre
en todas las posiciones. Se emplea con las 3 vocales y son A-E-O.
22. QH: Consonante compuesta aspirada oclusiva, postvelar sorda del alfabeto
runasimi o qheswa (quechua). Se pronuncia qha, con mayor fricción de la glotis y las
cuerdas vocales y se emplea con las 3 vocales y son A-E-O, en posición inicial de
silaba.
23. Q’: Consonante oclusiva glotalizada, post velar, sorda. Se pronuncia q’a, con mayor
fuerza a la altura de la glotis. Se emplea con las 3 vocales y son A, E, O, y al principio
de la sílaba.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 9


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

24. R: Consonante vibrante, alveolar sonora del alfabeto runasimi o qheswa (quechua).
Se pronuncia ra, en forma muy suave como en castellana y se utiliza con las 5
vocales y son A-E-I-O-U.
25. S: Consonante fricativa, alveolar, sibilante y sorda. Se pronuncia sa, como en la
palabra castellana sabio. Ocurre con las 5 vocales y son A-E-I-O-U, en posición
inicial de la sílaba, entre vocal y consonante y al final de la palabra.
26. SH: Consonante fricativa, palatal, sibilante, sorda. Se pronuncia sha, con la parte
anterior de la lengua, colocada próxima, a la bóveda palatal. Ocurre en todas las
posiciones, excepto al final de la palabra. Frecuentemente el sufijo sh se encuentra
en el medio de la palabra o consonante. Se escribe con las 4 vocales y son A-E-I-U.
27. T: Consonante oclusiva simple, alveolar, sorda. Se pronuncia ta, como en el
castellano tapa. Ocurre en todas las posiciones, excepto al final de la palabra. Sufijo
que desempeña los papeles de artículo y preposición. Se escribe con las 5 vocales
y son A-E-I-O-U.
28. TH: Consonante oclusiva espirada, alveolar, sorda. Se pronuncia tha, en forma
suave. Ocurre en posición inicial de la sílaba, y entre vocales; nunca al final de la
palabra. Se escribe con las 5 vocales y son A-E-I-O-U.
29. T’: Consonante oclusiva glotalizada o reforzada, alveolar, sorda. Se pronuncia t'a,
al nivel de la glotis o úvula. Se escribe con las 5 vocales y son A-E-I-O-U, en posición
inicial de la palabra.
30. W: Semivocal, labial y sonora, se pronuncia wa en forma suave y larga. Ocurre en
todas las posiciones se escribe con las 3 vocales y son A-E-I, al inicio de sílaba,
como consonante corresponde a la vocal u, se utiliza para reemplazar a las
partículas hua, hue y hui, con que algunas palabras quechuas están incorrectamente
escritas.
31. Y: Semivocal palatal y sonora del alfabeto. Se pronuncia ya, y corresponde a la
vocal i latina. Ocurre en todas las posiciones. Se escribe con las 3 vocales y son A-
O-U.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 10


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

NAPAKUNA
El saludo o napa, (napaykuy – saludarse, napaykunakuy-saludarse recíprocamente) en el
incanato ha tenido una gran significación y de profundidad, pues expresaban fraternidad,
jerarquía, sabiduría, moralidad y mucho respeto, por ello antiguamente o en la actualidad
se sigue escuchando saludarse de esta manera: ALLIN P’UNCHAY, ALLIN SUKHA,
ALLIN TUTA.
ALLIN NAPAYKUKUNA

❖ Acércate : …………………………………………………..
❖ Alcánzale : …………………………………………………..
❖ Ámense : …………………………………………………..
❖ ¡Anda, vete ya! : …………………………………………………..
❖ Haz ingresar : …………………………………………………..
❖ Como se encuentran : …………………………………………………..
❖ Cuidadito que mientas : …………………………………………………..
❖ De nada : …………………………………………………..
❖ Discúlpeme : …………………………………………………..
❖ Es verdad : …………………………………………………..
❖ Esfuérzate : …………………………………………………..
❖ Eso no más : …………………………………………………..
❖ Estate tranquilo : …………………………………………………..
❖ Habla la verdad : …………………………………………………..
❖ Mucho me alegro : …………………………………………………..
❖ No llores : …………………………………………………..
❖ Que tal : …………………………………………………..
❖ Que te vaya bien : …………………………………………………..
❖ Siéntate por favor : …………………………………………………..
❖ Te estoy visitando : …………………………………………………..
❖ Ven no más : …………………………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 11


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

❖ Ven sin decir nada : …………………………………………………..


❖ Ya has llegado : …………………………………………………..

1. P’UNCHAYKUNAPA MIT’AKUYNIN
a. Dedicado a la diosa luna: ……………………………………………………….
b. Dedicado a los dioses (Apus) a los andes……………………………………..
c. Dedicado a venus………………………………………………………………..
d. Dedicado al dios rayo……………………………………………………………
e. Dedicado a las estrellas…………………………………………………………
f. Dedicado al arco iris emblema Inka……………………………………………
g. Dedicado al dios sol…………………………………………………………….

2. WATA KILLAKUNA
a. Tiempo de creación, culto a los hamawt’as…………………………………..
b. Tiempo de gran maduración…………………………………………………..
c. Tiempo coloración de la naturaleza………………………………………….
d. Fin de la maduración y fiesta al inicio de la cosecha………………………
e. Fiesta de la cosecha (selección entroje) …………………………………….
f. Fin e inicio del año solar, fiesta del sol……………………………….………
g. Purificación de la tierra…………………………………………………..……..
h. Purificación humana, pago a la Pachamama……………………….……….
i. Pascua de agua…………………………………………………..……………..
j. Culto a la luna y fiesta de la Reyna madre tierra…………………………….
k. Culto a los muertos, mediante las momias………………….………………..
l. Fiesta del inca, elevación al más alto nivel de vida…………………………..

3. PACHAWATAQ MIT’ANKUNA
En el mundo andino, solo existen dos estaciones bastante diferenciadas durante el
año, en la cultura andina (quechua): estación seca y estación lluviosa.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 12


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

a. Ch’aki-y mit’a - Estación seca: que significa periodo seco, se da


aproximadamente desde el mes de abril hasta el mes de octubre, caracterizada
por presentar ausencia de lluvias, por esta razón la vegetación no se desarrolla,
los campos de cultivo permanecen secos y se realizan actividades como la
cosecha en mayo, preparación de tierras en agosto y en septiembre la siembra
de semillas, obviamente estas pueden variar dependiendo de la región
específicamente.

b. Paray mit’a - Temporada o estación lluviosa: significa periodo de


maduración; aproximadamente va desde noviembre hasta marzo, en este
periodo se presentan lluvias que van de ligeras a fuertes, la vegetación se
desarrolla, éste es el tiempo de cuidado y mantenimiento de los cultivos hasta su
respectiva maduración, puede variar de región en región.
• Wata: Año
• Wataq: Del año
• Pacha, mit’a: Periodo, tiempo
• Mit’a: Estación, periodo, temporada
• Mit’ankuna: Sus estaciones, sus periodos, sus temporadas
• Pawqar: Florecer
• Ruphay: Calor
• Poqoy: Madurar
• Qasay: Helar, helada
• Chiri, chiraw: Frio

c. Estación de floración. Primavera……………………………………………….……


d. Periodo de gran maduración. Verano……………………………………….……….
e. Estación donde las plantas pierden follaje. Otoño…………………………………..
f. La naturaleza descansa, recupera energía. Invierno………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 13


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

4. KILLAPA MIT’ANKUNA
• Luna nueva…………………………………
• Cuarto creciente…………………….…….
• Luna llena………………………………….
• Cuarto menguante………………………..

5. TEQSI PACHA T’AQARIY


• Este = …………………………….

• Norte = …………………………….

• Sur = …………………………….

• O este = …………………………….

SEQ’E YAPAKUNA
A. SEQ’EKUNA:
1. SEQ’E: Y - (MI): En adelante se usará el sufijo “Y”, con las palabras que terminan con
las 5 vocales a-e-i-o-u.









RONIA GAHUANA ORIHUELA 14


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

2. SEQ’E: MANTA - (DE, DESDE): Este sufijo tiene varios usos, por ahora nos interesa
como ablativo que se expresa procedencia.









3. SEQ’E: TA - (HACIA): Se usa como partícula declinante del acusativo con los
sustantivos, con la función de artículos, el, la. También se agrega a los sustantivos
personales con el significado de “A”.









4. SEQ’E: KAMA – (HASTA): Partícula ablativo que se expresa límite de tiempo, de lugar
y de acrecentamiento. En esta unidad se refiere a tiempo o lugar.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 15


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)










5. SEQ’E: RI – (Y): Reañade al final de las palabras que toman la forma interrogativa.
Equivale a la conjugación copulativa “Y”.









6. SEQ’E: N – (SU): Partícula posesiva que añade a un sustantivo o a un participio. En


estas unidades usa solo con sustantivos.


RONIA GAHUANA ORIHUELA 16


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)







7. SEQ’E: Q – (DE, DEL): Equivale a la posesión ¨de¨ o contracción ¨del¨ que se añade a
los sustantivos comunes o personales terminados en vocal ¨q¨, mientras que si termina
en consonante se añade “pa”.









8. SEQ’E: MI – (ES, ESTA): Esta partícula se añade al final de las palabras que terminan
en consonantes.




RONIA GAHUANA ORIHUELA 17


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)





9. SEQ’E: PI – (EN): Partícula del ablativo que indica lugar o localización temporal o
espacial. También añadida a los adjetivos demostrativos, forma adverbios de lugar en
sustantivos propios, comunes.









10. SEQ’E: WAN – (CON, ME): Partícula del ablativo que equivale a la preposición ¨con¨
de compañía. De igual manera, si este sufijo se añade a la raíz de un verbo transitivo,
equivale al pronombre personal átomo.





RONIA GAHUANA ORIHUELA 18


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)




11. SEQ’E: KUNA – (S): Es un sufijo pluralizador.











12. SEQ’E: YOQ – (TENER, TIENE): Sufijo que indica posesión tendencia de algo (objeto,
cualidad, profesión), unidos o más palabras del mismo nivel también se utiliza en los
números como en el verbo tener








RONIA GAHUANA ORIHUELA 19


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

13. SEQ’E: QA - (EL QUE, LO QUE ES): Sin que le anteceda otros sufijos, significa ¨lo
que¨ o ¨el que es”.









14. SEQ’E: PAS – (TAMBIÉN): Tiene diferentes significados. En esta unidad solo
aplicaremos como ¨también¨.









RONIA GAHUANA ORIHUELA 20


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

15. SEQ’E: PAQ - (PARA): Es un sufijo benefactivo, añadido al sustantivo, verbo u otros
sufijos significa ¨para¨.









16. SEQ’E: RAQ – (TODAVÍA, AÚN, AÚN MÁS): Este sufijo se añade a las diferentes
partes de la oración con el significado mencionado.









17. SEQ’E: RAYKU – (POR, A CAUSA): Es un sufijo causal, se traduce como ¨por, a
causa¨.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 21


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)









18. SEQ’E: PA – (DE, DEL, DE LA): Es un sufijo genitivo, se traduce como “de, del, de la”.









19. SEQ’E: CHA – (CITA, CITO, ITA, ITO): Es un sufijo afectivo (diminutivo), se traduce
como “cita, cito, ita, ito”.




RONIA GAHUANA ORIHUELA 22


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)





20. SEQ’E: CHI – (HACER): Morfema auxiliar causativo, indica que el sujeto motiva a
hacer lo que el verbo principal indica.









21. SEQ’E: CHU – (ES O NO ES) – (¿?): Es un sufijo interrogativo, se traduce como “es o
no es”.







RONIA GAHUANA ORIHUELA 23


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)


22. SEQ’E: MAN – (HACIA LA): Es un sufijo ilativo, se traduce como “hacia la”.









23. SEQ’E: HINA – (COMO, COMO LA, COMO EL): Es un sufijo comparativo, se
traduce como “como, como la, como él”.









RONIA GAHUANA ORIHUELA 24


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

24. SEQ’E: PU – (SE LO): Pospuesto a la raíz de verbos activos indica que la acción se
realiza en beneficio de otra persona, en tiempo pasado regresa al lugar de origen Se
traduce a = se lo.









25. SEQ’E: LLA – (NOMAS): Sufijo limitativo, propuesta a la raíz del verbo significa que la
acción se realiza en forma frecuente y continua. Adverbio de tiempo se utiliza para
indicar el momento o instante del acto, pronombres se utiliza para individualizar o
agrupar lo manifestado para limitar hasta donde se ha de realizar una acción, equivale
a: “nomas, continuamente, solamente, usualmente, frecuentemente, siempre de
costumbre”.








RONIA GAHUANA ORIHUELA 25


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

26. SEQ’E: LLAÑA: Superlativos absolutos, se forma de la combinación:


LLA+ÑA=LLAÑA.









27. SEQ’E: MU: Para indicar que el acto se realizó en otro lugar,









RONIA GAHUANA ORIHUELA 26


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

28. SEQ’E: KU: Morfema “ku” siendo sufijo reflexivo expresa cortesía o interés y la acción
recae en la misma persona. Ku es morfema del verbo cuasi reflejo que se forma
posponiendo y queda en la persona en enunciada.









29. SEQ’E: NAKU: Es un sufijo compuesto por las partículas “NA+KU+Y”, que tiene por
oficio formar los verbos recíprocos, que significa acción mutua.









30. SEQ’E: NA - (VERBO - SUSTANTIVO): Es un sufijo que convierte los verbos en


sustantivo.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 27


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

Simichaq Suti
✓ ✓
✓ ✓
✓ ✓
✓ ✓
✓ ✓
✓ ✓
✓ ✓
✓ ✓
✓ ✓
✓ ✓

SUTIKUNA
Es aquella palabra que tiene como base una raíz nombre o una raíz que no es nombre
nominalizada, a la que se puede añadir opcionalmente sufijos nominales derivativos,
flexivos o discursivos. Palabras que designan personas, objetos, animales, etc.:
• Escoba : ……………………………………..

• Cuye : ……………………………………..
• Vaso ceremonial inca, vaso de oro o plata : ……………………………………..

• Venado : ……………………………………..

• Gallina : ……………………………………..

• Cuchillo : ……………………………………..
• Cuchillo de oro de forma artística utilizado en actos : ……………………………………..
ceremoniales en época de celebraciones
• Zorro : ……………………………………..

• Gato : ……………………………………..

• Jarra : ……………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 28


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Vasija de baño cocido que tiene forma de una jarra, : ……………………………………..


(cerámica) cuya parte ventral es prominente y con
asa o gollete para transportarlo
• Plato o pocillo de barro cocido de forma cóncava : ……………………………………..
cuyo tamaño es variable de acuerdo al potaje
• Plato grande de madera : ……………………………………..

• Fogón : ……………………………………..

• Candela, fuego : ……………………………………..

• Perro : ……………………………………..

• Ají : ……………………………………..

• Sal : ……………………………………..

• Cuero, piel, pellejo : ……………………………………..

• Desnudo, pelado, despoblado, sin nada : ……………………………………..

• Agua : ……………………………………..

• Carne : ……………………………………..

• Huevo : ……………………………………..

• Maíz : ……………………………………..

• Sopa densa de harina de maíz, chuño, moraya : ……………………………………..

• Mazamorra o crema de maíz, yuca (rumu), camote : ……………………………………..


(apichu), calabaza (lakawiti), cañihua (qañiwa), etc.
Endulzada con fruto de molle o miel
• Cabeza : ……………………………………..

• Cara : ……………………………………..

• Hombro : ……………………………………..

• Cuello : ……………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 29


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Espalda : ……………………………………..

• Trasero, poto : ……………………………………..

• Pie : ……………………………………..

• Cabello : ……………………………………..

• Quijada, mentón : ……………………………………..

• Lágrima : ……………………………………..

• Seno : ……………………………………..

• Corazón : ……………………………………..

• Codo : ……………………………………..

• Familia, comunidad : ……………………………………..

• Cintura : ……………………………………..

• Padre : ……………………………………..

• Esposo : ……………………………………..

• Mujer : ……………………………………..

• Hijo varón, respecto a su padre : ……………………………………..

• Hermana de la mujer : ……………………………………..

• Hermano de la mujer : ……………………………………..

• Hermano del varón : ……………………………………..

• Hermana del varón : ……………………………………..

• Niñ@ menor de tres años : ……………………………………..

• Garrotazo, mazazo, porrazo, palazo : ……………………………………..

• Aporrear, garrotear o apalear algo con mazo o palo : ……………………………………..

• Moza, muchacha, núbil : ……………………………………..

• Joven varón : ……………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 30


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Hombre, persona : ……………………………………..

• Viejo : ……………………………………..

• Vieja : ……………………………………..

• Río : ……………………………………..

• Lluvia : ……………………………………..

• Perros : ……………………………………..

• Hacia la vaca : ……………………………………..

• Conocer : ……………………………………..

• Entrevista : ……………………………………..

• Noticia : ……………………………………..

• En las jarras : ……………………………………..

• Del pueblo : ……………………………………..

• En el plato o pocillo : ……………………………………..

• Con palo : ……………………………………..

• Inteligente, que tiene cabeza, posee cabeza : ……………………………………..

• Casa : ……………………………………..

• Feo : ……………………………………..

• Puerta : ……………………………………..

• Bonito, bello, agradable, simpático, exquisito : ……………………………………..

• Golosina, manjar agradable al paladar, rico, delicioso : ……………………………………..

• Dime, acopiarse o recoger la palabra : ……………………………………..

• Camino : ……………………………………..

• Ladera, pendiente del terreno, flanco de los cerros : ……………………………………..


donde se siembran leguminosas y cereales

RONIA GAHUANA ORIHUELA 31


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Roquería, peñón, peñasco : ……………………………………..

• Cerro, monte, montaña : ……………………………………..

• Ser, existir, tener, haber : ……………………………………..

• Servidor (a) : ……………………………………..

• Hormiga : ……………………………………..

• Uña : ……………………………………..

• Paloma : ……………………………………..

• Aplastar : ……………………………………..

• Piojo : ……………………………………..

• Ojo : ……………………………………..

• Arma de guerra y caza inkaica, boleadora : ……………………………………..

• Muñeco, muñeco en forma de mercachife : ……………………………………..

• Brujo, hechicero : ……………………………………..

• Laberinto, escondijo : ……………………………………..

• Desbastar, gastar, cepillar para dar forma deseado : ……………………………………..


al madero
• Cusco : ……………………………………..

• Enfermizo, decaído, mustio, achacoso, gacho, débil : ……………………………………..

• Mentira, falsedad, engaño, falacia, patraña, falsa, : ……………………………………..


afirmación, mentiroso
• Verruga : ……………………………………..

• Llama : ……………………………………..

• Tambor : ……………………………………..

• Tamborcillo : ……………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 32


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Pena : ……………………………………..

• Sobón : ……………………………………..

• Noche, tiempo en que está ausente el sol : ……………………………………..

• Asiento, banca, poyo, patilla, silleta : ……………………………………..

• Sangre : ……………………………………..

• Hembra preñada : ……………………………………..

• Mujer embarazada : ……………………………………..

• Grasa, gordo, sebo, manteca : ……………………………………..

• Aporcar : ……………………………………..

• Tubérculo precoz en el crecimiento y producción, : ……………………………………..


como la papa o patata
• Papa : ……………………………………..

• Diente : ……………………………………..

• Bizco, turnio, bisojo : ……………………………………..

• Ciego : ……………………………………..

• Tordo : ……………………………………..

• Niño : ……………………………………..

• Alimento : ……………………………………..

• Vaca : ……………………………………..

• Coca : ……………………………………..

• Mano : ……………………………………..

• Surco, camellón preparado para la siembra de papa : ……………………………………..


o cereales
• Blanco : ……………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 33


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Negro : ……………………………………..

• Chacra : ……………………………………..

• Recordar : ……………………………………..

• Rajado : ……………………………………..

• Oca : ……………………………………..

• Perdiz : ……………………………………..

• Picaflor : ……………………………………..

• Olla : ……………………………………..

• Joven mujer, señorita : ……………………………………..

• Lana, lanosidad. Fibra de algunos animales : ……………………………………..

• Maíz : ……………………………………..

• Nariz : ……………………………………..

• Dolor : ……………………………………..

• Maíz Tostado, todo grano tostado, sea de cereales o : ……………………………………..


de leguminosas
• Grande, extenso, inmenso : ……………………………………..

• Pequeño : ……………………………………..

• Así, de este modo, de esta manera, como : ……………………………………..

• Pecado, culpa, delito, transgresión de la ley : ……………………………………..

• Hoja : ……………………………………..

• No, adverbio negativo que antepuesto a otra palabra : ……………………………………..


significa la negación de la misma
• No, prohibición : ……………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 34


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Fruta, fruto maduro. El ovario desarrollado, con sus : ……………………………………..


óvulos transformados en semillas para constituir el
fruto
• Atorarse, atragantarse : ……………………………………..

• Abrir, destapar : ……………………………………..

• Cerrar, clausurar, tapar, obstruir un paso o abertura : ……………………………………..

• Contestar, responder, devolver, reintegrar, restituir : ……………………………………..

• Cuarto, pequeño ambiente o habitación dentro de : ……………………………………..


otra, que sirva como recámara
• Alcoholizada, alcoholizados, envenenado por el : ……………………………………..
alcohol
• Ebrio, embriagado, borracho, bebido : ……………………………………..

• Arete, pendiente o zarcillo : ……………………………………..

• Collar, collarín, colgandejo de oro y piedras : ……………………………………..


preciosas, como la turquesa y otros, usado por la
nobleza inca
• Triunfo, victoria, vencimiento, adelantamiento : ……………………………………..

• Cascamiento, arañamiento con los dedos o algún : ……………………………………..


instrumento

El sustantivo en quechua tiene accidentes gramaticales de género, número y caso, con sus
procedimientos propios. La forma de género o sexo, se distingue anteponiendo el adjetivo
género al nombre:

✓ Para seres humanos: Qhari = Varón Warmi = Mujer


✓ Para animales: Orqo = Animal macho China = Animal hembra

RONIA GAHUANA ORIHUELA 35


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

Existen también formas independientes de expresar el género en los animales.

• Taruka = Venado hembra • Luych’u = Venado macho

La forma de número, existe una sola marca para expresar la flexión de número en los
nombres quechuas. Dicha marca es – kuna y significa “plural”; ello implica, entonces, que
hay ausencia de marca para señalar singular.

• Wasi = Casa • Wasikuna =Casas

• Rumi = Piedra • Rumikuna = Piedras

• Atoq = Zorro • Atoqkuna = Zorros

• Sipas = Señorita, joven mujer • Sipaskuna = Señoritas, jóvenes mujeres

SUTIQ PHASMIKUYNIN
El sustantivo en su clasificación es genérico casi en todas las lenguas del mundo, se
clasifican.
1. IMANINANMANTA PACHA - SEMÁTICAMENTE:
a. Suti chaninchaq (Sustantivo propio): Son los que nombramos específicamente
a seres determinados, ortográficamente se escribe la letra inicial con mayúscula,
señala personas, cosas en forma individual sin aludir de sus cualidades.
b. Mana chaninwan sutichaninchaq (Sustantivo común): Son las que se
nombran genéricamente a cualquier ser, de una misma especie según sexo,
edad, cosas, fenómenos naturales y artificiales, ellos constituyen el léxico más
extensivo de la lengua quechua. Ortográficamente se escribe la letra inicial con
minúscula.
c. Uyariy, hap’iy, rikuy suti (Sustantivo concreto): Nombra a seres que existen
en la realidad y que podemos representarlos.
d. Yuyayllapi hap’ikoq, mana hap’iy atina suti (Sustantivo abstracto):
Representan a seres que no existen en sí mismo, sino en las cosas, viene de la
idea para calificar su carácter.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 36


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

e. Askha askhamanta sutichaq (Sustantivo colectivo): Nombra cosas, objetos,


seres e individuos reunidos, que forma un conjunto.

2. SEQ’ECHAKUSQANMAN HINA - MORFOLÓGICAMENTE:


Hoq seq’ekunawan chupanchakuspa, hoq rimaykunaman t’ikrakun.

a. Saphi sutikuna (Sustantivos simples): Cuando hablamos de sustantivo simple,


nos referimos simplemente al objeto ser en su raíz del morfema.

b. Hoq sutikuna sutichaq (Sustantivo compuesto): Está formado por una, dos o
más sustantivos simples, solo que se pronuncian, en una palabra.

c. Hoq rimaykunamanta, hamoq sutikuna (Sustantivos derivados de otras,


categorías gramaticales):

✓ Sutimanta hamoq (Sustantivo nominal):


• Awqanakoq : Beligerante, guerrero, luchador
• Takipakoq : Cantor en compañía de alguien
• Atipakoq : Testarudo, obstinado
• Isabel Luiswan takipayukushan : Isabel está cantando en compañía de Luis

✓ Sutimanta hamoq (Sustantivo nominal):


• Awqanakoq : Beligerante, guerrero, luchador
• Takipakoq : Cantor en compañía de alguien
• Atipakoq : Testarudo, obstinado
• Isabel Luiswan takipayukushan : Isabel está cantando en compañía de Luis

✓ Suti chaninchaqmanta hamoq (Sustantivo derivado de un adjetivo):


• Ñawsapaq : Para el ciego

RONIA GAHUANA ORIHUELA 37


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Yanapaq : Para el negro


• Pukapaq : Para el rojo
• Chawpipaq : Para el medio
• Yanakaq thantata apamuy : Trae el trapo negro

✓ Simichaqmanta hamoq (Sustantivo derivado de un verbo):


• Takiq : Cantante
• Puriq : Camínate
• Llank’aq : Trabajador
• Tiyapakoq : El que vive en casa de alguien

d. Sustantivos Derivados:
• De un sustantivo: Sara panpapaq = Para el campo de maíz
• De un adjetivo : Pukapaq = Para el rojo
• De un verbo : Takiq = Cantor

e. Sustantivos Aumentativos:
• Wanlla = El mejor producto
• Wanllasara = El mejor producto del maíz
• Wanlla = El mejor producto
• Wanllapanpa = El mejor producto de la papa

f. Sustantivos Diminutivos, se forma con el morfema – cha


• Qharicha • Sumaqcha
• Warmicha • Sachacha

g. Sustantivos Despectivo:
• Chachu = Moroso
• Sapsa = Andrajoso

RONIA GAHUANA ORIHUELA 38


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

h. Sustantivos Gentilicios:
• Qeswaruna = Hombre de la quebrada, hombre quechua hablante.
• Punaruna = Hombre de la puna.

VOCABULARIO SUSTANTIVO COMPUESTOS


1. ISKAY KINSA RIMAY SUTIKUNA:
En quechua las palabras son graves, pues cada palabra tiene énfasis de pronunciación en
la penúltima sílaba, y esto es regla general en el idioma quechua.
Esto lo comprobamos en la pronunciación fonética del quechua hablante.

QHAWARICHIYKUNA.
• Rumi + maki = rumi maki.
• Arwi + arwi = arwi arwi.
• Chiri + sonqo = chiri sonqo.
• Yachay + wasi. = yachay wasi.
• Onqona + wasi = onqona wasi
• Qorpachana + wasi = qorpachana wasi

Mosoq simikuna
• Wasiyoq………………………………………………………………………
• Wasiyoqmi……………………………………………………………………
• Wasiyoqpuni…………………………………………………………………
• Wayqellay……………………………………………………………………
• Taytallay……………………………………………………………………..
• Mamallay…………………………………………………………………….
• Alalaw!..................................................................................................
• Achaláw! …………………………………………………………………….
• Añakallaw! …………………………………………………………………..
• Akakallaw! …………………………………………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 39


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Yaqapaschá………………………………………………………………..
• Erqeychá…………………………………………………………………….
• Hinatayá……………………………………………………………………..

SIMICHAQPA K’ASKAPAN
El adverbio modifica, precisa o amplía el significado de un verbo, o de un adjetivo. Existen
adverbios de tiempo, lugar, cantidad, modo, afirmación, negación, duda, etc.

a. K’ITIMANTA SIMICHAQPA K’ASKAQNIN


Adverbios de lugar podemos mencionar:
Pachamanta k’itimanta

Qhawarichiykuna:
➢ Karupi : …………………………………………………………………..
➢ Chinpapi : …………………………………………………………………..
➢ Patapi : …………………………………………………………………..
➢ Hawapi : …………………………………………………………………..
➢ Ñawpaqpi …… : …………………………………………………………………..
➢ Kaychallapi …… : …………………………………………………………………..
➢ Wichaypi ……… : …………………………………………………………………..
➢ Uraypi ……… : …………………………………………………………………..
➢ Kinray …… : …………………………………………………………………..
➢ K’uchupi…… : …………………………………………………………………..
➢ Pañapi …. : …………………………………………………………………..
➢ Lloq’epi …. : …………………………………………………………………..
➢ Huk’ipi …. : …………………………………………………………………..
➢ Ukhupi : …………………………………………………………………..
➢ Chawpipi : …………………………………………………………………..
➢ Muyuriqllapi : …………………………………………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 40


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

➢ Kaypi : …………………………………………………………………..
➢ Chaypi : …………………………………………………………………..
➢ Haqaypi : …………………………………………………………………..

HUNT’A RIMAYKUNA
a. Ñañayqa chinpapin tiyan
……………………………………………………………………..…
b. wayqeykiqa ñawpaqpin tiyashan
……………………………………………………………………..…
c. Hoq wasiyqa wichaypi qhepan
……………………………………………………………………..…
d. Hoq yana michi wasi patapi purisharan
……………………………………………………………………..…
e. Asnuykiqa haqay kinrayman risharan
……………………………………………………………………..…
PACHAMANTA SIMICHAQPA K’ASKAQNIN
Indica el momento en que ocurre la acción
Podemos mencionar los siguientes:

➢ Mit’a :……………………………………………………….
➢ Paqarin :……………………………………………………….
➢ Minchha :……………………………………………………….
➢ Qayna :……………………………………………………….
➢ Qayna p’unchay :……………………………………………………….
➢ Qayninpa :……………………………………………………….
➢ Qayninpa p’unchay :……………………………………………………….
➢ Chayraqmi :……………………………………………………….
➢ Chaymanta :……………………………………………………….
➢ Chaymantaña :……………………………………………………….
➢ Kunan :……………………………………………………….
➢ Kunallan :……………………………………………………….
➢ Kunachallan :……………………………………………………….

RONIA GAHUANA ORIHUELA 41


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

➢ Mana hayk’aqpas :……………………………………………………….


➢ Q’aya wata :……………………………………………………….
➢ Wiñaypaq :……………………………………………………….
➢ Ñawpaqtaqa :……………………………………………………….
➢ Ñawpaqqa :……………………………………………………….
➢ Watan watan :……………………………………………………….
➢ Mayllanpi :……………………………………………………….
➢ Tutallamanta :……………………………………………………….
➢ Ch’isi :……………………………………………………….
➢ Ch’isiyaq :……………………………………………………….
➢ Sukha :……………………………………………………….

HUNT’A RIMAYKUNA
a. María qosanwan wiñaypaq Limaman ch’usanqaku
…………………………………………………………………………………
b. Noqa ch’isiyaq mamayta yanapasaq
…………………………………………………………………………………
c. Turaykiwanqa mayllanpi tupani
…………………………………………………………………………………
d. Ñawpaqqa munay qhaswakunata tusuranku
…………………………………………………………………………………
e. Wayk’usaqraq chaymantaña pukllaq risaq
…………………………………………………………………………………
f. Minchhata mamaypa raymin kashan
…………………………………………………………………………………

1. SUFIJOS NAKU - SEQ’E “NAKU”


NAKU: es un sufijo compuesto por las partículas “NA + KU”, que tiene por oficio
formar los verbos recíprocos, que significa acción mutua.
Qhawarichiykuna:
• Much’anakuy ……………………………………………………..
• Llaminakuy …………………………………………………..…..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 42


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Takanakuy …………………………………………………..…..
• K’aminakuy …………………………………………….………..
• Munanakuy ………………………………………………….…..
• Phiñanakuy ………………………………………………….…..
• Qhawanakuy ……………………………………………………..
• Waqyanakuy ……………………………………………………..
• Yachachinakuy …………………………………………………..

Ñawicha: estos verbos las puedes conjugar.


Llank’ay:
Kay hunt’arimaykunata hunt’apay chaninkaqwan.
1. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
2. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
3. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
4. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
5. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
6. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
7. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
8. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
9. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
10. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 43


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

2. SUFIJO CHA EN SUS DIFERENTES FORMAS


a. CHA: Yapapakoq seq’emanta.
Kay seq’ewanqa munaychatan rimakun huch’uychaman tukichiq hina.
Ichaqa tukuy llanp’u sonqowan rimanapaqmi, khuyanakuspa,
munanakuspa, wayllunakuspa

b. SEQ’E: CHA: Es un sufijo afectivo (diminutivo), se traduce como “cita,


cito, ita, ito”.
1. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
2. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
3. …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
4. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
5. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
6. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
7. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
8. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
9. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
10. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
11. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
12. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 44


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

c. CHÁ yapapakuq seq’emanta:


Chá seq’ewanqa iskaychaspa rimanapaqmi yapakun, hinaspapas
rimaqpa mana yachasqanta unanchan
Este morfema enfatiza la duda, y expresa una acción que no le consta al
sujeto.
Qhawarichiykuna.
Juanchaqa llank’asanchá juanito posiblemente esté trabajando.
Pin chay pichá. ¿Quién es ese? ¡Quien será!
1. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
2. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
3. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
4. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
5. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
6. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
7. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
8. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
9. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
10. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
11. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
12. ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 45


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

3. ADJETIVOS AUMENTATIVOS
Estos adjetivos aumentativos se realizan posponiendo a un sustantivo o
a un verbo este morfema sapa. Estamos indicando un mayor incremento
en el tamaño o volumen de la cosa tratada de persona, animal o cosa.
Qhawarichiykuna
✓ Umasapa : ……………………………………………………
✓ Makisapa :………………………………………..……………
✓ Ñawisapa :…………………………………………..…………
✓ Wiksasapa :……………………………………………………
✓ Chukchasapa :…………………………………………………
✓ Huchasapa :……………………………………………………
✓ Aqosapa :………………………………………………… …..
✓ Kirusapa :………………………………………………………
✓ Qolqesapa :…………………………………………………
✓ Wasisapa :…………………………………………………
✓ chakisapa :…………………………………………………
✓ Sillusapa :……………………………………………..……
✓ Simisapa :………………………………………………..…

4. VERBO - SIMICHAQ
También se le agrega el sapa.
a. Yuyaysapa:…………………………………………………..
b. Mikhuysapa:…………………………………………………..
c. Pukllaysapa:…………………………………………………..
d. Yachaysapa:…………………………………………………..
A. Sapa:
Se antepone al adverbio o sustantivo:
• Sapa watan = Cada año
• Sapa p’unchay = ………………………………………..
• Sapan qhari = …………………………………………
• Sapa kutin = ……………………………………………
• Sapan wiksa = ………………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 46


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

B. Hunt’a rimaykuna:
• Taytayqa,qolqesapan ichaqa manan imatapas rantipusunkimanchu.
Mi padre es adinerado, pero no te puede compra nada.
• Wawayqa sapan wiksan manan pimanpas haywarinchu
…………………………………………………………………………….
• Haqay sipasqa sumaqta sapa watan takin
…………………………………………………………………………….
• kay ñawisapa qhari millayta riman
…………………………………………………………………………….
• Marochaqa wawasapallañan manan mikhunapas aypanchu
…………………………………………………………………………….
• Kuraqniyqa qolqesapan ichaqa nishu mich’an
…………………………………………………………………………….
• Kay weraqochaqa makisapan, ama wasiman hamunqachu
…………………………………………………………………………….
• Miguelchaqa yachay wasipi yupaysapan
…………………………………………………………………………….
• Mariocha taytanta simisapa kaspa waqachin
…………………………………………………………………………….
• Siwarchaqa sapan qharin mana pipas watukunkuchu
…………………………………………………………………………….
• Sapa watanmi llaqtayta qhawaq rirani
…………………………………………………………………………….
• Kay ñawisapa sipasqa Ima sumaqtan takin
…………………………………………………………………………….
• Manuelcha sapan ususinta Limaman apapun
…………………………………………………………………………….
• Teodorachaqa sapan ususinta nishuta maqan
…………………………………………………………………………….
• Khunpaypa wasinta sapa kutin rini
…………………………………………………………………………….

RONIA GAHUANA ORIHUELA 47


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Tomaschaq qhatuna wasinta sapa p’unchay risaq


…………………………………………………………………………….
• Sapa watan qhapaq raymi killapi tusuni
…………………………………………………………………………….

5. SUFIJO - “LLA” – SUFIJO CONECTOR = HAP’INACHIQKUNA RIMAY


HUNT’ARIMACHIQ

LIMITATIVO – “LLA” = SOLO, SOLAMENTE, QUE, AUNQUE, NOMÁS.


Sufijo que enfatiza en su expresión diferentes matices de la exclusividad
o límite de algo.
a. DENTRO DE LAS REICES NOMINALES: EXPRESAN
GENERALMENTE AFECTO O EXCLUSIÓN:
QHAWARICHIYKUNA
1. Qanlla suchita apay = …………………………………………………
2.- Paylla hamuchun = …………………………………………………
3.- Amallapas takiychu = …………………………………………………
4.- Paykunalla mikhunku = …………………………………………………

b. LAS RAICES VERBALES SEÑALA LIMITACIÓN.EJEMPL0S =


QHAWARICHIYKUNA
1.-Takiylla takin = …………………………………………………
2.- Chaykamalla puriy = …………………………………………………
3.- Waqaylla waqan = …………………………………………………

c. DE COMPAÑÍA - LLANTIN= CON: SUFIJO QUE EXPRESA UNA


COMPAÑÍA
QHAWARICHIYKUNA
1. Michillantin purín = …………………………………………………
2. Mana q’epillantin hamusqa = …………………………………………………
3. Mana qoyallantin hamusqa = …………………………………………………

RONIA GAHUANA ORIHUELA 48


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

SIN COMPAÑÍA - LLAÑA = solo, solamente.


Qhawarichiykuna.
1. Juanchallaña richun = …………………………………………………
2. Alqollaña kanikushan = …………………………………………………
3. Mariallaña yachamuchun = …………………………………………………

6. WAQ = Aparte, distante.


7. HOQ (artículo indeterminado) = (otro, un, uno).
Esta dentro de los adjetivos determinativos. (kamachiq suti chaninchaq).

8. SUBCLASIFICACIÓN - ADJETIVOS INDEFINIDOS = (Mana tukuyta suti


chaninchaq)
Califican Indefinidamente la calidad o cantidad del sustantivo.

Qhawarichiykuna.
1. Waq llaqtakunapi purimushani = ………………………………………….………
2. Kay wakakuna waqpi kashanku = …………………………………………………
3. Hoq runakuna chayamusaku = ……………………………………………….……
4. Hoq khuchi wañurusqa = ………………………………………………..……...…
5. Hoq p’unchay willawanki = …………………………………………………………

Uso del WAQ y HOQ en las expresiones.


• WAQ: Como adverbio. Allá, más allá, en otro lugar.
• Wakpi tiyani, vivo allá, vivo más allá, vivo en otro lugar.
• Wakpi llank’ani, trabajo allá, Trabajo en otro lugar, trabajo más allá.

WAK (sustantivo, verbo) yupa.


Yupa (conteo, numeración, contabilidad).
• Chuka kinsayuq watayoqmi kani.
• Qanri panachay hayk’a watayoqmi kanki.
• Noqaqqa iskaychunka isqonniyoq watayoqmi kani.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 49


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

Adjetivo, (abundante, mucho, cuantioso, ingente, sinónimo wak.


• Wak chakraypin yana añuta llank’amuni.
…………………………………………………………………………….
• Chay raykun rantiwaqniymi hoq runa hamun.
…………………………………………………………………………….
• Imapaqtaq munaran yana añutari?
…………………………………………………………………………….
• Noqayku qhatuyku kinsa poqcha añuta qaynunchay.
…………………………………………………………………………….

9. CONJUNCIONES COMO SUFIJOS (WAN, TAQ, CHU)


RIMAYKUNA HUÑUQ = CONJUNCIONES
La conjunción es la que enlaza dos o más palabras, dos o más proposiciones u
oraciones del mismo nivel sintáctico.
El idioma quechua cuenta con dos grandes grupos de conjunciones.

SEQ’ECHAKUSPA HUÑOQKUNA
Existe conjunciones, que se forman posponiendo uno o más morfemas al
sustantivo, pronombre, o a otra categoría gramatical, a estas se les denomina
“morfemas morfo coordinates” y estos son:

✓ WAN = con (compañía), es una conjunción copulativa que por sí sola no


tiene significado.

QHAWARICHIYKUNA:
• Juanacha turanwan phiñachikun
…………………………………………………………………
• Ñañay alqowan phawan.
…………………………………………………………………
• Qatayniy warmi ususinwan wank’un.
…………………………………………………………………

RONIA GAHUANA ORIHUELA 50


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Erqe sinkuwan pukllan.


…………………………………………………………………
• Sispa ñañayki k’allanwan takiranku
…………………………………………………………………

LLANK’ANAPAQ
HUNT’AY ALLIN KAQ RIMAYWAN: MICHICHANWAN, SULLK’ANWAN,
QOSANWAN, ALQOWAN, WAYQENWAN.
• Juancha maqanakun.
• Michi pukllanku.
• Ususiy p’itan.
• Taytayki llank’aran.
• Aqeyki asikun.

➢ TAQ = Y (contrastivo), es una conjunción copulativa, por sí sola no tiene


significado necesita un sustantivo.

QHAWARICHIYKUNA:
• Natividad pukllanqa, Juantaq llank’anqa
………………………………………………………………………………………..
• Regina takinqa, qantaq tusunki.
………………………………………………………………………………………..
• Mamay wayk’unqa, ipaytaq p’ukuta mayllinqa.
………………………………………………………………………………………..
• Ñañay waqanqa, turaytaq asinqa.
………………………………………………………………………………………..
• Ususiyki ñawinchanqa, qantaq qhelqanki.
………………………………………………………………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 51


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

LLANK’ANAPAQ:
QHELQAY RUNA SIMIPI KAY HUNT’A RIMAYKUNATA:
• Laura jugará y tú cantarás.
• Mi hermana vendrá y tú te iras.
• María traerá agua y Juan llevará baldes.
• Sonia irá al colegio y Rosa a su casa.
• Tu primo saltará y tu prima correrá.

10. T’AQAQ HINA SEQ’E HUÑOQKUNA

Morfosintácticamente une dos o más palabras, pero semánticamente tiene


manifiesta contradicción.

➢ CHU…CHU = Es una conjunción disyuntiva, une dos palabras indicando


contradicción, y necesita un sustantivo.

QHAWARICHIYKUNA:
• Linachu Pablochu tusuran.
…………………………………………………………………
• Wakhachu ranqachu chinkaran.
…………………………………………………………………
• Wallpachu ankachu phawanqa.
…………………………………………………………………
• Alqochu atoqchu wañuchiran.
…………………………………………………………………
• Yanapawankichu ripunkichu.
…………………………………………………………………

LLANK’ANAPAQ:
QELQAY ALLIN KAQ RIMAYTA: CHURIYKICHU, WASKHAWANCHU,
WAQANKICHU, ALQOCHU, PURINKICHU.
• Phawankichu

RONIA GAHUANA ORIHUELA 52


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

• Michichu mikhuran.
• Asikunkichu.
• Ususiykichu
• Sinkuwanchu pukllanki.
• yachay wasiman rin.

11. ORACIONES APLICATIVAS (INTERROGATIVAS Y AFIRMATIVAS)


a. CHEQAQMANTA HUNT’A RIMAYKUNA

QHAWARICHIYKUNA- HUNT’A RIMAYKUNA.


1. Isidroqa hinatapunin llank’an.
……………………………………………………………………..
2. Ari, kunanmi osqhayllata pujllasunchis.
…………………………………………………………………
3. Riki,kay yachaqkunaqa ch’itillañan kanku.
…………………………………………………………………
4. Cheqaqtan Juliaqa kunan chayamunqa
…………………………………………………………………
5. Sut’itan chay hanpikamayoq rimamushan
…………………………………………………………………
6. Hinan kay suwaqa p’unchayta puñun
…………………………………………………………………

b. MANA CHEQAQMANTA HUNT’A RIMAYKUNA


QHARICHIYKUNA.

o Manan chay wasita munanichu.


…………………………………………………………………
o Manapunin Raulwanqa tiyaymanchu.
…………………………………………………………………
o Amapas Juanchaqa mikhunqachu.
…………………………………………………………………

RONIA GAHUANA ORIHUELA 53


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

o Amaraq paqarin llank’amuychu


…………………………………………………………………
o Amapunin chay warmimanta waqankichu.
…………………………………………………………………
o Juanaqa manan tusuyta yachanchu
…………………………………………………………………
o Mercedesqa Manaraqmi ñawinchayta yachanchu
………………………………………………………………
o Amapas q’epikunata apamuychu.
…………………………………………………………………
o Noqa mana ch’usasaqchu
…………………………………………………………………

12. CH’ULLA RUNALLAPI T’IKRAPAYAKUQ SIMICHAQKUNA - (Verbos


unipersonales)
Kay simichaqkunaqa, t’ikrapayakun ch’ullapi, kinsa ñeqe runapi,
unanchan pacha mamaq kausayninkunata.

Como su nombre indica son verbos que sólo se utilizan en tercera persona
y en singular y por su significación, más están relacionados con los
fenómenos atmosféricos o de la naturaleza.

a. Paray: paramusqa, paran, parashan, paranqa;


b. Llover: había llovido, llueve, está lloviendo, lloverá.
c. Sallay: sallamusqa, sallan, sallashan, sallanqa;
d. Tronar: había tronado, truena, esta tronando, tronará.
e. Qasay: qasarusqa, qasan, qasashan, qasanqa;
f. Helar: había helado, hiela, está helando, helara.
g. Rit’iy: rit’imusqa, rit’in, rit’ishan, rit’inqa;
h. Nevar: había nevado, nieva, está nevando, nevará.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 54


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

13. SUSTANTIVOS DERIVADOS DE VERBOS


Ejemplos de sustantivos derivados de verbos.
o Llank’ay, llank’aq. Llank’ana.
o Pukllay, pukllaq, pukllana.
o Pichay pichaq, pichana.
o Tusuy tusuq, tusuna.
o Waqaychay, waqaychaq, waqaychana.

a. Chaskiy = ………………………………………………………..……
b. Chaskiq = ……….……………………………………………………
c. Kichay, kichasqa = ……………………….…………………………
d. Chaskiy, chaskisqa = ………………………..……………………..
e. Waqaychay, waqaychana = ……………………………………….
f. Mikhuy, muhuna = …………………………………………………..
g. Waylluy, wulusqa= …………………………………………………..
h. T’oqsiy, t’oqsi = ………………………………………………………
i. Manchachiy, manchachi = ………….………………………………
j. Waykay, Waykaq, waqana = ……………………………………….
k. Yawrachiy, yawraq, yawrachina= …………………………………..

1. Tusuy, tusuq tusuna = ………………………………….………………………


2. qhasway, qhaswaq, qhaswana = ………………………..……………………
3. Uraykuy; uraykuq, uraykuna = …………………………………………………
4. Ukyaykuy,ukyaq, ukyana = …………………………………………………….
5. P’itay, pit’aq, p’itana = ………………………………………………………….
6. Maskhay, maskhaq, maskhana = ……………………………………………..
7. Waykay, Waykaq, waqana = ………………………………………………….
8. Yawrachiy, yawraq, yawrachina= ……………………………………………..
9. ………………………………………………………………………………………..
= ……………………………………………………………………………………..
10. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 55


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

11. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
12. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
13. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
14. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
15. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
16. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
17. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
18. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
19. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
20. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
21. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
22. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
23. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
24. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
25. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..
26. ………………………………………………………………………………..…
= ……………………………………………………………………………………..

RONIA GAHUANA ORIHUELA 56


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

Conjugación de verbo en modo indicativo, tiempo futuro, y sus progresivos.


14. HAMOQ PACHA
Seq’echakusqanman hina: kay pachapi t’ikrapayanapaqqa, ch’ullallapin
ukllanasqa tarikunku pachaq seq’ekuna runaq seq’enkunapuwan.
Kay seq’ekuna kanku “saq nki, nqa, sunchis, saqku, nkichis, nqaku”
chay hinaqa manañan ñawpaqkunapi seq’ekuna hinachu.

15. FUTURO IMPERFECTO O SIMPLE


✓ Morfológicamente: En este tiempo: son diferentes los morfemas
personales a todos los anteriormente analizados.
Tanto los morfemas de tiempo como los personales se encuentran
unidos, es decir, funcionan en sincretismo: “saq nki, nqa, sunchis,
saqku, nkichis, nqaku”

Ima ninanmantapacha: chayraq ruwakunnantan unanchan, ichaqa, ima


ruwaykunatapas manaña suyanñachu.
✓ Semánticamente. Expresa una acción o hecho que está por realzarse,
independientemente de otra acción

Qhawarichiy.
Paqarin qan llank’anki, minchhataq Juancha llank’anqa.
Mañana tú trabajarás y Juanito trabaja pasado mañana.

16. HAMOQ PACHA. (FUTURO IMPERFECTO O SIMPLE)


o Noqa llank’a saq
= …………………………………………………………
o Qan llank’a nki
= …………………………………………………………
o Pay llank’a nqa
= …………………………………………………………
o Noqanchis llank’a sunchis
= …………………………………………………………

RONIA GAHUANA ORIHUELA 57


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

= …………………………………………………………
o Noqayku llank’a saqku
= …………………………………………………………
o Qankuna llank’a nkichis
= …………………………………………………………
o Paykuna llank’a nqaku
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………

17. HAMOQ PACHAPUNI


Seq’echakusqanman hina: kay pachapi t’ikrapayanapaq, hamoq
pachapi hinallan rimakun, ichaqa, “sha” seq’ekunatan saphiq qhepanman
yapakun hinamantaq kay sq’ekuna: “saq nki, nqa, sunchis, saqku,
nkichis, nqaku”

18. FUTURO IMPERECTO PROGRESIVO


a. Morfológicamente: para conjugar en este tiempo, se realiza en
forma similar que, en el futuro imperfecto, pero se antepone al

RONIA GAHUANA ORIHUELA 58


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

morfema personal el sufijo “sha” luego los morfemas: “saq nki, nqa,
sunchis, saqku, nkichis, nqaku”

Ima ninanmantapacha: chayraq ruwakunantan unanchan, ichaqa,


mana tatichispa, ima ruwaykunatapas manaña suya suyaspa.

b. Semánticamente: Expresa una acción o hecho que está por


realizarse, pero indica una acción venidera continua,
independientemente de otra acción.
Qhawarichiy.
Paqarin kunan hinaqa, maypiñacha purishasaq.
Mañana como a estas horas ya dónde estaré caminando.

19. HAMOQ PACHAPUNI. (FUTURO progresivo)


a. Noqa llank’a - sha – saq
= …………………………………………………………
b. Qan llank’a - sha - nki.
= …………………………………………………………
c. Pay llank’a – sha – nqa
= …………………………………………………………
d. Noqanchis llank’a - sha – sunchis
= …………………………………………………………
e. Noqayku llank’a - sha – qku
= …………………………………………………………
f. Qankuna llank’a - sha - nkichis.
= …………………………………………………………
g. Paykuna llank’a - sha - nqaku.
= …………………………………………………………

o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………

RONIA GAHUANA ORIHUELA 59


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………

20. TUKOQ HINAÑA HAMOQ PACHA


Seq’echakusqanman hina: Simichaqpa saphinmanmi “ramu” hamoq
pachapi seq’ekunata, “ña” seq’etawanmi yapakun.

21. FUTURO PERFECTO


a. Morfológicamente: A la raíz o lexema se agrega los sufijos “ramu +
sufijo personal + ña”

Ima ninanmantapacha: kikin sutinpas nisqan hiñan, ruwakunintan


tukukunmanpas hinallaña rimakun hamoq pachata unanchaspa. Llank’ay
hamut’aymanta rimanakunanpaqmi, imayna llank’aykunata chaninchaq hina.

b. Semánticamente: Expresa acción futura supuestamente concluida,


anterior o paralela a otra acción futura.
Se utiliza para expresar acciones de planificación ya que esta disciplina
trabaja mediante supuestos.

Qhawarichiy.
Paqarin qan wayk’ushanaykikama, noqaqa chajranchista qarparamusaqña,
hinaspataq llant’a q’epintin mikhuqllaña kutiramusaq.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 60


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

Mañana mientras tu estés cocinando, yo ya habré regado nuestra chacra, luego


volveré cargando leña, solamente a comer.

Yachaywasipi llank’ashanaykikama, ñachá taytamamakunaqa wasinkumanqa


chayaramunqakuña.
Mientras tú estés trabajando en la escuela, los padres de familia ya habrán
llegado de sus casas.

Qan chayamunaykipaqqa, wasicharamusaqñachá.


Para cuando tú llegues, yo ya habré hecho la casa.

22. TUKOQ HINAÑA HAMUQ PACHA. (FUTURO perfecto)


o Noqa llank’a - ramu - saq – ña
= …………………………………………………………
o Qan llank’a - ramu - nki – ña
= …………………………………………………………
o Pay llank’a - ramu - nqa – ña
= …………………………………………………………
o Noqanchis llank’a - ramu – sunchis – ña
= …………………………………………………………
o Noqayku llank’a - ramu - saq - ku - ña
= …………………………………………………………
o Qankuna llank’a - ramu - nkichis – ña
= …………………………………………………………
o Paykuna llank’a - ramu – nqaku – ña
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………

RONIA GAHUANA ORIHUELA 61


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………

23. TUKOQ HINPUNIÑA HAMOQ PACHA.


Seq’echakusqanman hina: Simichaqpa saphinmanmi “ramu” “sha”
seq’ekunata yapakun hina qhepanmantaq hamuq pachapi seq’ekunata
“ña “seq’etawan.

24. FUTURO PEERFECTO PROGRESIVO


a. Morfológicamente: A la raíz o lexema se agrega los sufijos “ramu” y
“sha” luego los sufijos personales del futuro simple, y finalmente el
sufijo “ña”
Ima ninanmantapacha. Tukukunmanpas hinallañan rimakun hamuq
pachata unanchaspa, ichaqa, kallpachaq hina mana tatichispa,
imapaqtaq kayri allin?
Llank’ay hamut’aymanta rimanakunanpaqmi, imayna llank’aykunata
chaninchaq hina, cheqanchaq hinalla.

b. Semánticamante: Expresa una acción futura, supuestamente


concluida, anterior o paralela a otra acción futura en forma continua y
expresa mayor contundencia en la afirmación.
Se utiliza para expresar acciones de planificación, ya que esta
disciplina trabaja mediante supuestos.
Ñeqechakusqaman hina. Hoq munapakoq rimaypa qhepanpin kay
pachawanqa rimakun.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 62


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

c. Sintácticamente: se utiliza después de una oración condicional.


Qhawarichiy
Paqarin qan wayk’ushanaykikama, noqaqa chakranchista qarparamushasaqña,
chaymantataq llant’a q’epintin mikhuqllaña kutiramusaq,
Mañana mientras tu estés cocinando, yo ya habré estado regado nuestra chacra,
luego volveré cargando leña, solamente a comer.

Yachaywasipi llank’ashanaykikama, ñachá taytamamakunaqa wasinkumanta


lloqsiramushanqakuña.
Mientras tú estés trabajando en la escuela, los padres de familia ya habrán
estado saliendo de sus casas.
Qan chayamunaykipaqqa, wasicharamushasaqñachá.
Para cuando tú llegues, yo ya habré estado haciendo la casa.

25. TUKU HINAPUNIÑA HAMOQ PACHA. (Futuro Perfecto Progresivo)


a. Noqa llank’a - ramu - sha - saq – ña
=…………………………………………………………………………..
b. Qan llank’a - ramu - sha - nki – ña
= ………………………………………………………………………….
c. Pay llank’a - ramu - sha – nqa – ña
=…………………………………………………………………………..
d. Noqanchis llank’a - ramu - sha – sunchis – ña
=…………………………………………………………………………..
e. Noqayku llank’a - ramu - sha – saq - ku – ña
=…………………………………………………………………………..
f. Qankuna llank’a - ramu - sha – nkichis – ña
=…………………………………………………………………………..
g. Paykuna llank’a - ramu – sha – nqaku – ña
=…………………………………………………………………………..
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………

RONIA GAHUANA ORIHUELA 63


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………
o ……………………………………………………………
= …………………………………………………………

YUPAYKUNA – NUMERACIONES

YUYARIY: La numeración en quechua es de forma acumulativa y el sufijo


NIYOQ se utiliza cuando el nombre del número termina en consonante, y el
sufijo YOQ se usa cuando el nombre del número finaliza en vocal.

METODOLOGÍA PARA LA ESCRITURA DE LOS NÚMEROS

9 6 4 2
Waranqa Pachak Chunka niyoq - yoq

RONIA GAHUANA ORIHUELA 64


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

CH’ARWIKUNA - PROBLEMAS

YAPAY - SUMA

• 5603 + 43 = 5646
- Pisqa waranqa soqta pachak kinsayoq yapay tawa chunka kinsayoq
kikin pisqa waranqa soqta pachak tawa chunka soqtayoq

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

RONIA GAHUANA ORIHUELA 65


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

QECHUY - RESTA

• 465 - 391 = 74
- Tawa pachak soqta chunka pisqayoq qechuy kinsa pachak isqon
chunka hukniyoq kinkin qanchis chunka tawayoq

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

RONIA GAHUANA ORIHUELA 66


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

MIRACHIY – MULTIPLICACIÓN

• 47 x 8 = 376
- Tawa chunka qanchisniyoq mirachiy pusaqniyoq kikin kinsa pachak
qanchis chunka soqtayoq

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

RONIA GAHUANA ORIHUELA 67


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

RAKIY - DIVISIÓN

• 987 / 3 = 329
- Isqon pachak pusaq chunka qanchisniyoq rakiy kinsa kikin kinsa
pachak iskay chunka isqonniyoq

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

• ………………………………..
- …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

RONIA GAHUANA ORIHUELA 68


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN
ANTONIO ABAD DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS – QUECHUA (RUNASIMI)

BIBLIOGRAFÍAS CONSULTADAS

▪ QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR “Simi Taqe” Diccionario


de la Academia Mayor de Lengua, Hecho en el Depósito Legal en la
Biblioteca Nacional del Perú N° 2013-15469, Impreso en Perú Agosto
2019
▪ TUNQUE CHOQUE Daniel & FIGUEROA CUSI Zenón, “Manual para el
aprendizaje del idioma quechua”. Edit. MODERNA, SANTIAGO –
CUSCO, Enero, 2009
▪ MINICIPALIDAD DE CUSCO “Revalorando nuestra cultura viva”, Palacio
Municipal. Plaza Kusipata s/n Cusco, Teléfono: 51-84-227152. Edit.
INVERSIONES YOVANA EIRL. Febrero del 2012
▪ ANCAHUASI DONGO, Rubén. “Origen de las Lenguas Quechua y
Aymara”, Dominical El Comercio. Edición del 22/04/79.
▪ AVENDAÑO, Ángel: “Medicina Popular Quechua”. 2da Ed. Lima 2000.
Núm. Págs. 511.
▪ CERRON PALOMINO, Rodolfo: “Lingüística Quechua”. Noviembre
1957. Cuzco – Perú. 2da edición Núm. Págs. 426.
▪ GODENZZI, Juan Carlos: “El Quechua en Debate”. Abril 1992 – Cuzco
– Perú. Núm. Págs. 306.
▪ HILARES PAREDES, Germán: “El Quechua al Alcance de Todos”. 1ra
Ed. 1989, Edit. VIDEO IMPRES S.A. Lima – Perú.
▪ SOTO RUÍZ, Glodoalgo. “Manual de Enseñanza Quechua”. N° Págs.
440.

RONIA GAHUANA ORIHUELA 69

También podría gustarte