Está en la página 1de 160

Guaraní Comunicativo

en la Función Pública
Guarani Mbo’esyry Estado Rembiapópe
Miguel Angel Verón

SECRETARÍA
DE LA FUNCIÓN
PÚBLICA
Prólogo

Por décadas, la administración pública de nuestro país ha sido sede de una cultura política
basada en la exclusión y discriminación de colectivos de nuestra sociedad con identidades
o prácticas diferentes a las hegemónicas, algunas de ellas impuestas por siglos de
sometimiento de nuestra población.
Uno de los componentes de esa cultura fuertemente arraigada implicó el desprecio, desde
el sector público, a la lengua guaraní, contribuyendo de esta forma a la dilución de un factor
clave de nuestra identidad como sociedad.
Por ello, la incorporación del guaraní en los ámbitos gubernamentales, permitiendo la
atención a la población en nuestras dos lenguas oficiales, constituye una apuesta a la
revalorización de nuestra cultura, así como un paso firme en la lucha contra toda forma
de discriminación en el sector público.
En ese marco, este material pretende ser un instrumento de capacitación que ayude a
quienes trabajamos en las diversas instituciones públicas a comunicarnos, a orientarnos en
la lengua guaraní y a convertirnos en vehículos de inclusión de quienes por mucho tiempo
han sido excluidos de la atención que el Estado les debe.

Dra. Lilian Soto Badaui


Ministra - Secretaria Ejecutiva
Secretaría de la Función Pública
Presidencia de la República del Paraguay

Ñe'ẽtenondegua

Hetaite ára ningo Paraguái Estado rembiapo guive oñemboguata ha


oñemombareteva'ekue polítika ombotapykue ha omboykéva tetãygua aty hekópe
ndojokupytýiva teko ipu'akapa ha oporojopýva Estado guive rehe; umíva apytépe oĩ umi
oñemboguatáva hetai ára ojejopýre ñane retãyguakuéra.
Umi teko imbarete ha hapóva ñane retãme apytépe oike guarani ñe'ẽ jehechagui Estado
guive, mbeguekatúpe ñamboyke hag̃ua jahávo ñande reko ha ñande rapo tee tetã háicha.
Opa ko'ã mba'e rehe guarani ñe'ẽ jeike Estado rembiapo ha rekópe, tenonderãite voi
oñeñangareko hag̃ua tetãyguakuéra rehe mokõive tetã ñe'ẽ teépe, ohechauka añetehápe
oñemomba'e guasuseha tetã reko teete, ha upéichante avei añetehápe ojeluchahahína
oñembotatapeju hag̃ua opaichagua ñemboyke sector público-gui.
Ko'ã tembiapo kuápe ko aranduka oñemyasãiva ha'ese peteĩ tembiporu oñembo'e ha
oñembokatupyry hag̃ua opaite tapicha ñamba'apóva ñaína Estado-pe, ikatu hag̃uáicha
ñañekomunika ha jaiko guaraníme ha péicha ñande rupi tapichakuéra hetaite arama
Estado omboykéva oñepyrũ ohupyty ñeñangareko ha oipykúi hikuái teko porãve rape.

1
Presentación
La publicación del texto Guaraní comunicativo en la función pública, a cargo de Miguel
Ángel Verón, se abre a importantes significaciones en el contexto actual de las relaciones
entre el Estado y la cultura en el Paraguay.

En primer lugar, este material marca un hito en el intento, por parte de la administración
estatal, de capacitar a los funcionarios para atender al público en los dos idiomas oficiales
del Paraguay. Sometido a profundas situaciones de diglosia -derivadas de profundas
asimetrías sociales y procesos antiguos de colonización cultural-, nuestro país ha carecido
hasta ahora de políticas públicas dirigidas a fomentar la inclusión del guaraní en el
funcionamiento de sus propias estructuras: la gran población del Paraguay habla guaraní,
el poder se ejerce en español.

El guaraní es el idioma coloquial y personal, el habla de las comunidades y el instrumento


de comunicación cotidiano; el español, es el karai ñe'ê, la lengua hegemónica que debe ser
manejada para ingresar en un sistema que comprende desde el acceso a los servicios
públicos elementales hasta las instancias donde se decide la res pública. El hecho de que
un monolingüe en guaraní no pueda hacer una consulta ante una mesa de entrada estatal,
llenar un formulario, presentar una solicitud o una protesta, enterarse de disposiciones
legales o aspirar a un cargo electivo, supone la vigencia de un modelo discriminatorio
cuestionado largamente por sectores sociales diversos. Hoy el Estado intenta reparar esa
inequidad histórica a través de varios expedientes, uno de los cuales es, por cierto, la
preparación bilingüe de sus funcionarios.

Estos intentos marcan apenas el comienzo de un proceso largo, que ha comenzado ya en


otros ámbitos. Pero significan, sin duda, un cambio de actitud abierto al respeto de la
diversidad cultural y a la riqueza de la comunicación translingüística.

Por último, este material presenta otra nota positiva: cruza diversas instancias estatales y
sociales en un esfuerzo común por construir espacio público efectivo; aquél donde la
diferencia es factor de diálogo y comunicación; aquél donde las identidades distintas
pueden coexistir sin arriesgar la articulación del conjunto.

Ticio Escobar
Ministro - Secretario Ejecutivo
Secretaría Nacional de Cultura
Presidencia de la República del Paraguay

3
Ñe'ẽñepyrũ
Vy'apópe amog̃uahẽ opavave tapicha kuña ha kuimba'e omba'apóva Función Pública-pe pópe che
rembiapokue ojeheróva Guaraní Comunicativo en la Función Pública. Guarani Mbo'esry Estado
Rembiapópe. Rasa ningo avy'ava'ekue ojapo peteĩ ro'y rupi karai Ticio Escobar ha kuñakarai Lilian
Soto ndive roñemoĩramo guare peteĩ ñe'ẽme oñemoñepyrũvo guarani mbo'esyry opavave
tapichakuéra Función Pública-pe omba'apóva oñemoarandu hag̃ua guarani. Hasypeve
ahechava'ekue Paraguái ojetyvyro ha osẽseha tenonde, orekógui mburuvicha ohechakuaáva tetã
remikotevẽ, oguerojera ha omboguataséva Estado ijapahápe opavave Paraguái ñemoñare ha
ndaiporihápe ñemboyke, upéichante avei Estado ha tetã omombarete ha ombohekove resãiséva
iñe'ẽ ha reko tee.

Péicha oñepyrũva'ekue guarani mbo'esyry ambue ary opapotaitépe, heta roñemongeta, romba'apo
ha romohenda rire tembiaporã. Roñepyrũtaramo guare rombo'e guarani ro'e mba'e arandukápa
roiporúta pevarã; upémaramo ha'eva'ekue mburuvichakuéra Secretaría de la Función Pública,
Secretaría Nacional de Cultura ha Red Contra Toda Forma de Discriminación-guápe che arekoha
peteĩ che rembiapokue chu'imi ikatúva ojeporu oñembo'e hag̃ua guarani ñe'ẽ hasy'ỹháicha ha
pya'emi oñeñe'ẽ hag̃ua ko tetã ñe'ẽ tee. Omoneĩ chéve umi tapicha arandu ha roiporu umi mbo'epy
romboguata hag̃ua mbo'esyry peteĩha Estado-pegua mba'apoharakuéra ndive.

Upe mbo'esyrýpe roiporu umi kuatia ambosako'ipyre ha rohecha ovalétapa oréve térãpa ahániri;
roiporu ha romyatyrõmimi rire rohechakuaa upe tembiporu ha'ekuaaha pojoapy guarani ñembo'erã
ha vokóikema roñepyrũ romba'apo hese ronohẽ hag̃ua chugui aranduka. Pevarã heta tapicha arandu
ha py'aporã chepytyvõ; ndaikatúi ha ndaikatumo'ãi máramo- cheresarái che angirũ amyrỹi katupyry
ha marãngatu Karai Julio Fretes-gui, omoñe'ẽ ha chepytyvõva'ekue amboho'ove hag̃ua che
rembiapo; upévare ajokuái hérape ko tembiapo. Avei chepytyvõ Susy Delgado, María Victoria
Ledesma, Ana María Ferreira, Inés Fariña, Mauro Lugo, Perla Alvarez ha ambueve. Che angirũ Melki
katu oipytyvõ omoha'ãnga hag̃ua ha Kathia Floris oñemohenda ha oñembohete hag̃ua ko pojoapy
ko'ág̃a osẽva.

Ko aranduka ñeguenohẽ ha guarani ñembo'e Función Pública-pe ningo tuicha mba'e. Guarani ningo
Paraguái heñói ypy guive ha'éva akóinte ñe'ẽ ojeporuvéva ñane retãme; ág̃akatu katui nungaiténte
oñemboyke. Ojapóma amo 150 ary potaite oñemboykete hague Estado rembiapógui, jepémo
tetãyguakuéra péva pe ñe'ẽnte oiporu. Guarani ha iñe'ẽhára ñemboyke oiméme mba'e ivaivéva
ojehuva'ekue ko tetãme; oñemboykévo ko ñe'ẽ avei oñemboyke iñe'ẽhára ha ojejurumboty
chupekuéra, ha upéva rupi heta ñane retãygua iñe'ẽngu, iñe'ẽrakate'ỹ, hi'õtĩ, ndojeroviái ijehe,
máramo ndopartisipaséi ha jeyvéramo katu oiko ñemomirĩme. Aipórõ tuicha mba'e mbo'esyry guarani
ñe'ẽ ñembokatupyryrã oñemboguatáva Función Pública-pe, péicha rupi ikatútare maymavaite
mba'apohára Estado-pegua oñe'ẽ ha ohai mokõive tetã ñe'ẽ teépe, ha'éva guarani ha castellano, ha
oñangareko opa tetãyguáre iñe'ẽ teépe.

Rasa avy'áta che rembiapo oipytyvõramo mba'apohára Fundicón Pública-pegua oñemoarandu,


oñe'ẽkuaa, ohayhu ha oiporu hag̃ua guarani. Péicha ikatúta aipytyvõ michĩmínte jepe guarani
hekoveresãi ha imbareteve hag̃ua Paraguái ha MERCOSUR-pe, ha'emahápe avei ñe'ẽ tee.
Ñamombaretévo guarani, ñamombaretevéta ñane reko ha ñamokyre'ỹta ñane retãyguakuérape, ha
péva jajapóvo Paraguái oñepyrũta ojetyvyro, opu'ã, oñakãrapu'ã ha oheja tapykuépe tekomarã
oñapytĩva chupe, oipykúivo tekokatu rape.

Miguel Ángel Verón

5
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

INDICE

Mbo'epy Peteĩha Pag. 9

Mbo'epy Mokõiha Pag. 19

Mbo'epy Mbohapyha Pag. 27

Mbo'epy Irundyha Pag. 35

Mbo'epy Poha Pag. 41

Mbo'epy Poteĩha Pag. 51

Mbo'epy Pokõiha Pag. 59

Mbo'epy Poapyha Pag. 71

Mbo'epy Porundyha Pag. 79

Mbo'epy Paha Pag. 87

Mbo'epy Pateĩha Pag. 97

Mbo'epy Pakõiha Pag. 107

Mbo'epy Paapyha Pag. 117

Mbo'epy Parundyha Pag. 125

Joapy 1 (Ñe'ẽpukuaa) Pag. 137

Joapy 2 (Purahéi) Pag. 141

Arandukaporupyre Pag. 157

7
MBO'EPY
PETEĨHA
1
Maitei

- Mba'éichapa. - Hola, cómo estás.


- Iporãnte ha nde. - Bien. ¿Y vos?
- Iporãnte avei. - Bien también.

- Mba'éichapa reiko. - ¿Cómo andás? ¿Cómo estás?


- Iporãmínte ha nde. - Bien. ¿Y vos?
- Iporãmínte avei. - Bien también.

9
1
MBO'EPY
PETEĨHA
Maitei
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

1. Ñañemongeta

- Mba'éichapa nderéra. - ¿Cómo te llamás?


- Cheréra Miguel. Ha nde. - Me llamo Miguel. ¿Y vos?
- Cheréra Ramona. - Me llamo Ramona.
- Moõguápiko nde. - ¿De dónde sos?
- Che San Lorenzo-gua. Ha nde. - Ha nde.Yo soy de San Lorenzo. ¿Y vos?
- Che Luque-gua. - Soy de Luque.
- Mboy arýpa (año) rereko. - ¿Cuántos años tenés?
- Areko 25 ary (año). - Tengo 25 años.
- Moõpiko remba'apo. - ¿Dónde trabajás?
- Amba'apo MAG-pe. Ha nde. - Trabajo en le MAG. ¿Y vos?
- Che amba'apo Secretaría de la Niñez-pe. - Yo trabajo en la Secretaría de la Niñez

2. Reproducimos, en guaraní, este diálogo:

- Hola, ¿Cómo estás?


-
................................................................................................................................................................
- Bien, ¿y vos?
-
................................................................................................................................................................
- Yo muy bien también.
-
................................................................................................................................................................
- ¿Dónde trabajás?
-
................................................................................................................................................................

3. Ahora nos encontramos con José, nuestro amigo. Conversamos


con él. Lo saludamos y luego le preguntamos de dónde es y dónde
trabaja.
- Mba'éichapa José.
-
................................................................................................................................................................
-
................................................................................................................................................................
-
................................................................................................................................................................
-
................................................................................................................................................................

10
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Maitei
1
MBO'EPY
PETEĨHA

Jaikuaami

Pronombre Personales
Che Yo
Nde Vos, tú, usted
Ha'e Él, ella
Ñande (incluyente) Nosotros, nosotras
Ore (excluyente)
Peẽ Ustedes, vosotros
Ha'ekuéra Ellos, ellas

Jesarekorã
La 1ª persona plural incluyente (ñande) incluye a todos/as los/as intervinientes en la
comunicación; la excluyente (ore) excluye a una parte de ellos/as. Ejemplo: Ore roguapy.
Nosotros/as estamos sentados/as. Excluye a una parte de los receptores. Ñande jaguapy.
Nosotros/as estamos sentados/as. Incluye a todos/as los/as emisores como a los/as
receptores. En la situación comunicativa únicamente se podrá reconocer bien el uso de una
u otra forma.

4. Jajojuhu jey ñane angirũ José ndive. Hagámosle estas preguntas,


en guaraní, con la ayuda del/la pytyvõhára.
- ¿Cuántos años tenés? - ¿Dónde estás trabajando?
- -
....................................................................... .......................................................................

- ¿De dónde sos? - ¿Para qué venís?


- -
....................................................................... .......................................................................

- ¿Cómo se llama tu mamá? - ¿Dónde vivís?


- -
....................................................................... .......................................................................

- ¿Cuándo es tu cumpleaños? - ¿Qué hora tenés?


- -
....................................................................... .......................................................................

11
1
MBO'EPY
PETEĨHA
Maitei
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

5. Ko'ág̃a José ñandekuaase avei. Ñambohovaimi chupe, guaraníme,


ko'ã porandu:
- ¿Cómo te llamás?
-
................................................................................................................................................................
- ¿De dónde sos?
-
................................................................................................................................................................
- ¿Dónde vivís?
-
................................................................................................................................................................
- ¿Cuántos años tenés?
-
................................................................................................................................................................
- ¿Dónde trabajás?
-
................................................................................................................................................................
- ¿Qué hora tenés?
-
................................................................................................................................................................

Algunas palabras interrogativas:


Mba'e: qué Mba'épiko ere. ¿Qué decís?
Mba'éicha: cómo Mba'éichapa nderéra. ¿Cómo te llamás?
Araka'e: cuándo Araka'épa ne'aramboty. ¿Cuándo es tu cumpleaños?
Moõ: dónde Moõpiko reiko. ¿Dónde vivís?
Mba'erã, ma'erã, mba'upe: para qué Mba'erãpa reju. ¿Para qué venís?
Máva: quién Mávapa ou. ¿Quién viene?
Mba'ére: por qué Mba'érepa nderejúi. ¿Por qué no venís?
Mboy: cuánto Mboýpa rejogua. ¿Cuántas compraste?

6. Ñamoñe'ẽmi ko ñemongeta. Fijémonos en las partículas resaltadas


en negrita.

- Mba'éichapa nderéra. - ¿Cómo te llamás?


- Cheréra Juana. - Me llamo Juana.

- Moõguápiko nde. - ¿De dónde sos?


- Che Concepción-gua. - Soy de Concepción

12
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Maitei
1
MBO'EPY
PETEĨHA

- Moõpiko reiko. - ¿Dónde vivís?


- Aiko Paraguaýpe. - Vivo en Asunción.

- Moõguipiko reju ko'ág̃a. - ¿De dónde venís ahora?


- Aju che rógagui. - Vengo de mi casa.

- Moõpiko rehoreína. - ¿A dónde vas?


- Aha che rembiapohápe. - Voy a mi trabajo.

- Moõpiko remba'apo. - ¿Dónde trabajás?


- Amba'apo Secretaría de la Función Pública-pe. - Trabajo en la Secretaría de la Función Pública.

- Rerekópiko teléfono. - ¿Tenés teléfono?


- Areko. - Lo tengo.

- Mboýpiko inúmero. - ¿Cuál es su número?

Partículas interrogativas:
Para formular preguntas, en guaraní, se utilizan las partículas sufijas pa, piko, pio, iko, tiko.
Las mismas van pospuestas a la palabra interrogativa. El castellano carece de este tipo de
partículas; en este idioma la interrogación se expresa a través de la entonación, en la
expresión oral, y por medio del signo de interrogación, en la expresión escrita. Las partículas
pa y piko son las correctas desde el punto de vista académico, pero en el habla coloquial se
utilizan las formas pio, iko, tiko que son variantes de piko.

En guaraní, gracias a la existencia de partículas interrogativas específicas, no hace falta


utilizar el signo de interrogación (¿?). Empero, se lo puede utilizar si así se desea, para evitar
confusiones. Si se usa, sólo se ubica al final de la oración, como en el inglés y el portugués.

Techapyrã: Mba'éichapa nderéra. Mba'éichapa nderéra?

La partícula piko también expresa otros contenidos además de la interrogación. La misma


expresa sorpresa, extrañeza o admiración. Ante una información inesperada que se recibe,
por ejemplo:
- Ohova'ekue ningo che ra'y España-pe. - Mi hijo se había ido a España.
- Piko. - ¡En serio!.

- Kuehe omano José jarýi. - Ayer murió la abuela de José.


- Piko. - ¡No me digas¡ ¡No puedo creer¡ .

13
1
MBO'EPY
PETEĨHA
Maitei
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

7. Jajojuhujey ñane angirũ José ndive. Ñañemongetami hendive ha


ñaporandu chupe:
- ¿De dónde es?
................................................................................................................................................................
- ¿Dónde vive?
................................................................................................................................................................
- ¿De dónde viene?
................................................................................................................................................................
- ¿A dónde va?
................................................................................................................................................................
- ¿Dónde trabaja?
................................................................................................................................................................
- ¿Qué estudia?
................................................................................................................................................................
- ¿Cómo se llama su papá?
................................................................................................................................................................
- ¿Cómo se llama su mamá?
................................................................................................................................................................
- ¿Cuál es el número de su teléfono?
................................................................................................................................................................

8. Practicamos saludos con los compañeros y compañeras y con el/la


pytyvõhára, por medio de juego de roles.

14
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Maitei
1
MBO'EPY
PETEĨHA

9. Mokõi tapicha, peteĩ karai ha ambue kuñataĩ, ojojuhu Paraguaýpe ha


ojokuaase hikuái. Jahaimína peteĩ ñemongeta ikatúva ojapo ã
tapicha.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

10. Ñañemongeta ha jajepy'amongeta. En la primera persona plural del


guaraní existe la diferencia entre ÑANDE y ORE. Reflexionamos
hasta qué punto influye en la administración del Estado la
mentalidad ORE KUETE. Además, cómo podemos construir un
Estado inclusivo, para ÑANDÉVE G̃UARÃ y no solo para ORÉVE
G̃UARÃ.

11. Ñane rembiapohápe jareko peteĩ ñane irũ pyahu. Iporãne jaikuaami
chupe. Jahai ñemongeta ikatúva jajapo hendive.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

12. Ñamba'apo ñane irũ ñande ykeregua ndive ha jajapo ojupe porandu
jajokuaa hag̃ua. Jahai ñane ñemongetakue.

15
1
MBO'EPY
PETEĨHA
Maitei
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua:
̃
Mba'éichapa ñaneko'ẽ ñande Moõguipa jaju ko'ág̃a
- Che cheko'ẽ porã. - Che aju che rógagui.
- Nde neko'ẽ porã. - Nde reju ne rembiapohágui.
- Ha'e iko'ẽ porã. - Ha'e ou facultad-gui.
- Ñande ñaneko'ẽ porã. - Ñande jaju Palacio de Justicia-gui.
- Ore oreko'ẽ porã. - Ore roju MEC-gui.
- Peẽ peneko'ẽ porã. - Peẽ peju MOPC-gui.
- Ha'ekuéra iko'ẽ porã. - Ha'ekuéra ou itúva rógagui.

Moõpa ñande jaiko Moõpa jaha ñande ko'ág̃a


- Che aiko Paraguaýpe. - Che aha che mba'apohápe.
- Nde reiko San Lorenzo-pe. - Nde reho Identificaciones-pe.
- Ha'e oiko Ka'aguasúpe. - Ha'e oho Ministerio del Interior-pe.
- Ñande jaiko Paraguay jerére. - Ñande jaha IPS-pe.
- Ore roiko okaháre. - Ore roho Fiscalía-pe.
- Peẽ peiko Luque-pe. - Peẽ peho SENACSA-pe.
- Ha'ekuéra oiko Argentina-pe. - Ha'ekuéra oho SAS-pe.

Moõpa ñande ñamba'apo: Ñemongeta municipalidad-pe:


- Che amba'apo Secretaría de la Niñez- - Mba'éichapa ndepyhareve kuñakarai.
pe. - Iporãmínte, mba'épa remandami.
- Nde remba'apo Parlamento-pe. - Ajúningo añe'ẽvo karai Intendente ndive.
- Ha'e omba'apo INDI-pe. - Neĩ. Ko'ág̃a ha'e oñemongetahína peteĩ
- Ñande ñamba'apo Ministerio de Justicia tapichándi. Eha'arõmína chupe.
y Trabajo-pe. - Oĩma. aha'arõta chupe. Aguyje ndéve.
- Ore romba'apo Ministerio de Defensa- - Ndaipóri mba'érepa.
pe.
- Peẽ pemba'apo Puerto-pe.
- Ha'ekuéra omba'apo Ministerio de
Salud-pe.

Mávapa ñande
- Che mba'apohára Función Publica-
pegua.
- Nde indígena.
- Ha'e parlamentaria.
- Ñande chokokue.
- Ore empleada doméstica.
- Peẽ mitã ñamba'apóva calle-pe.
- Ha'ekuéra pytagua.

16
Ñe'ẽndy:

Aguyje: gracias, agradecimiento Moñe'ẽ: leer


Ambue: otro, otra Moõ: dónde
Angirũ: amigo, amiga Moõgua: de dónde
Araka'e: cuándo Nde: vos, tú, usted
Aramboty: cumpleaños Ndive: con
Ary: año Ñande: nosotros (incluyente)
Avei: también Ñe'ẽndy: glosario
Che: yo Ñemongeta: conversación, conversar
Chupe: a él, a ella Ova: se muda (él, ella)
Ha'e: él, ella Oka: campo, campaña
Ha'ekuéra: ellos, ellas Ore: nosotros (excluyente)
Hag̃ua: para, a fin de Pa, piko, pio, iko: partículas interrogativas
Hembiapo: su trabajo Paraguay: Asunción
Hendive: con él, con ella Peẽ: ustedes, vosotros/as
Iporãnte: bien Peteĩha: primero, primera
Irũ: compañero, compañera Porandu: preguntar
Jesarekorã: observación Pumbyry: teléfono
Juhu: encontrar Pyahu: nuevo, nueva
Ko: vivir, residir Pytyvõ: ayudar
Kokue: chacra Pytyvõhára: facilitador, facilitadora, ayudante
Kuaa: saber Reindy: hermana (usa sólo el varón)
Maitei: saludo, hola Rogaygua: familiar
Máva: quién Techapyrã: ejemplo
Mba'e: qué Téra: nombre
Mba'éicha: cómo Tetã: país, nación
Mba'éichapa: hola, cómo estás
Mba'erã, ma'erã, mba'upe: para qué
Mba'ére: por qué
Mbo'ehao: escuela
Mbo'epy: lección
Mbohovái: responder
Mboy: cuánto
Mombe'u: contar

17
1
MBO'EPY
PETEĨHA
Maitei
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

18
MBO'EPY
MOKÕIHA
2
Ñeñemongetavemi

Las formas de saludos que hasta ahora venimos practicando se pueden usar
a cualquier hora del día. Pero en guaraní existen saludos específicos para la
mañana, la siesta, la tarde y la noche.

19
2
MBO'EPY
MOKÕIHA
Ñeñemongetavemi
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Hablante 1 Hablante 2

- Mba'éichapa neko'ẽ(mi). ______- ¿Cómo amaneciste? - Cheko'ẽ porã. Ha nde.


- Cheko'ẽ porã(nte) avei.________- Amanecí bien también - Amanecí bien. ¿Y vos?

- Mba'éichapa ndepyhareve(mi)._- Buenos días - Chepyhareve porã. Ha nde.


(cómo estás a la mañana). - Estoy bien. ¿Y vos?
- Chepyhareve porã(nte) avei.____- Bien también.

- Mba'éichapa ndeasaje(mi).____ - ¿Cómo estás a la siesta?. - Cheasaje porã. Ha nde.


- Cheasaje porã(nte) avei._______- Tengo buena siesta también. - Bien. ¿Y vos?

- Mba'éichapa ndeka'aru(mi).____- ¿Cómo estás a la tarde?. - Cheka'aru porã. Ha nde.


- Cheka'aru porã(nte) avei.______ - Bien también. - Muy bien. ¿Y vos?

- Mba'éichapa ndepyhare(mi).___- Buenas noches - Chepyhare porã. Ha nde.


(cómo estás a la noche). - Bien. ¿Y vos?
- Chepyhare porã(nte) avei._____ - Bien también.

Jesarekorã

a) En guaraní no existe diferencia en el tratamiento de 2ª persona singular vos, tú o usted,


como en el castellano. En todos los casos se utiliza el pronombre Nde.

ã) En esta lengua, como podemos notar, existen saludos específicos para cada momento
del día.

- Mba'éichapa neko'ẽ. - ¿Cómo amaneciste? (se usa de mañana muy temprano).


- Mba'éichapa ndepyhareve. - ¿Cómo estás? (de mañana).
- Mba'éichapa ndepyhareve'asaje. - ¿Cómo estás? (a la media mañana)
- Mba'éichapa ndeasaje. - ¿Cómo estás? (a la siesta).
- Mba'éichapa ndeka'aru. - ¿Cómo estás? (a la tarde).
- Mba'éichapa ndeka'arupytũ. - ¿Cómo estás? (de nochecita).
- Mba'éichapa ndepyhare. - ¿Cómo estás? (de noche).

20
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Ñeñemongetavemi
2
MBO'EPY
MOKÕIHA

ch) En guaraní se deben diferenciar dos tipos de saludos: los formales y los informales.
Todas las formas estudiadas hasta ahora son saludos formales, que se pueden utilizar con
cualquier persona. Pero existen los saludos informales, que se utilizan en la rueda de
amigos, en el lenguaje coloquial, y que no se pueden utilizar con una persona desconocida o
alguien a quien debemos respeto, dado que representaría falta de deferencia. Estos
saludos se usan a cualquier hora del día.

Techapyrã:

Hablante 1 Hablante 2
- Mba'eteko(pa) (piko)________- Jarýi
- Mba'e la pórte.____________ - Jaryiete.
- Mba'e la situ._____________ - Alpélo.
- Mba'eteko la situ.__________ - Altóko.
- Ha upéi._________________ - Ovevete.

1. Nos encontramos con nuestro amigo José en distintos horarios del


día. Ñamomaiteimi chupe guaraníme.

- Hola José, ¿cómo amaneciste? - Hola José, ¿cómo estás (a la mañana)?


- -
.................................................................. ..................................................................

- Hola José, ¿cómo estás (a la siesta)? - Hola José, ¿cómo estás (a la tarde)?
- -
.................................................................. ..................................................................

- Hola José, ¿cómo estás (a la noche)?


-
..................................................................
21
2
MBO'EPY
MOKÕIHA
Ñeñemongetavemi
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

2. Ko'ág̃ a José ñanemomaitei guaraníme ha ñande avei


ñamomaiteimíta chupe iñe'ẽme:
- Mba'éichapa neko'ẽ. - Mba'éichapa ndeka'aru.

- -
.................................................................. ..................................................................
- Cheko'ẽ porãnte avei. - Cheka'aru porãnte avei.

- Mba'éichapa ndeasaje. - Mba'éichapa ndepyhare.

- -
.................................................................. ..................................................................
- Mba'éichapa ndeasaje. - Chepyhare porãnte avei.

3. Jajojuhu peteĩ tapicha ndive ñane rembiapohápe. Ñañemongeta


hendive ha pevarã ñaporandu chupe: mba'éichapa ijasaje,
mba'éichapa héra, moõguápa, moõpa oreko hóga, moõguipa ou,
moõpa omba'apo ha moõpa ohóta osẽ rire upégui.
-
................................................................................................................................................................
-
................................................................................................................................................................
-
................................................................................................................................................................
-
................................................................................................................................................................

4. Ñane rembiapohápe og̃uahẽ peteĩ tetãygua oñe'ẽséva director/a


ndive. Ñamomaitei chupe, ñaporandu chupe héra ha moõguipa ou.
Upéi jajerure chupe ñanera'arõ'imi hag̃ua, ag̃aitéma oñantendetaha
hese director térã directora.
-
................................................................................................................................................................
-
................................................................................................................................................................
-
................................................................................................................................................................
-
................................................................................................................................................................

5. Con la ayuda del/la pytyvõhára practicamos saludos informales; los


participantes aportarán otras formas de saludos usados en su
entorno.
22
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Ñeñemongetavemi
2
MBO'EPY
MOKÕIHA

Ñanemandu'a hagua:
̃

Mba'éichapa ñande ñandepyhareve Mávapa iko'ẽ porã ko árape.


- Che chepyhareve porã. - Che cheko'ẽ porã ko árape.
- Nde ndepyhareve porã. - Nde neko'ẽ porã ko árape.
- Ha'e ipyhareve porã. - Ha'e iko'ẽ porã ko árape.
- Ñande ñandepyhareve porã. - Ñande ñaneko'ẽ porã ko árape.
- Ore orepyhareve porã. - Ore oreko'ẽ porã ko árape.
- Peẽ pendepyhareve porã. - Peẽ peneko'ẽ porã ko árape.
- Ha'ekuéra ipyhareve porã. - Ha'ekuéra iko'ẽ porã ko árape.

Mba'éichapa ñande ñandeasaje Mávapa ipyhareve vai ko árape.


- Che ndacheasajeporãi. - Che chepyhareve vai ko árape.
- Nde nandeasajeporãmbái. - Nde ndepyhareve vai ko árape.
- Ha'e nda'ijasajeporãi. - Ha'e ipyhareve vai ko árape.
- Ñande nañandeasajeporãi. - Ñande ñandepyhareve vai ko árape.
- Ore nda'oreasajeporãi. - Ore orepyhareve vai ko árape.
- Peẽ napendeasajeporãi. - Peẽ pendepyhareve vai ko árape.
- Ha'ekuéra nda'ijasajeporãi. - Ha'ekuéra ipyhareve vai ko árape.

Mba'éichapa ñande ñandeka'aru Mba'éichapa reiko(mi)


- Che cheka'aru porã. - Aiko porã.
- Nde ndeka'aru porã. - Jaiko(ve).
- Ha'e ika'aru porã. - Ni nda'ivaipotái.
- Ñande ñandeka'aru vai. - Jaryiete.
- Ore oreka'aru vai. - Aiko tengeténgepe.
- Peẽ pendeka'aru vai. - Ha jacherechapáma .
- Ha'ekuéra ika'aru vai.

Ñandépa mba'éicha ñandepyharese: Ñemongeta tapépe:


- Che chepyhare porãse. - Mba'e la pórte, Juan.
- Nde ndepyhare porãse. - Jaryiete. Mba'épiko rejaporeína ko'a rupi.
- Ha'e ipyhare porãse. - Ha péina aju avisitávo che rúpe.
- Ñande ñandepyhare porãse. - Iporãite péva. Aréma ndajajoechavéi.
- Ore orepyhare porãse. - Aréma ndajajoechavéi añete.
- Peẽ pendepyhare porãse. - Maiteimi nde rúpe.
- Ha'ekuéra ipyhare porãse. - Aguyje ndéve, che irũ. Jajoecháta vokoiete.
- Avy'aite rohecháre. Jajoecháta vokoiete.
Mba'éichapa ñande ñanderéra
- Che cheréra Ramón.
- Nde nderéra María.
- Ha'e héra José.
- Ore oreréra María, Ramón ha José.
- Peẽ penderéra Ramón ha María.
- Ha'ekuéra héra Federico ha Fernando.

23
Ñe'ẽndy:
Akóinte: siempre
Asaje: la siesta
Hasykatu: está enfermo, enferma
Hecha: ver
Iñe'ẽme: en su idioma
Irũ: compañero, compañera
Jepiveguáichante: como de siempre
Jojuhu: encontrarse
Ka'aru: la tarde
Ka'arupytũ: la nochecita
Ko'ẽ: amanecer
Kuehe: ayer
Maitei: saludo
Maymavete: todos, todas.
Mokõiha: segundo, segunda
Momaitei: saludar
Ndaikuaái: No sé
Neko'ẽ: vos (tú, usted) amanecés
Porã(nte): bien
Pyhare: la noche
Pyhareve: la mañana
Pyhareveasaje: la media mañana
Ru, túva: papá
Se: partícula que expresa modo volitivo
Tapicha: persona, semejante
Tee: propio
Tembiapoha: lugar de trabajo
Tetãygua: ciudadano/a, compatriota
Vai: mal, feo, fea
Vokoiete: oportunamente
Vy'a: alegrase

24
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Ñeñemongetavemi
2
MBO'EPY
MOKÕIHA

ANOTACIONES

25
2
MBO'EPY
MOKÕIHA
Ñeñemongetavemi
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

26
MBO'EPY
MBOHAPYHA 3
Ñaporandu hagua

1. José se encuentra en Asunción y no sabe cómo llegar al Parlamento.


Una transeúnte le indica cómo llegar.

- José: Mba'éichapa.
- Transeúnte: Iporãnte.
- José: Ikatúpa amba'eporandu(mi) ndéve.
- Transeúnte: Ikatu.
- José: Moõpiko opyta Parlamento.
- Transeúnte: Opyta Paraguayo Independiente ha 14 de mayo-pe.
- José: Mba'éichapa héra kóva ko tape.
- Transeúnte: Kóva 14 de mayo.
- José: Mba'éichapa aguahẽta
̃ Parlamento-pe.
- Transeúnte: Reguatava'erã cuatro cuadra yvatévo, ha pépe rejuhúta.
- José: Aguyje ndéve.
- Transeúnte: Ndaipóri mba'érepa. 27
3
MBO'EPY
MBOHAPYHA
Ñaporandu hagua
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Para pedir informaciones, en guaraní, se pueden utilizar las palabras interrogativas que ya
conocemos: mba'e (qué), mba'éicha (cómo), araka'e (cuándo), moõ (dónde), ma'erã,
mba'erã, mba'upe (para qué), máva (quién), mba'ére (por qué). La pregunta inicial es,
normalmente, ikatúpa, ikatúpiko (katu: poder, posibilidad; pa/piko: partícula
interrogativa). Así, si se desea pedir permiso para salir de un lugar se dirá: Ikatúpa asẽ
sapy'aite. ¿Puedo salir un momento? Permiso, ¿puedo salir un momento?

2. Ñaime terminal-pe ha jahase Ciudad del Este-pe. Ñaporandu peteĩ


kuñataĩme mba'éichapa jajapova'erã pevarã, mba'e
mba'yruguatápepa jahakuaa. Jajapóta pytyvõhára ñemoirũme.
- Mba'éichapa kuñataĩ
- Ikatúpa amba'e porandumi ndéve
-................................................................................................................................................................
-................................................................................................................................................................
-................................................................................................................................................................
-................................................................................................................................................................
-................................................................................................................................................................
-................................................................................................................................................................

Partículas de número y persona (para verbos regulares).


Observamos estas palabras extraídas de la primera conversación. Amba’e porandu, opyta,
ag̃uahẽta, reguatava'erã. Rejuhúta. Las mismas son verbos. Las partículas en negrita
indican número y persona.

La partícula es una letra o sílaba que tiene sentido solamente estando unida a un lexema,
pero separada de él carece de sentido.

1ª persona singular Che a aguapy akañy


2ª persona singular Nde re reguapy rekañy
3ª persona singular Ha'e o oguapy okañy
1ª persona plural incluyente Ñande ja/ña jaguapy ñakañy
1ª persona plural excluyente Ore ro roguapy rokañy
2ª persona plural Peẽ pe peguapy pekañy
3ª persona plural Ha'ekuéra o oguapy okañy

28
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Ñaporandu hagua 3
MBO'EPY
MBOHAPYHA

Jesarekorã: en la primera persona plural incluyente ñande tenemos dos partículas ja y ña.
La primera se usa con los verbos orales (jaguapy: nos sentamos) y la segunda con los
nasales (ñakañy: nos perdemos, nos escondemos).

3. Nuestro amigo José quiere gestionar su cédula de identidad y no


sabe cómo llegar hasta el Departamento de Identificaciones de
Asunción. Él está en la terminal de ómnibus de Asunción.
Ayudémosle explicando cómo debe expresar las siguientes ideas en
guaraní.

- Buenos días.

................................................................................................................................................................
- ¿Puedo preguntarle algo?

................................................................................................................................................................
- ¿Cómo puedo irme desde aquí hasta Identificaciones?

................................................................................................................................................................
- ¿Qué línea debo tomar?

................................................................................................................................................................
- ¿En qué calle queda Identificaciones?

................................................................................................................................................................
- Gracias.

................................................................................................................................................................

29
3
MBO'EPY
MBOHAPYHA
Ñaporandu hagua
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

4. Ñasẽ ñamba'ejoguávo ha ñaporandúta mba'apohárape jajoguaséva


repy. Cuidamos el uso de las partículas de número y persona.

- ¿Le puedo hacer una pregunta?


-
................................................................................................................................................................
- ¿Tiene pantalones?
-
................................................................................................................................................................
- ¿Qué costo tienen?
-
................................................................................................................................................................
- ¿Tiene camisas?
-
................................................................................................................................................................
- ¿Cuándo las tendrá? (las camisas)
-
................................................................................................................................................................
- Agradecemos por la atención dispensada.
-
................................................................................................................................................................

5. Ko'ág̃a ñaipytyvõ pe mba'apohárape ombohovái hag̃ua ñane


porandu.

- Sí, en qué le sirvo.


-
................................................................................................................................................................
- Sí, tenemos.
-
................................................................................................................................................................
- Cuestan 50.000 guaraníes.
-
................................................................................................................................................................
- No tengo camisas ahora.
-
................................................................................................................................................................
- Mañana las tendré.
-
................................................................................................................................................................
- No fue ninguna molestia.
-
................................................................................................................................................................

30
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Ñaporandu hagua 3
MBO'EPY
MBOHAPYHA

6. Ñambohovaimi ko'ã porandu. Usamos correctamente las partículas


de número y persona.

- Mboy ary (ro'y, año) piko rereko nde.


-
................................................................................................................................................................
- Moõpiko reiko.
-
................................................................................................................................................................
- Mboy arýpa oreko nde ru.
-
................................................................................................................................................................
- Mboy arýpa oreko nde sy.
-
................................................................................................................................................................
- Mba'e ñe'ẽpa jaiporu ko'ág̃a.
-
................................................................................................................................................................
- Mba'épa rejapóta ko'ẽrõ.
-
................................................................................................................................................................
- Mba'épiko rekaru kuehe.
-
................................................................................................................................................................
- Nde sy ha nde rúpiko moõ oiko.
-
................................................................................................................................................................

7. Peteĩ indígena ogueru hospital-pe hapicha hasýva. Jahai


ñomongeta ikatúva ojapo pohãnohára ndive. Cuidamos el uso de las
palabras interrogativas y de las partículas de número y persona.

8. Jajojuhu peteĩ kuñakarai ndive ñane mba'apohápe ha


ñañemongetase hendive. Para encarar la conversación hacemos de
la siguiente manera: la saludamos, le preguntamos si podemos
formularle algunas preguntas, le preguntamos su nombre, de dónde
viene, para qué viene, con quién viene, dónde queda su casa y por
último le agradecemos por la deferencia. Practicamos estas
fórmulas con un compañero o compañera de al lado. Luego
escribimos el diálogo. Jaiporúke guarani.
31
3
MBO'EPY
MBOHAPYHA
Ñaporandu hagua
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua:
̃
Moõpa oho ko tape Comercio-pe.
- Ndaikuaái. - Ha'ekuéra omba'apo Secretaría de
- Oho Encarnación-pe. Cultura-pe.
- Oho oparei ag̃uieténte.
- Ko tape oho Paraguaýpe. Mba'épiko ñande ñanderécho vyvypóra
háicha.
Mba'épa jajapoñaína ñande - Ñandederécho jaikovévo.
- Che ambosako'i'aína peteĩ kuatiañe'e. - Ñandederécho ñañemoarandúvo.
- Nde reñemongetareína directora ndive. - Ñandederécho jakarúvo hekópe.
- Ha'e oñantendehína oúva rehe. - Ñandederécho nañañemboykéivo.
- Ñande ñañantende ohenóiva teléfono-pe - Ñandederécho ñañemomba'évo ñande
rehe. rekovépe.
- Peẽ peñopytyvõpeína. - Ñandederécho ñaneambuévo ojuehegui.
- Ha'ekuéra omopotĩ oficina. - Ñandederécho jaikuaaukávo ñane
remiandu.
Moõpiko jahára'e kueheambue - Ñandederécho Estado omoañetévo
- Che ahákuri che sy rógape. ñande derechokuéra.
- Nde rehókuri ysyrýpe.
- Ha'e ohókuri omba'apo'imi. Moõpa ñañembojakuaa oñepyrũ térã
- Ñande jahákuri ñane irũnguéra rógape. oñembykéramo ñande derécho
- Ore rohókuri roñandúvo ore rúpe. - CODENI-pe oñembojakuaa mitãkuña ha
- Peẽ peikundaha Paraguay tuichakue mitãkuimba'ekuéra.
javeve. - Secretaría de la Mujer-pe oñembojakuaa
- Ha'ekuéra opytákuri hógape. kuñanguéra.
- INDI-pe oñembojakuaa indígena-kuéra.
Ikatúpa chepytyvõmi - Defensoría del Pueblo-pe
- Mba'e provléma piko jarekóta. ñañembojakuaa maymave.
- Ko'ág̃a ndaikatumo'ãi, asẽta'aína. - Comisión de Derechos Humanos
- Ikatu. Parlamento-pe avei ñañembojakuaa.
- Ko'ẽrõ guive ikatúta.
Ñemongeta supervisión-pe
Mba'épa pendeguerumi Paraguaýpe - Mba'éichapa ndepyhareve, karai.
- Che aju ahechávo che ra'ýpe. - Chepyhareve porã, che rajy.
- Ramón ou ohekávo tembiapo, - Ikatúpa amba'eporandumi ndéve.
omba'apose. - Ikatu, mba'épa remandami.
- Che ryvy ou oho hag̃uáicha Argentina- - Mba'éichapa ajapova'erã anohẽ hag̃ua
pe. che certificado de estudio.
- Ángel ou oikuaávo ko táva. - Ehova'erã nde colegio-kuépe rejerure
- José ou ojapoukávo peteĩ kuatia. nde kuatia; upépe oñeme'ẽta ndéve ha
upéi regueru ápe supervisión-pe rovisa
Ñandépa moõ ñamba'apo hag̃ua ndéve.
- Che amba'apo Ministerio de Educación- - Aguyje ndéve.
pe. - Ndaipóri mba'érepa.
- Nde remba'apo Ministerio de Defensa-pe.
- Ha'e omba'apo Presidencia-pe.
- Ñande ñamba'apo Senave-pe.
- Ore romba'apo Ministerio de Hacienda-pe.
- Peẽ pemba'apo Ministerio de Industria y

32
Ñe'ẽndy:

Ag̃uieténte: muy cerca Ñemoarandu: estudiar


Aguyje: gracias Opavave: todos, todas
Araka'e: cuándo Pépe: ahí
G̃uahẽ: llegar Porandu: preguntar
Guive: desde Pytyvõ: ayudar
Ikatúpa: ¿se puede? ¿Puedo? Ra'y: hijo
Jerure: pedir, solicitar Repy: el costo
Juhu: encontrar Ru, túva: padre
Karai: señor Sy: madre
Karia'y: el joven Tape: calle
Ko'ág̃a: ahora Tekove: vida, persona
Ko'ẽrõ: mañana Temiandu: idea, sentimiento
Kuatiañe'ẽ: carta Tuja: viejo
Kuehe: ayer Voko: bolso
Kundaha: recorrer Yvatévo: norte
Kuña: mujer Yvypóra: persona, ser humano.
Mandu'a: recordar
Máva: quién
Mba'apohára: trabajador, trabajadora
Mba'ére: por qué
Mbo'ehára: maestro, maestra
Mbohapyha: tercero, tercera
Mbohovái: responder
Me'ẽ: dar
Mitãkuimba'e: niño
Mitãkuña: niña
Moañete: garantizar
Moõ: dónde
Mba'yruguata: vehículo
Ndaipóri mba'érepa: de nada
Ndive: con
Ñandu: averiguar el estado de una
persona; sentir, percibir.
Ñemboja: acercarse
33
3
MBO'EPY
MBOHAPYHA
Ñaporandu hagua
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

34
MBO'EPY
IRUNDYHA 4
Mba'ejerurerã

1. Ñamoñe'ẽmi ko ñemongeta.

- Eguerumi chupe iñaranduka. Traéle su libro, por favor.


- Eguerúna chupe iñaranduka. Traéle su libro, por favor.
- Eguerúke chupe iñaranduka. Traéle su libro.
- Eguerúkena chupe iñaranduka. Traéle su libro.

35
4
MBO'EPY
IRUNDYHA
Mba'ejerurerã
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

En guaraní para solicitar algo o dar orden se utilizan partículas imperativas. En estos casos
en la segunda persona singular se usa la partícula prefija E en vez de la partícula de número
y persona categórica RE, y se le posponen al verbo las partículas según la modalidad del
hablante. Estas son las modalizaciones imperativas más usuales:

Imperativo cariñoso:.....................mi (tónica).........Ejumi..........Vení, por favor.


Imperativo amistoso, rogativo:......na (átona).........Ejúna..........Vení, por favor.
Imperativo conmitativo:.................ke (átona).........Ejúke..........Vení ya.
Imperativo enfático:.....................py (átona).........Ejúpy...........Vení ya, de una vez.

Ko'ã ñe'ẽpehẽ ikatu avei oho oñondive, oñembopohyive hag̃ua oje'eséva. Jahechami ko'ã
techapyrã:
- Ñañopytyvõmína ñamohu'ã hag̃ua ñane rembiapo.
- Ayudémonos para culminar el trabajo, por favor.

- Ñañopytyvõkena ñamohu'ã hag̃ua ñane rembiapo.


- Ayudémonos para culminar el trabajo.

- Ñañopytyvõmíkena ñamohu'ã hag̃ua ñane rembiapo.


- Ayudémonos, por favor, para culminar el trabajo.

Existen también partículas de número y persona imperativas que se utilizan de la misma


forma como las categóricas que hemos visto en la tercera lección (a, re, o, ja/ña, ro, pe, o).
Dichas partículas son: ta, e, to, ja/ña, toro, pe, to que van prefijas a la raíz verbal. Con estas
partículas se pueden también utilizar las partículas mi, na, ke, py.

Techapyrã:

- Takaru che, ekaru nde, tokaru ha'e, jakaru ñande, torokaru ore, pekaru peẽ, tokaru
ha'ekuéra.
- Taháke che, ehóke nde, tohóke ha'e, jaháke ñande, torohóke ore, pehóke peẽ, tohóke
ha'ekuéra.

2. En una cancha del barrio los chicos juegan a la pelota. Ñamoñe'ẽmi


ha upéi ñamboguatave ñemongeta.
- Embohasápy chéve nde pelóta. - Pasáme la pelota (de una vez).
- Epoína ápe. - Tirá aquí.
- Ediparáke - Corré.
- Esẽmi sapy'aite. - Salí un rato, por favor.
- Callate. -
- Corré, por favor. -
- No pierdas la pelota. -
- No salgas, por favor. -
36
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Mba'ejerurerã 4
MBO'EPY
IRUNDYHA

3. Expresamos, en guaraní estos pedidos u órdenes.

- Ayudame, por favor. - ............................................................................


- Vení ya. - ............................................................................
- Alzá conmigo. - ............................................................................
- Pasame el libro, por favor. - ............................................................................
- No te canses. - ............................................................................
- Bajá ahí. - ............................................................................
- Descansemos un rato. - ............................................................................

4. Ou peteĩ kuñakarai ohechávo ikuatia ñane rembiapohápe. Ñamoñe'ẽ


ñomongeta ha upéi ñambohasa guaraníme oĩva castellano-pe.
- Mba'éichapa ndepyhareve.
- Iporãmínte, kuñakarai. Mba'épa ndeguerumihína.
- Aikuaase che kuatiakuérapa oĩmbáva.
- Chera’arõmi sapy’aite.
- ............................................................................Le preguntaré a mi compañera.
- ............................................................................Ya está su documento, señora.
- ............................................................................Acompáñeme hasta la otra oficina.
- ............................................................................Espere un rato en la ventanilla.
- ............................................................................Puede firmar acá, por favor, para entregarle.
- ............................................................................Vuelvo enseguida, señora.

5. Trabajamos en clase dando órdenes o solicitando algo a nuestros


compañeros y compañeras. Utilizamos las partículas mi, na, ke y py
solas o combinadas.
- Ejumína
- ............................................................................
- ............................................................................
- ............................................................................
- ............................................................................

37
4
MBO'EPY
IRUNDYHA
Mba'ejerurerã
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua:
̃

Ejumína chepytyvõ tembiporu ahejáva escritorio ári.


- Aháma roipytyvõvo. ̃
- Mba'épiko nembopy’aragetéva.
- Néipy, aháma. - Amog̃uahẽva'erã ko kuatia Parlamento-
- Amohu'ãre che rembiapo ahátama. pe asajerã.
- Nde ningo nereikotevẽi voi ñepytyvõ. - Ani rejepy'apy. Ehejántema ore pópe.
- Aguyje peẽme.
Pejúpy ñamba'apo oñondivepa - Tandepo'aite.
- Ko árape ndaikatumo'ãi.
- Ko'ág̃a orekane'õiterei. Ñemongeta ogapýpe
- Rohótama ag̃aite. - Che memby, ejumína.
- Rohomaroína. - Mba'éiko che sy.
- Aipota chepytyvõ ñamopotĩmba hag̃ua
Apouka (imperativo) jeporu ñande róga.
- José, eguapýke che irũ. - Néi, che sy. Mba'épa jajapóta.
- Peguapymína, José ha Antonio. - Eguerumi amo typycha puku ha emopotĩ
- Ehomína che ru rendápe. pe técho.
- Aníke peneakãhatãitéti. - Aháma agueru.
- Ere ne membýpe anítei oho ha'eño upe - Emopotĩmba rire técho eguerúta
rupi. ñandéve y mba'yrúpe.
- Pejuvoíkena. - Oĩma, che sy. Ajútama.
- Director, ikatúpa chepytyvõmi. - Pya'énteke che memby.
-Kuñataĩnguéra, ikatúpa ñamba'apo
oñondivepa.

Partículas de número y persona


imperativas
- Taku'éke che.
- Eku'éke nde.
- Toku'éke ha'e.
- Jaku'éke ñande.
- Toroku'éke ore.
- Peku'éke peẽ.
- Toku'éke ha'ekuéra.

Ñemongeta mba'apohápe
- Pejumína, che irũnguéra, chepytyvõmi.
- Mba'épiko reikotevẽ, José.
- Ajejopypaite che rembiapópe ha aipota
chemoirũmi.
- Mba'épa jajapóta nendive.
- Pemohendapamína ko'ã kuatia ha

38
Ñe'ẽndy:

Ag̃aite: enseguida Sapy'aite: un rato


Aranduka: libro Sẽ: salir
Gueru: traer Sy: madre
Ha'ã: jugar, probar Tembiapo: trabajo
Irundyha: cuarto, cuarta Typycha: escoba
Jejopy: aprieto Y: agua
Jepy'apy: preocupación
Karai: señor
Ke: imperativo conmitativo
Ko'ág̃a: ahora
Kotevẽ: necesitar
Kuatia: papel, documento
Kuñakarai: señora
Ku'e: moverse
Mba'ejerure: solicitar algo
Mba'yru: recipiente
Mbohasa: pasar.
Memby: hijo (usa sola la mujer)
Mi: imperativo cariñoso
Mohenda: colocar, acomodar
Mohu'ã: concluir
Moirũ: acompañar
Mopotĩ: limpiar
Na: imperativo amistoso, rogativo
Néi: bueno! Interjección.
Néipy: ¡vamos! interjección
Oñondive: juntos, juntas
Po'a: suerte, fortuna
Poi: tirar, arrojar
Puku: largo
Py: imperativo enfático
Pytyvõ: ayudar, socorrer
Py’arag̃e: premura, apuro

39
4
MBO'EPY
IRUNDYHA
Mba'ejerurerã
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

40
MBO'EPY
POHA 5
Che rete
1. Jaikuaami ñande rete vorekuéra.
Kóva Kóva che
che akã nambi Kóva
Kóva
che
che ajúra
rye

Kóva Kóva che tyvyta Kóva che pyti’a


che tĩ? Kóva
che
juru

Kóva che po
Kóva
che Kóva
ati’y che
kuã
Kóva che
jyvanga
Kóva che jyva

Kóva che
py
Kóva
Kóva che
retyma che
renymy’ã
Kóva che pysã Kóva che resa

Che akã peteĩ,


che po ha che py mokõi,
che tĩ po'imi peteĩ,
che jyva ha che retyma mokõi,
che juru pukavy peteĩ,
che resa hũ porã mokõi,
ha heta che akãrague.
41
5
MBO'EPY
POHA
Che rete
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

2. Jajesareko ko ta'ãngáre ha upéi ñamboherami hete vorekuéra.

3. Jaikuaavemi ñande rete vore, pytyvõhára ñemoirũme. Jaipuru


ñe'ẽryru.

4. Jahechaukami ñande rete vorekuéra. (Método Respuesta Física


Total).

5. Ñambohovái ko'ã porandu.

- Mboýpa nde resa.


- Cheresa mokõi
............................................................................
- Mboýpa ne akã.
-
............................................................................
- Mboýpa nde jyva.
-
............................................................................
- Mboýpa nde rye.
-
............................................................................
- Mboýpa ne kuã.
-
............................................................................
- Mboýpa ne retyma.
-
............................................................................
42
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rete POHA5
MBO'EPY

6. Ñañe'ẽmi. Ñamyesakã aty guasúpe mba'erãpa jaipurukuaa ñande


rete vorekuéra. Ñañe'ẽke guaraníme. Jahaimi ja'eva'ekue.

.................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................

7. Ñamba'apo ñane año térã aty'ípe ha ñambohovái ko'ã porandu:

- Mba'erãpa jaipurukuaa ñane akã.


- Ñane akã jaiporukuaa ñapensa hag̃ua.
............................................................................
- Mba'erãpa jaiporukuaa ñande py.
-
............................................................................
- Mba'erãpa jaiporukuaa ñane kuã.
-
............................................................................
- Mba'erãpa jaiporukuaa ñande jyva.
-
............................................................................
- Mba'erãpa jaiporukuaa ñande resa.
-
............................................................................
- Mba'erãpa jaiporukuaa ñande juru.
-
............................................................................

8. Ñambohysyimína ñande rete vore oĩva ñane akã (cabeza), ñande


rete (tronco) ha ñande rete apýrape (extremidades).
Ñane akãme: ___________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Ñande pyti'ape: __________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
Ñande rete apýrape: ______________________________________________________________
________________________________________________________________________________

43
5
MBO'EPY
POHA
Che rete
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

9. Ja'e mba'épa jajapokuaa ko'ã ñande rete vorépe. Ñamba'apo mokõi


mokõi.
ikatu jajapyhy oimeraẽ mba'e.
- Ñande pópe_____________________________________________________________________
- Ñane akãme ___________________________________________________________________
- Ñande jyvápe ___________________________________________________________________
- Ñande pyti'ápe___________________________________________________________________
- Ñande pýpe_____________________________________________________________________
- Ñande apysápe__________________________________________________________________
- Ñande pytápe___________________________________________________________________
- Ñane retymáme__________________________________________________________________
- Ñane tĩme______________________________________________________________________
- Ñane kuãme____________________________________________________________________
- Ñande ajúrape___________________________________________________________________
- Ñane pysãme____________________________________________________________________
- Ñande ropepípe__________________________________________________________________
- Ñande ati'ýpe____________________________________________________________________
- Ñane pyapẽme___________________________________________________________________
- Ñande jyvangápe_________________________________________________________________

10. Mba'épa ñande jareko térã ñamoĩ:

Ñande jyva ári:___________________________________________________________________

Ñane rapypa'ũme:_________________________________________________________________

Ñane retyma ári: __________________________________________________________________

Ñande ykére: ____________________________________________________________________

Ñande po pytépe: _________________________________________________________________

Ñande ati'ýre:____________________________________________________________________

Ne akãre: _______________________________________________________________________

44
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rete 5
MBO'EPY
POHA

11. Ja'emi máva ñande rete vorépepa jajapo ko'ã mba'e.


- Japorohecha ñande resápe.

- Japoropichãi
- Jasavi jahayhúvape
- Jachuta pelóta
- Ñambopu mbaraka
- Ñahetũ mba'e ryakuã
- Ñañekũmberéi
- Japoropopyhy
- Ñahendu purahéi rory
- Ñapensa
- Jakaru
- Jajohavi'u
- Ñañemokuãhũ
- Ñambovyvy ao

Jaikuaami hag̃ua
Jajesarekomijey texto ñepyrũhapeguáre. Pype ojehaihũve ko'ã ñe'ẽ: peteĩ, mokõi. Ko'ãva
hína papapy (número). Jaikuaami guarani papapy:

Números cardinales:
Peteĩ: uno Mokõipa: veinte Su: mil
Mokõi: dos Mbohapypa: treinta Mokõisu: dos mil
Mbohapy: tres Irundypa: cuarenta Mbohapysu: tres mil
Irundy: cuatro Popa: cincuenta Irundysu: cuatro mil
Po: cinco Poteĩpa: sesenta Posu: cinco mil
Poteĩ: seis Pokõipa: setenta Poteĩsu: seis mil
Pokõi: siete Poapypa: ochenta Pokõisu: siete mil
Poapy: ocho Porundypa: noventa Poapysu: ocho mil
Porundy: nueve Sa: cien Porundysu: nueve mil
Pa: diez Mokõisa: doscientos Pasu: diez mil
Pateĩ: once Mbohapysa: trescientos Mokõipasu: veinte mil
Pakõi: doce Irundysa: cuatrocientos Popasu: cincuenta mil
Paapy: trece Posa: quinientes Sasu: cien mil
Parundy:catorce Poteĩsa: seiscientos Posasu: quinientos mil
Papo: quince Pokõisa: setecientos Sua: un millón
Papoteĩ: dieciséis Poapysa: ochocientos Mokõi sua: dos millones
Papokõi: diecisiete Porundysa: novecientos Po sua: cinco millones
Papoapy: dieciocho Pa sua: diez millones
Paporundy: diecinueve
45
5
MBO'EPY
POHA
Che rete
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Números ordinales:

En guaraní se forman los números ordinales posponiendo la partícula ha a los números


cardinales.

Techapyrã:

Peteĩha: primero
Mokõiha: segundo
Mbohapyha: tercero
Irundyha: cuarto
Poha: quinto
Poteĩha: sexto
Pokõiha: séptimo
Poapyha: octavo
Porundyha: noveno
Poha: décimo

12. Ñande jerére ha ñane retãme oĩ heta tapicha orekóva discapacidad


hetépe. Oĩ ndohecháiva, oguata'ỹva, ohendu'ỹva, iñepãva hetyma
térã ijyvápe hamba'e. Ñañemongetavemi mba'eichagua
discapacidad-pa oĩve ha mba'épa Estado ojapova'erã omoañete
hag̃ua iderécho tapicha orekóva discapacidad-pe.

13. Ñañemongeta ha jahai jaiporu hag̃ua papapy. Ñamoha'ãngahai


jarekóva ñande rógape; ja'e mba'emba'épa umíva ha mboýpa jareko.
Ikatu mesa, tupa, apyka, celular, pejuha ha avei mymbakuéra.
Jaiporu hekópe papapykuéra. Ñamba'apo ñande kuatiahaípe.

14. Ñamoha'ãnga ñande rete ha jahechauka ivorekuéra.

46
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rete 5
MBO'EPY
POHA

Ñanemandu'a hagua:
̃

Ñande jaikuaa ñande rete vore


- Che aikuaa che akã, che akãrague, che syva, che tyvyta, che ropea ha che resa.
- Nde reikuaa nde rova, nde rovayke, ne tĩ, ne nambi, ne rañykã, nde ajúra, nde ati'y ha
nde atukupe.
- Ha'e oikuaa ijahy'o, hãi, hãimbíra, ikũ, iñapekũ, hatypy, ha hembe.
- Ñande jaikuaa ñande jyva, ñande pyapy, ñande jyvanga, ñande jyvaguy, ñande po,
ñane kuã ha ñane pyapẽ.
- Ore roikuaa ore káma, ore pyti'a, ore rye, ore puru'ã, ore ku'a, ore py'a, ore korasõ ha
ore ryekue, ha ore revi.
- Peẽ peikuaa pene rakamby, pene rumby, pene rembo, pende rapypi ha pende rako.
- Ha'ekuéra oikuaa hetyma, henymy'ã, hetymaro'o, ikupy, ipy, ipyta, ipytasã, ipysã ha
ipysapẽ.

Ñande róvare oĩ Ñane retymáme jareko


- Ñande resa jahecha hag̃ua. - Ñane renymy'ã ñañesũ hag̃ua.
- Ñane tĩ ñahetũ hag̃ua. - Ñande py ñapyrũ hag̃ua.
- Ñande rovayke ñañehetũ hag̃ua. - Ñande py ape japyvoi hag̃ua.
- Ñande juru jakaru ha ñañe'ẽ hag̃ua. - Ñande pyta jajepytaso hag̃ua.
- Ñande ropepi ñamo'ã hag̃ua ñande resa. - Ñane pysã ñañembo'y porã hag̃ua.
- Ñande ropea ojoko hag̃ua mba'eky'a - Ñane retỹmaro'o jajepytaso mbarete
ohokuaáva ñande resápe. hag̃ua.
- Ñande tyvyta omo'ã hag̃ua ñande resa
kangue. Mba'erãpa ñande jaipuru ñande po
- Che aiporu ahai hag̃ua.
Ñande po vorekuéra jaiporu - Nde reiporu rembovyvy hag̃ua.
- Ñande popyte ñamoĩ hag̃ua mba'e - Ha'e oiporu oporopopyhy hag̃ua.
michĩva. - Ñande jaiporu jajepoity hag̃ua.
- Ñane kuã jajapyhy hag̃ua ñaikotevẽva. - Ore roiporu rokopi hag̃ua.
- Ñane kuã akã jajepovyvy hagg̃ua. - Peẽ peiporu pescrivi hag̃ua
- Ñane pyapẽ ñamo'ã hag̃ua ñane kuã akã. komputadórape.
- Ñande po ropyta jajejoko hag̃ua. - Ha'ekuéra oiporu ojahu hag̃ua.

Ñande jurúpe jareko Ñemongeta hospital-pe


- Ñane rãi ñamongu'i hag̃ua tembi'u. - Mba'éichapa pohãnohára (doctora).
- Ñane kũ ñaikũmby porã hag̃ua ja'úva. - Eg̃uahẽke mitãrusu. Mba'épa ojehu
- Ñane apekũ omo'ãva ñande juru ryepy. ndéve.
- Ñane rãimbíra ñane rãi renda. - Ahunga che py kangue, hi'ãche otiri tẽrã
- Ñane rembe ñambohyapu porã hag̃ua ñe'ẽ ojekaite voi.
ñañe'ẽvo. - Mba'eichahápepiko oiko nderehe.
- Ñande ahy'o ñamokõ hag̃ua tembi'u. - Aha'ãhápe partído.
- Jahechami… Kóva ihodído.
Ñande retepýpe jareko - Mba'épa rehecha pohãnohára.
- Ñane ñe'ã (korasõ) omyasãiva tuguy - Ndaikuaái. Ehóta ejapouka radiografía ha
ñande retepýre. upéi ejujey.
- Ñande py'a, omongu'íva tembi'u ja'úva. - Oĩma. Aháta ajapouka.
- Ñande ryekuepo'i ohykue'o ha oipokáva - Oĩmbárekena ejúma.
tembi'u ja'úva. - Oĩre ajúta. Aguyje.
- Ñande vevuikue ome'ẽva yvytu - Ndaipóri mba'érepa.
ñanepytuhẽ hag̃ua.

47
Ñe'ẽndy:
Ahy'o: garganta Ñepã: paralítico, deforme Py: pie
Ajúra: cuello Ñesũ: arrodillarse Py'a: estómago
Akã: cabeza Pasua: diez millones Pyapẽ: uña de las manos
Akãrague: cabello Pa: diez Pyapy: muñeca
Apekũ: paladar Paapy: trece Pyrũ: pisar
Ati'y: hombro Pakõi: doce Pysã: dedo del pie
Atukupe: espalda Papapy: número Pysãpẽ: uña de los pies
Ha'ã: jugar Papo: quince Pyta: talón
Hag̃ua: para Papoapy: dieciocho Pytasã: tendón de Aquiles
Hecha: ver, observar Papokõi: diecisiete Pyti'a: pecho
Heta: mucho, mucha Paporundy: diecinueve Pytuhẽ: respirar
Hetũ: besar, oler, olfatear Papoteĩ: dieciséis Sa: cien
Hũ: negro, negra Parundy: catorce Sasu: cien mil
Hunga: golpear Pasu: diez mil Su: mil
Irundy: cuatro Pateĩ: once Su'u: masticar, morder
Irundyha: cuarto Peteĩ: uno Sua: un millón
Irundypa: cuarenta Peteĩha: primero Syva: la frente
Irundysa: cuatrocientos Po sua: cinco millones Tãi: diente
Irundysu: cuatro mil Po: mano, cinco Tãimbíra: encía
Jahu: bañarse Po'i: fino/a, delgado/a Takamby: entrepierna
Japyhy: agarrar Poapy: ocho Tako: vagina
Jehu: acontecer, suceder Poapyha: octavo Tañykã: quijada
Jeka: quebrar Poapypa: ochenta Tapypa’ũ: regazo
Jepoity: llamar con la mano Poapysa: ochocientos Tapypi: vulva
Jepytaso: afirmar los pies Poapysu: ocho mil Tasyo: hospital
Juru: boca Poha: décimo, décima Tatypy: mejilla
Jyva: brazo Poha: quinto, quinta Tembe: labio
Jyvanga: codo Pohãnohára: médico, médica Tembi'u: comida, alimento
Káma: seno, teta Pokõi: siete Tembo: pene
Karu: comer, almorzar Pokõiha: séptimo Tenymy'ã: rodilla
Kopi: corpir Pokõipa: setenta Tesa: ojo
Kóva: éste, ésta Pokõisa: setecientos Tete: cuerpo
Kũ: lengua Pokõisu: siete mil Tetyma: pierna
Kuã: dedo de la mano Popa: cincuenta Tetymaro'o: pantorrilla.
Ku'a: cintura Popasu: cincuenta mil Tĩ: nariz
Mba'apo: trabajar Popyhy: apretón de mano Tiri: fisura
Mbaraka: guitarra Popyte: palma de la mano Topea: pestaña
Mbohapy: tres Porã: lindo, linda Topepi: párpado
Mbohapyha: tercero Porundy: nueve Tova: cara
Mbohapypa: treinta Porundyha: noveno Tovayke: mejilla
Mbohapysa: trescientos Porundypa: noventa Tuguy: sangre
Mbohapysu: tres mil Porundysa: novecientos Tyekue: intestino, tripa
Mbovyvy: coser Porundysu: nueve mil Tyvyta: ceja
Mitãrusu: el joven Posa: quinientes Vevuikue: pulmón
Moha’ãngahai: describir Posasu: quinientos mil
Mokõi sua: dos millones Posu: cinco mil
Mokõi: dos Poteĩ: seis
Mokõiha: segundo Poteĩha: sexto
Mokõipa: veinte Poteĩpa: sesenta
Mokõipasu: veinte mil Poteĩsa: seiscientos
Mokõisa: doscientos Poteĩsu: seis mil
Mokõisu: dos mil Pukavy: sonrisa
Ñe'ã: corazón Puru'ã: ombligo
Ñembo'y: ponerse de pie Py ape: dorso del pie

48
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rete 5
MBO'EPY
POHA

ANOTACIONES

49
5
MBO'EPY
POHA
Che rete
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

50
MBO'EPY
POTEĨHA 6
Che jere

1. Jajesareko ko ta'ãngáre.

Che jerére heta mba'e areko:

che rembiporu, che ao,

che sapatu, che sapatílla,

che aranduka ha hetave mba'e.

51
6
MBO'EPY
POTEĨHA
Che jere
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

2. Ñamoñe'ẽ.

Che asúpe oĩ peteĩ komputadóra, mesa ári;


Che akatúape, mesa ári, oĩ peteĩ aranduka;
Che ári oĩ peteĩ aravopapaha;
Che renondépe oĩ peteĩ apyka;
Che rapykuépe oĩ peteĩ ta'ãnga.

3. Jajesareko porã jeymi ta'ãnga yvategua rehe ha ñambohovái ko'ã


porandu.

- Mba'épa oĩ José renondépe. - ..........................................................................


- Mba'e áripa oguapy José. - ..........................................................................
- Mba'épa oĩ José kupépe. - ..........................................................................
- Mba'épa oĩ José kupepegua ta'ãnga ári. - ..........................................................................
- Mba'épa oĩ José kupepegua aravopapaha guýpe. - ..........................................................................
- Mba'e áripa oĩ komputadóra. - ..........................................................................
- Mba'épa oĩ José mesa ári. - ..........................................................................
- Mba'épa José oreko ipópe. - ..........................................................................
- Mba'e vaichapa ojapohína José. - ..........................................................................

4. Ñama'ẽ ko ta'ãnga rehe. Pe oĩva pype ha'ehína José. Embohovaimi


ko'ã porandu.
- Mba'épa oĩ José renondépe.
- ..........................................................................
- Mba'épa oĩ José ári.
- ..........................................................................
- Mba'épa oĩ José ykére.
- ..........................................................................
- Mba'e oĩ téle guýpe.
- ..........................................................................

52
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che jere
6
MBO'EPY
POTEĨHA

5. Ñaimehápe ko'ag̃aite ñamombe'umi mba'épa oĩ:

Ñande ykére, ñande asu gotyo:..............................................................................................................


Ñande ykére, ñande akatúa gotyo:.........................................................................................................
Ñane renondépe:....................................................................................................................................
Ñande atukupépe:..................................................................................................................................
Ñane akã ári:..........................................................................................................................................
Ñande py guýpe:.....................................................................................................................................

6. Ja'emína mba'épa oĩ ñandepype:

Chepype oĩ mborayhu, py'aguapy ha vy'a; upéichante avei py'atarova, pochy ha py'aro.


Ndepype oĩ:............................................................................................................................................
Ipype oĩ:................................................................................................................................................
Ñandepype oĩ:......................................................................................................................................
Orepype oĩ:...........................................................................................................................................
Pendepype oĩ:........................................................................................................................................
Ipypekuéra oĩ:.........................................................................................................................................

7. Cada uno nos autodibujamos. Estamos sentados en un escritorio, y


en nuestro entorno las cosas como se pide: Jaguapy peteĩ escritorio
kupépe, ha ñande jerére oĩ ko'ã mba'e: escritorio ári, ñane
renondépe, peteĩ aranduka; ñande asúpe, peteĩ komputadóra;
ñande akatúape, peteĩ teléfono. Ñande ári peteĩ aravopapaha; ñande
ykére, ñande asu gotyo, peteĩ apyka; ñande akatúa gotyo, peteĩ
mesa'i.

53
6
MBO'EPY
POTEĨHA
Che jere
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

8. Che rembiapohápe roñembyaty roñemongetávo. Pevarã roguapy


peteĩ mesápe. Motenondehára oguapy peteĩ iñakãme ha Lucía
oguapy ambuépe. Mbytépe, Motenondehára akatúape ha Lucía
asúpe, oguapy Cinthia; henondépe oguapy Pedro; Cinthia ykére,
ijasúpe ha Motenondehára akatúape, oguapy Josefina; hovái katu
oguapy Ignacia. Pedro ykére, ijasu gotyo, oguapy César, ha hovái,
Lucía asúpe, aguapy che.

Ñañembyaty mokõimokõi ha ñamoĩ mesa jerére opaite che rembiapo irũnguérape. Ñañe'ẽke
guaraníme. Jajapóke tembiporã ojerure háicha.

54
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che jere
6
MBO'EPY
POTEĨHA

Ñanemandu'a hagua:
̃
Moõpa peime Moõpa ñaime
- Roime ne renondépe. - Che aime Parlamento renondépe.
- Roime nde atukupépe. - Nde reime Parlamento kupépe.
- Roime nde ykére. - Ha'e oĩ Parlamento ykére.
- Roime nde asúpe. - Ñande ñaime Parlamento ryepýpe.
- Roime nde akatúape. - Ore roime Parlamento renondepegua
- Roime nde reipotahápe. okarusúpe.
- Roime yvate. - Peẽ peime Parlamento rokẽme.
- Roime yvýpe. - Ha'ekuéra oĩ Parlamento rovái.

Aipota reguata Moõpa oĩ mba'e porã


- Che ykére. - Mba'e porã oĩ chepype.
- Che renondépe. - Mba'e porã oĩ ndepype.
- Che rapykuéri. - Mba'e porã oĩ ipype.
- Che akatúape. - Mba'e porã oĩ ñandepype.
- Che asúpe. - Mba'e porã oĩ orepype.
- Mombyry che renonderã. - Mba'e porã oĩ pendepype.
- Ag̃uimínte che rapykuéri. - Mba'e porã oĩ ipypekuéra.
- Che póre.
Moõguipa osẽ ko'ã viru
Moõpa ha'e oĩse - Ko'ãva osẽ chehegui.
- Ha'e oĩse nde jyva ári. - Ko'ãva osẽ ndehegui.
- Ha'e oĩse nde póre. - Ko'ãva osẽ (i)chugui.
- Ha'e oĩse nde ykére. - Ko'ãva osẽ ñandehegui.
- Ha'e oĩse nde rapypa'ũme. - Ko'ãva osẽ orehegui.
- Ha'e jepiguáicha oĩse nde reimehápe. - Ko'ãva osẽ pendehegui.
- Ha'e oĩse ñane ndive. - Ko'ãva osẽ (i)chuguikuéra.

Moõpa oime che mbarakaja Máva ndivépa ohóta ñane rembiapo irũ
- Oĩ mesa ári. - Ha'e ohóta chendive.
- Oĩ apyka guýpe. - Ha'e ohóta nendive.
- Oĩ karameg̃ua kupépe. - Ha'e ohóta hendive.
- Oĩ ne renondépe. - Ha'e ohóta ñanendive.
- Oĩ korapýpe. - Ha'e ohóta orendive.
- Okehína muralla ári. - Ha'e ohóta penendive.
- Okaruhína amo óga ári. - Ha'e ohóta hendivekuéra.

Ñemongeta guarani jeporúre


- Mba'éichapa Josefina.
- Iporãnte, ha nde.
- Iporã ja'e chupe.
- Mba'épiko ojehu ndéve.
- Aju Palacio de Justicia-pe onohẽvo che Certificado de Antecedentes Judiciales ha aike peteĩ
apañuãime; che nañe'ẽkuaái castellano.
- Upéva ningo ndaha'éi apañuãi.
- Ápe ningo castellánonte oñeñe'ẽ.
- Eñe'ẽ chupekuéra guarani, péva ningo avei ñane ñe'ẽ tee ha funcionario publicokuéra
oikuaava'erã mokõive tetã ñe'ẽ tee.
- Añe'ẽta chupekuéra upéicharõ.
- Upéva ári avei, Marta, péva nde derécho. Nde ndederécho reñe'ẽvo ñe'ẽ nde reiporusevévape.
- Oĩma, Josefina.
- Ñañe'ẽta ka'aru.
- Oĩma. Tandepo'aite.

55
Ñe'ẽndy:

Ag̃ui: cerca Nendive: contigo


Akatúa: derecha Ñandehegui: de nosotros, de nosotras
Ao: ropa Ñandepype: en nosotros, en nosotras
Apañuãi: problema Ñanendive: con nosotros, con nosotras
Apyka: silla Ñe'ẽ tee: idioma oficial
Aranduka: libro Okarusu: plaza
Aravopapaha: reloj Orehegui: de nosotros, de nosotras
Ári: encima, sobre Orendive: con nosotros, con nosotras
Asu: izquierda Orepype: en nosotros, en nosotras
Chehegui: de mi Pendehegui: de ustedes
Chendive: conmigo Pendepype: en ustedes
Chepype: en mi Penendive: con ustedes
Gotyo: hacia Poteĩha: sexto, sexta
Guýpe: debajo de Po'a: suerte, éxito
Hendive: con él, con ella Rapykuépe: detrás de
Hendivekuéra: con ellos, con ellas Rapykuéri: detrás de
(I)chugui: del él, de ella Renondépe: en frente de
(I)chuguikuéra: de ellos, de ellas Rovái: frente
Ipype: en él, en ella Sapatu: zapato
Ipypekuéra: en ellos, en ellas Ta'ãnga: dibujo, foto, ilustración
Jepiguáicha: como siempre Tembiporu: herramienta, utensilio.
Jere: entorno, contorno. Viru: dinero
Jyva ári: en brazo Ykére: al lado de
Karameg̃ua: baúl
Korapy: patio
Kupépe: detrás de
Mba'e: cosa
Mbarakaja: gato
Mesa'i: mesita
Mitã: niño
Mombyry: lejos
Ndehegui: de ti, de vos
Ndepype: en ti, en vos

56
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che jere
6
MBO'EPY
POTEĨHA

ANOTACIONES

57
6
MBO'EPY
POTEĨHA
Che jere
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

58
MBO'EPY
POKÕIHA 7
Che rogayguakuéra

Jakaru
Og̃uahẽma asaje
pejáke mesápe jakaru.
Mesa akãme toguapy
che sy ha che ru.
Ijapykáva toguapy,
oreko'ỹva togueru,
tembi'u miẽma otĩmbo,
oĩ kumanda ha so'o
mandi'o, mbujape ityrarã,
ryguasu rupi'a atã,
maymave hi'upyrã.
59
7
MBO'EPY
POKÕIHA
Che rogayguakuéra
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

1. Ñamoñe'ẽ porã rire ko texto, ñambohovaimi guaraníme ko'ã


porandu.

- Mba'e aravópa og̃uahẽma.


- ..............................................................................................................................................................
- Mavamávapa oguapýta mesa akãme.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'épa ojapóta ijapykáva.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'épa ojapóta ijapyka'ỹva.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapa oĩ tembi'u.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'emba'épa umi tembi'u oĩva mesa ári.
- ..............................................................................................................................................................

Tero: sustantivo: Jajesarekomi ko'ã tero rehe oñeguenohẽva texto-gui: Sy, ru, tembi'u,
so'o.

En guaraní los sustantivos tienen distintas formas. Hay algunos que tienen una sola forma
para el uso, otros dos, otros tres, y otros hasta cuatro.

Sy tiene una forma. Es uniforme.


Che sy, nde sy, isy, ñande sy, ore sy, pende sy, isykuéra.

Ru tiene dos formas. Ru, túva. Es biforme.


Che ru/túva, nde ru/túva, itúva, ñande ru/túva, ore ru/túva, pende ru/túva, ituvakuéra.

Tembi'u tiene tres formas. Tembi'u, rembi'u, hembi'u. Es triforme.


Che rembi'u, ne rembi'u, hembi'u, ñane rembi'u, ore rembi'u, pene rembi'u, hembi'ukuéra.

So'o tiene cuatro formas. To'o, so'o, ro'o, ho'o. Es cuatriforme.


Che so'o, nde so'o, iso'o, ñande so'o, ore so'o, pende so'o, iso'okuéra.

La forma iniciada con la letra t recibe el nombre de absoluta, las demás, las que inician con
la r y la h, son constructivas.

En los sustantivos biformes, que son vocabularios de uso familiar: túva, ru (padre); ta'ýra,
ra'y (hijo del varón); tajýra, rajy (hija del varón); tyke'ýra, ryke'y (hermano mayor del varón);
tyvýra, ryvy (hermano menor del varón); tykéra, ryke (hermana mayor de la mujer), la forma
iniciada con r se usa para la 1ª y 2ª persona del singular y plural; la iniciada con t, con la 3ª
persona singular y plural.

60
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rogayguakuéra 7
MBO'EPY
POKÕIHA

Che ru (mi padre), nde ru (tu padre), itúva (su padre), ñande ru (nuestro padre), ore ru
(nuestro padre), pende ru (su/vuestro padre), ituvakuéra (su padre).

La palabra teindy, reindy, heindy (hermana del varón), memby (hijo de la madre) y
membykuña (hija de la madre) constituyen excepciones entre los vocabularios de uso
familiar, dado que la primera es triforme y la segunda y tercer uniformes.

En los sustantivos triformes, la forma iniciada con la r se usa para la 1ª y 2ª persona del
singular y plural, y la iniciada con la h se usa para la 3ª persona singular y plural.

Che retyma (mi pierna), ne retyma (tu pierna), hetyma (su pierna), ñane retyma (nuestras
piernas), ore retyma (nuestras piernas), pene retyma (sus/vuetras piernas), hetymanguéra
(sus piernas).

2. Ñamoñe'ẽmi:

Eikuaami che rogayguakuéra.

Che rógape orereta. Che ru héra Carlos, che sy héra Lucía, che jarýi (abuela) héra Vicenta, che ramói
(abuelo) héra Antonio, che reindy héra Ana, ha che katu cheréra José. Ña Vicenta ha karai Antonio che
ru sy ha túva.

Amombe'u jey ndéve :

Che ru héra Carlos.


Che sy héra Lucía.
Che jarýi héra Vicenta.
Che ramói héra Antonio.
Che reindy héra Ana.
Che cheréra José.

61
7
MBO'EPY
POKÕIHA
Che rogayguakuéra
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

3. Ñambohovaimi ko'ã porandu. Jajapóke guaraníme.

- Mba'éichapiko héra José túva.


- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapiko héra isy.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapiko héra ijarýi.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapiko héra itamói.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapiko héra heindy.
- ..............................................................................................................................................................

4. Ñamba'apove jahávo:

¿Qué relación de parentesco tiene José con:

José túva.
Carlos:....................................................................................................................................................
Lucía:......................................................................................................................................................
Ña Vicenta:............................................................................................................................................
Karai Antonio:.........................................................................................................................................
Ana:........................................................................................................................................................

5. Ñambohovái:

- Mba'éichapa otoka Carlos-pe karai Antonio. Itúva.


- ..........................................................................
- Mba'éichapa otoka Ana-pe ña Vicenta. - ..........................................................................
- Mba'éichapa otoka José-pe karai Carlos. - ..........................................................................
- Mba'éichapa otoka ña Lucía-pe karai Carlos. - ..........................................................................
- Mba'éichapa otoka Karai Antonio-pe Carlos. - ..........................................................................
- Mba'éichapa otoka ña Vicenta-pe karai Carlos. - ..........................................................................

62
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rogayguakuéra 7
MBO'EPY
POKÕIHA

6. Ñambohovái peteĩteĩ ko'ã porandu. Ñañe'ẽke guaraníme.

- Mba'éichapa nde réra.


- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapiko héra nde ru.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapa héra nde sy.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapa héra ne reindy/kypy'y/ryke.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapa héra nde kyvy/ryke'y/ryvy.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapa héra nde jaryikuéra.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapa héra ne ramoinguéra.
- ..............................................................................................................................................................

Jaikuaami hag̃ua
Adjetivos Posesivos
1ª persona singular Che mi
2ª persona singular Nde/ne tu
3ª persona singular H, ij, iñ, i, hi' su
1ª persona plural incluyente Ñande/ñane nuestro/a/s
1ª persona plural excluyente Ore nuestro/a/s
2ª persona plural Pende/pene su, vuestro/a/s
3ª persona plural H, ij, iñ, i, hi' + sustantivo + kuéra, nguéra su, sus

Jesarekorã: Mba'éichapa ojeporu H, ij, iñ, i, hi’

H: ojepuru umi tero oñepyrũva taipu t térã o-pe ndive.


Techapyrã: hóga, hogakuéra, hetyma, hetymanguéra, hesa, hesakuéra.

Esta regla rige para los sustantivos triformes como (tesa, resa, heta), pero no para los
uniformes como: tĩ (itĩ), tyvyta (ityvyta), tũ (itũ), tupão (itupão).

63
7
MBO'EPY
POKÕIHA
Che rogayguakuéra
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

IJ: ojeporu tero jurugua oñepyrũva pu'ae ipukangývape ndive.


Techapyrã: ijajúra, ijapysa, ijati'y, ijeíra, ijyvy, ijao, ijape.

IÑ: ojeporu tero tĩgua oñepyrũva pu'ae ipukangývape ndive.


Techapyrã: iñakã, iñanambusu, iñirũ, iñaña, iñapytu'ũ, iñapỹi, iñapekũ.

I: ojepuru ñe'ẽ oñepyrũva ambue pundie ndaha'éiva t-pe ndive.


Techapyrã: ijagua, ikuatia, imbarakaja, ipo, inambi.

HI': ojepuru ñe'ẽ oñepyrũva pu'ae pu'atãme ndive.


Techapyrã: hi'áva, hi'úra, hi'a, hi'ýva, hi'ára, hi'ánga, hi'áuto.

Estas son las reglas generales, pero siempre existen excepciones. Cuando se utilizan estos
adjetivos con palabras castellanas rigen las mimas reglas. Como ejemplo podemos tomar la
palabra auto: hi'áuto (su auto).

Ñe'ẽ ogapypegua

Che ru, che túva:...................................... mi papá.


Che sy:.....................................................mi mamá.
Che ramói, taitachu :.................................mi abuelo
Che jarýi:..................................................mi abuela
Che remiarirõ:..........................................mi nieto/a
Che ra'y (usa sólo el varón):......................mi hijo
Che rajy (usa sólo el varón):......................mi hija
Che memby kuimba'e (usa sólo la mujer): mi hijo
Che memby kuña (usa sólo la mujer):....... mi hija.
Che reindy (usa sólo el varon):..................mi hermana
Che ryke'y (usa sólo el varón):..................mi hermano mayor
Che ryvy (usa sólo el varón):.....................mi hermano menor
Che kyvy (usa sólo la mujer):.................... mi hermano
Che ryke (usa solo la mujer):.....................mi hermana mayor
Che kypy'y (usa sólo la mujer):................. mi hermana menor

7. Ñambohasami guaraníme ko'ã ñe'ẽjoaju; jaiporu hekopete adjetivo


posesivo:

- Mi auto es nuevo. - ..........................................................................


- Tu madre es bondadosa. - ..........................................................................
- Su perro (de él/ella) es negro. - ..........................................................................
- Nuestra profesora nos ayuda. - ..........................................................................
- Su (vuestra) camisa es vieja. - ..........................................................................
- Sus padres (de ellos) son jóvenes - ..........................................................................
64
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rogayguakuéra 7
MBO'EPY
POKÕIHA

8. Ñambohovaimi:

a) Mba'éichapiko nde jyva.


- ..............................................................................................................................................................
ã) Mba'éichapa ne akãrague.
- ..............................................................................................................................................................
ch) Mba'éichapa nde sy.
- ..............................................................................................................................................................
e) Mba'éichapa nde ru.
- ..............................................................................................................................................................
ẽ) Mba'éichapa ñane kamisa térã ñande sái.
- ..............................................................................................................................................................
h) Mba'éichapa pende róga.
- ..............................................................................................................................................................
i) Mba'éichapa ñande rapekuéra.
- ..............................................................................................................................................................

9. Expresamos estas afirmaciones en guaraní

- Mi hijo es alto (dice la madre).


- ..............................................................................................................................................................
- Mi hijo es gordo (dice el padre).
- ..............................................................................................................................................................
- Mi hija es baja (dice la madre)
- ..............................................................................................................................................................
- Mi hija es delgada (dice el padre).
- ..............................................................................................................................................................
- Mi hermano menor es trabajador (dice el varón)
- ..............................................................................................................................................................
- Mi hermano mayor es lindo (dice el varón).
- ..............................................................................................................................................................
- Nuestra casa es linda.
- ..............................................................................................................................................................
- Sus/vuestras ropas están limpias.
- ..............................................................................................................................................................
65
7
MBO'EPY
POKÕIHA
Che rogayguakuéra
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

10. Representamos nuestra familia a través de un dibujo y practicamos


los vocabularios de uso familiar.

11. Jajepy'amongeta. Ogapýpe heta jey ojehasa ñemboyke, jejahéi ha


jejopyvai. Jeyvéramo túva ojapo ojaposéva ha tembireko, tajýra térã
ta'yrakuéra katu oikova'erã ipoguýpe ñemomirĩme.
Ñañemongetamína ko mba'e ojehúva heta ogapýpe rehe ha jahecha
mba'épa ojejapokuaa Estado ha sosieda guive ojehapo'o hag̃ua.
Ñañe'ẽke guaraníme.

12. Ñañemongeta ha jajepy'amongeta ko'ã je'e ohechaukáva kuimba'e


ñembotuicha ha kuña jeapo'i rehe. Ñambohysyive ambue ñe'ẽ
peichagua ha ñañeporandu añetépa he'íva pype ha mba'éichapa
heñoineraka’e.
- Kuña ogapeguánte voi.
- Gállonteke tosapukái ha ani la ryguasu.
- Kuña ha árco reha'ãnteva'erã.
- Kuimba'éicha iguápa amo kuña.
- Kuña ha mboka reguerekova'erã siémpre cargádo.

Jesarekorã:

Indígena guarani apytépe kuña ha mitã oñemomba'e, ko'ýte ymaiteve. Kuña máramo noñemomichĩ
térã ndojeapo'íri, jeyvéramo katu ha'ekuéra omyakã komunidakuéra. Mitãnguéra, kuña ha kuimba'e,
avei oñembotuicha ha oñeñangareko hesekuéra jejahei'ỹme. Máramo noñembyepotíri mitã.

Ñañemongeta ha ñeñeporandu mba'éicha rupípa upéicharamo imbarete ñande paraguaigua apytépe


ko'ã teko. Ñañe'ẽke guaraníme ha jahai ñane remiandu ñande kuatiañe'ẽme.
66
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rogayguakuéra 7
MBO'EPY
POKÕIHA

Ñanemandu'a hagua:
̃
Mavamávapa peime pende rógape Mávapa ikaru ñande apytépe
- Roime che ru, che sy, che ryke'y, che - Che chekaru.
jarýi ha che. - Nde ndekaru.
- Ore katu roime che ru, che sy, che kyvy, - Ha'e ikaru.
che kypy'y ha che. - Ñande ñandekaru.
- Ore roime che sy, che ru, che ryvy, che - Ore ndaorekarúi.
tio ha che. - Peẽ napendekarúi.
- Ore roime che sy, che ryke, che kyvy - Ha'ekuéra nda'ikarúi.
mokõi, che jarýi, che ramói ha che.
Ñandépa ñanemombyry Paraguaýgui
Ñanderetápa ñande rógape - Che chemombyry Paraguaýgui.
- Ñande ñandereta. - Nde nemombyry Paraguaýgui.
- Ore orereta. - Ha'e imombyry Paraguaýgui.
- Peẽ pendereta. - Ñande ñanemombyry Paraguaýgui.
- Ha'ekuéra imbovy. - Ore oremombyry Paraguaýgui.
- Peẽ penemombyry Paraguaýgui.
Ñandépa ñaneakuã - Ha'ekuéra imombyry Paraguaýgui.
- Che cheakuã.
- Nde neakuã. Ñemongeta ogapy rehegua
- Ha'e iñakuã. - Fernando, peẽ piko pendereta pende
- Ñande ñaneakuã. rógape.
- Ore oreakuã. - Orereta. Ha peẽ.
- Peẽ peneakuã. - Ore orembovy.
- Ha'ekuéra iñakuã. - Mavamávapiko peiko pende rógape.
- Roiko che sy, che ru, che reindy ha che.
Ñandépa ñande'áva puku Ha peẽ.
- Che che'áva puku. - Ore roiko che jarýi, che taitachu, che sy,
- Nde nde'áva puku. che ru, mokõi che reindy, mbohapy che
- Ha'e hi'áva puku. ryvy ha che.
- Ñande ñande'áva puku. - Iporãite. Amáke ñandereta ningo javy'a.
- Ore ore'áva puku. - Upéichaite. Upéva ári ore roikoporã,
- Peẽ pende'áva puku. roñopytyvõ ha rojoayhu.
- Ha'ekuéra hi'áva puku. - Vy'apavẽ ndéve upévare.

Ñande sy ha ñande rúpa oikove gueteri


- Che sy ha che ru oikove gueteri.
- Nde sy ha nde ru oikove gueteri.
- Isy ha itúva oikove gueteri.
- Ñande sy ha ñande ru oikove gueteri.
- Ore sy ha ore ru oikove gueteri.
- Pende sy ha pende ru oikove gueteri.
- Isy ha ituvakuéra oikove gueteri.

67
Ñe'ẽndy:
A: fruto Nandi: vacío, vacía
Ag̃ui: cerca Nde/ne: tu (adjetivo posesivo)
Akãrague: pelo, cabello Ñembotuicha: magnificar
Akuã: veloz Ñemboyke: discriminación
Anambusu: grueso, gruesa Ñembyepoti: castigo físico
Ánga: alma. Ñemomichĩ: subestimar
Ape: corteza, envoltorio Ore: nuestro/a/s (adjetivo posesivo)
Apỹi: punta, extremo Pende/pene: su/sus, vuestros/as (adjetivo
Apytu'ũ: cerebro posesivo)
Áva: cabello, cabellera Pokõiha: séptimo, séptima
Che: mi (adjetivo posesivo) Porã: lindo, linda
Eíra: miel Pu'ae: vocal
G̃uahẽ: llegar Puku: largo, larga
H, ij, iñ, i, hi’: su (adjetivo posesivo) Ra'y: hijo (usa sólo el varón)
Hi'upyrã: comida Rajy: hija (usa sólo el varón)
Irũ: compañerõ, compañera Ramói, taitachu: abuelo.
Jarýi: abuela Reindy: hermana (usa sólo el varón)
Jeapo'i: subestimar, minusvalorar Remiarirõ: nieto, nieta.
Jejahéi: maltrato Rogaygua: familia
Jejopyvai: aprieto Ru, túva: padre.
Jepy'amongeta: reflexión Ryguasu rupi'a: huevo de gallina
Jurugua: oral Ryke: hermana mayor (usa solo la mujer)
Kamisa: camisa Ryke'y: hermano mayor (usa sólo el varón)
Karu: comilón, almorzar, comer Ryvy: hermano menor (usa sólo el varón)
Ko'ýte: más aún So'o: carne
Kumanda: poroto Sy: madre, mamá
Kypy'y: hermana menor (usa sólo la mujer). Tembi'u: comida
Kyvy: hermano (usa sólo la mujer). Tero: sustantivo
Mandi'o: mandioca Tĩmbo: humear
Maymave: todos, todas Tũ: pique
Mbohysýi: citar Úra: gusano
Mbujape: pan Vai: feo, fea.
Memby kuimba'e: hijo (usa sólo la mujer). Vy'apavẽ: felicidad
Memby kuña: hija (usa sólo la mujer). Ýva: mango
Mombyry: lejos
Muanduhe: acento
Ñande/ñane: nuestro, nuestra
Ñemomirĩ: humillarse, empequeñecerse

68
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rogayguakuéra 7
MBO'EPY
POKÕIHA

ANOTACIONES

69
7
MBO'EPY
POKÕIHA
Che rogayguakuéra
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

70
MBO'EPY
POAPYHA
8
Che róga

Che rógape javy'a jepémo michĩ,


pype oĩ tupa, mesa ha apyka,
mesa, hi'ári amba'apo hag̃ua
apykápe aguapy ha tupápe ake.
Che róga oreko koty jakeha
koty jakaruha, váño jajahuha,
váño jaguapyha ha kosina.
71
8
MBO'EPY
POAPYHA
Che róga
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

1. Jahai oĩ porãpa (P) térãpa oĩ vai (V). Oĩ vaíramo jahai mba'érepa.

1. Che róga tuicha.


................................................................................................................................................................
2. Che rógape ndajavy'ái.
................................................................................................................................................................
3. Pype oĩ mbohapy tembiporu.
................................................................................................................................................................
4. Pype oĩ peteĩ komputadóra.
................................................................................................................................................................
5. Mesa aiporu ake hag̃ua.
................................................................................................................................................................
6. Apykápe ake ha tupápe aguapy.
................................................................................................................................................................
7. Che róga oreko kosina, koty jakaruha, koty jakeha, váño jajahuha ha váño jaguapyha.
................................................................................................................................................................

2. Ñambohovái ko'ã porandu, moñe'ẽrã he'iháicha

1. Mba'éichapa che róga.


................................................................................................................................................................
2. Mba'épiko oĩ pype.
................................................................................................................................................................
3. Ma'erãpiko pe mesa.
................................................................................................................................................................
4. Mba'épa ajapo apykápe.
................................................................................................................................................................
5. Mba'emba'épa oreko che róga.
................................................................................................................................................................

72
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che róga
8
MBO'EPY
POAPYHA

3. Jajesareko ko ógare ha ñamoha'ãngahai (describir).

.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................

4. Ñañemongeta ñane irũ ñande ykeregua ndive ha ñamombe'u chupe


mba'éichapa ñande róga. Upéi aty guasúpe ñane irũ
omoha'ãngahaíta ñande róga.

5. Pytyvõhára ha ñe'ẽryru ñemoirũme ñambohéra opa mba'e jarekóva


ñande rógape.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................

6. Jahai ñamombe'úvo mba'éicha ñande róga.


................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
73
8
MBO'EPY
POAPYHA
Che róga
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Jaikuaami

Las palabras resaltadas en el texto son posposiciones. Estas palabras sirven para unir
elementos en una cadena hablada.

Jaikuaami ko'ã ñe'ẽriregua (posposiciones):

Pe/me: en, a. Aháta Paraguaýpe. Voy a irme a Asunción.


Gua: de, del. Che sy Ñembygua. Mi mamá es de Ñemby.
Gui: de Ha'e ou Ciudad del Este-gui. Él viene de Ciudad del Este.
Rehe, re: por, de Oñe'ẽ hapicháre. Habla del prójimo.
Guive: desde. Aguata Ka'aguasu guive. Camino desde Caaguazú.
Hag̃ua: para Ou okaru hag̃ua. Viene para comer.
G̃uarã: para Kóva che ra'ýpe g̃uarã. Este es para mi hijo.
Peve/meve: hasta Oñe'ẽ ikane'õ meve. Habla hasta cansarse.
Ári: sobre. Romoĩkuri mesa ári. Pusimos encima de la mesa.
Rire: después. Okaru rire oke. Después de almorzar se durmió.
1
Rupi : por, a través de. Ohasa che róga rupi. Pasó por mi casa.
Ndive/ndie/ndi: con Ou itúva ndive. Viene con su papá.

Observación: Las posposiciones guaraníes son equivalentes a las preposiciones


castellanas. Reciben este nombre porque se posponen a la palabra a la cual rigen; las
preposiciones, como sabemos y su nombre mismo lo dice, se anteponen al nombre.

Jajesareko techapyrãre:

Yo soy de Asunción......................Che Paraguaygua.


2
La preposición de se antepone a Asunción; la posposición “gua” se pospone a Paraguay .

Es de subrayar que guive y peve/meve pueden cumplir la función de adverbio y


posposición. Son posposiciones cuando expresan distancia y adverbios cuando expresan
tiempo.

Techapyrã:

Og̃uahẽ guive oke. Guive: adverbio de tiempo


Aguata Ypakarai guive Ka'akupe peve. Guive: posposición

Oñembosarái okerei peve. Peve: adverbio de tiempo


Oñani Ypakarai peve. Peve: posposición.

1
Rupi es además un conector causal.
74 2
Paraguái tavusu ningo héra mokõi. Guaraníme Paraguay ha castellánope katu Asunción.
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che róga
8
MBO'EPY
POAPYHA

7. Ñambohovái guaraníme ko'ã porandu:

- Moõpiko reime ko'ág̃a...........................................................................................................................


- Moõpiko reiméra'e kuehe pyhareve......................................................................................................
- Moõguápiko nde. .................................................................................................................................
- Máva ndive piko reiko...........................................................................................................................
- Moõguipiko reju ko'ág̃a.........................................................................................................................
- Ma'erãpiko reju ko'ápe..........................................................................................................................
- Máva ndive piko reju ko árape. ............................................................................................................

8. Expresamos en guaraní estas afirmaciones:

- Mi mamá es de Asunción. ...................................................................................................................


- Mi papá es de Caaguazú.....................................................................................................................
- Vivo en Itauguá y trabajo en San Lorenzo. ..........................................................................................
- Mis hermanos viven en Capiatá y trabajan en Asunción. ....................................................................
- Ayer estuve en la Secretaría Nacional de Turismo...............................................................................
- Esta tarde me voy a ir a la casa de mi hermano..................................................................................
- Mis amigos viven en el interior del país. ..............................................................................................
- Yo vivía también en el interior. .............................................................................................................
- Quisiera algún día volver ahí................................................................................................................
- Vengo caminando desde mi trabajo.....................................................................................................

9. Ñane rembiapoha ningo ñande róga avei. Ñamoha'ãngahaimína


(describir) ñane rembiapoha. Ja'e mba'éichapa héra, mba'épa
hembiaporã tee, moõpa opyta, mba'éichapa óga oĩha, mboy
mba'apohárapa ñaime pype, mávapa omotenonde ha ambueve
marandu. Ñepyrũrã ñamombe'u ñane irũ ñande ykereguápe ha upéi
jahai. Jaiporúke guarani.

75
8
MBO'EPY
POAPYHA
Che róga
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua:
̃
Jaikuaami moõguápa ñande Jaiporumi “guive” ñe'ẽteja
rogayguakuéra araguávaramo
- Che ramói Kuruguatygua. - Reg̃uahẽ guive ápe reñembosarái.
- Che jarýi Santanigua. - Ko'ẽ guive pytũ meve oñemoarandu.
- Che ru Coronel Oviedo-gua. - Ñandejára oity guive ko'ẽ omba'apo.
- Che sy San José-gua. - Jaha guive Paraguaýpe ndajapytu'uvéi.
- Che reindy, che ryke'ykuéra ha che katu - Rohecha ypy guive rohayhu.
Ka'akupegua. - Onase guive che ra'ykuéra oikuaa
vy'apavẽ.
Jaikuaami moõpa jaiko ko'ág̃a
- Che aiko Itauguápe. Jaiporumi “peve/meve”
- Nde reiko Paraguáype. ñe'ẽrireguáramo
- Ha'e oiko Fernando de la Mora-pe. - Rohóta oñondive upe peve.
- Ñande jaiko San Lorenzo-pe. - Ohóta hikuái auto-pe nde róga peve.
- Ore roiko Limpio-pe. - Rohókuri visikléta ári Tovatĩ meve.
- Peẽ peiko Lambarépe. - Ndoroikuaái moõ mevépa roguatáta.
- Ha'ekuéra oiko Luque-pe. - Oúta hikuái ko'a peve oñondive.

Jaikuaami moõpa ñaime ko'ág̃a Jaiporumi “peve/meve” ñe'ẽteja


- Che aime Secrearía de Emergencia araguávaramo
Nacional-pe. - Ko'ág̃a meve ndoikói gueteri mba'eve.
- Nde reime CONAVI-pe. - Chetuja peve añemoarandúta.
- Ha'e oĩ Ministerio de Relaciones - Roha'arõva'ekue chekane'õ meve.
Exteriores-pe. - Oñe'ẽmba peve ko karai apytáta.
- Ñande ñaime Poder Judicial-pe. - Omba'apo ikane'õ meve.
- Ore roime Palacio de Gobierno-pe.
- Peẽ peime Ministerio de Industria y Ñemongeta dirección ñeme'ẽ rehe
Comercio-pe. pumbyry rupi
- Ha'ekuéra oĩ Secretaría de la Juventud- - Mba'éichapa ndeka'arumi kuñakarai.
pe. - Cheka'aruporã. Mba'épa remandami.
- Aikuaase moõpa opyta MAG ha
Jaikuaami ñande róga mba'éichapa ag̃uahẽkuaa upépe.
- Che róga tuicha, morotĩ ha ikotyheta. - Roime ápe Presidente Franco ha 14 de
- Nde róga kakuaave che rógagui, ha mayo, Paraguayetépe.
hovykangy. - Moõitépa upéva opyta, che aime
- Hóga michĩve, katu rasántema iporã. terminal-pe.
- Ñande róga iporã ha tuicha. - Terminal-gui rejupiva'erã micro oúva
- Ore róga ndatuichái, katu ikorapy porã. Presidente Franco rupi ha reguejy
- Pende róga hogaguy kakuaa ha tuicha rehupytývo 14 de mayo, ag̃uiete
ikorapy. Parlamento-gui.
- Hogakuéra katu óga tuja ha ijeguakapa. - Ha upéi.
- Reguejývo 14 de mayo-pe reguevi'imi
Jaipurumi “guive” ñe'ẽrireguáramo média cuadra ha upépe rejuhútama.
- Jaháta avion-pe Ciudad del Este guive - Aguyje ndéve, kuñakarai.
San Pablo peve. - Ndaipóri mba'érepa. Roha'arõta.
- Ama'ẽkuri nderehe che rovetã guive.
- Jaháta ojopóre nde róga guive.
- Roñaníta San Lorenzo guive Paraguay
peve.

76
Ñe'ẽndy:

Ag̃ui: cerca Rehe, re: por, de


Ári: sobre Rire: después.
Asu: izquierda Rupi: por, a través de.
Gua: de, del Tembiapoha: lugar de trabajo
G̃uahẽ: llegar Térã: o, u (disyunción)
Guapy: sentarse Tovykangy: celeste
G̃uarã: para Tuicha: grande
Guevi: retroceder Tuja: viejo
Gui: de Tupa: cama
Guive: desde Váño guapyha: baño
Hag̃ua: para Váño jahuha: bañadera
Jeguaka: adorno, ornamento Vy'a: alegría
Jepémo: a pesar de Yvývo: sur, hacia el sur
Kakuaave: más grande
Ke: dormir
Kokue: chacra
Korapy: patio
Kosina: cocina
Koty jekaruha: comedor
Koty jekeha: dormitorio
Kuehe: ayer
Mba'apo: trabajo, trabajar
Mba'apohára: funcionario/a, trabajador/a
Michĩ: pequeño, pequeña
Moha'ãnga: dibujar
Moha'ãngahai: describir
Morotĩ: blanco, blanca
Motendonde: dirigir, presidir
Ndi/ndive: con
Ñe'ẽriregua: posposición
Ogaguy: pasillo, corredor
Pe/me: en, a
Peve/meve: hasta
Poapyha: octavo, octava

77
8
MBO'EPY
POAPYHA
Che róga
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

78
MBO'EPY
PORUNDYHA 9
Che rembiapo
En guaraní existen varias divisiones del día, pero cinco son las
principales:

Pyhareve Asaje Ka'aru

Ka'aruete Pyhare

Pyhareve aha mbo'ehaópe,


asaje akaru che rogayguakuéra ndive,
ka'aru aha che rembiapohápe,
ka'aruete aha'ã partído,
pyhare amoñe'ẽ che aranduka, ahecha téle ha upéi ake.

79
9
MBO'EPY
PORUNDYHA
Che rembiapo
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

1. Ñañembyatymi mokõimokõi ha ñamombe'u ojupe mba'épa jajapo


pyhareve, asaje, ka'aru, ka'aruete ha pyhare.

- Che pyhareve amba'apo.


- Che katu...............................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................

2. Atýpe ñamombe'u ko'ág̃a mba'épa ojapo ñane irũ pyhareve, asaje,


ka'aru, ka'aruete ha pyhare. Upéi jahai iguýpe.

- Che irũ pyhareve omba'apo, ka'aru.....


................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

3. Ñamombe'umi atýpe peteĩteĩ mba'épa jajapo pyhareve, asaje, ka'aru,


ka'aruete, ha pyhare. Jaiporúke hekópe guarani.

4. Ñañemongetavemi mba'épa jajapo. Pytyvõhára térã oimeraẽva


omba'e porandúta ñañemongeta hag̃ua.

80
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rembiapo
MBO'EPY
9
PORUNDYHA

Jaikuaami

Ñe'ẽteja araguáva (Adverbios de tiempo)

Ko ára: hoy.
Ko'ág̃a: ahora, en este momento.
Upéi: después.
Aje'i: hace un rato.
Angete: hace un ratito, recién.
Akói: como de costumbre, siempre.
Ko'ẽrõ, ko'ẽramo: mañana.
Ko'ẽambuérõ: pasado mañana.
Ko'ẽambuetérõ: de aquí a tres días.
Ko'ẽambuetevérõ: de aquí a cuatro días.
Kuehe: ayer.
Kueheambue: anteayer.
Kueheambuete: el día anterior a anteayer.
Kueheambueteve: dos días antes de anteayer.
Kokueheve: la vez pasada, hace poco.

Jaikuaami avei mba'éichapa ko'ẽ:

Ko'ẽ: amanecer
Ko'ẽju: el amanecer color oro.
Ko'ẽpytã: el amanecer color anaranjado.
Ko'ẽsakã: el amanecer ya claro.
Ko'ẽtĩ: alborear.
Ko'ẽmba: el amanecer totalmente consumado.

5. Jaiporu ñe'ẽjoajúpe ko'ã ñe'ẽteja (adverbio).

Ko ára:...................................................................................................................................................
Ko'ág̃a:...................................................................................................................................................
Upéi:.......................................................................................................................................................
Aje'i:........................................................................................................................................................
Angete:...................................................................................................................................................
Akói:.......................................................................................................................................................
Ko'ẽramo, ko'ẽrõ:...................................................................................................................................
Ko'ẽ'ambuéramo:....................................................................................................................................
Kuehe:....................................................................................................................................................
Kueheambue:.........................................................................................................................................
Kueheambuete:......................................................................................................................................
Kueheambueteve:..................................................................................................................................
Kokueheve:.............................................................................................................................................
81
9
MBO'EPY
PORUNDYHA
Che rembiapo
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

6. Expresamos estas ideas en guaraní.

- Mañana me voy a ir a Ciudad del Este.


- ..............................................................................................................................................................
- Ayer no me fui a mi trabajo.
- ..............................................................................................................................................................
- Mi padre trabaja en Asunción a la mañana.
- ..............................................................................................................................................................

7. Ñañemongetami ñane irũ ñande ykeregua ndive ha ñamombe'u


chupe mba'épa ñande jajapo jepi ñane rembiapohápe ñag̃uahẽ
guive ñasẽ meve. Jaiporu hekópe ñe'ẽteja jaikuaaramóva. Upéi
jahai ñamombe'uva'ekue.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

82
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rembiapo 9
MBO'EPY
PORUNDYHA

Ñanemandu'a hagua:
̃
Araka'épa okýra'e Jaikuaami mba'épa jajapo ko
- Okýkuri kuehe pyhareve. pyharevépe
- Okýkuri kueheambue pyharevete. - Che aha amba'apo che ru ndive.
- Okýkuri kueheambuete pyhareve asaje. - Nde reho reñemoarandúvo mbo'ehaópe.
- Okýkuri kueheambueteve ka'arupytũ. - Ha'e oho omba'apo ikokuépe.
- Aremíma oky hague. - Ñande ñamba'apo voi guive.
- Kokueheve oky porãkuri. - Ore romokã ore ry'ái ore syvágui
pyharevete guive.
Araka'épa pehomíta che rógape - Peẽ pepyta pemba'apo pende rógape.
- Rohóne ko'ẽrõ. - Ha'ekuéra oho hembiapohápe.
- Ko'ẽrõ ko'ẽju rupi roñembojáta rohóvo.
- Rohoseroína ko'ẽambuérõ. Moõpa ñande ñamba'apo ha mba'etépa
- Ropensa rohóvo ko'ẽambuetérõ. ñane rembiapo upépe
- Roñembosako'i roho hag̃uáicha - Che amba'apo Ministerio de Justicia y
ko'ẽambuetevérõ. Trabajo-pe ha aime recepción-pe.
- Nde remba'apo SAS-pe ha resẽ rejapo
Mba'e oraitépa ñañepyrũta ñane tembiapo okápe tetãyguakuéra ndive.
rembiapo - Ha'e omba'apo Secretaría de la Mujer-pe
- Ñañepyrũta ko'ẽrõ ko'ẽju jave. ha omba'apo gabinete-pe.
- Ñañepyrũta ko'ẽrõ ko'ẽ mboyve. - Ñande ñamba'apo INDERT-pe ha ñaime
- Ñañepyrũta ko'ẽpytã rupi. director ramo departamento-háre.
- Ko'ẽmba mboyve ñañepyrũmava'erã. - Ñande ñamba'apo Ministerio de Salud-
- Ñañepyrũta ko'ẽsakã rupi. pe enfermera ramo.
- Ko'ẽtĩ rupi roha'arõta ñañepyrũ hag̃ua. - Peẽ pemba'apo Ministerio del Interior-pe
secretario ramo.
Jaikuaami mba'épa jajapóra'e kuehe - Ha'ekuéra omba'apo Dirección de
- Che aha che facultad-pe pyhareve. Promoción de Lenguas, Secretaría
- Nde reho ne rembiapohápe ko'ẽ Nacional de Cultura-pe.
mboyve.
- Ha'e omba'apo ko'ẽ guive pytũ meve. Ñemongeta tembiapohápe
- Ñande japytu'u ñande rógape arete rupi. - Mba'éichapa. Moõpiko nde remba'apo.
- Ore ka'arukue roho kánchape rohecha - Che amba'apo Ministerio de Salud-pe.
partído. Ha nde.
- Peẽ pyhare peho cine-hápe. - Che katu amba'apo Ministerio de
- Ha'ekuéra oho ohechávo isy ha itúvape Hacienda-pe.
ka'arukue. - Mba'épiko rejapo Hacienda-pe.
- Amba'apo recepción-pe. Ha nde.
Mba'épa pejapose peẽ ára pukukue - Che pohãnohára ha aime traumatología-
- Ko'ẽ mboyve roimese ore rupápe. pe Hospital de Clínicas-pe
- Pyhareve rokay'u rire rohose ore - Naporandúi ndéve mba'éichapa nde
rembiapohápe romba'apóvo. réra.
- Pyhareve asaje katu ro'use terere rupa. - Cheréra Federico. Ha nde.
- Asaje ro'use tembi'u opyvoipáva ijyképe. - Cheréra Ana.
- Ka'aru roimese ore rógape ore - Avy'aite roikuaáre, Ana.
rogayguakuéra ndive. - Che avei, Federico.
- Ka'aruete oñemaorandúva toho
mbo'ehaópe.
- Pyhare rohechase téle, romoñe'ẽ'imi
aranduka ha upéi roñeno roke.

83
Ñe'ẽndy:

Aje'i: hace un rato Tetãygua: compatriota


Akói: siempre, como de costumbre Teterere rupa: media mañana
Angete: hace un ratito, recién Upéi: después
Hai: escribir, rayar Vy'a: alegría, alegrase
Ko ára: hoy
Ko'ág̃a: ahora, en este momento
Ko'ẽ: amanecer
Ko'ẽambuérõ: pasado mañana
Ko'ẽambuetérõ: de aquí a tres días
Ko'ẽambuetevérõ: de aquí a cuatro días
Ko'ẽju: el amanecer color oro.
Ko'ẽmba: el amanecer totalmente
consumado
Ko'ẽpytã: el amanecer color anaranjado
Ko'ẽrõ, ko'ẽramo: mañana
Ko'ẽsakã: el amanecer ya claro
Ko'ẽtĩ: alborear
Kokueheve: la vez pasada, hace poco
Kuaa: conocer, saber
Kuehe: ayer
Kueheambue: anteayer
Kueheambuete: el día anterior a anteayer
Kueheambueteve: dos días antes de
anteayer
Mba'apo: trabajar
Mombe'u: contar, narrar
Ñe'ẽteja araguáva: adverbio de tiempo
Ñembosako'i: prepararse
Oky: llover (llovió)
Pohãnohára: médico, médica
Porundyha: noveno, novena
Pytu'u: descansar
Tembiapo: trabajo

84
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che rembiapo 9
MBO'EPY
PORUNDYHA

ANOTACIONES

85
9
MBO'EPY
PORUNDYHA
Che rembiapo
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

86
MBO'EPY
PAHA
10
Ñemuhápe

Jaha ñañemu, heta mba'e ñaikotevẽ:


so'o, ka'avo, arro, kumanda,
avati, kesu, kamby, yva,
havõ, juky, asuka ha sevói.

87
10
MBO'EPY
PAHA
Ñemuhápe
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Ñañemogeta:

- Mboýpiko osẽ ka'a peteĩ hyru.


- Osẽ cuatro mil guarani.
- Eme'ẽ chéve mokõi hyru.
- Mboýpa ovale amo havõ.
- Ovale dos mil guarani.
- Eme'ẽ chéve mokõi.
- Péva ndaipotái. Eme'ẽ chéve pe ijykeregua.

1. Ñañemongeta aty guasúpe ñemu rehe. Ñañembyaty aty'ípe ha


ñañemongeta mbykymi mba'épa jajogua jepi ñemuhágui. Jaipuru
ñe'ẽryru.

2. Jahaimi ko'ápe ja'eva'ekue:

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

3. Ñembosarái rupi jahechaukami mba'éichapa ikatu ñamba'ejogua


ñemuhápe (juego de roles).

4. Jahai ñemongeta mbykymi ikatúva jajapo ñemuhápe. Jajerure


pytyvõhárape tañanemoirũ.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
88
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Ñemuhápe
10
MBO'EPY
PAHA

5. Ñasẽ ñamba'ejoguávo. Ja'e guaraníme ko'ã ñe'ẽapesã ñemu


rehegua.

- Señora, ¿cuánto cuesta aquella cartera?.............................................................................................


- Dame una..............................................................................................................................................
- ¿Tiene zapato?.....................................................................................................................................
- ¿Qué precio tiene?...............................................................................................................................
- Es muy caro..........................................................................................................................................
- ¿Tiene otro más barato?.......................................................................................................................
- ¿Cuánto cuesta?...................................................................................................................................
- Quiero ése............................................................................................................................................
- Gracias también a Usted......................................................................................................................

6. Ñaipytyvõmi mba'apohárape ombohovái hag̃ua ñane porandu


guaraníme.

- Cuesta 50.000 guaraníes. - ..........................................................................................


- Sí tengo. - ..........................................................................................
- Cuesta 60.000 guaraníes. - ..........................................................................................
- Sí tengo. - ..........................................................................................
- Cuesta 40.000 guaraníes. - ..........................................................................................
- Gracias por su compra. - ..........................................................................................

7. Ko'ág̃a ñasẽ ñamba'ejoguávo; jajoguase peteĩ kamisa, peteĩ kasõ


mbuku, peteĩ sapatu, peteĩ sái, peteĩ kasõ mbyky ha heta kamiséta.
Ñambosako'i porandu guaraníme jajerure hag̃ua umi ñemonderã
ñaikotevẽva.
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
89
10
MBO'EPY
PAHA
Ñemuhápe
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Jaikuaami hag̃ua

1. Observamos las palabras resaltadas en el texto leído: amo, péva. Las mismas son
adjetivos y pronombres demostrativos. Estas palabras señalan el lugar que ocupa el
objeto en relación con las personas del diálogo.

Adjetivos demostrativos:

Ko: este/a ko'ã, ã: estos/as


Pe: ese/a umi: esos/as
Amo: aquel/lla umi: aquellos/as

Pronombres demostrativos:

Kóva: éste/a ko'ãva: éstos/as


Péva: ése/a umíva: ésos/as
Amóva: aquél/llas umíva: aquéllos/as

Techapyrã:

Ko vaka nemba'e, amóva katu chemba'e.


Ko es un adjetivo y amóva un pronombre. La función de un adjetivo es, como se sabe, la de
ser modificador directo del sustantivo; el pronombre, por su parte, reemplaza al nombre.

Terarãngue mba'éva (Pronombres posesivos)


Para formar el pronombre posesivo se agrega al adjetivo posesivo el sufijo mba'e.

Terarãngue mba'éva (Pronombres posesivos)


Para formar el pronombre posesivo se agrega al adjetivo posesivo3 el sufijo mba'e.

Chemba'e: mío, mía, míos, mías.


Nemba'e: tuyo, tuya, tuyos, tuyas.
Imba'e: suyo, suya, suyos, suyas.
Ñanemba'e: nuestro, nuestra, nuestros, nuestras
Oremba'e: nuestro, nuestra, nuestros, nuestras
Penemba'e: su, sus, vuestro/a, vuestros/as.
Imba'ekuéra: suyo, suya, suyos, suyas.

Para expresar la posesión, en guaraní se pospone el sufijo mba'e al sustantivo.

Techapyrã:

Ko yvyguasu Estado mba'e. Este latifundio es del Estado.


Amo kyha che ru mba'e. Aquella hamaca es de mi papá.
Ko'ã aranduka José mba'e. Estos libros son de José.

3
90 Ñame'ẽmakuri mbo'epyaty pokõihápe.
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Ñemuhápe
10
MBO'EPY
PAHA

ÑAMBA'APOMIVE:

8. Ñamoĩmba pa'ũ ko, pe, amo, ko'ã ha umíme, ha upéi ñambohasa


castellano-pe.

...........................Mitã iñakãhatã.
................................................................................................................................................................
...........................jagua hetaitéma chemoakãrasy.
................................................................................................................................................................
...........................mesa ipyahu.
................................................................................................................................................................
...........................vaka okarujoahína.
................................................................................................................................................................
...........................karia'y che memby irũ mbo'ehaópe.
................................................................................................................................................................
...........................kuñataĩ hetaitereíma omba'apo.
................................................................................................................................................................
...........................aranduka ame'ẽmbáta.
................................................................................................................................................................
...........................auto ndaipotavéima.
................................................................................................................................................................
...........................mitãkaria'y oho kokuépe.
................................................................................................................................................................

9. Ñamyenyhẽ pa'ũ kóva, péva amóva, ko'ãva, umívape, ha upéi


ñambohasa castellano-pe.
- Ko kamiõ chemba'e ha......................................nemba'e.
................................................................................................................................................................
- Che amba'apóta............................ndive ha nde............................ndive.
................................................................................................................................................................
- Kóva nemba'e ha............................katu che mba'e.
................................................................................................................................................................

91
10
MBO'EPY
PAHA
Ñemuhápe
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

- Amo kamisa chemba'e ha............................che ru mba'e.


................................................................................................................................................................
- Ko óga ivai ha............................katu iporã.
................................................................................................................................................................
- Umi ohova'ekue imarãngatu,............................katu iñaña.
................................................................................................................................................................
- Ko'ã tembiporu ipyahu,............................katu itujáma.
................................................................................................................................................................

10. Ñambohasa guaraníme ko'ã ñe'ẽapesã jaipurúvo hekópe terarãngue


mba'éva.
- Esta mesa es mía y aquélla es tuya
................................................................................................................................................................
- Esas computadoras son nuestras (1ª persona incluyente)
................................................................................................................................................................
- Este auto era de ella, pero ahora es de ustedes.
................................................................................................................................................................
- Esta casa es de ellas, sin embargo no la habitan.
................................................................................................................................................................
- Estas tierras eran de los terratenientes; ahora están en manos de los campesinos e indígenas.
................................................................................................................................................................
- Estas empresas son del Estado.
................................................................................................................................................................

11. Jaguatami ñane mbo'ehakoty ryepýpe térã óga ñaimeha korapýpe


ha ñamombe'u ojupe mba'e jahecháva; ja'e avei mba'éichapa umi
mba'e. Ikatu péicha.
- Ko yvoty pytã iporãiterei ha ombojegua ko korapy.
- Ko ovetã ipyahu ha ipotĩ.
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
92
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Ñemuhápe
10
MBO'EPY
PAHA

12. Ñamombe'u mba'épa jahecha ñande jerére. Jahaiguy umi teroja ỹrõ
terarãngue techaukarã jaiporúva.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

13. Ñane rembiapohápe ou peteĩ momaranduhára (periodista)


omba'eporanduséva ñandéve. Ñamba'apóta ñane irũ ñande
ykeregua ndive porandukuéra oúva rehe, jajapóta ojupe umi
porandu ha ñambohovái, pevarã ñañemohenda ojejapoháicha
ñe'ẽjovái (entrevista). Upéi ñambohovái ñane arandukápe
momaranduhára ñeporandu.

- Mba'éichapa ndeasaje.
- ..............................................................................................................................................................
- Ikatúpa roñemongetami nendive. Ore Canal Paraguaigua hína.
- ..............................................................................................................................................................
- Emombe'umi oréve nde réra.
- ..............................................................................................................................................................
- Mboy áñomapa remba'apo hague ko'ápe ha mba'etepahína ne rembiapo.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'éichapa pene rembiapo guive pemba'apo tetãyguakuéra ndive.
- ..............................................................................................................................................................
- Emyesakãmi tapichakuéra nerendu ha nderechávape mba'etépa peẽ peikuaave'ẽ ko'a guive
chupekuéra
- ..............................................................................................................................................................
- Oĩ ningo tapicha he'íva ápe noñeñangareko porãiha hese, napenderoryiha hendivekuéra hamba'e.
Mba'épa nde eremi umíva renondépe.
- ..............................................................................................................................................................
- Mba'épa ereseve tapichakuéra nderecha ha nerendúvape.
- ..............................................................................................................................................................
- Aguyje ndéve.
- ..............................................................................................................................................................

Jesarekorã:
Ko ñembosarái ikatu ojejapo aty guasúpe opaite tapicha ndive peteĩteĩ. Avei ambue
mbo'epykuérape peichagua tembiapo ikatu oñemboguata. Pytyvõhára ikatúntema onohẽ
iñakãgui ha oñemba'apo hi'ári oñemokyre'ỹ hag̃ua tembiapo ha oñeñe'ẽ pya'evévo guarani.
93
10
MBO'EPY
PAHA
Ñemuhápe
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua:
̃

Ko vokópa máva mba'e Ñemongeta ñemuhápe


- Péva chemba'e. - Mba'éichapa, Ña María.
- Péva nemba'e. - Iporãmínte. Mba'épa eremi rejúvo.
- Péva imba'e - Añemuse ajúvo.
- Péva ñanemba'e. - Péva che la ahenduséva.
- Péva oremba'e. - Aipota kamby mokõi hyru ha asuka katu
- Péva penemba'e. irundy.
- Péva imba'ekuéra. - Oĩma. Mba'épa reipotave.
- Eme'ẽ chéve avei ka'a mbohapy hyru
Ko virúpa pene mba'e tuicháva ha mbujape ipyahu porãva.
- Nahániri, péva ndaha'éi oremba'e. - Che name'ẽivavoi mba'erepy tujakue.
- Péva umi mba'apohára mba'e. Ipyahu porãva memete voi areko.
- Héẽ, péva oremba'e. - Aikuaavoi upéva, Ña María.
- Hi'ã chéve penemba'e péva. - Ápe oĩmbáma, karai Ramón.
- Péva ningo umi ohova'ekue mba'e. - Aguyje ndéve, Ña María.
- Ndéve katu aguyje chemoñemúre.
Kuñakarai, aikuaasete ningo
oĩmbámapa che kuatiakuéra
- Ne'ĩrã gueteri oĩ, kuñakarai. Ko'ẽrõ oĩta.
- Chera'arõmína tahecha ndéve, vaicháko
oĩma.
- Héẽ, oĩmbáma, kuñakarai. Ame'ẽtama
ndéve.
- Eha'arõmi, aporandúta che irũme.

Ikatúpa chepytyvõmi che karai


- Mba'épa remandami, che sy.
- Ikatu, mba'éichapiko ndaikatumo'ãi.
- Mba'épepa roipytyvõkuaa che sy.
- Ikatuete, che sy. Mba'épa reikotevẽmi.

Ikatúpa chepytyvõmi che ra'y


- Ikatu, mba'épa reikotevẽmi che ru.
- Néipy, aiméma nendive che ru.
- Mba'épepa ikatu roipytyvõmi.
- Héẽ, ikatu. Mba'épa remandami karai.

Máva mba'épa ko'ãva


- Umíva penemba'e.
- Umíva ndaha'éi chemba'e, amóva
chemba'e.
- Umíva che ru mba'e, kóva katu che
mba'e.
- Umi sapatu penemba'e, ko'ã térmo katu
oremba'e.

94
Ñe'ẽndy:
Ambue: otro, otra Mitãkaria'y: el joven
Amo: aquel, aquella Moakãrasy: causar dolor de cabeza
Amóva: aquél, aquélla Nahániri: no
Aranduka: libro Momaranduhára: periodista
Asuka: azúcar Nemba'e: tuyo, tuya, tuyos, tuyas.
Aty: grupo Ñanemba'e: nuestro/a, nuestros/as
Avati: maíz Ñembosarái: juego
Chemba'e: mío, mía, míos, mías. Ñe'ẽjovái: entrevista
Guasu: grande, venado Ñe'ẽryru: diccionario
Havõ: jabón Ñembosarái: juego
Héẽ: sí Ñemu: comprar, mercar
Imba'e: suyo, suya, suyos, suyas. Ñemuha: centro de compras
Imba'ekuéra: suyo, suya, suyos, suyas. Oremba'e: nuestro/a, nuestros/as
Juky: sal, donaire Ovale: valor, el costo
Ka'a: yerba Ovetã: ventana
Ka'avo: verdura Paha: décimo, décima
Kamby: leche Pe: ese, esa
Kamisa: camisa Penemba'e: vuestro/a, vuestros/as.
Karia'y: el joven Péva: ése, ésa
Kasõ mbuku: pantalón Porã: lindo, bien
Kasõ mbyky: short Potĩ: limpio
Kesu: queso Pytã: rojo
Ko: este, esta Sa: cien
Ko'ã, ã: estos, estas Sái: vestido
Ko'ãva: éstos, éstas Sapatu: zapato
Kotevẽ: necesitar Tenda: lugar
Kóva: éste, ésta Tory: cordialidad
Kuatia: papel, documento Tuja: viejo
Kumanda: poroto Umi: esos, esas
Kuñakarai: señora Umi: aquellos, aquellas
Kuñataĩ: la joven Umíva: ésos, ésas
Mba'apohára: obrero, obrera Umíva: aquéllos, aquéllas
Mba'ejogua: comprar, comerciar Vaka: vaca
Mba'erepy: mercadería Voko: bolso
Mbo'ehakoty: aula de clase Yva: fruta
Mbohysýi: citar, poner en fila Yvoty: flor
Mbujape: pan
95
10
MBO'EPY
PAHA
Ñemuhápe
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

96
MBO'EPY
PATEĨHA
11
Mba'apohápe

-Carlos, ikatúpiko eñongatumi chéve kóva.


-Ko'ág̃a ndaikatumo'ãi, aháta Banco-pe.
-Arakõime ningo rehomavoíkuri, ma'erãiko rehojeýta.
-Anohẽva'erã che tarjeta de crédito.
-Mba'e aravópiko rejúta.
-Ajúne asaje.
97
11
MBO'EPY
PATEĨHA
Mba'apohápe
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

1. Ñamoñe'ẽjey ko texto. Ñambohyapu porã ñe'ẽnguéra.

2. Ñañemongeta ñane irũ peteĩ ndive ha ñamombe'u ojupe ko'ã mba'e


ñande rehegua: moõpa ñamba'apo, araka'e guivépa ñamba'apo ha
mba'épa jajapo ñane rembiapohápe, mba'épa ojejapo upépe, moõpa
opyta, mboýpa ipumbyry papapy, ha ambue mba'e ñamombe'uséva.
Ñañe'ẽke guaraníme.

3. Jahai ko'ápe mbykymi ñamombe'uva'ekue ñane irũme.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

4. Jaikuaase ambue ñane irũgui hembiapo rehegua. Ñapu'ã ñande


guapyhágui ha ñañembojoja peteĩva rendápe ha ñaporandu chupe
opa mba'e jaikuaaséva hembiapo rehe. Jahai iguýpe mbovymi umi
mba'e jaikuaapyahúva chugui.

- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................

5. Ko'ág̃a ñamoñe'ẽta aty guasúpe ñane rembiapo.

98
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Mba'apohápe
11
MBO'EPY
PATEĨHA

Jaikuaami hag̃ua

1. Ára jeporu guaraníme. Observamos las partículas resaltadas en el texto que hemos
leído. Las mismas son partículas temporales.

- Aháta Banco-pe.
Voy a ir al banco (ta: futuro).

- Kuehe ningo rehomavoíkuri.


Ya fuiste ayer (kuri: pasado).

- Anohẽva'erã che tarjeta de crédito.


Debo sacarme tarjeta de crédito. (va'erã: futuro).

- Ajúne asaje.
He de venir a la siesta. (Ne: futuro).

En guaraní las partículas de número y persona (a, re, o, ja/ña, ro, pe, o) van antepuestas al
verbo, como ya vimos anteriormente. Las partículas temporales, en cambio, van
pospuestas a la raíz verbal.

Techapyrã:

Reguapýta re: partícula de número y persona.


ta: partícula futuritiva.

Oguapýkuri o: partícula de número y persona.


kuri: partícula preteritiva.

Veamos ahora algunos tiempos verbales en guaraní.

Recordemos que el tiempo indica el momento en que se realiza un proceso. Para facilitar y
4
simplificarlo, dividiremos el tiempo verbal en: presentivo, retrospectivo, prospectivo.

a) Presentivo: no presenta morfemas especiales.

Techapyrã: aha, ojuhu, ñamba'apo, rokaru, etc.

b) Retrospectivo: puede expresarse a través de morfemas específicos o del contexto


mediante elementos deícticos.

El hablante se implica El hablante no se implica


Proximidad en el tiempo Kuri Ra’e
Lejanía en el tiempo Va'ekue Raka’e

4
Esta clasificación pertenece a Silvio Liuzzi. Revista Amerindia, nº 14, año 1989. 99
11
MBO'EPY
PATEĨHA
Mba'apohápe
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Techapyrã:

- Che tio oúkuri kuehe.

Expresa un pasado cercano y el hablante se implica en lo que enuncia, le consta lo


sucedido.

- Che tio José ningo omanova'ekue.

Expresa un pasado lejano y el hablante se implica en lo que enuncia, le consta lo sucedido.

- Oúra'e nde tio.

Expresa un pasado cercano y el hablante no se implica en lo que enuncia, no le consta la


acción o no quiere comprometerse.

- Nde tio ningo ohóraka'e ñorairõhápe.

Expresa un pasado lejano y el hablante no se implica en lo que enuncia, no le consta la


acción o no quiere comprometerse.

c) Prospectivo: Se expresa también a través de morfemas especializados o algunos


deícticos temporales.

Inminencia Ta
No inminencia Va'erã
Marca de finalidad ̃
Rã, guarã (ligados a nominales)
Hag̃ua (ligado a verbos)
Marca de hipótesis, duda Ne

- Ko'ẽrõ aháta nde rógape.


Mañana me voy a ir a tu casa.

- Ko'ẽrõ ahava'erã nde rógape.


Mañana debo irme a tu casa.

- Ko'ẽrõ aháne nde rógape.


Mañana me voy a ir (quizás) a tu casa.

- Ajoguáta che rogarã.


Me compraré una casa.

100
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Mba'apohápe
11
MBO'EPY
PATEĨHA

Jesarekorã: en guaraní es muy importante la implicancia o no del hablante en los hechos


que relata. Las partículas preteritivas o retrospectivas kuri y ra'e, por ejemplo, indican
tiempo pasado muy reciente; pero la diferencia radica en que la primera implica al hablante;
el/la hablante asume, le consta, el hecho narrado. Oúkuri nde sy. Vino tu mamá. La
segunda, sin embargo, no implica al hablante, a éste no le consta o el mismo no se
compromete con lo que dice: Oura'e nde sy: Vino tu madre (Me contaron que vino tu madre.
Me enteré de que vino tu madre. Había sido que vino tu madre). Lo mismo ocurre con
va'ekue y raka'e. Teniendo en cuenta la implicancia o no del/a hablante, primera tiene el
mismo valor semántico de kuri, y la segunda el de ra'e.

Es importante además subrayar que en guaraní no siempre se precisa de partículas


retrospectivas para narrar hechos pasados. Los mismos se pueden expresar utilizando
deícticos. Éstos son palabras que ubican temporal o espacialmente una narración.

Veamos este ejemplo.

Yma 1980-pe aju Paraguaýpe añemoarandúvo. Upérõ areko 20 ary, ha aike Universidad
Nacional de Asunción-pe.

En este breve ejemplo las palabras deícticas son yma y upérõ. Las mismas ubican la
narración en el pasado. Como podemos observar, los verbos aju, areko y aike no tienen
partículas retrospectivas. Es como el presente histórico del castellano.

2. Jahecha avei ñe'ẽndy arapokõindy (días de la semana) rehegua.

Texto ñepyrũhameguápe ñamoñe'ẽ:

Arakõime ningo rehomavoíkuri, ma'erãiko rehojeýta

Ñe'ẽnguéra arapokõindy rehegua ndojeporumeméi gueteri guaraníme. Amáke okakuaa ko


ñe'ẽ ha ojepyso ijeporu, umi ñe'ẽ ojekuaa ha ojeporuvéta.

Jaikuaami umíva:

Arapokõindy: semana

Arateĩ: Domingo

Arakõi: lunes

Araapy: martes

Ararundy: miércoles.

Arapo: jueves.

Arapoteĩ: viernes

Arapokõi: Sábado

101
11
MBO'EPY
PATEĨHA
Mba'apohápe
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

6. Aty guasúpe ñaporandu ojupe mba'épa jajapóra'e kuehe ha avei


mba'épa japóta ko'ẽrõ.

7. Ñañembyaty aty'ípe ha ñamombe'umi ojupe mba'épa jajapókuri térã


jajapóta ko arapokõindýpe. Jahai mbykymi ñamombe'uva'ekue.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

8. Ko'ág̃a jajepy'amongeta mba'épa jajapóta ko'ẽrõ, ha upéi jahaimi.


Usamos los deícticos y partículas temporales apropiadas.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

102
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Mba'apohápe
11
MBO'EPY
PATEĨHA

9. Ñañemongeta ha jajepy'amongetami avei ñane rembiapo rehe


función pública-pe. Estado rembiapo ningo tuicha mba'eterei
tetãme g̃uarã. Ñañemongeta mba'épa oikuaave'ẽ ha ojapo ente
ñande ñamba'apoha tapichakuérape g̃uarã, ikatu hag̃uáicha ãva
okakuaave yvypóra háicha. Jahaimi ápe ñane remiandu.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

10. Heta jey ningo oĩ he'íva Estado katuĩnte omba'apovaiha, ndorekoiha


castellano-pe oje'éva eficiencia, mba'apohára iñate'ỹha hamba'e
oje'e. Ñambohysyimi mba'éichapa tetãyguakuéra ohecha función
pública ha mba'épa he'i okaguai hag̃ua hembiapo rehe; upéi
jajepy'amongeta mba'eichakuépa oje'e umíva ha mba'éichapa ikatu
ñamyatyrõ oiméramo añete umi oje'éva.

Tetãyguakuéra he'íva función pública rembiapóre.


- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
- ..............................................................................................................................................................
Mba'eichakuépa ojeguerovia ha oje'e ko'ã mba'e.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
Mba'épa jajapokuaa ñamoambue ha ñamyatyrõ hag̃ua oiméramo añete umi oje'éva.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
103
11
MBO'EPY
PATEĨHA
Mba'apohápe
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua:
̃
Mba'épa jajapóra'e kuehe Mba'épa Estado ojapova'erã
- Che ahákuri che ru rógape okaháre. tetãyguakuéra hesãive hag̃ua
- Nde rehókuri nde sy rógape. - Estado ojapova'erã hembiapo ha ani
- Ha'e ohókuri omongu'e kuatia Palacio de oñemolómo tetãyguakuérape.
Justicia-pe. - Omopu'ãukava'erã hospital mamo
- Ñande jahákuri ñamopotĩ ñande korapy. oñeikotevẽhápe.
- Ore rohókuri rokaru peteĩ bar porãme. - Ohekombo'eva'erã opa hendáicha
- Peẽ pehókuri peteĩ amandaje (congreso) tetãyguakuérape tesãi reko rehe.
hápe. - Omog̃uahẽva'erã marandu guarani ha
- Ha'ekuéra ohókuri oka'api mandi'oty. castellano-pe opavave oikũmby hag̃ua.
- Hetave pohãnohára ha enfermero/a
Mba'éichapa ikatu ñañangareko porãve oikuave'ẽva'erã tetãyguakuérape.
tetãyguakuérare función pública guive
- Ñamba'apo kyre'ỹ ha torýpe. Jahátapa ko'ẽrõ seminario hápe
- Opa ára ñañemoarandu ha - Che aháne ág̃a.
ñañemomarandu ñandekatupyryvévo. - Nde rehóne ág̃a.
- Jaikuaave ñande derécho ha ñane - Ha'e ohóne ág̃a.
rembiaporã tee. - Ñande ikatu jaha.
- Ani máramo ñamboyke tetãyguápe, - Ore ikatu roho.
taha'e ha'évape. - Peẽ pehosepeína, ajépa.
- Ñañembokatupyry yvypóra - Ha'ekuéra ohóne.
derechokuérare, ani hag̃ua ñapyrũ hese.
- Jaikuaa porã mokõive ñane retã ñe'ẽ tee Ñemongeta ogapypegua
ha jaiporu tetãyguakuéra ndive. - Che sy, ñamohendamína ñane rembiapo
- Jaikuaa ha jaguerovia añete ñanderehe ko arapokõindýpe g̃uarã.
tuicha ojekohahína ñane retã Paraguái. - Tekotevẽ añete upéva, ỹrõ icharapa
ñane rembiapo.
Mba'épa jajapóta ko aretépe - Ko árape, arateĩme, japytáta ñande
- Che apytáta che rógape apytu'umi. rógape japytu'umívo.
- Nde rehóta Bolivia-pe. - Oĩporã. Ko'ẽrõ, arakõi, voi jahava'erã
- Ha'e ohóta omba'apo. ñane rembiapohápe.
- Ñande ñañemoarandúta - Héẽ, ko'ẽambuéramo, araapy, areko
aranduchaukarã. peteĩ seminario che mba'apohápe.
- Ore ndoroikuaái gueteri mba'épa - Ko'ẽambuetérõ, ararundy, che
rojapóta. amohu'ãva'erã peteĩ marãndu ore
- Peẽ pehóta pevisita pene irũnguérape. sãmbyhyhárape g̃uarã.
- Ha'ekuéra ohóta ysyrýpe - Ko'ẽambuetevérõ, arapópe, jahava'erã
oñembopiro'ymívo. ka'arupytũ nde tia rógape arambotyhápe.
- Arapoteĩ pyhare peve che amba'apóta.
Mba'épa jajapova'erã ñaneresãi hag̃ua - Arapokõime katu ñamba'apo asaje
- Pevarã ñañangarekova'erã ñande jehe. pevénte.
- Jahava'erã pohãnohára rendápe jepémo - Héẽ, ka'arukue japytáta ñamopotĩ ñande
nañañandúi mba'eve. róga.
- Japytu'u porã ha ñañembosaraimimi. - Upéicha jajapóta.
- Jakaru jaikove hag̃ua ha ani jaikove
jakaru hag̃ua.

104
Ñe'ẽndy:

Akãrapu'ã: levantar cabeza, progresar Ñongatu: guardar


Amandaje: congreso Okaha, okára: campo
Araapy: martes Pahague: último, última
Arakõi: lunes Pateĩha: décimo primero
Aramboty: cumpleaños Pohãnohára: médico, médica
Aranduchauka: examen Pytu'u: descansar, descanso
Arapo: jueves. Rã: marca de finalidad, ligada a nombres
Arapokõi: sábado Ra'e: partícula preteritiva de tiempo reciente
Arapokõindy: semana Raka'e: particula preteritiva que expresa tiempo
Arapoteĩ: viernes lejano
Ararundy: miércoles. Ta: partícula futuritiva de inminencia
Arateĩ: domingo Tesãi: salud
Arete: feriado Upérõ: entonces
Ate'ỹ: pereza, holgazán Va'ekue: partícula preteritiva que expresa tiempo
Chara: tosco, desordenado lejano
Hag̃ua: para, marca de finalidad ligada al Va'erã: partícula futuritiva de no inminencia
verbo. Yma: hace tiempo, antes
Jepémo: a pesar de Ysyry: arroyo
Jopói: regalo Yvypóra derécho: derecho humano
Korapy: patio
Kuave'ẽ: ofrecer
Kũmby: entender, interpretar
Kuri: partícula preteritiva de tiempo
reciente
Kyre'ỹ: activo, servicial
Mandi'oty: mandiocal
Mba'eve: nada
Mbo'ehao: escuela, centro educativo
Mbohyapu: sonar, pronunciar
Mbyky: corto, corta
Ñemboja: acercarse
Ñembopiro'y: refrescarse
Ñembosarái: jugar, divertirse
Ñemoarandu: estudiar

105
11
MBO'EPY
PATEĨHA
Mba'apohápe
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

106
MBO'EPY
PAKÕIHA
12
Che táva

Che távape javy'a, ha'e tuicha ha iporã,


pype jajuhu mbo'ehao ha tupão porã.
Yvyra ha yvotýpe oñemonde hapekuéra,
mitã saraki ha arandu pe yvoty iporãvéva.
Avave naiñañái, che táva ndaijojahái.

107
12
MBO'EPY
PAKÕIHA
Che táva
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

1. Ñamoñe'ẽ ko texto hesakã porã meve ñandéve. Ñamyesakã ñe'ẽ


ndajaikuaáiva.

2. Hesakã porã rire, jahai oĩ porãpa (P) térãpa oĩ vai (V). Oĩvaíramo jahai
mba'érepa.

a)Che távape ndajavy'ái. (______)


................................................................................................................................................................
ã) Che táva iporã. (______)
................................................................................................................................................................
ch) Che táva hape soropa. (______)
................................................................................................................................................................
e) Che távape mitãnguéra iñarandu. (______)
................................................................................................................................................................
ẽ) Che távape oĩ heta tekove ñaña. (______)
................................................................................................................................................................
g) Che táva ijyvyra heta. ()
................................................................................................................................................................

3. Ñambohovái ko'ã porandu, texto he'iháicha.

a)Mba'éichapa che táva.


................................................................................................................................................................
ã) Mba'épa oĩ pype.
................................................................................................................................................................
ch) Mba'éichapiko hapekuéra.
................................................................................................................................................................
e)Mba'éichapa mitãnguéra upépe.
................................................................................................................................................................
ẽ) Mba'épa pe iporãvéva pype.
................................................................................................................................................................

108
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che táva
12
MBO'EPY
PAKÕIHA

4. Jajesarekomi ko táva ra'ãngáre ha ñamombe'u mba'épa jahecha


pype. Ja'e mba'épa oĩ mbytépe, tenonde, asu ha akatúa gotyo.

5. Ko'ág̃a jahai ñane año jahecháva ta'ãngápe. Ñamombe'u mba'épa oĩ


peteĩteĩ umi yvy pehẽme (manzana).

Techapyrã:

Mansána che asúpe guápe oĩ mbo'ehao. Kóva ikoty mbohapy, peteĩha tuichave, hovetã mbohapy ha
hokẽ peteĩ; hi'ári oveve Paraguái poyvi. Ijykére, akatúa gotyo, oĩ peteĩ michĩvéva, kóva hovetã
mbohapy; ikupépe katu ojekuaa ambue mbo'ehakoty. Ko mansánape avei ojehecha mokõi yvyra máta.

Mansána mbo'ehao kupepeguápe katu.................................................................................................

...............................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................

109
12
MBO'EPY
PAKÕIHA
Che táva
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

6. Ñamoha'ãnga peteĩ táva ha ñamoĩmbaite opa mba'e ikatúva oĩ pype:


mbo'ehao, municipalidad, okarusu, tupão, káncha, mitã
ñembosaraiha, ñemuha, fávrika, hamba'e. Jajerure pytyvõhára
ñemoirũ.

7. Aty guasúpe ñañomongetami mba'épa oreko térã orekova'erã peteĩ


táva. Jahaimi umi mba'e.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

8. Ñemongetápe ñambohovakemi tavakuéra tuicháva (ikatu Paraguay)


ha michĩva, umi okaharegua; jahecha mba'épepa ojoavy ha
mba'épepa ojojogua hikuái.

110
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che táva
12
MBO'EPY
PAKÕIHA

Jaikuaami

Volvemos a nuestro texto del inicio y nos fijamos en la última parte.

Avave naiñañái, che táva ndaijojahái.

Las partículas que están en negrita indican la forma negativa.

En guaraní existen varios mecanismos para expresar la negación. La forma más usual es
volviendo negativo el verbo. Para ello se le antepone la partícula nd (para verbos orales) y n
(para verbos nasales), y se le pospone la partícula sufija i. Cuando el verbo termina en la
vocal i, el sufijo utilizado es ri.

Ysaja moneĩva (Forma afirmativa) (Ysaja mbotovéva) Forma negativa


Che távape javy'a. Che távape ndajavy'ái.
Ha'e tuicha ha iporã. Ha'e ndatuichái ha naiporãi.
Pype jajuhu mbo'ehao, ha tupão porã. Pype ndajajuhúi mbo'ehao ha tupão porã.
Yvyra ha yvotýpe oñemonde hapekuéra. Yvyra ha yvotýpe noñemondéi hapekuéra.

Otra forma de expresar la negación en guaraní es a través de adverbios. Aquí presentamos


algunos. Además, incorporamos los de afirmación.

Mbotovéva (de negación): nahániri, ahániri, ani, anive, tove.


Moneĩva (de afirmación): héẽ, neĩ, tove.

Techapyrã:

- Ejútapiko ko'ẽrõ che angirũ.....................¿Vendrás mañana, amigo?


- Nahániri, ndajumo'ãi...............................No, no voy a venir.
- Ha ko'ẽambuérõ.....................................¿Y pasado mañana?
- Héẽ, ajúta...............................................Sí, voy a venir.
- Ikatúpa oho che ra'y penendive...............¿Puede ir mi hijo con ustedes?
- Tove tou, ohokuaaite ore ndive...............Que venga, puede irse con nosotros.
- Ikatúpa oho che ra'y penendive...............¿Puede ir mi hijo con ustedes?
- Tove, topytánte penendive......................No, que se quede con ustedes.

El adverbio ani se usa en oraciones imperativas. Siempre va antepuesto al verbo.

Ani reho................................................... No vayas.


Ani pendejapu..........................................No mientan. No sean mentirosos
Ere chupe ani ou...................................... Dicile que no venga.

La negación también se puede expresar a través de adverbios y pronombres negativos:


Mba'eve: nada. Avave o mavave: nadie, ninguno. Ne'ĩrã: todavía no.

- Mávapiko ou...........................................¿Quién viene?


- Avave.....................................................Nadie.
- Mba'épiko ere.........................................¿Qué decís?
- Mba'eve.................................................Nada.

111
12
MBO'EPY
PAKÕIHA
Che táva
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

9. Ñambohasa ysaja mbotovépe ko'ã ñe'ẽapesã.

Che aguapy...................................... añani.......................................


Nde reguapy..................................... reñani......................................
Ha'e oguapy...................................... oñani.......................................
Ñande jaguapy..................................... ñañani.....................................
Ore roguapy..................................... roñani......................................
Peẽ peguapy.................................... peñani.....................................
Ha'ekuéra oguapy...................................... Oñani.......................................

10. Jahai ñe'ẽjoaju térã texto mbykymi jaiporuhápe ko'ã ñe'ẽteja


mbotovéva (adverbio de negación): Nahániri, ani, mba'eve, avave,
ne'ĩrã.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

11. Ja'emi guaraníme

- No voy a irme tu casa hoy.


................................................................................................................................................................
- No estamos cansados.
................................................................................................................................................................
- El profesor no vendrá mañana.
................................................................................................................................................................
- Nosotros (1ª persona excluyente) no trabajamos en Asunción.
................................................................................................................................................................
112
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Che táva
12
MBO'EPY
PAKÕIHA

12. Mokõi mokõi ñamba'apo ha ñamba'eporandu ojupe, avei


ñambohovái oñoporandu. Upéi jahai.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

13. Ñamba'apo pytyvõhára ndive, jaiporu ñe'ẽ mbotovéva.

14. Jahaimína peteĩteĩ mba'éichapa jaipota ñande táva.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

15. Ñañemongetami aty'ípe ha upéi aty guasúpe mba'e bienes ha


servicios -pa orekova'erã tavakuéra oikuaave'ẽ hag̃ u a
tetãyguakuérape. Ñañeporandu orekopápa umíva térãpa nahániri.
Avei ñañemongeta Estado-pa mba'e ojapova'erã. Jahaimi umi mba'e
orekova'erã tavakuéra ñañemongeta hague.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
113
12
MBO'EPY
PAKÕIHA
Che táva
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua:
̃

Ñandépa javy'a jahecháramo ojeitypa - Nde ha'ete nderehayhupáiva nde táva


ka'aguy - Ha'e ha'ete ndohayhúiva itáva.
- Che ndavy'ái ha ambyasy. - Ñande jahayhu ñande táva, katu
- Nde nderevy'ái ha rembyasy. nañañeha'ãi hese.
- Ha'e ndovy'ái ha ombyasy. - Ore rohayhu ore táva, katu heta jey ore
- Ñande ndajavy'ái ha ñambyasy. jurúpente.
- Ore ndorovy'ái ha rombyasy. - Peẽ pehayhu pende táva, ha upéva
- Peẽ ndapevy'ái ha pembyasy. ojekuaa penderehe.
- Ha'ekuéra ndovy'ái ha ombyasy. - Ha'ekuéra rasa ohayhu itáva omba'apóre
hese.
Ikatúpa roho penendive pene
mba'yrúpe
- Ikatu, jahápy.
- Héẽ, jahapa he'i okyhyjéva.
- Neĩ, jahápy.
- Nahániri, oreretaitereíma.
- Ahániri, peẽ pendepohyieterei.
- Tove, peẽ penderetaiterei.

Mba'épa orekova'erã tavakuéra


oñangareko hag̃ua hekópe tetãyguáre
- Orekova'erã mburuvicha hekopotĩ ha
hapicha rayhúva.
- Orekova'erã hospital ikatúva oñangareko
opavavére hekópe porã. Jaikuaami Paraguái tavarandu
- Orekova'erã mbo'ehao mitã, mitãrusu ha
kakuaápe g̃uarã. Ñe'ẽnga mborayhu rehegua:
- Orekova'erã electricidad, tape porã ha y
ipotĩ ha hesãiva. - Kuarahy ha mborayhu ñañandu'ỹre
- Tavakuéra hesãi ha ipotĩva'erã. ñanderapy.
- Orekova'erã ambueve mba'e yvypóra
oikotevẽva hekokatu hag̃ua. - Menda ha pombéro na'entéropei osẽ.

Mba'éichapa ñande táva - Mombyry guivéko jajohayhuve.


- Che táva michĩ katu iporãiterei.
- Nde táva katu tuicha ha iky'a. - Jahayhu porãvako ndaideféctoi.
- Itáva tuicha katu hape soropa.
- Ñande táva tuicha ha ijyvyra heta. - Amor recaído ha lókro ka'aru
- Ore táva ko'ág̃a hape porã ha heta óga ñanembyaise.
kakuaa oreko.
- Pende táva oreko opa yvypóra
remikotevẽ.
- Itavakuéra kakuaaitemi ha heta ára
reguatava'erã reikuaapa hag̃ua.

Ñandépa jahayhu ñande táva


- Che ahayhu che táva upévare amba'apo
hese.

114
Ñe'ẽndy:

Ahániri: adverbio de negación Ta'ãnga: dibujo, foto


Ani, anive: no Tape: calle
Arandu: culto, culta Táva: pueblo
Avave, mavave: nadie, ninguno Tekoporã: estado de bienestar física y moral
Hapy: quemar Tekopotĩ: honestidad
Hayhu: amar, querer Tove: aprobación o desaprobación,
Héẽ: adverbio de afirmación dependiendo del contexto
Hesakã: transparente, claro Tupão: iglesia
Ka'aguy: bosque Veve: volar
Kakuaa: grande, adulto, crecer Vy'a: alegría
Kuarahy: sol Yvyra: árbol, madera
Ky'a: sucio, suciedad
Mburuvicha: autoridad
Mba'apo: trabajar
Mba'eve: nada.
Mborayhu: amor
Mbyasy: pesar, sentir
Mbyte: medio
Menda: casarse
Nahániri: adverbio de negación
Ndaijojahái: inigualable
Ne'ĩrã: todavía no
Neĩ: adverbio de afirmación
Ñaña: maldad, malo, mala
Ñana: yuyo
Ñe'ẽnga: refrán, proverbio
Ñemenda: casamiento
Ñemonde: vestirse
Pakõiha: duodécimo
Pohýi: pesado
Poyvi: bandera
Reta: mucho, mucha
Saraki: arisco/a, vivaracho/a
Soro: roto, rota
115
12
MBO'EPY
PAKÕIHA
Che táva
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

116
MBO'EPY
PAAPYHA
13
Yvypóra derécho

“Opavave yvypóra ou yvy ape ári tekosã'ỹme ha peteĩcha ideréchope...” omoañete


Declaración Universal de los Derechos Humanos, artículo 1-pe. Ha añetehápe
upéicha ha upeichava'erã, katu jeyvéramo Paraguái ha opaite tetãme nunga ko yvy ape ári
tapicha yvypóra ohasa hetaichagua ñemboyke ha oñepyrũ iderécho rehe.

117
13
MBO'EPY
PAAPYHA
Yvypóra derécho
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Jahechami mba'épa he'i Paraguái Léi Guasu joja reko rehe.

Art. 46. Yvyporakuéra peteĩchapaiteha rehegua: Opaite oikóva ko República-pe


peteĩchapánte hekokatu ha ideréchope. Ndaikatúi oñeporombojoavývo. Estado ojapóne
tekotevẽva upéicha oiko hag̃ua.

Joja'ỹ rehe ñangareko ndojehechava'erãi oñeporombojoja'ỹva ramoguáicha.

Art. 47. Joja reko añete rehegua: Estado omoañetéva'erã maymavépe:

1) Jojareko justicia rovake; upevarã oipe'áne umi ohapejokóva;


2) Jojareko leikuéra rovake;
3) Jojareko oike hag̃ua omba'apo tetã rembijokuáirõ, ojeike'ỹha rupi, vóto rehe ae,
ikatupyrýma guive tembiaporãme; ha
4) Jojarekópe ohupyty hag̃ua yvy remimoĩngue, opaite herekopy ijapopyre ha
arandukuaa.

Art. 48. Derécho joja kuña ha kuimba'évape g̃uarã rehegua: kuña ha kuimba'e ojoja
ideréchope; oporoporavóvo, ojeporavóvo, oñemomba'évo hekópe, mba'erekopyre ha
arandukuaápe. Estado ojapova'erã tekotevẽva upe jojareko upéva iñañete hag̃ua, oipe'ávo
opaite mba'e ojokóva ijapo ha ombohapévo kuñanguérape oike hag̃ua omba'apo opa
mba'épe tetã tuichakue javeve.

1. Ñamoñe'ẽ porã Léi Guasu omandáva jojareko rehe. Jajapo porandu


hesegua ñaikotevẽramo. Ñañe'ẽke guaraníme.

2. Ñamyesakã opaite ñe'ẽ ndajaikuaáiva guive. Jahai umi ñe'ẽ ñande


kuatiahaípe.

3. Ñamoñe'ẽ avei Declaración Universal de los Derechos Humanos


vore mbykymi ha ñambohovake mba'eichaitépa oguatahína he'íva
pe kuatiápe ha oikóva añetehápe Paraguái ha opaite tetãme ko yvy
ape ári.
118
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Yvypóra derécho
13
MBO'EPY
PAAPYHA

4. Ñañemongeta aty guasúpe Paraguái Léi Guasu he'íva rehe.


Ñañe'ẽke guaraníme, jepéramo nañanesỹiri gueteri pype.

5. Jahaimi ko'ápe he'íva Léi Guasu yvyporakuéra peteĩchapaiteha


rehegua.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

6. Jahai avei joja reko añete rehe he'íva.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

7. Amo hu'ãme jahai joja kuña ha kuimba'e ndive rehegua omandáva


ñande Léi Guasu.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

119
13
MBO'EPY
PAAPYHA
Yvypóra derécho
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

8. Jahai ko'ápe ñane remiandu mbohapyve Léi Guasu artículo


rehegua. Ñambohovake añetehápe oikóva rehe.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

Jajepy'amongeta hag̃ua

Ñemboyke Paraguáipe

Ñane retãme ningo ko'ág̃a tuicha japayve, ñanesãsove ha ñañe'ẽve avei; ymavémi
ndaikatúimi ni ñañe'ẽ, ñahendukaséramo ñane remiandu ñañemonambi ha jajegueraha
ka'irãime, ñañemosẽ ñane retãgui ha oĩvoíkatu ojejukáva hamba'e. Jepémo tuicha
ñanesãsove, heta ñemboyke gueteri jahasa. Heta mitã'i, mitãkuña'i, mitãkuña guasu ha
mitãkaria'y ndohói mbo'ehaópe imboriahúgui, heta mitã ha mitãkuña noñe'inskrivíri Registro
Civil-pe avave ndojepy'apýire hesekuéra, heta mitã omano noñepohãnóire, heta sy
hyeguasúva omano imembykuévo. Upéichante avei heta tapicha térã tapicha aty ohasa
ñemboyke, umíva apytépe ñanemandu'akuaa tapicha orekóva discapacidad, ñane
pehẽngue indígena, chokokue, kuñanguéra, mitãnguéra, umi tapicha ipirehũva, kuñakarai
g̃uag̃ui ha karai tuja, minorías sexuales, hasýva hamba'e. Avei ohasa ñemboyke ndevaíva
guarani ñe'ẽharakuéra hetã teépe.

Ko'ã ñemboyke ningo ombyai Paraguái reko, omomarã ñande rekove, ohapejoko
demokrásia, ha ñanembotapykue tetã háicha. Ndaikatumo'ãi Paraguáipe ipyenda mbarete
jojareko oĩramo ñemboyke, ndaikatumo'ãi avei ñañakãrapu'ã tetã háicha ndokakuaáiramo
joja paraguájo ha paraguajakuéra apytépe, he'iháicha ñande Léi Guasu.

9. Ñamoñe'ẽmba rire ko jepy'amongetarã ñamyesakã ñe'ẽ


ndajaikuaáiva ha ñamyasãi ñane remiandu aty guasúpe joja reko
rehe. Jahaimi ñane remiandu.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
120
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Yvypóra derécho
13
MBO'EPY
PAAPYHA

Jaikuaami

Ñamoñe'ẽ jey tetã Léi Guasu. Pype jahecha mbohapy ñe'ẽ ojehaihũvéva: Joja'ỹ,
ojeporombojoja'ỹ, ojeike'ỹ. Ko'ã ñe'ẽ ombotove peteĩ tapicha térã peteĩ mba'e.
Jahechaháicha, 'ỹ hína ñe'ẽpehẽtai upeigua. Esta es una de las formas de negación,
contenido que hemos desarrollado en la lección anterior.

Ko ñe'ẽpehẽtai katuetei nunga ojeporu ñe'ẽriregua rehe ('ỹrehe) ha re ('ỹre) ndive.

Techapyrã:

Apyta che komputadora'ỹre.


Opyta sãmbyhyhara'ỹre
Ndaigustoi viru'ỹre.
Ndavy'ái nderehe'ỹ.

Jahechakuaa re ha rehe ohoha 'ỹ mboyve térã rire.

Techapyrã:

Apyta nde rehe'ỹ.


Apyta nde'ỹre.

Ndapytaséi che sy'ỹre.


Ndapytaséi che sy rehe'ỹ.

Ñe'ẽpehẽtai va ndive ojapo tero peteĩ ñe'ẽtévagui.

Techapyrã:

Estado ha mayma tetãygua ñañangarekova'erã ohecha'ỹva rehe.


Estado ha mayma tetãygua ñañangarekova'erã hesãi'ỹva rehe.
Estado ha mayma tetãygua ñañangarekova'erã oguata'ỹva rehe.
Estado ha mayma tetãygua ñañangarekova'erã mitã isy ha ituva'ỹva rehe.

10. Ñañemongeta mokõi mokõi mba'e ojejapo'ỹva ñane retãme ha


tekotevẽtereíva oñemoañete, ikatu hag̃uáicha jahupyty tekojoja
teete. Upéi jahai iguýpe. Jaiporúke hekópe 'ỹ, rehe'ỹ ha 'ỹre.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
121
13
MBO'EPY
PAAPYHA
Yvypóra derécho
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua:
̃

Mba'éichapa ñande japyta ko'ág̃a reporomboykévo.


- Che apyta apyka'ỹre. - Chupe nome'ẽi derécho oporomboykévo.
- Nde repyta oga'ỹre. - Ñandéve nome'ẽi derécho
- Ha'e opyta hymba kavaju'ỹre. japoromboykévo.
- Ñande japyta ñande pelota'ỹre. - Oréve nome'ẽi derécho
- Ore ropyta ministro'ỹre. roporomboykévo.
- Peẽ pepyta mbo'ehao'ỹre. - Peẽme nome'ẽi derécho
- Ha'ekuéra opyta yvy'ỹre. peporomboykévo.
- Chupekuéra nome'ẽi derécho
Máva rehe'ỹpa japyta ñande oporomboykévo.
- Che apyta ndereheỹ.
- Nde repyta cherehe'ỹ. Léi Guasúpa mba'e he'i joja kuña ha
- Ha'e opyta ñanderehe'ỹ. kuimba'e ndive rehe
- Ñande japyta hese'ỹ. - Kuña ha kuimba'e ojoja ideréchope
- Ore ropyta penderehe'ỹ. oporoporavóvo.
- Peẽ pepyta orerehe'ỹ. - Kuña ha kuimba'e ojoja ideréchope
- Ha'ekuéra opyta iñirũnguéra rehe'ỹ. ojeporavóvo.
- Kuña ha kuimba'e ojoja ideréchope
Mávaguipa ñande ñanepore' ỹ oñemomba'évo chupekuéra hekópe.
- Che chepore'ỹ justicia-gui. - Kuña ha kuimba ojoja ideréchope
- Nde nepore'ỹ jojarekógui. mba'erekopyre ha arandukuaápe.
- Ha'e ipore'ỹ tekoporãgui.
- Ñande ñanepore'ỹ tekojojágui Léi Guasúpa mba'e he'i joja reko añete
- Ore orepore'ỹ ore deréchogui. rehe
- Peẽ penepore'ỹ yvýgui. - Estado omoañetéva'erã maymavépe
- Ha'ekuéra ipore'ỹ tekokatúgui. jojareko justicia rovake.
- Estado omoañetéva'erã maymavépe
Mávarepa ñañangareko porãveva'erã jojareko leikuéra rovake.
- Che añangareko porãveva'erã che - Estado omoañetéva'erã maymavépe
rapicháre. jojareko oike hag̃ua omba'apo tetã
- Nde reñangareko porãveva'erã rembijokuáirõ.
ohendu'ỹva rehe. - Estado omoañetéva'erã maymavépe
- Ha'e oñangareko porãveva'erã jojarekópe ohupity hag̃ua yvy
ohecha'ỹva rehe. remimoĩngue.
- Ñande ñañangareko porãveva'erã
oguata'ỹva rehe.
- Ore roñangareko porãveva'erã karai tuja
rehe.
- Peẽ peñangareko porãveva'erã kuñarai
g̃uaig̃ui rehe.
- Ha'ekuéra oñongareko porãveva'erã
hesãi'ỹva rehe.

Léi Guasúpa ome'ẽ ñandéve derécho


japoromboykévo
- Chéve nome'ẽi derécho aporomboykévo.
- Ndéve nome'ẽi derécho

122
Ñe'ẽndy:

Arandukuaa: cultura Peteĩchapánte: iguales


Cherehe'ỹ: sin mí Pohãno: medicar
Chokokue: agricultor Poravo: elegir
Hapejoko: prevenir Pore'ỹ: ausencia
Hekokatu: dignidad Pyenda: base
Herekopy: tenencia Rembijokuái: enviado, mandado
Hese'ỹ: sin él, sin ella Rovake: ante, en frente de
Hese'ỹmenguéra: sin ellos, sin ellas Sãmbyhyhára: director/a, conductor/a
Hyeguasúva: embarazada Sãso: libertad
Ijapopyre: hecho, cosa hecha Tapicha: semejante, persona
Joja'ỹ: inequidad, desigualdad Tekojoja: igualdad
Jojareko: igualdad Tekosã'ỹ: libertad
Ka'irãi: cárcel Tekotevẽva: lo necesario
Léi Guasu: Constitución Nacional Yvy remimoĩngue: naturaleza
Léi: ley Yvypóra: persona, habitante
Mano: muerto, muerta 'ỹ: sujijo de negación
Maymave: todos, todas 'ỹre, 'ỹrehe: sin
Mba'erekopyre: riqueza material
Mbohape: encaminar
Mboriahu: pobre, pobreza
Momarã: ensuciar, viciar, corromper
Ñanderehe'ỹ: sin nosotros, sin nosotras
Ñangareko: cuidar
Nderehe'ỹ: sin ti
Ñemonambi: tomar preso
Ñemboyke: discriminación
Ohecha'ỹva: ciego, ciega
Ohendu'ỹva: sordo, sorda
Opavave: todos, todas
Orerehe'ỹ: sin nosotros, sin nosotras
Paapyha: decimotercero, decimotercera
Páy: despertarse, concienciarse
Pe'a: remover, quitar
Penderehe'ỹ: sin ustedes
123
13
MBO'EPY
PAAPYHA
Yvypóra derécho
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

124
MBO'EPY
PARUNDYHA
14
Mymbakuéra

Vaka ome'ẽ kamby, guéi omongu'e kárro


Kure ome'ẽ ho'o ha ñandy.
Kavara ome'ẽ so'o ha kamby
Ovecha ome'ẽ ho'o ha hague.
Ryguasu ome'ẽ ho'o ha hupi'a.
Avei oĩ jagua oñangarekóva ógare
ha mbarakaja omuñáva anguja.
125
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Mymbakuéra
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

1. Ñamoñe'ẽ ko texto ha ñamyesakã oĩramo ñe'ẽ jaikuaa'ỹva.


Jajesareko ta'ãngáre ha ñamombe'u jahecháva. Upéi jahai mba'e
mymbápa oĩ pype ha mba'éichapa hikuái.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

2. Ñaikũmby porã rire, jahai mba'épa ojapo térã ome'ẽ ñandéve ko'ã
mymba, texto he'iháicha.
ome'ẽ kamby
- Vaka:.....................................................................................................................................................
- Guéi:.....................................................................................................................................................
- Kure:.....................................................................................................................................................
- Kavara:..................................................................................................................................................
- Ovecha:.................................................................................................................................................
- Ryguasu:...............................................................................................................................................
- Jagua:...................................................................................................................................................
- Mbarakaja:............................................................................................................................................

3. Jaikuaami mymba ogapýpe ojeguerekovéva ha mba'épa ojapo


hikuái.

- Jagua oñarõ.
- Mbarakaja omiáũ.
- Ryguasu okokore.
- Gállo otokoro'o.
- Tóro omburea.
- Guéi ha vaka oñamindu'u.
- Ype ojahu.
- Gua'a oñe'ẽ.
- Tapiti oñemohãimbiti.
126
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Mymbakuéra
14
MBO'EPY
PARUNDYHA

4. Jahai mymba hetavéva ñane retãme réra ha ja'e mba'épa ojapo


hikuái.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

Jaikuaami mymbakuéra:

Jaguarete: jaguar Leõ: león

Aguara: zorro Mborevi: tapir

Kavara: cabra Ovecha: oveja

Guasu: venado Mburika: mulo/a

Kavaju: caballo Tuku: langosta

Mykurẽ: comadreja Kururu: sapo

Mbói: serpiente Teju: lagarto

Teju guasu: iguana Jatyta: caracol

Mbyju'i: golondrina Korochire: zorzal

Mainumby: colibrí Yryvu: cuervo

Pira: pez Tahýi: hormiga

Pykasu: paloma Ñakyrã: cigarra

Kyju: grillo Panambi: mariposa

Ñati'ũ: mosquito Mberu: mosca

Muã: luciérnaga Guyra: pájaro


127
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Mymbakuéra
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

5. Ñe'ẽryru ha pytyvõhára ñemoirũme ñambojoaju papapy rupi


mymbakuéra ha ojapóva hikuái, ohoporãve háicha hesekuéra.

1. Vaka _____oñarõ
2. Gállo _____hũ
3. Korochire _____oñe'ẽ
4. Mbói _____oñamindu'u
5. Yryvu _____morotĩ
6. Ryguasu _____otokoro'o
7. Kavaju _____okokore
8. Guyratĩ _____osyryry
9. Jagua _____ikyra
10. Mbarakaja _____opurahéi
11. Gua'a _____iñakuã
12. Kure _____ongyryry

6. Ja'emi mba'éichapa térã mba'épa ojapokuaa ko'ã mymba


omonda ryguasu
Aguara............................................ Mborevi...........................................
Jaguarete........................................ Leõ..................................................
Kavara............................................. Ovecha............................................
Kavaju............................................. Mburika............................................
Guasu.............................................. Tuku.................................................
Mykurẽ............................................. Teju..................................................
Teju guasu....................................... Kururu..............................................
Mbói................................................. Jatyta...............................................
Mbyju'i.............................................. Korochire.........................................
Mainumby........................................ Yryvu...............................................
Pykasu............................................. Ñakyrã.............................................
Kyju.................................................. Tahýi................................................
Ñati'ũ................................................ Mberu..............................................
Muã.................................................. Panambi..........................................
Pira.................................................. Jagua..............................................
128
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Mymbakuéra
14
MBO'EPY
PARUNDYHA

7. Jahai oĩ porã (P), térãpa oĩ vai (V). Oĩvaíramo jahai mba'érepa.

a)Pira oiko ýpe. (__________)...............................................................................................................


................................................................................................................................................................
ã) Jagua oveve. (__________)...............................................................................................................
................................................................................................................................................................
ch) Kavaju imbarete. (__________).......................................................................................................
................................................................................................................................................................
e)Vaka ome'ẽ kamby. (__________).......................................................................................................
................................................................................................................................................................
ẽ) Kururu oñarõ. (__________)..............................................................................................................
................................................................................................................................................................
g) Korochire opurahéi porã. (__________).............................................................................................
................................................................................................................................................................
g̃) Kavara ombo'a. (__________)...........................................................................................................
................................................................................................................................................................
H) Mbarakaja okambu michĩme. (__________)......................................................................................
................................................................................................................................................................
ĩ) Jaguarete oiko ógape. (__________).................................................................................................
................................................................................................................................................................
i) Pykasu oveve. (__________)..............................................................................................................
................................................................................................................................................................

8. Ñe'ẽryru pytyvõme ñambohéra guaraníme mymba jaikuaaséva


guive.

................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

129
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Mymbakuéra
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

9. Ñambohysýi mymba okakuaáva isy ryépe (vivíparos) ha osẽva


tupi'águi (ovíparos).

Okakuaáva isy ryépe:


................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
Osẽva tupi'águi:
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

10. Ñambohysýi mymba okarúva ka'avo rehe (hervívoro), so'o rehe


(carnívoro) térã opa mba'e rehe (omnívoro).

Okarúva ka'avo rehe:


................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
Okarúva so'o rehe:
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
Ho'úva opa mba'e:
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

11. Ñamboherami ko'ã mymba

130
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Mymbakuéra
14
MBO'EPY
PARUNDYHA

Jaikuaami hag̃ua

Volvemos al texto inicial. Observamos en él las partículas puestas de relieve. Las mismas
establecen relación entre una proposición adjetiva y el resto de la oración.
5
Las proposiciones adjetivas son proposiciones subordinadas que cumplen en la oración
una función adjetiva, o sea la de modificador directo del sustantivo. En guaraní hay dos
partículas que cumplen la misma función que el pronombre relativo castellano y son VA
(átona) y HA (tónica). Estas partículas se posponen a modo de sufijos al verbo de la
proposición adjetiva. La elección depende de la función sintáctica que desempeña en la
proposición adjetiva: VA para sujeto u objeto directo y HA para las demás funciones.

Tanto VA como HA varían de tiempo.

Funciones de sujeto Funciones de objeto indirecto


Tiempo u objeto directo y circunstanciales
Presente Va Ha
Pasado Va'ekue Hague
Futuro Va'erã Harã, hag̃ua

Techapyrã:

Uso de VA como sujeto de la proposición adjetiva:

Avei oĩ jagua oñangarekóva ógare. También está el perro que cuida la casa.
Ha mbarakaja omuñáva anguja. Y el gato que persigue al ratón.
Jagua oñarõva ndoporosu'úi. Perro que ladra no muerde.
Pe mitã ohova'ekue nde rógape che ra'y. El niño que fue a tu casa es mi hijo.
Aipota peteĩ tapicha chepytyvõva'erã. Necesito una persona que me ayude.

Uso de VA como objeto directo de la proposición adjetiva:

Pe kuña rehayhúva imarãngatu. La mujer a quien amás es bondadosa.


Pe kuña rehayvuva'ekue imarangatu. La mujer a quien amabas era bondadosa.
Pe tembiapo rejapova'erã ipohýi. El trabajo que debes realizar es pesado.
Tembi'u re'úva heterei. La comida que comes es muy sabrosa.

Uso de HA

Ahase nde reimehápe. Deseo ir a donde vos estás.


Pe apyka nde reguapyha che mba'e. Esa silla donde estás sentada es mía.
Amba'apo nde remba'apohaguépe. Trabajo donde vos trabajabas.
Ko mitã nepytyvõharã. Esta criatura será tu sostén (será quien
te ayudarà)

5
Gramática Guaraní. Presbítero José Valentín Ayala. Edición del Ministerio de Cultura y Educación de la Nación,
República Argentina, 1996. Pág. 370. 131
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Mymbakuéra
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

En la mayoría de los casos ha, hague, harã y hag̃ua cumplen función locativa, es decir,
señalan lugar.

Ñande jaháta ha'ekuéra ohotahápe. Nosotros vamos a ir a donde ellos irán.


Ñande jaháta ha'ekuéra ohohaguépe. Nosotros vamos a ir a donde ellos
fueron.
Ñande jaháta ha'ekuéra ohotahaguépe. Nosotros vamos a ir a da donde ellos
iban a irse.
Ñande jaháta ñamba'apohag̃uáme. Nosotros vamos a ir a donde
Trabajaremos.

Tanto va como ha tienen tiempo:

Va: presente Ha: presente


Va'ekue: pasado Hára: presente
Va'erãngue: pasado frustrativo Hare: pasado
Va'erã: futuro Harã: futuro

12. Ja'emi guaraníme ko'ã ñe'ẽjoajueta.

- La ciudadad a la cual vas a viajar es muy hermosa.


................................................................................................................................................................
- El árbol que está en mi patio me prodiga mucha sombra.
................................................................................................................................................................
- Tu hijo a quien tanto amás te trae muchos regalos.
................................................................................................................................................................
- Necesito una persona que me diga la verdad.
................................................................................................................................................................
- El ómnibus en que estás viajando tiene averías.
................................................................................................................................................................
- El libro que te di es muy interesante.
................................................................................................................................................................
- La computadora que quiero es muy cara.
................................................................................................................................................................

13. Ñañemongeta aty'i ha aty guasúpe jaiporúvo posposición adjetiva


ñame'ẽramóva. Upéi jahai peteĩ haipyvo jaiporuhápe umi ñe'ẽ.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
132
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Mymbakuéra
14
MBO'EPY
PARUNDYHA

Ñanemandu'a hagua:
̃

Mávapiko amo oúva Mba'éichapa héra ysyry jaha haguépe


- Amóva ningo karai José ra'y ypykue. jajahu
- Amóva hína ku karai ouva'ekue ñane - Che aha hague ajahu héra Ytũ.
rendápe kuehe pyhareve. - Nde reho hague rejahu héra Apu'a'i.
- Amo oúva ningo karai Tetã Mburuvicha. - Ha'e oho hague ojahu héra Chololo.
- Che ndaikuaái chupe.
- Amóva ningo ministra. - Ñande jaha hague jajahu héra Salto
- Amóva ningo kuñakarai pytagua Cristal.
ouvahína ñane rendápe. - Ore roho hague rojahu héra Aguaray.
- Peẽ peho hague pejahu héra Remansito.
Moõpa jaháta ko aretépe - Ha'ekuéra oho hague ojahu héra Dos
- Che aháta che ru oikohápe. Ambientes.
- Nde rehóta nde sy oikohápe.
- Ha'e ohóta yma oiko haguépe. Mba'éichapa héra táva ñande jahataha
- Ñande jaháta javatahápe ko'ẽrõite. - Che ahataha héra San Joaquín.
- Ore rohóta ore sy ha túva oiko haguépe.
- Peẽ pehóta pendevy'ahápe. - Nde rehotaha héra Paraguari.
- Ha'ekuéra ohóta ñemuhápe. - Ha'e ohotaha héra Río Verde.
- Ñande jahataha héra Limoy.
Mba'e mymbápa ñandegustavéva ha - Ore rohotaha héra Emboscada.
mba'érepa - Peẽ pehotaha héra Fuerte Olimpo.
- Chéve chegustave jagua, akóinte - Ha'ekuéra ohotaha héra Belén.
chemoirũre.
- Ndéve hi'ã chéve ndegustave mbarakaja
akóinte oĩva nde jyva ári. Jaikuaami Paraguái tavarandu:
- Chupe ogustave vaka, ome'ẽva kamby
hogayguápe.
- Ñandéve ñandegustave kure ho'okue - Hovatavy lopérro he'i mbarakaja iko'ẽrõ
hetereíre. póste akã ári.
- Oréve oregustave guyra iporãitereíre. - Adiómante mi calandria he'i pitogue ra'y
- Peẽme pendegustave kavaju, peiporúre ovendeva'ekue.
peho hag̃ua ágotyo pégotyo. - Adio múndo he'i ju'i ojepoírõ pósope.
- Chupekuéra ogustave ryguasu katuínte - De lúho he'i jagua ho'úrõ fidéo.
ome'ẽre hupi'a hetéva. - Ijetu'u jetira he'i jagua ho'úrõ chíkle.
- Ñañeorganisána he'i jagua'i.
Mba'éichapa héra tapicha oĩva ñane - Nderehénte aime he'i jatevu.
ndive ko'ág̃a
- Chendive oĩva héra Cinthia. - Hay tiempo para llorar he'i karãu.
- Nendive oĩva héra Antonio. - Ñanrreda he'i ñandu.
- Hendive oĩva ndaikuaái mba'éichapa
héra.
- Ñanendive oĩva héra Raúl, Andrea ha
Josefina.
- Orendive oĩva héra Fernando, Ani ha
Kame (Carmen).
- Penendive oĩva héra Laku (De la Cruz),
Lisandro ha Brisa
- Hendivekuéra oĩva héra Zunilda, Patricia
ha Peru (Pedro).

133
Ñe'ẽndy:

Aguara: zorro Mbyju'i: golondrina


Akuã: veloz Morotĩ: blanco
Anguja: ratón Muã: luciérnaga
Gotyo: hacia Mykurẽ: comadreja
Gua'a: guacamayo Mymba: animal doméstico
Guasu: venado Ngyryry: rugir
Guéi: buey Ñakyrã: cigarra
Guyra: pájaro Ñamindu'u: rumiar
Guyratĩ: garza blanca Ñandu: araña, ñandú.
Haipyvo: párrafo Ñandy: grasa
Jagua: perro Ñangareko: cuidar
Jaguarete: jaguar Ñarõ: bravo, ladrar
Jahu: bañarse Ñati'ũ: mosquito
Jatevu: garrapata Ovecha: oveja
Jatyta: caracol Panambi: mariposa
Kamby: leche Papapy: número
Karãu: ibis Parundyha: decimocuarta
Kavaju: caballo Pira: pez, pescado
Kavara: cabra Purahéi: cantar, canto
Kokore: cacareo, cacarear Pykasu: paloma torcaza
Korochire: zorzal Ra'y ypykue: hijo mayor (del varón)
Kure: cerdo Ryguasu: gallina
Kururu: sapo Tahýi: hormiga
Kyju: grillo Tapiti: liebre
Kyra: gordo, gorda Teju guasu: iguana
Leõ: león Teju: lagarto
Mainumby: colibrí Tokoro'o: canto del gallo
Mbarakaja: gato Tuku: langosta
Mberu: mosca Tupi'a: huevo
Mbói: serpiente, víbora Vaka: vaca
Mbojoaju: unir Ype: pato
Mborevi: tapir Yryvu: cuervo
Mburea: mugir, bramar
Mburika: mulo

134
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Mymbakuéra
14
MBO'EPY
PARUNDYHA

ANOTACIONES

135
14
MBO'EPY
PARUNDYHA
Mymbakuéra
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ANOTACIONES

136
JOAPY
PETEĨHA
1
Ñe'epukuaa: fonología

La fonología: Es la parte de la gramática que enseña a pronunciar y escribir


correctamente los fonemas, sílabas y palabras de un idioma.

Es la ciencia de los sonidos de la lengua. Investiga las diferencias fónicas que


están asociadas a diferencias de significación y las reglas que pueden
combinarse para formar palabras.
137
1
JOAPY
PETEĨHA
Ñe'epukuaa: fonología
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

Fonemas:

Son las más pequeñas unidades fonológicas de la lengua dada. Constituyen marcas distintivas de las
formas de las palabras. Su cantidad es limitada en cada idioma.

Grafemas:

Es la letra o signo con el cual se representan los fonemas.

Guaraní achegety (Alfabeto guarani)

El alfabeto guaraní consta de 33 fonemas y de igual cantidad de letras o grafemas. Cada grafema
representa a un solo fonema, y cada fonema se representa por un grafema. No existen letras mudas.

Los grafemas del Alfabeto Guaraní son:

a ã ch e ẽ g g̃ h i ĩ
j k l m mb n nd ng nt ñ
o õ p r rr s t u ũ v
y ỹ ‘
Jesarekorã: la última letra '’' recibe el nombre de puso o consonante glotal.

Umi 33 tai apytépe oĩ 12 pu'ae (vocal) ha 21 pundie (consonante).

Pu'ae jareko 6 juruguáva ha 6 tĩguáva.


- Juruguáva: a, e, i, o, u, y.
- Tĩguáva: ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ.

Pu'ae he'ise ipúva ijehegui térã ha'eño, ha'e aénte ipúva, oikotevẽ'ỹre ambue tai rehe.

Pundie katu jareko 13 jurugua, 4 tĩjurugua, ha 4 tĩgua.


- Juruguáva: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v, '.
- Tĩjuruguáva: mb, nd, ng, nt.
- Tĩguáva: g̃, m, n, ñ.
138
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Ñe'epukuaa: fonología
1
JOAPY
PETEĨHA

Pundie he'ise ipúva ambue ndive. Pe ambuehína pu'ae ha'e oikotevẽva ipu hag̃ua. Herakuéra ja'e
hag̃ua ñambojoajuva'erã hesekuéra pu'ae “e”. Aipórõ ja'e hag̃ua pundiekuéra réra jajapóta péicha: che,
ge, g̃e, he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, ñe, pe, re, rre, se, te, ve. Puso héra teevoi.

Ojehechaháicha, puso ha'e avei peteĩ pundie. Ko tai ojeporu mokõi pu'ae pa'ũme ha máramo
ndojeporuva'erãi mokõi pundie pa'ũme térã peteĩ pu'ae ha pundie pa'ũme.

Techapyrã:

Ka'i, kái

Mbo'i, mbói, mboi

Ku'a, kua

Puso jeporu porã tuicha mba'eterei guaraníme; ko taipu (fonema) omomabue ñe'ẽ he'iséva. Peteĩ
mba'e he'ise mbo'i (pedazar, partir), mbói (víbora) ỹrõ mboi (desvestir).

Guaraníme avei jareko pundie ohóva oñondive ha máramo ojepe'akuaa'ỹva ojuehegui ha'ére peteĩ
taipu añónte, umíva hera pundiekõi (digrama): ch, mb, nd, ng, nt, rr.

Techapyrã:

Chéve: ché-ve

Mberu: mbe-ru

Pundie: pu-ndie

Marãngatu: ma-rã-nga-tu

Ha'énte: ha-'é-nte

Karráu: ka-rráu

Ambueve marandu:
Los sonidos ca, que, qui, co, cu del castellano en guaraní se escriben con la K: ka, ke, ki, ko, ku, ky.
Ejemplo: Kavaju, kesu, kiveve, kokue, kure, kygua.

Los sonidos ba, be, bi, bo, bu del castellano en guaraní se escriben la V (labio dental): va, ve, vi, vo,
vu, vy. Ejemplo: Vaka, oveve, viru, vosa, ovu, výro.

Los sonidos za, ce, ci, zo, zu del castellano en guaraní se escriben con la S: sa, se, si, so, su, sy.
Ejemplo: Sapatu, Sepi, so'o, sunu, syva.

Los sonidos ja, je, ji, jo, ju del castellano se escriben con la H.
Ejemplo: Hasy, he'i, hi'áva, ho'u, hu'u, hy'a.

Los sonidos ya, ye, yi, yo, yu del castellano en guaraní es escriben con la J.
Ejemplo: Jatevu, jeguaka, ijita, joja, juhu, jyva.

139
1
JOAPY
PETEĨHA
Ñe'epukuaa: fonología
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

6
Guarani ha castellano achegety ñembohovakepyre
E
S B C D F LL Q X Z W
P
G
A A CH E G H I J K L M U
Ñ
A
O
L N Ñ O P R S T U V Y R
A
N
à Ẽ G̃ I MB ND NG NT Õ RR I

U Ỹ

- Los grafemas de la primera línea no existen en guaraní.


- Los de la segunda y tercera son comunes, pero ch, h, j, y representan fonemas distintos.
- Los de la cuarta y quinta líneas no existen en el español como fonemas. La rr no integra el alfabeto
español.
- Para sus 24 fonemas el castellano utiliza 28 grafemas, signos o letras.
- Para representar sus 33 fonemas el guaraní utiliza 33 grafemas.

Acentuación guaraní
En guaraní, como en el castellano, existen dos tipos de acento: prosódico y ortográfico. El prosódico
es cuando se carga la voz en una determinada vocal pero no se pinta o grafica. El ortográfico es el
acento pintado o tilde.

Recordemos que el acento es la mayor fuerza con que se pronuncia una sílaba o vocal de la palabra. En
guaraní, a diferencia del castellano, se acentúa la vocal y no la sílaba. La vocal acentuada se denomina
vocal tónica y la no acentuada, átona.

En guaraní se pinta el acento cuando la vocal tónica no es la vocal final de la palabra: óga, amóva,
máramo; si es la final, por ende, no se lo pinta: karai, yvyra, mesa.

Marca de nasalidad
En guaraní, como ya hemos visto, existen grafemas orales y nasales. En las vocales la nasalidad es
expresada a través de la marca de nasalidad (~). Las vocales nasales que forman sílaba con una
consonante nasal pierden la marca de nasalidad, puesto que la consonante nasal ya las nasaliza.

Techapyrã:

Peteĩ, tetyma, mokõi, porã, peẽ, marãngatu, ko'ãva, akã, okẽ, pytã, okẽre, hu'ũ, tupã.

Jesarekorã:
- En tetyma, la a perdió la marca de nasalidad, puesto que la m ya la nasaliza.
- El uso del puso es de suma importancia, dado que produce cambio semántico. No es lo mismo okẽ
(puerta) que oke (duerme él/ella), pytã (rojo) que pyta (talón), hu'ũ (blando) que hu'u (tos), tupã (Dios)
que tupa (cama).
- La marca de nasalidad siempre se pinta, sin importar su ubicación en las palabras. Peteĩ, ko'ãva,
Marãngatu.
140 6
Oñenohẽ Avañe'ẽ , Tadeo Zarratea ha Feliciano Acosta aranduka, hogue 39 gui.
JOAPY
MOKÕIHA
2
Purahéi

Ñe'ẽpoty jaikuaa, japurahéi ha ñamokyre'ỹ


hag̃ua ñane rembiapo

141
2
JOAPY
MOKÕIHA Purahéi
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

1. Japuraheimi hag̃ua:

Taheñói jevy ñane mba'e


(Ana Barreto ha Cayo Fretes)

Tovéna Tupã tachepytyvõ


Ha'emi hag̃ua che py'arasy
Ymaite guivéma añandu
Heta ára nachemongevéi
Ipohýigui ndaikatúi amoñemi.

Ymave guaréicha jaikomi jey


Ñane ñe'ẽtépe ñañemongeta
Mba'éreiko la ñamboyke
Umi ñande ypykue pypore
Néina lo mitã ñañomoirũmba
Taheñoi jey ñane mba'e.

Jahayhuve ñane retã


Ha'eichaitéva ndahetái
Tetã ambue maymávagui iporãve
Yvytu pópe jaheja ñane ñe'ẽ
Tomyasãi, tomosarambi
Tojekuaa opa rupiete.

142
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Purahéi
2
JOAPY
MOKÕIHA

2. Japuraheimi hag̃ua:

Ñemitỹ
(Carlos Federico Abente)

Jahypýi ko yvy tome'ẽ hi'a


Ñamboapy ko sapukái
Yvytu vevére ñahendu iñe'ẽ
Ñande kóga purahéi.
Ko'ẽ pytãngy, guyraita oñe'ẽ
Ndaipóri mba'e mbyasy
Kuarahy omimbi, jasy opukavy
Oso mboriahu apytĩ.

Ñañemitỹ taheñói ko yvy ári tory


Tojope kuarahy avatity
Tomyasãi mandyju panambi
Ñañemitỹ tahory ñande kerayvoty
Tog̃uahẽ tetãygua araite
Topu'ã Paraguái.

Petỹ ha ka'a, manduvi ha yva


Maymáva ty'airepy
Takuare'ẽndýre mboriahueta
Oñopẽ hi'upyrã
Topa ñembyahýi joayhu taheñói
Topu'ã ñane retã
Ñañembyatypa ha jasapukái
Vy'ápe che retãygua.

A cultivar, que renazca en la tierra el amor


Que maduren las mieses al sol
Que haya campos de blanco algodón.
A cultivar, que en los sueños florezca el ideal,
Que haya el día de la redención
Elevar la nación.

143
2
JOAPY
MOKÕIHA Purahéi
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

3. Japuraheimi hag̃ua:

Che Symi Porã


(Mauricio Cardozo Ocampo)

Rohechaga'u che symi porã


Ha ku mombyry chehegui reime
Reikuaanga'u py'atarova
Nachemongevéi ymaite guive
Ñemokunu'ũ hykupa voíva
Roheja guive chomotyre'ỹ
Hi'ã che pepo aveve aha nde
Ypýpe ag̃uahẽ roñandu che sy.

Arekóva iñongatuhápe
Amo che ánga ruguápe
Che sy ne mborayhumi
Avave nog̃uahẽi hendápe
Ha pe kuarahy ratáicha
Ohesapéva ha omimbi.

Aromandu'a ne marãngatu
Mombyry guive che symi porã
Mombe'upyrã manteko ajuhu
Nde rekovekue ysyry sakã
Kuña Paraguái nde rekopete
Nde ndereikuaái yuhéi, kane'õ
Nde sýgui reru Residenta-kue
Ha che ne memby péina amono'õ.

144
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Purahéi
2
JOAPY
MOKÕIHA

4. Japuraheimi hag̃ua:

Yvytoty apyra’ỹ
(Carlos Miuel Giménez)

Che retã'imíko tuichapaite ijyvy porãme


Kuarahy ojope yvoty pytã, morotĩ, hovy
Ojupi jeýne katuetei yvate hu'ãme
Marõve voi ndahypamo'ãi guarani ruguy.

Anicheva'erã tapykue opyta imba'eteéva


Purahéi he'ẽ, jeroky rari ha ñe'ẽ porã
Ipype oikove che retã guasu ymaite guaréva
Topu'ã jey ñande ra'ykuéra rembiecharã.

Estribillo

Ñandejára ipópe oñotỹva'ekue


Ka'aty hovýko ndopamo'ãi
Hendive ipoty ñane avañe'ẽ
Ãichagua tetã naikangyva'erãi.
Anichéne yvy hetekue ojaty
Ñane retãmi haperã ojuhu
Ndaipiruva'erãi ñande yvotyty
Omimbipaite Paraguái pyahu.

Ku tape puku porãite asy ipyahuvahína


A Paraguaýgui oñepyrũva Guairápe oho
Kirirĩhaitépe heta mba'e ha'eño he'íma
He'ise oimeháma ñane retãme ko'ẽ soro.

Ijyke mokõime ipotykuru mborayhu ogue'ỹva


Kuimba'e ohypýi isyva ry'áipe ko'ẽ vove
Hendive heñói tuichave hag̃ua mba'apo horýva
Ikatúko upéi ñane retãmi imbareteve.
145
2
JOAPY
MOKÕIHA Purahéi
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

5. Japuraheimi hag̃ua:

Che mbo'eharépe
(Teodoro S. Mongelós ha Epifamio Méndez Fleitas)

Tamoapesã che ñe'ẽ mayma yvoty rekovia


Ha ipype toroañua ko che ñe'ã renyhẽ
Hetámi nde chembo'e che mitã'ípe yma
Ha heta mba'e porã aikuaa nderehe'ae.

Upéinte chekaria'y ko'ýte chemandu'a


Etémi cheakãhatã ha heta roipy'apy
Sapy'ánte ndepochy pe che nambi reipoka
Ha neipamírõ g̃uarã vokóikema rembyasy.

Hetáko nderehe'ae oiko chugui karia'y


Ha mañeípa itavy osẽ porã joaite
Ajépane oime ndeave revy'a ndejuruvy
Rehecháramo ipoty ha omimbi nde rapekue.

Kokueheve rohecha rehasa mombyrymi


Akói nekuñataĩ ava piko toimo'ã
Ha che katu chetuja, osẽ osẽma che atĩ
Ha che rova anga icha'ĩ mbykýma che raperã.

146
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Purahéi
2
JOAPY
MOKÕIHA

6. Japuraheimi hag̃ua:

Chokokue kerayvoty
(Mauricio Cardozo Ocampos)

Ohasapáma ro'y, otini ára porã,


Ojeroky kuarahy, opuraheipa guyra,
Tembiapokue jahecha ñande kóga hovyũ,
Ykua, yvu ha yva jahahápe jajuhu.

Javy'a ñane retãme, ndaipóri imbojojaha,


Hi'ãnteko joayhupápe jaiko oñondivepa.
Anive ñañorãirõ, anive jaikovai,
Torýpe ñamba'apo ta'imbarete ñande Paraguái.

Kuarahy omimbi jevýne Francia, López-rõ guare


Jekupyty ha neĩme ñañembyatypa guive.
Pehendúke che ñe'ẽ, taipoty pende apysápe,
Ha ko'ẽrõ joayhupápe ñañuguaitĩ
̃ oñondive.

Anive ñañorairõ, anive jaikovai,


Torýpe ñamba'apo ta'imbarete ñande Paraguái.

147
2
JOAPY
MOKÕIHA Purahéi
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

7. Japuraheimi hag̃ua:

Panambi Vera
(Manuel Ortiz Guerrero)

Panambi che raperãme,


Resẽva rejeroky,
Nde pepo kuarahy'ãme
Temora'e añeñotỹ

Nde réra oikóva ku eíra saitéicha che ahy'okuápe,


Ha omboasukáva chéve amboy'úvo che resay,
Ku ñuatĩndy rupi, ñu, ka'aguýre nemuñahápe,
Iku'ipáva che ánga che pópe huguysyry.

Reguejy hag̃ua che pópe


aikóva anga romuña,
ha torýpe, torypápe
che áripi rehasa.

Panambi, ndeichagua Tupã rymba puku oime iporãva,


Resẽ yvytúndie che yvotytýre ndesaraki,
Remimbivérõ ko che resápe remimbipáva,
Tove mba'éna nde rapykuéri tañehundi.

148
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Purahéi
2
JOAPY
MOKÕIHA

8. Japuraheimi hag̃ua:

Nde juru mbyte


(Emiliano R. Fernández)

Nde juru mbyte ku parral ajúicha he'ẽ'asýva


Maerã voípa ni aipo eiretére ñambojoja
Hykueremínte che korasõme remondykýva
ha upe guivénte akãvaípema che apyta.

Che angaiparãnte nipora'e ako pyharépe


Jerokyhápe ñasãindymíme jajuesape
Aiko hag̃uáma upeguivénte opa che képe
Che páype guáicha nde jurumínte ajerure.

Nde juru mbyte rosa potýpente ojoguaitéva


Ha iñakynguépe amboguepáva yuhei'asy
Ha hyakuãngue che mba'asýgui chemoingovéva
Aiko hag̃uáma ko mundo porãme avy'a jevy.

Toime oñe'ẽva toime ipochýva che jaha'éma


Nde rapykuéri añehundíta kuñataĩ
Aña retãme achyryrýta che akãme oikéma
Chéko amuñáta he'ẽmbochýva nde jurumi.

Nde juru mbyte che mborayhúma ohaitypóva


Kóina araháta ko che rembére ijeirakue
Ovy'aiténe hese okambúva ambue yvypóra
La ambyasymíva nachemba'éinte araka'eve.

Ha ahakuévo ku mombyrýma che rekoháre


Kóina araháta che angapýpe he'ẽnguemi
Ñe ryankuãngue katu ikurusúta ko che syváre
Jepérõ nde nderesaráima anga che hegui.
149
2
JOAPY
MOKÕIHA Purahéi
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

9. Japuraheimi hag̃ua:

Tapỹi ha'eño
(Pedro Barboza)

Yvoty apytépe reiméva tapỹi ha'eño


Ambue cheichaite nderayhúvapa oiméne oiko
Piro'y rekávo che aikóva romomaitei
Aipyaha ñe'ẽ iporãvéva ndéve g̃uarãmi.

Ára ha pyharépe ahenóiva nde réra


Aropurahéivo káda pytũmby
Ha pyharekuérõ nachemongevéiva
Py'atarovágui pe ne pore'ỹ.

Ha upevovemínte che añeporandúva


Chéicha ovy'a'ỹvapa oimeneva'erã
Ko che tapỹimíme che anga aiko'asýva
Che irũrãve'ỹva oho che reja.

Che mba'apohápe aháva ko aitypeka


Ha upégui aipykúi che tapỹime vy'ami reka
Pevarãvoínte ajapóva puraheirãmi
Che mbarakapúndie amondóva tapehendumi.

150
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Purahéi
2
JOAPY
MOKÕIHA

10. Japuraheimi hag̃ua:

Mborayhu Asy
(Rosalía Díaz Leon ha Juan Escobar)

Ndaikatumo'ãi aikovévo che la nderehe'ỹ


Ka'aguy mtytére hi'ãnteva chéve aha oiko rei
Ko che korasõ chembotarováta nderehe apensárõ
Aiko aporandu janderesaráimapa chehegui.

Ku mbyjamimi pe amo yvatete pyhare omimbíva


Ndijavyivaicha nde réra he'íva che renói hag̃ua
Chetarovaite, apáy roheka ha ndorotopái
Tesay mante kóicha añembyasýrõ chekonsoloha.

Ku amano rire nemandu'ami nderayhuharére


Nde py'aite guive eñembo'emi ani anga apena
Tuichaite mba'e niko che ajapo ko yvy apére
Ndéve rohayhúgui opaite mba'égui cheresaraipa.

151
2
JOAPY
MOKÕIHA Purahéi
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

11. Japuraheimi hag̃ua:

Jasy morotĩ
(Darío Gómez Serrato)

Jasy morotĩ remaña mombyrýva cherehe rehóvo


Py'a tarovágui márõ nderekéiva cheichaite avei
Ha chéicha remuñáva araka'eve jahupyty'ỹva
Ndéko che reindy jasy morotĩ maña asymi.

Ejehykuavóna ko kuñataĩ róga guy porãme


Jasy morotĩ ehesapemi ko che rendag̃ua
Añesupehẽta ko hovetã guýpe ha aropurahéita
Mba'asy po'ícha chepytéva ohóvo ko mba'e pota.

Rekevareína kuñataĩmi ahayhu porãva


Epáy ehecha ne rekẽme oúva oñepomoĩ
Tupãmba'ejára nerenói haguéma hembe ruguypáva
Ha nderechaségui yvága ru'ãre hesakã rei.

Ka'aguy poty chemoakanundúva nde pukavymíme


Ha neryakuãngue rapykuéri aikóva anga atyryry
Esẽ che rendápe he'ukámo chéve nde jurúgui eíra
Tosapa anga ko che mbya'yuhéi ka'aguy poty.

Jasy morotĩ remaña mombyrýva che rehe rehóvo


Nderekéi haguéma nderesa'yju cheichaite avei
Ko'ẽramoite rehasa hasa ha reiko reikóvo
Chetavy haguéma reikuaava'erã jasy morotĩ.

152
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Purahéi
2
JOAPY
MOKÕIHA

12. Japuraheimi hag̃ua:

La Cautiva
(Emiliano R. Fernández)

Oime oiko pe jaíre peteĩ guyra oñemíva


Che ambohéra la cautiva oikóre iñapytĩmby
Che py'áre ojatapy akanundúicha iñarõva
Mborayhu ichupe arekóva aréma iñongatupy

Cherendúna la cautiva cherenói taha nde ypýpe


Ani umi ka'aguýpe neño reiko resufri
Chéko ikatúnte avei roipe'a mba'e mbyasýgui
Ajorávo nde kupýgui pe oikóva neñapytĩ

Ne rendag̃ua arekopáma javeve katu guyráicha


Jahupitýne oimeháicha che rekoha mombyry
Anínteke rembyasy nde rakykuére opytáva
Ndénteko che ánga jára reikóva iñapytĩmby

Nderehénte nderehénte ake ha apáyvo ha'éva


Oiméne puku oikovéva che korasõ jarami
Ndénte ne'añágui rei reiko nde jaula ruguápe
Nereséiri che rendápe nde járagui roñomi

Ha kuña ipy'a hatãva mborayhu oikuaase'ỹva


Che korasõme oñotỹva kyseichagua mborayhu
Oiko hag̃ua chekutu manterei hayhupápe
Ou rãngue che rendápe ipepópe chepeju.

153
2
JOAPY
MOKÕIHA Purahéi
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

13. Japuraheimi hag̃ua:

Ñane aramboha
(Félix Fernández)

Hyakuã vevuimi pacholi apytépe


Nde rapykuerépe ñane aramboha
Ñanderopevýrõ jahura haguépe
Jaikove aja jajoayhu hag̃ua.

Ne akã rendaguépe oiméva akói


Jeruti rupáicha ipyko'ẽmi
Pyhare vovénte vaicha cherenói
Ha ajapajeréi cheaño peteĩ.

Hembe'y jegua iñenkahe ju


Mbytépe nde réga che réra rovái
Ne rembiapokue Ana Dejesús
Ág̃a ipore'ỹ ndaroviava'erãi.

Ha'émi ohendu ja'érõ ojupe


Ñe'ẽ ombohorýva ñane korasõ
Ha oime este día ajuhu hykue
Causa pyhare rombojahe'o.

Noñe'ẽi rupínte nomombe'úi


Ndorovy'aiha pe nderehe'ỹ
Ha ha'e oñandu ke che ndaikatúi
Pyhare ake cheaño tyre'ỹ.

Ku che moirũhára ka'aru pytũ


Nde rekoviahárõ kóinama opyta
Nerenoi'ukáko Ana Dejesús
Nderechaga'u ñane aramboha.
154
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública Purahéi
2
JOAPY
MOKÕIHA

14. Japuraheimi hag̃ua:

Neporã che Paraguái


(Carlos Sosa)

Oiménepa ko arapýpe
Ndéicha iporãva tetã
Ojeguapáva yvotýpe
Omimbi ha ojajaipa
Tovéna ku pyharérõ
Tajahecha pe jasy
Arapegua ramoguáicha
Bis
Omysãiva ñasaindy

Estribillo
Che Paraguái rasaharã
Ndaiporichéne mamove
Che Paraguái ndéve ha'e
Rohayhuve káda ko'ẽ.

Pejúna mombyryguáva
Pehechami ko tetã
Katuetei pejuhúta
Tory, joayhu ha vy'a
Ko'ápe jeko ymámi
Ñandejára oiko oguata
Ha ipyporépe ohejáva
Bis
Hetaite mba'e porã.

Estribillo

155
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública

ARANDUKAPORUPYRE

1. Alcaraz Varó, Enrique y otros. Enseñanza y Aprendizaje de las Lenguas Modernas. Ediciones Rialp.
S.A. 1993.
2. Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní, Guarani Rayhupápe Irundyha. Guarani Ñe'ê Mbo'ehararã
Mbo'esyry. Centro Reprográfico Saúl, Asunción, Paraguay, 1999.
3. Ateneo de Lengua y Cultura Guarani, Guarani Rayhupápe Mbohapyha. Guarani Ñe'ẽ Kuaa'ypy
Mbo'esyry. Centro Reprográfico Saúl, Asunción, Paraguay, 2001.
4. Ayala, José Valentín. Gramática Guaraní. Ministerio de Educación de la Nación Argentina. Gramática.
Buenos Aires. 1996.
5. Bello, P, Feria, A y otros. Didáctica de las Segundas Lenguas. Santillana S.A. San Dalmacio, España.
1990.
6. Cassany, Daniel y otros. Enseñar Lengua. Imprimeix. España 1998.
7. Constitución Nacional de la República del Paraguay. Versión Castellano Guaraní. Editorial Latindata.
Asunción, 2002.
8. Jean Dubois y otros. Diccionario de Lingüística. Alianza Editorial. Quinta reimpresión. Madrid, España,
1998.
9. Espinet, Montserrat. La Comunicación en la clase de español como lengua extranjera. La Factoría de
Ediciones S.L. Madrid, España, 1997.
1. García Arreza, Miguel. Participar para aprender. 100 actividades para la clase de idiomas. Ediciones
Aljibe. Archidona, España, 1995.
10. García Hoz, Víctor. Enseñanza y aprendizaje de las lenguas modernas. Ediciones Rialp, S.A. Madrid,
1993.
11. Guasch, Antonio. El Idioma Guaraní. Gramática y Antología de prosa y verso. Cuarta Edición. Ediciones
Loyola. Asunción, Paraguay. 1976.
12. Guasch, Antonio; Ortiz, Diego. Diccionario Castellano-Guaraní, Guarani-Castellano. Novena Edición.
CEPAG, Asunción, Paraguay, 1993.
13. Littewoos, William, La Enseñanza Comunicativa de Idiomas. s/d.
14. Liuzzi, Silvio. Tiempo y aspecto en Guaraní. Revista Amerindia nº 14, 1989.
15. Lorenzo, Enrique. Fundamentos de Lingüística. COLIHUE SEPE EDICIONES. Impreso en Argentina. (sin
año de edición).
16. Lyons, John, Semántica Lingüística, una introducción. Ediciones Piados Ibéric, S.A. Barcelona
17. M. J. De Grerogio, de Martínez, Ester. Los actos de lenguaje” Más allá de lo dicho. Editorial A.Z. 1995.
18. Marín, Marta. Lingüística y enseñanza de la lengua. Aique. Edición dirigida por Susana Pironio.
19. Ministerio de Educación y Cultura. Las lenguas enseñadas en el tercer ciclo de la EEB. Asunción,
Paraguay, 1999.
20. Melià, Bartomeu. La Lengua Guaraní en el Paraguay colonial. CEPAG. Asunción, Paraguay, 2003.
21. Rolón de Saldivar, Mirian E. “Idea y Producción”, de Myrian E. Rolón de Saldivar (sin más datos).
22. Romero, Roberto A. Protagonismo Histórico de la Lengua Guaraní. 2ª Edición. Arte Final. Asunción,
Paraguay, 1998.
23. Scout, Pablo. Curso Breve del Idioma Guaraní. Segunda Edición. Asunción, Paraguay, 1981.
24. Serrano, Joaquín y Martínez, José Enrique (Coordinadores). Didáctica de la Lengua y la Litertura, 1997.
25. Zarratea, Tadeo; Acosta, Feliciano. Avaña'ẽ. Editorial EMASA. Asunción, Paraguay, 1981.

157
+ 021 492 109
+ 021 497 308 SECRETARÍA
+ 021 451 925 DE LA FUNCIÓN
Constitución Esquina 25 de Mayo
PÚBLICA
sfp@sfp.gov.py
www.sfp.gov.py
ASU.PY

Nuestra Misión
Formular y garantizar la implementación de las
políticas para la gestión y el desarrollo de las personas
que trabajan en el sector público, orientadas a su
profesionalización para el servicio a la ciudadanía.

Nuestra Visión
Una institución transparente, cercana a la gente,
protagonista del cambio cultural en la gestión pública,
garante de trabajadores y trabajadoras del Estado con
ética e idoneidad, capaces de brindar servicios
públicos eficaces y eficientes, con calidad y calidez
humana.

Nuestros Valores
Igualdad
Equidad
Imparcialidad
Honestidad
Transparencia
Responsabilidad
Eficiencia
Eficacia
Austeridad
Participación
Diversidad

También podría gustarte