Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
GrondinMetodoDeQuechuaVoc PDF
GrondinMetodoDeQuechuaVoc PDF
MTODO
DE
QUECHUA
RUNA SIMI
SEGUNDA EDICIN
AUTOMATISMOS
Imataj kay? Kayqa llajta.
Imataj chay? Chayqa punku.
imataj jaqay? Jaqayqa wasi.
Chay tataqa sumaj.
10 EXPLICACIN GRAMATICAL 11
DILOGO "En el tren a Cochabamba"
VERBO: "KAY" SER C- Imaynalla? Cmo ests?
El verbo "ser" generalmente no se expresa en la tercera persona singular, y
M- Walejlla. Bien no ms.
muchas veces del plural, en el tiempo presente.
Ej: Chay wawaqa warmi. Esa criatura es mujer. C- Pitaj pay? Quin es l?
Este sufijo, muy usado en quechua, cumple un papel eufnico. De igual ma-
nera permite distinguir ms fcilmente las partes de la frase: sujeto, complemento.
En cierto modo sustituye el artculo definido.
SUFIJO: "TAJ"
Este sufijo, igualmente muy usado, significa: "y", "tambin". Otras veces tiene
papel eufnico para suavizar la expresin.
Ej ImaTAJ kay? Qu es sto?
12 13
EJERCICIOS PLURAL
1. Imataj kay? Kayqa llajta. 2 SUFIJO: "RI"
Qu es sto? Esto es un pueblo. "CASTELLANISMOS"
(rio)
(puerta)
(casa) VOCABULARIO
(cerro) chajra chacra runa(s) persona, gente,
2. Imataj chay? Chayqa punku. sonqo corazn hombre
Qu es so? Eso es una puerta.
supay diablo mosoj nuevo
(casa) qan t, usted atoj zorro
(piedra)
maki mano, brazo qosa esposo
(pueblo)
(ro) kosa bueno (de cosa), k'acha lindo, hermoso,
3. Pitaj jaqay? Jaqayqa uj tata.
sabroso bello, bueno
Quin es aqul? Aqul es algn seor. -ri y, pes (personas)
(nio)
mama madre, seora, doa k'achita lindito
(hombre)
(padre)
(mujer) FRASES FUNDAMENTALES
4. Pitaj pay? Payqa qhari. A. Imataj kayKUNA? Qu son estas cosas?
Quin es l? El es un hombre. KayKUNAqa wasiS. Estas son casas.
(seor)
(mujer) Imataj chayKUNA? Qu son esas cosas?
(nio) ChayKUNAqa chajraS. Esas son chacras.
(esposa)
Imataj jaqayKUNA? Qu son aquellas cosas?
5. Imataj jaqay? Jaqayqa orqo.
JaqayKUNAqa mayuS. Aqullos son ros.
Qu es aqullo? Aqullo es un cerro.
(ro) B. KaykunaRI? Y stos?
(piedra) Kaykunaqa atojkuna. Estos son zorros.
(puerta)
(casa) ChaykunaRI? Y sos?
6. Kay llajtaqa jatun. Chaykunaqa lapizkuna. Esos son lpices.
Este pueblo es grande. JaqaykunaRI? Y aqullos?
(nio) Jaqaykunaqa supaykuna. Aqullos son diablos.
(seor)
C. Imataj kaykuna? Qu son stos?
(cerro)
Kaykunaqa PAPELkuna. Son papeles.
Chaykunan? Y sos?
Chaykunaqa CAMIONkuna. Esos son camiones.
AUTOMATISMOS
Imataj kaykuna? Kaykunaqa wasis.
Imataj chaykuna? Chaykunaqa chajras.
Imataj jaqaykuna? Jaqaykunaqa mayus.
Chaykunari? Chaykunaqa lapizkuna.
14 EXPLICACIN GRAMAT{ICAL DILOGO "En el tren a Cochabamba" 15
PLURAL A- Imaynalla, don Germn? Cmo ests, don Germn?
consonante G- Walejlla, Alberto, qanri? Bien no ms, Alberto, y t?
KUNA: palabras terminadas en
"Y"
A- Walejlla. Imataj kaykuna? Bien no ms. Qu son stos?
S: palabras terminadas en vocal G- Kaykunaqa orqos. Estos son cerros.
La forma autntica del plural quechua es el sufijo "KUNA". Hoy da se usa A- Chaykunari? Y sos?
casi exclusivamente para expresar el plural de las palabras terminadas en
consonante o en "Y". G- Chaykunaqa atojkuna. Esos son zorros.
Ej: atojKUNA zorros
payKUNA ellos A- Imataj jaqaykuna? Qu son aqullos?
Por influencia del castellano, las palabras terminadas en vocal expresan el
G- Jaqaykuna mayus. Aqullos son ros.
plural con la "S".
Ej: wasiS casas A- Kaykunari? Y stas?
Este sufijo tiene varios sentidos pero siempre relacionados con la idea de A- Ima estacin? Qu estacin?
ruego suave o de carino. A menudo traduce el "y" o el "pues" tpico de Bolivia.
G- Aguas Calientes estacin. La estacin de Aguas Calientes.
Ej: KaykunaRl? Y stos?
NOTA: El sufijo "Rl", colocado al final de una palabra, lleva una entonacin dis-
tinta segn el sentido de la frase o los signos de puntuacin. La
entonacin no debe confundirse con el acento aunque a veces puedan
coincidir.
"CASTELLANISMOS"
Muchas palabras castellanas son usadas en el quechua actual. Se sigue con
ellas, las mismas reglas gramaticales que con las palabras quechuas. Cuando son
usadas en los ejercicios las hacemos seguir de un asterisco (*).
AUTOMATISMOS
Kayqa alqochu?
Kayqa mana alqochu.
Kayqa alqochu atojchu?
Kayqa atoj.
18 19
DILOGO "En el tren a Cochabamba"
EXPLICACIN GRAMATICAL
A- Buenas tardes, don Germn. Buenas tardes, don Germn. Cmo
INTERROGACIN: "CHU" Imaynalla? ests?
La interrogacin se expresa con el sufijo "CHU". G- Walejlla. Bien no ms.
Ej: Chayqa aychaCHU? Es so carne? A- Imataj kaykuna, don Germn? Qu son estas cosas, don Germn?
Cuando hay un pronombre interrogativo (ima, etc.) en la frase, no se usa el G- Kaykunaqa t'ikas. Estas son flores.
sufijo "CHU". A- Jaqaykunari? Rumischu Y aquellas?
Ej: IMAtaj kay? Qu es sto? wasischu? Son piedras o casas?
AUTOMATISMOS
(noqa) ri ni yo voy
ri nki
< usted va
(qan) ri nki
(pay) ri n
} RIY IR { t vas
l va
La forma "NKI" de la segunda persona expresa tanto la forma "t" como
"usted".
El presente del verbo indica una accin que se hace regularmente.
La forma "USTED" no tiene su correspondiente en quechua.
Ej: Sapa p'unchay escuelaman riNI. Voy a la escuela cada da.
Ej: Kay llajtaman jamuNI. Vine a este pueblo. El quechua legtimo ordena las palabras de una manera propia, distinta de
Qayna kay llajtaman jamuNI. He venido ayer a este pueblo. la que utilizan el castellano u otras lenguas. El sujeto se coloca al principio de la
frase y el verbo al final.
No se usa el pronombre con el verbo sino cuando se quiere insistir sobre la
persona sujeto.
Los complementos directo e indirecto se colocan entre ambos. El orden de
SUFIJO: "MAN" stos depende del nfasis que se quiera dar al uno o al otro. Los complementos
ms cercanos al sujeto tienen mayor nfasis. Si en la frase existe un adverbio,
Este sufijo indica la direccin: est se coloca antes del sujeto.
A o Hacia
SUJETO PREDICADO VERBO
Ej: LlajtaMAN rini. Fui al pueblo.
ADVERBIO SUJETO PREDICADO VERBO
SUFIJO: "MANTA"
NOTA: A veces se cambia este orden para dar mayor nfasis como en las frases
Este sufijo indica la procedencia:
exclamativas, por ejemplo.
De o Desde
Chay tataWANchu jamunki? Viniste con ese seor? S, Ej: JAWAMAN rini. Fui afuera.
Ar, payWAN jamuni. vine con l.
PiWAN rin? Con quin fue?
AlbertoWAN rin. Fue con Alberto.
C. JawaMAN rini. He ido afuera.
UraMANTA jamunki. Has venido de abajo.
PisiWAN ruan. Hace con poco.
Pitaj risan? Pay risan. Ej: WasiTA risani. Estoy yendo a casa.
T'antata mikhusankichu?
Ar, t'antata mikhusani. WasiMAN risani. Estoy yendo a casa.
Karumantachu jamusanku?
Ar, karumanta jamusanku.
36 EJERCICIOS 37
DILOGO "Cochabambaman chayanku."
"Llegan a Cochabamba" 1.- Yachachejqa wawasta yanapasan.
El profesor est ayudando a los nios.
E- Qhechua cursomanchu Ests viniendo al curso de (muchachas)
(jvenes)
jamusanki, Alberto? quechua, Alberto? (hombres)
A- Ar. Cursoman jamusani. Qanri, S, estoy viniendo al curso. Y t, 2.- Waynas karumanta rumista apamusanku.
qhechuata yachankichu? sabes quechua? Los jvenes estn trayendo piedras desde lejos.
(gallinas)
E- Ar, qhechuata yachani. S, s quechua. (agua)
A- Maymanta kankiri? De dnde eres? (comida)
(carne)
E- Cochabambamanta kani. Soy de Cochabamba. 3.- Sipaskunaqa t'ikasta apasanku.
A- Chanta, sumajta qhechuata par- Entonces, hablas bien el que- Las muchachas estn llevando flores.
lanki. Imapaj qhechua cursoman chua. Para qu vienes al (pan)
jamusanki? curso de quechua? (carne)
(piedras)
E- Don Manuelta yanapayta Deseo ayudar a don Manuel. 4.- T'antata mikhusanchej.
munasani. Estamos comiendo pan.
A- Yachachejchu kanki? Eres profesor? (carne)
(gallina)
E- Ar, yachachej kani. S, soy profesor. (comida)
5.- Yanapayta munasayku.
Deseamos ayudar.
(comer)
(saber)
(salir)
(terminar)
6.- Maymanta chayamusankichej? Karumanta chayamusayki.
De dnde estn llegando? Estamos llegando de lejos.
(de afuera)
(de abajo)
(de arriba)
7.- Maypi kasanki? Escuelapi yachachejwan kasani.
Dnde ests? Estoy en la escuela con el profesor.
(el joven)
(los nios)
(las muchachas)
38 39
SUSTANTIVOS SINGULARES CON: EXPLICACIN GRAMATICAL
8 ADJETIVO POSESIVO
ADJETIVO POSESIVO
SUFIJO: "NI" EUFNICO
-y = mi -nchej = nuestro
VOCABULARIO -yku = nuestro
-yki = tu -ykichej = vuestro
q'epi bulto aswan ms -n = su -nku = su
uj chhika un poco misk'i dulce, sabroso
chhika tan, tanto yaykuy entrar
sara maz mallku cndor
suti nombre p'acha ropa, vestido El adjetivo posesivo (mi, tu, su, etc.) se expresa por los sufijos "Y", "YKI",
juch'uy pequeo, trozo llasa pesado etc., aadidos al sustantivo.
A. TataY jamun. Mi padre ha venido. Si el sustantivo termina en consonante o "Y", se intercala la "NI" eufnica
TataYKI jamun. Tu padre ha venido. entre el sustantivo y el sufijo.
TataN jamun. Su padre ha venido.
TataNCHEJ jamun. Nuestro padre ha venido. Ej: YachachejNlyki jamusan. Tu profesor est viniendo.
TataYKU jamun. Nuestro padre ha venido. MikhuyNIyki sumaj. Tu comida es muy buena.
TataYKICHEJ jamun. Su padre (de Uds.) ha venido.
TataNKU jamun. Su padre (de ellos) ha venido. El infijo "NI" suaviza y da ritmo a la unin de ciertas consonantes. Su papel
B. YachachejNly jamunchu? Ha venido mi profesor? es puramente eufnico en estos casos.
Ar, yachachejNlyki jamun. S, tu profesor ha venido.
YachachejNln jamunchu? Ha venido su profesor?
Ar, yachachejNln jamun. S, su profesor ha venido.
YachachejNInchej jamunchu? Ha venido nuestro profesor?
Ar, yachachejNInchej jamun. S, nuestro profesor ha venido.
YachachejNlyku jamunchu? Ha venido nuestro profesor?
Ar, yachachejNlykichej jamun. S, su profesor ha venido.
YachachejNlykichej jamunchu? Ha venido su profesor (de Uds.)?
Ar, yachachejNlyku jamun. S, nuestro profesor ha venido.
YachachejNlnku jamunchu? Ha venido su profesor (de ellos)?
Ar, yachachejNInku jamun. S, su profesor (de ellos) ha venido.
AUTOMATISMOS
Yachachejniyki jamunchu?
Ar, yachachejniy jamun.
Yachachejniyku jamunchu?
Ar, yachachejniykichej jamun.
Yachachejninku jamunchu?
Ar, yachachejninku jamun.
40 EJERCICIOS 41
DILOGO "Cochabamba estacionpi."
"En la estacin de Cochabamba." 1.- Tatay q'epita apamusan.
Mi padre est trayendo el bulto.
(maz)
E- Jaku, Germn. Vamos, Germn. (carne)
(ropa)
G- Jaku, Esteban. Vamos, Esteban. (cndor)
E- Maypi q'epiyki, Germn? Dnde est tu bulto, Ger- 2.- Wawayki aswan misk'ita mikhusan.
mn? Tu hijo est comiendo ms dulce.
(pan)
G- Punkupi kasan. Est en la puerta. (carne)
(comida)
E- Q'epiykiri, Alberto? Y tu bulto, Alberto? (gallina)
A- Kayqa q'epiy. Este es mi bulto. (Aqu est) 3.- Yachachejnin callemanta yaykumusan.
Su profesor est entrando de la calle.
E- Manachu llasa? No es pesado? (afuera)
A- Mana. Uj chhikalla, a. No. Un poco no ms, pues. (patio)*
(plaza) *
E- Llasa, a! Imata apasankiri? Pero s, es pesado! Qu 4.- Mamayku uj chhikata llank'asan.
ests llevando? Nuestra madre est trabajando un poco.
(padre)
A- Qhechua librosta apasani. Estoy llevando libros de que- (hijo)
chua. (hermana)
E- Imapaj ashqa librosta apasa- Para qu estas llevando (to)*
5.- Q'episninchej llasa kanku.
nkiri? muchos libros?
Nuestros bultos son pesados.
A- Sumajta qhechuata yachakayta Estoy queriendo aprender el (grandes)
munasani. quechua muy bien. (nuevos)
(pequeos)
6.- T'ikasninku jawapi kasanku.
Sus flores estn afuera.
(arriba)
(abajo)
(en el patio)*
(en la chacra)
7.- Imataj sutiyki? Mara sutiyqa.
Cul es tu nombre? Mi nombres es Mara.
(Elena)
(Alberto)
(Germn)
(Toribio)
(Esteban)
(Maruja)
42
EXPLICACIN GRAMATICAL
GENITIVO ( O POSESIN)
9 UBICACIN DEL ADJETIVO
GENITIVO (O POSESIN)
AUTOMATISMOS
Tatayman parlani. Tataykimanta parlani.
Tatanwan parlani. Tatanchejta wajyan.
Tataykuta wajyan. Tataykichejta wajyan.
Tatankuta wajyan.
49
48 EJERCICIOS
DILOGO "Ashqa chayamunku."
"Muchos han llegado." 1.- Pitataj wajyasanku? Tatanchejta wajyasanku.
A quin estn llamando? Estn llamando a nuestro padre.
(madre)
G- Imaynalla, don Manuel? Cmo ests, don Manuel? (hijo)
(alumno)
M- Walejlla. Qanri, Germn, Bien no ms. Y t, Germn, (hermana)
walejllachu? ests bien? (to)*
2.- Piwan takisanku? Tataykuwan takisanku.
G- Walejlla, don Manuel. Bien no ms, don Manuel. Con quin estn cantando? Estn cantando con nuestro padre.
(amigo)*
(hermano)
M- Qankunari, Lucas, Toribio, Y ustedes, Lucas, Toribio
(alumno)
Jos... walejllachu? Jos... estn bien? (hijo)
3.- aankuman willanku.
T- Walejlla kayku, don Manuel. Estamos bien, don Manuel. Le avisaron a su hermana (de ellas).
(gente)
M- Kusikuni! Viajeri, walejllachu? Me alegro! Y el viaje, bien (esposo)
no ms? (esposa)
(hermano)
J- Ar, walejlla. S, bien no ms. 4.- Pitataj uyarisanku? aaykuta uyarisanku.
A quin estn escuchando? Estn escuchando a nuestra hermana.
M- Manachu sayk'unkichej? No se han cansado? (avisando)
(llamando)
(diciendo)
J- Mana sayk'uykuchu. No nos hemos cansado.
(cantando)
5.- Tataypata wasinta rikunku.
M- Jaku wasiyman! Vamos a mi casa! Han visto la casa de mi padre.
(to)*
J- Ashqa yachakajkunachu Han llegado muchos alum- (madre)
chayamunku? nos? (hermano)
(esposa)
M- Ar, chunkajina kanku. S, son como diez. 6.- Tataykichejmanta yachayku.
Wakinkuna pariasanku, Algunos estn hablando, Hemos sabido por su padre (de Uds.)
wakinkunataj takisanku. Lucas! otros estn cantando. (hijo)
Guitarraykita apamunkichu? Lucas! Has trado tu (madre)
guitarra? (alumno)
(profesor)
L- Ar, don Manuel, apamuni, a. S, don Manuel, la traje, pues.
50 EXPLICACIN GRAMATICAL 51
FUTURO FUTURO
11
jamu saj vendr jamu sunchej vendremos
jamu sqayku vendremos
VOCABULARIO jamu nki vendrs jamu nkichej vendrn
jamo nqa vendr jamo nqanku vendrn
q'aya maana allin bien
qhaway mirar, cuidar minchha pasado maana El nico tiempo del verbo enteramente irregular es el futuro. Es muy usado an
waj otro aswan ms para otras formas tpicas del quechua, como el imperativo, por ejemplo.
kinsa tres kichay abrir
manaraj todava, (antes que) ich tal vez, quizs La segunda persona del futuro es similar a la del indicativo presente. Slo el
qallariy empezar ichs, ichus tal vez, quizs contexto indica el sentido.
q'aya mincha en uno de los
prximos das
Ej: Llajtaman riNKI. Vas al pueblo. (fuiste, has ido)
Llajtaman riNKI. Iras al pueblo.
JAMU - SQAYKU
AUTOMATISMOS JAMU - SAYKU
JAMU - SAJKU
Mayman risaj?
Mayman rinki?
Mayman renqa?
Mayman risunchej?
Piwan risqayku?
53
52 EJERCICIOS
DILOGO "Aswan yachakajkuna chayamusanku."
1. Sayk'usaj.
"Estn llegando ms alumnos." Me cansar.
(t)
G- Esteban! ... Uj auto chayamusan! Esteban! ... Est llegando un
(l)
auto! (nosotros - incl.)
E- Pitaj ja musan? Quin viene? (nosotros - excl.)
(ustedes)
G- Jaku! Qhawasunchej! Vamos! Miraremos! (ellos)
2. Q'aya qallarisaj.
E- Buenas noches. Imaynalla Buenas noches, cmo es- Empezar maana.
kankichej? Cursomanchu tn? Estn viniendo al curso? (t)
jamusankichej? (l)
(nosotros - incl.)
C- Ar, cursoman jamusayku. S, venimos al curso.
(nosotros - excl.)
G- Sinchita kusikuyku. Ima Nos alegramos mucho. (ustedes)
sutiykichejri? Cmo se llaman ustedes? (ellos)
3. Q'aya kinsa librosta rantisaj.
C- Noqaypata Carmen, paypata El mo es Carmen, el de ella Maana comprar tres libros.
Victoria, paypajtataj Anita. Victoria, y el de ella Anita. (traer)
(mirar)
G- Allintachu chayamunkichej? Llegaron bien? (llevar)
V- Ar, allinta chayamuyku. S, llegamos bien. (abrir)
4. Minchha ashqa runata rikunki.
G- Jaku wasiman, waj yachakaj- Vamos a la casa, saludaremos Pasado maana vers mucha gente.
kunata saludasunchej. a los dems alumnos. (otra)
Buenas noches, yachakajkuna! Buenas noches, alumnos! (ms)
(alguna)
Kay kinsa sipaskunaqa Estas tres seoritas estn lle-
5. Yachakajpata tatanwan jamusqayku.
Oruromanta chayamusanku. gando de Oruro. Vienen al Vendremos con el padre del alumno.
Qhechua cursoman jamusanku. curso de Quechua. (hablaremos)
T- Kosapacha. Imaynalla kankichej? Muy bien. Cmo estn? (escucharemos)
(cantaremos)
R- Walejlla kayku. Tukuychu Estamos bien. Han llegado (miraremos)
chayamunku? todos? 6. Mayk'aj yachachejpata llajtanman rinki? Q'aya risaj.
Cundo irs al pueblo del profesor? Ir maana.
A- Manaraj. Wakenqa q'aya Todava no. Algunos llegarn (casa)
chayamonqanku. Ich animalpi maana. Tal vez estn (escuela)*
jamusanku. viniendo a lomo de bestia. (colegio)*
L- Pitaj Potos manta jamonqa? Quin vendr de Potos?
E- Antonio jamonqa. Va a venir Antonio.
A- Ch'isiman chayamonqa, Potos Llegar a la noche, Potos
ancha karu kaymanta. est muy lejos de aqu.
54 55
SUSTANTIVOS PLURALES CON SUFIJO POSESIVO EXPLICACIN GRAMATICAL
12 (Al nominativo)
"HAY" POSESIVO DE SUSTANTIVOS PLURALES
VOCABULARIO I. SUSTANTIVO
yana negro wira gordo + S + NI + POSESIVO
q'ellu amarillo, plido phujllay lugar en vocal
killa luna, mes manka olla
ch'ulu gorro muju semilla
iskay dos tiay haber, tener II. SUSTANTIVO
tian hay kan hay + NI + POSESIVO + KUNA
phisqa cinco en consonante
FRASES FUNDAMENTALES
El posesivo plural se expresa de dos maneras distintas segn como termine
A. WawaSniY parlasankuchu? Estn hablando mis hijos? originalmente el sustantivo: en vocal o en consonante.
Ar, wawaSniYKI parlasanku. S, tus hijos estn hablando.
WawaSniN risankuchu? Estn yendo sus hijos? En las palabras terminadas en VOCAL, se coloca primero la forma castella-
Ar, wawaSniN risanku. S, sus hijos estn yendo. nizada del plural "S", luego el "NI" eufnico y a continuacin la expresin del
WawaSniYKU leesankuchu? Estn leyendo nuestros hijos? posesivo.
Ar, wawaSniYKICHEJ leesanku. S, sus hijos estn leyendo.
WawaSniNCHEJ jamusankuchu? Estn viniendo nuestros hijos? Ej: TATA-S-NI-YKI Tus padres.
Ar, wawaSniNCHEJ jamusanku. S, nuestros hijos estn viniendo.
WawaSniNKU mikhusankuchu? Estn comiendo sus hijos? En las palabras terminadas en CONSONANTE, se coloca primero el "NI"
Ar, wawaSniNKU mikhusanku. S, sus hijos estn comiendo. eufnico seguido de la expresin del posesivo y, al final, la expresin del plural
"KUNA".
B. LapizniYKUNA yuraj. Mis lpices son blancos.
LapizniYKIKUNA yana. Tus lpices son negros. Ej: LAPIZ-NI-YKU-KUNA Nuestros lpices
LapizniNKUNA q'ellu. Sus lpices son amarillos.
LapizniYKUKUNA puka. Nuestros lpices son rojos.
LapizniNCHEJKUNA q'omer. Nuestros lpices son verdes. "KAY" "KAN"
LapizniYKICHEJKUNA sumaj. Sus lpices (de Uds.) son buenos. VERBOS:
"TIAY" "TIAN"
C. Wasipi uj runa TIAN. Hay una persona en la casa.
T'anta TIAN. Hay pan.
Mana t'anta KANchu. No hay pan. Los verbos "KAY" (ser, estar, haber) y "TIAN" (tener, haber), en tercera
persona, significan "hay".
AUTOMATISMOS
Ej: T'anta tian. Hay pan.
Wawasniy jamusanku. Lapizniykuna yana. Mana t'anta kanchu. No hay pan.
Wawasnin jamusanku. Lapizninkuna yana.
Wawasninchej jamusanku. Lapizniykukuna yana.
Wawasniykichej jamusanku. Lapizninkukuna yana.
Tanta tian. Mana t'anta kanchu.
57
56 EJERCICIOS
DILOGO "Compaerosniyku kunan ch'isi chayamonqanku."
"Nuestros compaeros llegarn esta noche." 1. Chanta aasniy yaykonqanku.
Despus entrarn mis hermanas.
A- Imaynalla kankichejri? Cmo estn? (tas)*
(hijas)
T- Walejlla kayku, qankunari? Estamos bien no ms, y (alumnos)
ustedes? 2. Kay killaqa iskay wawasniyki chayamonqanku.
A- Walejlla. Ima sutiykiri? Bien no ms. Cul es tu Tus dos hijos llegarn este mes.
nombre? (cuatro)
(otros)
D- Noqajpata Dionicio. El mo es Dionicio. (tres)
(cinco)
A- Maymanta kankiri? De dnde eres?
3. Q'aya wawasninchej wawasninkuwan phujllanqanku.
D- Potosimanta. De Potos. Maana nuestros hijos jugarn con sus hijos.
(irn)
A- Sumaj Orqomantachu? Del "Cerro Rico"? (entrarn)
D- Ajinada. As no ms es. (estudiarn)*
4. Ch'ulusnin puka.
A- Ashqa runachu tian Potos Hay mucha gente en la Sus gorros son rojos.
llajtapi? ciudad de Potos? (amarillos)
(negros)
D- Ar, ashqa runa tian. S, hay mucha gente.
(verdes)
A- Mayk'aj chayamunkichej? Cundo han llegado? 5. Mesapatapi chunka mankas tian.
Sobre la mesa hay diez ollas.
D- Kunan tarde chayamuyku. Hemos llegado esta tarde. (cuatro)
A- Piwan jamunkichej? Con quin han venido? (dos)
(algunas)
D- Marujawan jamuyku. Hemos venido con Maruja. (otras)
6. Sipasniykukunaqa k'acha kanku.
A- Allintachu jamunkichej? Han venido bien? Nuestras muchachas son lindas.
D- Ar, allinta jamuyku. S, hemos venido bien. (gordas)
(negras)
A- Runamasisniykiri, chayamo- Y tus compaeros, van a (plidas)
nqankuchu? llegar? 7. Mana t'anta kanchu.
No hay pan.
D- Runamasisniyku kunan ch'isi Nuestros compaeros
chayamonqanku. llegarn esta noche. (dulce)
(carne)
(ollas)
(semillas)
58 59
EXPLICACIN GRAMATICAL
DECLINACIN DE SUSTANTIVOS PLURALES CON
13 SUFIJO POSESIVO DECLINACIN DE SUSTANTIVOS PLURALES CON SUFIJO
POSESIVO
INFINITIVO
I. SUSTANTIVO Sufijo de
+ S + NI + POSESIVO +
VOCABULARIO en vocal declinacin
llaki(ku)y apenarse, pena onqoy enfermedad,
qoy dar enfermar
kawsa(ku)y vivir, vida ruphay hacer calor, calor, II. SUSTANTIVO Sufijo de
suyay esperar quemar, sol + NI + POSESIVO + KUNA +
diuspagaray agradecer tapuy preguntar en consonante declinacin
chawpi medio, entre puuy dormir
llajtamasi paisano puuna cama Los sufijos de declinacin ("MAN", "MANTA", "PAJ", etc.) se aaden al
sinchi duro, denso, fuerte, mask'ay buscar sustantivo plural acompaado del sufijo posesivo, segn lo explicado en la
demasiado uj una cosa leccin anterior.
rupha caliente En las palabras terminadas en vocales, estos sufijos se aaden al sufijo
posesivo "Y", "YKI", etc.
FRASES FUNDAMENTALES Ej: wasisniy mis casas
A. TatasniYMANTA parlani. He hablado de mis padres. wasisniyMAN a mis casas
TatasniYKlWAN rinki. Has ido con tus padres. En las palabras terminadas en consonantes, el sufijo de declinacin se
TatasniNPATA wasin mosoj. La casa de sus padres es nueva. aade a la partcula "KUNA".
TatasmYKUPAJ ruasan. Est haciendo para nuestros
padres. Ej: lapizniykuna mis lpices
lapizniykunaPAJ para mis lpices
TatasniNCHEJTA wajyan. Llama a nuestros padres.
TatasniYKICHEJMAN qon. Da a sus padres (de Uds.).
TatasniNKUTA uyarin. Escucha a sus padres (de ellos). INFINITIVO
B. LapizniyKUNAJTA colornin El color de mis lpices es lindo.
COMER
k'achitu.
LapizniykiKUNAJTA colornin El color de tus lpices es rojo.
"MIKHUY"
< COMIDA
puka.
C. YachachejninchejKUNAWAN Est hablando con nuestros El infinitivo se usa a menudo como sustantivo. "MIKHUY" significa "comer"
y tambin "comida".
parlasan. profesores.
LapizniykichejKUNAMANTA Paga por sus lpices (de Uds.).
En este caso, el infinitivo se declina como cualquier sustantivo terminado en
pagan. "Y".
YachachejninkuKUNATA Estn esperando a sus profesores.
Ej: Pedroj llakiYniN sinchi jatun. La pena de Pedro es muy grande.
suyasanku.
D. MikhuYniYKEqa sumaj. Tu comida es buena.
Pedroj IlakiYniN sinchi jatun. La pena de Pedro es muy gran-
dre.
AUTOMATISMOS
Tatasniymanta parlani. Yachachejniykukunamanta parlasan.
Tatasniykiwan rinki. Yachachejninchejkunawan parlasanki.
Tatasninpata wasin yuraj. Yachachejniykichejkunapaj ruasani.
Tatasniykupaj ruasan. Pedroj llakiynip sinchi jatun.
60 61
DILOGO "Qhechua cursota qallarisun." EJERCICIOS
"Empezaremos el curso de quechua."
1. Wawasniykumanta llakikusqayku.
G- Don Manuel, tukuy chayamunku, Don Manuel, todos han lle- Tendremos pena de nuestros hijos.
qallarisunchejchu? gado, vamos a empezar? (paisanos)
M- Ar, qallarisun. S, vamos a empezar. (padres)
Llajtamasis, qhechua cursota Paisanos, empezaremos el (madres)
qallarisunchej! curso de quechua! 2. Chawpi p'unchayta wawasninchejta tapusunchej.
Preguntaremos a nuestros hijos al medio da.
A- Don Manuel, ujta tapuyta muna- Don Manuel, quiero preguntar (esperaremos)
sani. Kunan ch'isi sumajta una cosa. Esta noche quiero (escucharemos)
puuyta munani. Noqapaj dormir bien. Habr una (llamaremos)
puuna kanqachu? cama para m? (buscaremos)
3. Yachachejninchejkunawan parlasunchej.
G- Ar, Alberto, tukuyniykichejpaj S, Alberto, habr para todos Hablaremos con nuestros profesores.
kanqa. Uds. (muchachas)
M- Chanta, q'aya las ocho y mediata Entonces, empezaremos ma- (alumnos)
qallarisunchej. (1) ana a las ocho y media. (amigos)*
4. Tatasniykichejman qon.
A- Don Manuel, ima horasta Don Manuel, a qu hora Ha dado a sus padres (de Uds.).
mikhusunchej? vamos a comer? (mirado)
G- Tutamanta mikhunki, Vas a comer por la maana, (buscado)
chawpidiata mikhunki, ch'isimanpis vas a comer a medio da, a la (esperado)
(escuchado)
mikhunki, Alberto. noche tambin vas a comer, (dicho)
Alberto. (preguntado)
A- Diuspagarasunki, don Germn. Gracias, don Germn. 5. Lapizniykunajta colornin q'ellu.
El color de mis lpices es amarillo.
M- Chanta, q'aya las ocho y mediata Entonces, empezaremos ma- (verde)
qallarisunchej. ana a las ocho y media. (lindo)
A- Don Manuel, ima horasta Don Manuel, a qu hora nos (negro)
piscinapi ch'ultikamusunchej? (2) baaremos en la piscina? Ha- (rojo)
Sinchi ruphay kay Cochabambapi. ce mucho calor aqu en Co- 6. Kawsayniykimanta parlasan.
Est hablando de tu vida.
chabamba.
(pena)
(comida)
(1) Generalmente se utilizan los trminos del castellano para expresar la hora. (enfermedad)
Pero, en el campo, la gente tiene su propia divisin del tiempo, que corresponde
a sus actividades rurales: "levantar del sol,".... etc.
(2) Ch'ultiKAMUsunchej. Ver la leccin siguiente para la explicacin del infijo
"KAMU".
62 EXPLICACIN GRAMATICAL 63
"KU" - INDICATIVO
14 INFIJO: "KU"
VOCABULARIO
La partcula "KU" hace el verbo reflexivo. Puede usarse con este sentido en
tiakuy sentarse, residir, vivir thai(ku)y calmarse, amainar todos los tiempos del verbo.
pantay equivocar rijch'akuy parecerse a
asiy reir usqhay rpido, aprisa Ej: anpi urmaKUni. Me he cado en el camino.
samay descansar, respirar yuyay recordar, acordarse
kakuy estarse, quedarse de, recuerdo, A veces aade sentido de provecho para el mismo sujeto.
a ya pensar, mente
atiy poder yachakay aprender (de otro)
Ej: Camionta rantiKUni. Me he comprado un camin.
urmay caer
T'antata mikhuKUni. Me he comido el pan.
FRASES FUNDAMENTALES Nota: Delante de los infijos "MU", "PU", el infijo "KU" cambia en "KA": "KAMU",
A. anpi urmaKUni. Me he cado en el camino. "KAPU".
anpi urmaKUnki. Te has cado en el camino.
anpi urmaKUn. Se ha cado en el camino. "YKU"
B. Tukuy sarata mikhuKUnchej. Nos hemos comido todo el maz. La partcula "Y" antepuesta al infijo "KU" (YKU) quita al verbo su sentido reflexivo
Tukuy sarata mikhuKUyku. Nos hemos comido todo el maz. y le devuelve su sentido transitivo.
Tukuy sarata mikhuKUnkichej. Se han comido todo el maz.
Tukuy sarata mikhuKUnku. Se han comido todo el maz. Ej: RantiKUsaj. Me voy a comprar.
C. Q'epita apaKUsunchej. Nos llevaremos el bulto. RantiYKUsaj. Voy a comprar.
Q'epita apaKUsqayku. Nos llevaremos el bulto. El infijo "YKU" da al verbo un sentido de intensidad o de cario.
Q'epita apaKUnkichej. Se llevarn el bulto.
Q'epita apaKOnqanku. Se llevarn el bulto. Ej: Tukuy sarata mikhuYKU- Hemos comido todo el maz.
D. Ch'uluta rantiKUni. Me he comprado un gorro. nchej.
Ch'uluta rantiKUnki. Te has comprado un gorro.
El infijo "YKU", en "mikhuykunchej", expresa que la accin es realizada en
Ch'uluta rantiKUn. Se ha comprado un gorro.
comn, como un acontecimiento. Sin "YKU", se expresa framente el hecho de haber
E. Tukuy sarata mikhuYKUnchej. Hemos comido todo el maz.
comido.
Tukuy sarata mikhuYKUyku. Hemos comido todo el maz.
El infijo "YKU" puede anteceder al infijo "KU". En este caso "KU" da al verbo un
Tukuy sarata mikhuYKUkunchej. Nos hemos comido todo el maz.
sentido reflexivo e "YKU" el sentido de intensidad.
AUTOMATISMOS Ej: Tukuy sarata mikhuYKUKU- Nos hemos comido todo el maz.
nchej.
anpi urmakun.
Ch'uluta rantikun.
Q'epita apakusunchej.
Sarata mikhukusqayku
64 65
EJERCICIOS
DILOGO "Lucas Albertowan."
"Lucas y Alberto." 1. Asikunki.
Te has redo.
L- Imaynalla, Alberto? Cmo ests, Alberto? (l)
Sumajtachu samarikunki? Has descansado bien? (nosotros - incl.)
(ustedes)
A- Ar, sumajta samarikuni. Qanri? S, he descansado bien. Y (ellos)
t? 2. Chawpi p'unchay thaikusaj.
Me calmar al medio da.
L- Noqaqa, mana. Mana puuyta Yo, no. No he podido (apenar)
atinichu. dormir. (sentar)
(descansar)
(reir)
A- Noqaqa sumajta puuni. Yo he dormido bien.
Kunanri... qhechuata yachakasaj. 3. Tatayman rijch'akuni.
Ahora... voy a aprender
Me parezco a mi padre.
quechua.
(te ................ a tu)
(se................ a su)
L- Maypitaj tiarikunki? Dnde te vas a sentar? (nos ............. a
nuestro)
A- Ventana ladopi tiarikusaj. Me voy a sentar al lado de la 4. Mamanpata aanwan kakusaj.
Ajinamanta aswan usqhayta ventana. Asi voy a salir ms Me quedar con la hermana de su madre.
cursomanta llojsisaj. rpido del curso. (te)
(se)
(nos - excl.)
L- Wakinkuna manaraj jamunkuchu. Los otros no han venido to- (se - Uds.)
Paykunata mask'arisaj. dava. Los voy a buscar. 5. T'antata mikhukusaj.
Me comer pan.
A- Noqaqa kaypi kakusaj. Yo me quedar aqu. Voy a (te)
Qhechuata estudiasaj. estudiar quechua. No quiero (nos - incl.)
Mana pantayta munanichu. (1) equivocarme. (se - ellos)
6. Yuyakunkichu? Mana, mana yuyakunichu.
L- Kusikuni, Alberto, sumaj yachakaj Me alegro, Alberto, eres Te recuerdas? No, no me recuerdo.
kanki. buen alumno. (se) (no nos)
(se)
A- Sumaj yachakajmanchu Parezco buen alumno? (no se - Uds.)
rijch'akuni? (se)
(no se - ellos)
L- Kunan, ar, rijch'akunki. Ahora, s, pareces. Y ma- 7. Tukuy gustowan t'antata mikhuykukunchej.
Q'ayari?... ana? ... Con todo gusto nos hemos comido el pan.
(nosotros - incl.)
(ustedes)
(ellos)
(1) "MANA PANTAYTA MUNANICHU" Ciertos verbos reflexivos en castellano, no
lo son en quechua. "Pantakuyta" tiene otros sentidos.
67
66 EXPLICACIN GRAMATICAL
INFIJO: "MU"
15 INFIJO: "MU"
IDEA FUNDAMENTAL:
EL LUGAR
VOCABULARIO MOVIMIENTO HACIA... DE DONDE
SE HABLA
orqhoy sacar t'ika(mu)y florecer
para lluvia rit'i nieve
La idea fundamental expresada por la partcula "MU" es de movimiento hacia el
paray llover, lluvia rit'i(mu)y nevar
lugar de donde se habla o de una accin que lleva esa misma idea. En este caso
wayra aire, viento, una qasa(mu)y helar
puede expresar el hecho de venir de all hacia ac y tambin partir de ac, ir hacia
enfermedad (parli- qasa helada
all y regresar ac.
sis facial) inti sol
wayra(mu)y hacer viento p'utu(mu)y brotar
Ej: Q'epita apaMUsaj. Voy a traer el bulto.
llanthu sombra inti p'utumuy salida del sol
llanthuy hacer sombra ni no, ni
ni jayk'aj nunca pallay recoger, coger PARTIR DE AC
mana jayk'aj nunca (flores, etc.) IR ALL
churay poner, colocar ripuy irse REGRESAR
AUTOMATISMOS
Wasita ruachin.
Mamanta kusichin.
Alqota wasimanta llojsichimunki.
73
72 EJERCICIOS
DILOGO "Qhechuata yachakasaj." 1. Cocata qhawachini.
"Voy a aprender el quechua." He hecho mirar la coca.
(nosotros - excl.)
L- Imaynalla, Julio? Walejllachu? Cmo ests, Julio? Bien
(t)
no ms? (ustedes)
J- Ar, walejlla. Yachachejninchej S, bien no ms. Nuestro (l)
sumajta yachachin; mana profesor ensea muy bien; no (ellos)
pantachinchu. hace equivocar. 2. Escuelapi yachakajkunaman yachachiyku.
En la escuela enseamos a los alumnos.
A- Chaywanpis jump'ichin! Pero hace sudar!
(ellos)
L- Ajinata qhechuata yachakanki- As van a aprender quechua, (l)
chej, Alberto. Alberto. (ustedes)
(t)
A- Chayraykuchu yachachej Por eso el profesor hace su-
(yo)
jump'ichin? dar?
3. Kunitan makisniykita rikuchinki.
L- Ajinalla, Alberto. As no ms es, Alberto. Mostrars tus manos en seguida.
J- Tonqorita ch'akichin kay Este quechua hace secar la (tu cuello)
qhechuaqa! garganta! (tu boca)
(tu cabeza)
L- Sumajtachu qhechuata Estn aprendiendo bien el (tus orejas)
yachakasankichej? quechua? (tus pies)
J- Ar, chaywanpis qhechuaqa ancha S, pero an as el quechua 4. Chaywanpis p'achata chinkachinku.
dificil. Pisi pisimanta yachakasaj. es muy difcil. Poco a poco Pese a eso han hecho perder la ropa.
voy a aprender. (la plata)
(los perros)
L- Noqaqa mana atinichu. Yo no puedo. (la semilla)
J- Pisi pisimanta atinki. Vas a poder poco a poco. (el libro)
L- P'unchaypi estudiani tutanpitaj (1) Durante el da estudio y por 5. Kaypi ruphay jump'ichin.
Aqu el calor hace sudar.
qhechuata umaymanta la noche el quechua se me
(el sol)
chinkachini. va de la cabeza.
(el fuego)
A- Chayrayku noqaqa millmata Por eso en la noche me pon- (el trabajo)
ningrisniyman churakuni. go lana en los odos. (la chichita)
J- Noqapis ajinata ruasaj. Yo tambin har as. 6. Umayta joq'ochikuni.
Me hice mojar la cabeza.
(el cuello)
(1) La expresin "TUTANPITAJ" lleva la "N" signo del posesivo porque la noche en (la ropa)
este caso forma una continuidad con el da y le "pertenece" Lo mismo ocurre con (el poncho)
otras expresiones de tiempo como "QUEPA", a la cual se le aade a veces la N.
74 75
FUTURO + "SA" EXPLICACIN GRAMATICAL
17 SUFIJO: "NTA"
FUTURO + "SA"
| que se hacen
El futuro
expresa DOS ACCIONES al mismo
con "SA"
| tiempo
VOCABULARIO
sapa(lla) solo, solitario -kama hasta, mientras
wata ao llant'a lea El futuro con la forma progresiva supone que otra accin se est llevando a
allchhi nieto kachi sal cabo al mismo tiempo.
khuska junto lampa pala
-nta por, a travs de qhepa(n) siguiente, detrs, Ej: Qan wasiyman rinki, noqa Tu irs a mi casa, yo estar co-
ujyay beber depus mikhusasaj. miendo.
SUFIJO: "NTA"
FRASES FUNDAMENTALES
A. T'antata apaSAsaj. Estar llevando el pan. Esta partcula agrega el sentido de "por", pero con la idea de una penetracin
precisa en el lugar indicado.
T'antata apaSAnki. Estars llevando el pan.
T'antata apaSAnqa. Estar llevando el pan.
T'antata apaSAsqayku. Estaremos llevando el pan. Ej: PotosiNTA risasaj. Estar yendo por Potos.
T'antata apaSAsunchej. Estaremos llevando el pan. (pasando por el medio de la
ciudad)
T'antata apaSAnkichej. Estarn llevando el pan.
T'antata apaSAnqanku. Estarn llevando el pan.
B. TarijaNTA risasaj. Estar yendo por Tarija.
DILOGO "Mayman usqhayta risankiri?
Orqo ladoNTA risanki. Estars yendo por el lado del cerro.
LlajtaNTA risanqa. Estar yendo por el pueblo. "Dnde ests yendo tan apurado?"
IMPERATIVO
18 FRASE NOMINALES IMPERATIVO
(1a. pers.) apamu-SUN
apamu-NA
VOCABULARIO (2a. pers.) apamu-Y apamu-YCHEJ
(3a. pers.) apamu-CHUN apamu-CHUNKU
q'aytu hilo de lana qori oro
ama no (prohibitivo) waqay llorar En la segunda persona del singular, el imperativo es semejante al infinitivo. Para
jank'a tostado chaymanta despus
formar la segunda persona del plural se aumenta el "CHEJ", tpico del plural.
kutiy volver mayt'uy envolver, plegar
chaka puente da cumpleaos
Ej: Carlos, t'antata apamuY! Carlos, trae el pan!
mayllay lavar (manos, apaykamuy traer
Carlos, Pedro, t'antata Carlos, Pedro, traigan el
utensilios)
apamuYCHEJ! pan!
FRASES FUNDAMENTALES Usado sin sufijo, el imperativo, significa una orden brusca. Por eso se lo suele
usar con infijos que suavizan la expresin. El "LLA" (no ms) es muy utilizado.
A. Carlos, t'antata apamuY! Carlos, trae el pan!
Pedro t'antata apamuCHUN! Que Pedro traiga el pan! Ej: T'antata apamuLLAy! Trae el pan no ms!
Carlos, t'antata apamuSUN! Carlos, traigamos el pan!
Carlos, t'antata apamuNA! Carlos, traigamos el pan! En la segunda persona se utiliza tambin el futuro para significar una orden ms
Carlos, Pedro, t'antata Carlos, Pedro, traigan el pan! suave.
apamuYCHEJ!
T'antata apamuCHUNKU! Que traigan el pan! Ej: T'antata apamuNKI. Vas a traer pan.
B. Carlos, t'antata apamuLLAY! Carlos, trae no ms el pan! La primera persona del plural es similar a la del futuro. Usada con "CHEJ"
T'antata apamullaCHUN! Que traiga no ms el pan!
significa una orden ms suave.
T'antata apamullaSUN! Traigamos no ms el pan!
C. AMA t'antata apamuYCHU! No traigas pan! Ej: T'antata apamuSUN! Traigamos el pan!
AMA t'antata apamuCHUNCHU! Que no traiga pan! T'antata apamusunCHEJ! Traigamos el pan!
AMA t'antata apamuYCHEJCHU! No traigan pan! (Uds.)
Para expresar la primera persona del plural se emplea tambin la caracterstica
D. QORI RELOJta munani. Quiero un reloj de oro. del subjuntivo "NA". Expresa voz de aliento al mismo tiempo que una orden.
CALAMINA PUNKUta churasaj. Pondr una puerta de calamina.
QOLQE PLATOSta apamusaj. Traer platos de plata. Ej: T'antata apamuNA! Traigamos el pan!
QOLQECHAKAta rikunkichu? Conoces Qolqechaka? RipuNA! Vamonos!
(Puente de Plata).
Mana. RUMIMAYUta rikuni. No. Conozco Rumimayu. El negativo del imperativo se expresa por "AMA ... CHU",en lugar de "MANA ...
(Ro de Piedra). CHU".
PRETRITO CON FORMA PROGRESIVA "SA" L- Pitataj mask'asanki, doa Mara? A quin ests buscando,
doa Mara?
muna SA rqani muna SA rqanchej M- Juancito wawayta mask'asani. Estoy buscando a mi hijo
muna SA rqayku Kaypichu kasan? Juanito. Est aqu?
muna SA rqanki muna SA rqankichej
muna SA rqa muna SA rqanku
L- Mana kaypichu. Kunallan chay No est aqu. Hace un mo-
ladoman usqhayta risarqa. mento iba rpidamente en
esa direccin.
La forma progresiva del pretrito es muy usada para recordar situaciones
M- Sapallanchu karqa? Estaba solo?
pasadas, particularmente en relatos. Traduce los tiempos indicados en la leccin
anterior: el imperfecto, perfecto y pluscuamperfecto. L- Mana, Miguelitota qhatisarqa. No, estaba siguiendo a
Miguelito.
Ej: Paykunata wajyaSARQANI. Les estaba llamando.
M- Ichas orqo pataman risarqanku? Tal vez estaban yendo a
la punta del cerro?
ADVERBIOS Y SUFIJOS ADVERBIALES L- Manach; mayu uraman risarqa- No creo; iban ro abajo.
nku. Chanta Joaqun wawaykeqa Despus tu hijo Joaqun vino
jamorqa. Juancitota mask'asarqa. en busca de Juanito.
Generalmente los adverbios se declinan como cualquier sustantivo.
M- Noqapuni payta nerqani: Yo misma le dije: "Anda a
De lugar. Ej: Kay (aqu); chay (ah); jaqay (all); ura (abajo), etc. "Wawqeykita mask'amuy buscar a tu hermano y trelo."
pusamuytaj". Chay Juancitoyqa Mi Juanito dijo: "Voy a ir solo
De tiempo. Ej: mayk'aj (cuando); awpa(j) (antes); qayna (ayer), etc. "Uj ratitollapaj risaj" nerqa. Alberto por un ratito". Ha llegado su
De cantidad. Ej: ashqa (mucho); pisi (poco), etc. tionqa chayamun; paypata to Alberto; es su padrino y se
padrinon; kunitan riponqa. ir en seguida.
De afirmacin. Ej: ar (s); -pis (tambin); -taj (y), etc.
L- Jamusankua, doa Mara. Ya estn viniendo, doa
De negacin. Ej: mana (no); nitaj (tampoco); ni jayk'aj (jams), etc. Mara.
De duda. Ej: icha, ichus (quizs); -sina (parece); ch (quizs), etc. M- Ancha ch'ichi kanku. Ichas t'uruman Estn muy sucios. Quizs se
urmakunku. Juancito! Jamuy cayeron al barro. Juanito!
NOTA: (1) Los adverbios de lugar siempre se presentan acompaados de algn usqhayta! Jaku wasiman; Ven pronto! Vamos a casa.
sufijo de declinacin. padrinoyki suyasan. Ancha ch'ichi Tu padrino est esperando.
kanki! Mayman rinki? Usqhayta Ests muy sucio! Dnde
Ej: KayMAN jamuy. Ven aqu. wasiman riy. has ido? Anda rpido a casa.
(2) El sufijo "TA" aadido al adjetivo cambia este en adverbio.
AUTOMATISMOS
La Pazqa Oruromanta aswan jatun.
Pedroqa Pablomanta aswan pisi qhapaj.
Noqaqa qanjina yana kani.
95
94 DILOGO "Tarabucopi sumajta qhechuata parlanku."
EXPLICACIN GRAMATICAL "En Tarabuco hablan bien el quechua."
COMPARATIVO DE SUPERIORIDAD R- Buenos das, Petrona. Mayk'aj Buenos das, Petrona.
Sucre llajtamanta kutimunki? Cundo has regresado de
PRIMER TERMINO SEGUNDO TERMINO + MANTA ASWAN
Imaynataj Sucre? La Pazmanta la ciudad de Sucre? Cmo
aswan chirichu? es Sucre? Es ms fra que
Los comparativos tanto de superioridad como de inferioridad se forman de la La Paz?
misma manera: P- Mana, Sucreqa La Pazmanta pisi No, Sucre es menos fra
1o. Sujeto o primer trmino de la comparacin, chin. que La Paz.
2o. El segundo trmino de la comparacin seguido de "MANTA".
3o. El motivo de la comparacin precedido de "ASWAN". R- La Pazjina k'achituchu? Es tan bonita como La
Paz?
Ej: Noqaqa qanMANTA Yo soy ms moreno que
ASWAN yana kani. t. P- Ar, La Pazjina k'achitu. Ashqa S, es tan bonita como La
runa qhechuata parlanku. Paz. Mucha gente habla
COMPARATIVO DE INFERIORIDAD quechua.
PRIMER TERMINO SEGUNDO TERMINO + MANTA (ASWAN) PISI R- Sucre runaqa Cochabamba La gente de Sucre habla el
runamanta aswan sumajtachu quechua mucho mejor que
qhechuata parlanku? la de Cochabamba?
Los comparativos de inferioridad se forman aumentando "PISI" despus de
"ASWAN". Sin embargo puede suprimirse "ASWAN" sin cambiar el sentido. P- Sucrepi Cochabambapijina En Sucre hablan el quechua
sumajta qhechuata parlanku. tan bien como en Cochabam-
Ej: Noqaqa qanMANTA Yo soy menos moreno que Tarabuco llajtapiri tukuy ba. Y en Tarabuco lo hablan
ASWAN PISI yana kani. t. llajtasmanta aswan sumajta mejor que en todos los dems
Noqaqa qanMANTA PISI Yo soy menos moreno que parlanku. pueblos.
yana kani. t.
R- Tarabuco llajtamanchu Fuiste al pueblo de Tarabu-
Tambin se puede expresar el comparativo por medio del sufijo "MAN" aa- rerqanki? co?
dido al segundo trmino de comparacin. En este caso se aumenta la expresin
"NISQA". P- Ar, rerqani. S, fui.
Ej: La Paz OruroMAN NISQA La Paz es ms grande R- Maypitaj Tarabuco llajtari? Y dnde est el pueblo de
ASWAN jatun. comparado a Oruro. Tarabuco?
P- Sucre llajtamanta mana No est lejos de la ciudad de
COMPARATIVO DE IGUALDAD karupichu. Sucre.
PRIMER TERMINO SEGUNDO TERMINO + JINA R- Tarabuco llajtata rikuyta Quiero conocer el pueblo de
munani. Uj p'unchay risaj. Tarabuco. Algn da voy a ir.
El comparativo de igualdad se obtiene aumentando el sufijo "JINA" ("como") P- Rillay. Ancha k'achitu, ar. Anda no ms. Es muy bonito
al segundo trmino de la comparacin. Runa ancha sumaj. pues. La gente es muy buena.
NOTA: La primera persona del plural "jamusqayku" es similar a la del futuro. El P- Tiaykiri sinchitachu kusikusqa? Y se haba alegrado mucho tu
contexto indica de que tiempo se trata. ta?
E- Ar, sinchita kusikun. S, se alegr mucho.
101
100 PLUSCUAMPERFECTO PROGRESIVO + SA
EJERCICIOS 23
1. Ukhu kasqa!
Haba sido profundo!
(silencioso)
(mentiroso)
(flojo / suelto) VOCABULARIO
(flojo / perezoso)
(desinflado) imarayku por qu? allinyay mejorar
2. Noqapis dianpaj tususqani! imanay qu ocurrir?, qu jampiy curar
Yo tambin haba bailado para su cumpleaos! hacer? allinyay mejorar
(t) onqosqa enfermo, enfermedad jampi medicina, remedio
(l) nanay doler k'iruy envolver (nios)
(nosotros - incl.) asllamanta de repente pampa llano, suelo
(nosotros - excl.)
(vosotros)
(ellos)
3. Qori relojnintapis chinkachisqa, nerqanki. FRASES FUNDAMENTALES
Tambin haba perdido su reloj de oro, dijiste.
A. Pedrowan parlaSASQANl. Haba estado hablando con Pedro.
(prendedor de plata)
(dinero) Wasipi parlaSASQANKI. Habas estado hablando en casa.
(gorro de lana) Pablomanta parlaSASQA. Haba estado hablando de Pablo.
(pollera de lana)
Payman parlaSASQANCHEJ. Le habamos estado hablando.
4. Noqa qanjina kallpasapa kasqani!
Yo haba sido tan fuerte como t! Carloswan parlaSASQAYKU. Habamos estado hablando con
(veloz) Carlos.
(callado) Eseuelapi Haban estado hablando en la
(malo) parlaSASQANKlCHEJ. escuela.
5. Uj horallata puusqankichej! Qanmanta parlaSASQANKU. Haban estado hablando de t.
Una hora no ms haban dormido (Uds.)!
(bailado)
(esperado)
(escuchado)
6. Chay chhika karumanta qhaparisqayku! AUTOMATISMOS
Desde tan lejos habamos gritado!
(haban, ellos) Paymanta parlasasqankichej.
(haban, ustedes) Qanmanta parlasasqanku.
(haba, yo)
(haba, l)
(habamos, incl.)
102 103
EXPLICACIN GRAMATICAL E- Mayta llakikuni, Pilar. Imanantaj? Lo siento, Pilar. Qu ha ocu-
rrido?
PLUSCUAMPERFECTO + "SA" P- Qayna mercadoman risarqa. Ayer estaba yendo al merca-
Chayllamanta sinchi nanayta do. De repente haba sentido
sientesqa sonqon ladupi, chanta un gran dolor en la regin del
RAZ DEL VERBO + SA + SQA + TERMINACIN wasiykuman kutirimorqa. Qayna corazn y haba regresado a
ch'isi wasiyman las nueveta nuestra casa. Ayer en la no-
yaykorqani. Payqa pampaman che entr a mi casa a las nue-
El pluscuamperfecto con la forma progresiva expresa una situacin repentina urmakusqa. Waqasarqa; mana ve. Ella se hab a cado al
o sorprendente, o una accin no presenciada por el narrador y que se desarrolla parlayta atisasqachu. suelo. Estaba llorando; no
mientras otra cosa ocurre. Es muy usado en narraciones. poda hablar.
NOTA: Para otros usos del sufijo "PIS", vea la leccin No. 59. (1) "MANA KALLPAYOJ": "sin fuerza".
La partcula "YOJ" expresa la idea de "el que tiene".
108 109
EJERCICIOS SUPERLATIVO
1. Sapa p'unchay makisniyta mayllakoj kani.
Todos los das me lavaba las manos.
25
(los pies)
(cabeza)
(cabellos)
(dientes) VOCABULARIO
2. Sapa wata tipej kanchej.
Cosechbamos cada ao. llimphu limpio phia enojado, bravo
(sembrbamos)
tullu flaco, hueso phiakuy enojarse
(cocinbamos) laqha oscuro, oscuridad wajcha pobre, hurfano
(comprbamos)
(vendamos)*
3. Mayninpijina noqapis Carlospis ancha sut'iyayta jatarikoj kayku. FRASES FUNDAMENTALES
De vez en cuando yo y Carlos nos levantbamos muy temprano.
A. Noqaqa TUKUY yachakaj- Yo soy el mas moreno de todos
(por la maana)
kunaMANTA ASWAN yana kani. los alumnos.
(en la noche)
(a medio da) Sucreqa TUKUY llajtasMANTA Sucre es la ms linda de todas
(a media noche) ASWAN k'achitu. las ciudades.
4. Sapa p'unchay llajtaman rej.
Cada da l iba al pueblo. Albertoqa TUKUY runasMANTA Alberto es el ms rico de toda la
(casa) ASWAN qhapaj. gente.
(lago) B. Noqaqa TUKUY yachakajkuna- Soy el menos moreno de todos
(ro) MANTA ASWAN PISI yana kani. los alumnos.
(chacra)
5. Campopi tiakoj kani nitaj jayk'ajpis wayk'ojchu kani. Qalaneqa TUKUY ranchos- Qalani es el menos lindo de to-
Yo viva en el campo y nunca cocinaba. MANTA ASWAN PISI k'achitu. dos los ranchos.
(sembraba) Albertoqa TUKUY runasMANTA Alberto es el menos moreno de
(cosechaba) ASWAN PISI yana. toda la gente.
(cavaba)
(descansaba) C. Albertoqa ANCHA sumaj runa. Alberto es muy buena gente.
(regaba) Pedroqa sumaj runaPUNI. Pedro es muy buena gente.
6. Sinchi kallpawan allaj. Noqapis.
El cavaba con mucha fuerza. Yo tambin.
(t tambin) AUTOMATISMOS
(nosotros tambin)
(ustedes tambin) Pedroqa tukuy runasmanta aswan sumaj.
(ellos tambin) Albertoqa tukuy runasmanta aswan pisi yana.
7. Esterpis Pilarpis chajraypi papata tarpoj kanku. Albertoqa ancha sumaj runa.
Ester y Pilar sembraban papa en mi chacra.
Albertoqa sumaj runapuni.
(sembraban maz)
(cosechaban maz)
(cavaban papa)
111
110 DILOGO "Qhechua dificilpuni."
EXPLICACIN GRAMATICAL "El quechua es muy difcil."
P- Imaynalla, Maruja? Walejllachu? Cmo ests, Maruja?
Bien no ms?
SUPERLATIVO DE COMPARACIN
M- Ar, walejlla. S, estoy bin no ms.
PRIMER SEGUNDO
TUKUY + MANTA ASWAN
TERMINO TERMINO P- Qhechuata yachakayta Ests pudiendo aprender el
atisankichu? Quechua?
El superlativo de comparacin se forma de la misma forma que el comparativo. La
palabra "TUKUY" (todo, todos) colocada antes del segundo trmino de M- Ar, pisi pisimanta atisani. S, poco a poco estoy pudien-
comparacin indica el superlativo. Qhechuaqa tukuy simismanta do. El quechua es el ms di-
aswan difcil. fcil de todos los idiomas.
Ej: Noqaqa TUKUY yachakaj- Yo soy el ms moreno de
kunaMANTA ASWAN yana todos los alumnos.
kani. P- Castellanojinachu? Es como el castellano?
El superlativo de inferioridad se expresa por la inclusin de "PISI". Se puede M- Mana, castellanoqa mana dificilchu. No, el castellano no es dif-
suprimir "ASWAN". Castellanoqa tukuy simismanta pisi cil. El castellano es el me-
difcil. nos difcil entre todos los
Ej: Noqaqa TUKUY yachakaj- Yo soy el menos moreno de idiomas.
kunaMANTA (ASWAN) todos los alumnos. P- Noqapaj castellanoqa ancha difcil, Para mi el castellano es muy
PISI yana kani.
ari. Mana sumajta yachakayta difcil. No lo puedo aprender
atinichu. muy bien.
SUPERLATIVO SIMPLE: "MUY" M- Elena jamusan; payta tapusqayku. Est viniendo Elena; le vamos
Payqa tukuy yachakajkunamanta a preguntar a ella. Entre to-
"ANCHA" aswan sumajta yachakasan. dos los alumnos es la que
MUY =
"PUNI" mejor est aprendiendo.
Elena! qhechua dificilchu? Elena! es difcil el que-
Para expresar el superlativo simple se usa el adverbio "ANCHA" o el sufijo chua?
"PUNI". E- Dificilpuni a! Chaywanpis iCIaro que es difcil! Sin
yachakayta atikun. embargo se puede aprender.
Ej: Albertoqa ANCHA sumaj Alberto es muy buena gente.
runa.
P- Tukuy simismanta aswan Es el ms difcil de todos
Albertoqa sumaj runaPUNI. Alberto (siempre) es muy
dificilchu? los idiomas?
buena gente.
E- Ar, alemanjina ninku. S, dicen que es como el ale-
mn.
P- Chinori? Japonesri? Y el chino? Y el japons?
"WA" - "A M" P- Buenos das, Elena. Imaynalla? Buenos das, Elena.
Cmo ests?
ni WA nki ni WA nkichej E- Walejlla, qanri? Bien no ms, y t?
ni WA n ni WA nku
P- Walejllataj. Bien (tambin).
La persona para quien se realiza una accin se expresa por medio de infijos.
La forma pronominal "a mi" se traduce por el infijo "WA" incluido en el verbo antes E- Mamaykiri? Allinyakunchu? Y tu mam? Se ha
de la terminacin. sanado?
Ej: Imatataj niWAnki? Qu me dijiste?
P- Ar, allinyakuna. S, ya est sanita.
Este tiempo del verbo expresa el presente y el pretrito cercano (ver leccin No. E- Mayta kusikuni! Q'aya Cunto me alegro! Maana
4). llajtaypata fiestan. Jaku es la fiesta de mi pueblo.
fiestaman! Vamos a la fiesta!
La segunda persona del presente es similar a la del futuro. El contexto indicar
de qu tiempo del verbo se trata. P- Don Manuel munanqachu? Querr don Manuel?
Ej: Sapa p'unchay Me rie cada da por causa del E- Mamayqa azul chompata qowana. Mi mam me ha dado ya una
qolqeRAYKU rimawan. dinero. Chayrayku azul vestidota rantiyta chompa azul. Por eso deseo
munasani. comprarme un vestido azul.
FUTURO "WA" (A M) G- Q'aya Cala Calaman campo Maana vamos a ir a Cala Ca-
diapaj risunchej. Tukuy imata la, para un da de campo.
me ayudars yanapaWAnki me ayudarn yanapaWAnkichej wakichiyta munasani. Pitaj ya- Quiero preparar todo. Quin
napawanqa? me va a ayudar?
me ayudar yanapaWAnqa me ayudarn yanapaWAnqanku A- Noqawan Elenawan yanapasqa- Yo y Elena te vamos a ayu-
yku(1) Qolqeta qowanki. Merca- dar. Me vas a dar dinero.
doman risaj. Voy a ir al mercado.
La forma pronominal "a mi" en el futuro se expresa por la introduccin de la
partcula "WA" entre la raz del verbo y la terminacin del futuro. G- Agradeceyki, Alberto. Gracias, Alberto.
A- Jaku, Elena. Imatataj ranti- Elena, vamos. Qu vamos
Ej: Pitaj yanapaWAnqa? Quin me va a ayudar?
sunchej? a comprar?
E- Papastachu? Papas?
"con"
"WAN": "ms" A- Ar. Sumaj wathiata ruasunchej. S. Buena "wathia" vamos a
"y" Gustawan. Qanmanr? hacer. Me gusta. Y a t?
E- Noqamanpis gustawan. A m tambin me gusta.
El sentido ms importante del sufijo "WAN" es "con". Pero este sufijo tiene
tambin otros sentidos que responden siempre a la idea fundamental de "con". A A- Aqhatapis rantisunchej. Kay Compraremos chicha tam-
veces expresa la idea de "ms". campo diaqa fiestajina kanqa. bin. Va a ser como una
fiesta este da de campo.
Ej: ujWAN uno ms E- Kosapacha! "Aswan wathiata Muy bien! "Queremos
asWAN algo ms aqhatawan munayku", niwan- ms wathia y chicha", me
uj ratitomantaWAN en un rato ms qanku. van a decir.
Otras veces expresa la idea de "y". A- Pelotata apasunchejchu? Vamos a llevar la pelota?
E- Ar, sumajta pujllasunchej. S. Vamos a jugar bien.
Ej: JuanWAN PedroWAN Juan y Pedro han venido.
jamunku. Chanta mayupi ch'ultikamu- Despus nos vamos a baar
CastellanotaWAN qhe- Saben castellano y quechua. sunchej. en el ro.
chuataWAN yachankichej. A- Sumaj campo da kanqa, Ha de ser un buen da de
manachu Elena? campo, no, Elena?
SUFIJO: "Rl"
IMPERATIVO: "WA" (A M)
Este infijo, muy usado, traduce la idea de cortesa, suavidad, cario, ruego
qo - WA - y qo - WA - ychej
suave.
qo - WA - chun qo - WA - chunku
Ej: Llajtaman pusaRlway. Llvame al pueblo, por favor.
El infijo "WA" con el imperativo expresa una orden brusca.
Sirve tambin para expresar una invitacin corts.
Ej: QolqetaqoWAy! Dame el dinero!
Ej: TiaRIkuy. Sintate, por favor.
Generalmente se utiliza con el sufijo "Rl" para suavizar la expresin y hacer-
la ms corts y cariosa. Tambin puede expresar un reproche carioso al traducir el popular "pues".
Ej: T'antataqoRlway. Dame pan, por favor. Ej: SuyaRIy. Espera, pues.
INFINITIVO: "WA" (A M)
136 137
EXPLICACIN GRAMATICAL DILOGO "Qhoya runaj reunionninman jamusani."
"Estoy viniendo a la reunin de los mineros."
"WA" - A NOSOTROS
PRESENTE J- Buenas noches, don Germn. Buenas noches, don
Mayk'aj chayamunkiri? Germn. Cundo has
TU G- Qayna ch'isi Cochabambamanta Ayer en la noche, he llegado
UDS.
A NOSOTROS (excl.) = VERBO + WA + YKU chayamuni. Qhoya runaj reunion- de Cochabamba. Estoy vi-
EL
ELLOS ninman jamusani. niendo a la reunin de los
mineros.
EL Allinta yachachiwanchej kay Nos ensean bien en estas
A NOSOTROS (incl.) = VERBO + WA + NCHEJ
ELLOS
J- reunionespi, manachu? reuniones, no es cierto?
Ar, allinta tukuy imamanta Signos ensean bien de todo.
G- yachachiwanchej. Kunan Esta vez van a avisar de la
La forma pronominal "a nosotros" es sencilla. Las dos formas, inclusiva o dirigentespata eleccionninmanta eleccin de los dirigentes,
exclusiva, segn se incluya o excluya a la persona o personas con quienes se willanqanku, manachu? no es cierto?
habla, expresan: J- Ar, pitaj mosoj dirigente S, quin ser el nuevo diri-
kanqa? gente?
"T, l, Uds., ellos a nosotros"
G- Manaraj yachanichu. No s todava.
Entonces las terminaciones son solamente dos: J- Don Julio gustawan. Ashqa Me gusta don Julio. Trabaja
wataa qhoyapi llank'an. Allinta en las minas muchos aos
-WAYKU y -WANCHEJ yanapawayku. Mana payllapajchu ya. Nos ayuda bien. No mira
qhawan. Qhoya solamente para l. Mira
La segunda persona "t, Uds. a nosotros" es necesariamente exclusiva. compaerosninpajpis qhawan. tambin para sus compae-
Entonces, se d solamente la terminacin "-WAYKU". Wakinkuna mana munakuwayku- ros mineros. Los otros no
chu. Paykunallapaj qhawanku. nos quieren. Miran solamen-
La tercera persona "l, ellos a nosotros", puede ser inclusiva o exclusiva. Noqaykumanta aprovechakunku. mente para ellos. Se aprove-
chan de nosotros.
Ej: Don Jos pusaWAYKU. Don Jos nos lleva. (excl.) G- Qhoya ukhupirajchu llank'an? Trabaja todava en interior
Don Jos pusaWANCHEJ. Don Jos nos lleva. (incl.) mina?
Paykuna pusaWAYKU. Ellos nos han llevado. (excl.)
J- Ar, a. Mayninpijina problemas S, pues. De vez en cuando
Paykuna pusaWANCHEJ. Ellos nos han llevado. (incl.)
tian. Payqa uyariwayku. hay problemas. El nos escu-
cha.
SUFIJO: "RAJ" G- Pay dirigente kachun, ari. Kunan Que l sea pues dirigente.
ripusaj. Ratomantawan kutimusaj. Ahora me voy. Voy a volver
"primero" dentro de un rato ms.
Expresa CIERTA "antes" J- Amaraj ripuychu. Tiakullay, don No te vayas todava. Sintate
la idea de: ANTERIORIDAD "an"
"todava"
Germn. Don Julio parlanqaraj. no ms, don Germn. Ha de
hablar don Julio todava.
Ej: Ohechuata yachakanqaRAJ. Primero aprender quechua. G- Uj ratota suyasajraj. Voy a esperar un rato todava.
J- Qhaway, don Jos kaypia. Par- Mira, ya est aqu don Jos.
lanqa. Sumaj dirigente kanqa. Ha de hablar. Ser muy buen
dirigente.
138 139
EJERCICIOS "WA" (A NOSOTROS) - FUTURO
1. Mayk'aj don Germn qhochaman pusawanchej? Qayna pusawanchej.
Cundo nos llev don Germn al lago? Ayer nos llev.
32 SUFIJO: "PUNI"
(camino)
(puente)
(avin)*
(chacra)
2. Qankuna yanapawayku, ichar? VOCABULARIO
Ustedes nos ayudan, no es cierto? katari serpiente, lagarto -rara lleno de
(avisan) chimpay acercarse tinkuy encontrarse con
(llaman)
jark'ay impedir, defender de -puni siempre
(pegan)
(quitan) atipay ganar, vencer wauchiy matar, apagar
(preguntan) casuy obedecer saqey dejar
(mienten) ni pi nadie mana pi nadie
3. Maymanta kay trigota apamuwayku? Juanpata chajranmanta apamuwayku. ni pipis nadie mana pipis nadie
De dnde nos han trado este trigo? Nos han trado de la chacra de Juan. mana ni pipis nadie (siquiera) mana ni pi nadie
(hierba)
(conejos)
(leja) FRASES FUNDAMENTALES
(palos)
(gato) A. Q'aya qan tapuWASQAYKU. Maana t nos preguntars.
4. Pitaj kay chuata qowanchej? Mana yachanichu. Q'aya pay tapuWASQAYKU. Maana l nos preguntar.
Quin nos ha dado este plato? No s.
(comida)
Minchha qankuna tapuWA- Pasado maana Uds. nos pre-
(libro)* SQAYKU. guntarn.
(carne seca) Minchha paykuna tapuWA- Pasado maana ellos nos pre-
(gato) SQAYKU. guntarn.
5. Suyariy, a! Qallarenqaraj.
Espera, pues! Va a comenzar todava.
Antonio tapuWASUNCHEJ. Antonio nos preguntar.
(descansar) Paykuna tapuWASUNCHEJ. Ellos nos preguntarn.
(escoger)
B. Q'aya jamusajPUNI. Maana vendr siempre.
(empujar)
(terminar) Q'ayaPUNI jamunki. Maana siempre vas a venir.
(devolver)
Pedro camionta rantenqaPUNI. Pedro va a comprar siempre un
6. Mayk'aj Sucrepi watukuwanki? Cartaykitaraj suyasaj.
camin.
Cundo me vas a visitar en Sucre? Esperar tu carta primero.
(aviso)
(maleta)*
(bulto) AUTOMATISMOS
(libro)*
Antonio parlawasqayku.
Antonio parlawasunchej.
Paykuna parlawasunchej.
Q'aya jamusajpuni.
Q'ayapuni jamunki.
140 141
EXPLICACIN GRAMATICAL C- Noqapis rillasajtaj. Kuskalla risun! Yo tambin voy a ir.
Iremos juntos!
"WA" - A NOSOTROS
FUTURO A- Kosapacha. Muy bien.
TU C- Maypitaj tinkukusunchej? Dnde vamos a encontrar-
UDS. nos?
EL A NOSOTROS (excl.) = VERBO + WA + SQAYKU
ELLOS A- Rumirara orqo ladupi Vamos a encontrarnos a lado
tinkukusunchej (2). Kosachu? del cerro pedregoso. Est
EL bien?
A NOSOTROS (incl.) = VERBO + WA + SUNCHEJ
ELLOS C- Ar, kosa. Imatataj niwasunchej S, est bien. Qu nos van a
campesinosqa? decir los campesinos?
tapu wa sqayku tapu wa sunchej
A- Kusikonqanku, a! Tukuy Se van a alegrar! Vamos a
Aqu vale lo dicho en la leccin anterior en lo que se refiere a la traduccin de amigosniywan tinkukusunchej. encontrarnos con todos mis
la expresin "a nosotros". Vale decir, existe una sola persona para traducir: amigos.
"t, l, Uds.. ellos a nosotros" C- Tukuychu jamonqanku? Todos van a venir?
segn que el caso emplee la forma inclusiva o exclusiva. A- Ar, a. S, pues.
C- Paykunata sumajta rejsinki; Les conoces muy bien a ellos;
El infijo "WA" se incluye entre el radical y la terminacin normal del futuro. rejsichiwanki amigosniykita, ari. me vas a presentar a tus ami-
Mikhuyta apasunchejchu? gos, pues. Vamos a llevar
Ej: Q'aya parlaWASQAYKU. Maana nos vas a hablar. comida?
Maana nos va a hablar.
Maana nos van a hablar. A- Mana, campesino amigosniy No, nos van a convidar mis
Q'aya parlaWASUNCHEJ. Maana nos va a hablar.
convidawasunchej. Ama amigos campesinos. No te
Maana nos van a hablar. llakikuychu, jinallapuni. Uj plato aflijas, siempre es as. No fal-
mana faltanqachu. tar un plato.
SUFIJO: "PUNI" C- Q'aya sut'iyayta rumirara orqoman Maana vendr al cerro pedre-
Esta partcula traduce el popular "siempre" del castellano boliviano, expre- jamusaj. Q'yakama. goso al amanecer. Hasta ma-
sando una insistencia o una certidumbre con la idea de: "sin falta", "a pesar de to- ana.
do", "en cualquier caso", etc. A- Q'ayakama kachun. Que sea hasta maana.
DILOGO "Campesinospata reunionninman rinkichu?" (1) "CAMPESINOSPATA REUNIONNINMAN": en lugar de "reunioninkuman". A veces
"Vas a ir a la reunin de los campesinos?" se suprime el indicativo plural sobre todo cuando ste queda sobreentendido.
(2) "RUMIRARA". El sufijo "rara" traduce la idea de "lleno de..."
C- Antonio! Q'aya campesinospata Antonio! Maana vas a ir
reunionninman rinkichu? (1) a la reunin de los campesi-
nos?
A- Ar, risajpuni, a. Qanr? S, voy a ir siempre, pues,
Y t?
142 143
EJERCICIOS "WA" (A NOSOTROS) - PRETRITO
1. Pitaj willawasunchej? Ni pipis willawasunchejchu.
Quin nos avisar? Nadie nos va a avisar.
33
(vencer)
(obedecer)
(impedir)
(encontrar)
2. Mayk'aj qolqeta qowasqayku? Minchhachu?
Cundo nos darn la plata? Pasado maana?
VOCABULARIO
(traern) rejsiy conocer apachi(mu)y enviar (cosas)
(llevarn) kachay enviar (personas) khuru gusano
(mostrarn)
3. Q'aya sut'iyayta llojsiyta saqewasunchejchu?
Nos van a dejar salir maana al amanecer?
(dormir) FRASES FUNDAMENTALES
(comer)
(baarnos) A. awpajta qan niWARQAYKU. T nos dijiste anteriormente.
(acercarnos) awpajta Pedro Pedro nos llam anteriormente.
(cocinar)
wajyaWARQAYKU.
4. Piwan weraqochaj wasinman renqanku? Khuskapuni renqanku.
Con quin irn a la casa del caballero? Irn juntos siempre. awpajta qankuna Ustedes nos llevaron anterior-
(vendrn) pusaWARQAYKU. mente.
(viajarn)*
(caminarn) awpajta paykuna Ellos nos gritaron anteriormente.
(se acercarn) qhapariWARQAYKU.
5. Qowistapuni wauchenqa, i?
Matar conejos siempre, no es cierto? B. Antonio invitaWARQANCHEJ. Antonio nos invit.
(pjaros) Carloswan Pedrowan Carlos y Pedro nos avisaron.
(chanchos)
(gallinas)
willaWARQANCHEJ.
(serpientes)
(zorros)
6. Q'aya jamusajpuni. AUTOMATISMOS
Vendr siempre maana.
(saldr) awpajta Pedro wajyawarqayku.
(ganar)
(obedecer) awpajta Antonio invitawarqanchej.
(me acercar)
144 145
AUTOMATISMOS
"Pedro jamusan", willawasqanki.
"Hermanoyki chayamun", willawasqa.
Qankuna t'antata apamuwasqayku.
Pay t'antata apamuwasqanchej.
148 EXPLICACIN GRAMATICAL DILOGO "Clases las nueveta qallarin." 149
"Las clases empiezan a las nueve."
noqa pay M- Don Germn willasunkichejchu Don Germn les avis o no?
noqayku
ni-sqayki-chej
paykuna
ni-SO-nqa-chej manachu?
A- Manaraj, don Manuel. Todava no, don Manuel.
La forma pronominal "a ustedes", en el futuro, se expresa por el aumento de
M- Waj! Qonqapusqaqa! Caramba! Se haba olvi-
"CHEJ" a la forma pronominal "a t" en el singular.
dado!
Ej: Noqa nisqayki. Yo te dir.
Noqa nisqaykiCHEJ. Yo les dir (a Uds.). J- Waj diapaj kachun, don Manuel! Que sea para otro da, don
Miercolesllapaj kachun! Manuel! Que sea para el
Pay nisonqa. El te dir. mircoles no ms!
Pay nisonqaCHEJ. El les dir (a Uds.).
M- Kosapacha. Muy bien.
Yachachejkunawan parlasaj. Q'aya Voy a hablar con los profeso-
DILOGO "Ujta willasqaykichej." willasqaykichej. res. Les avisar maana.
"Voy a avisarles una cosa."
A- Jos, sinchita kusikuni! Lunes Jos, me alegro mucho! El
M- Yachakajkuna, sumajta Alumnos, escchenme bien! ch'isi uj sumaj fiesta kanqa lunes por la noche habr una
uyariwaychej! Qhepan lunesta El examen final ser el lunes Tarata llajtapi... buena fiesta en Tarata...
examen final kanqa! prximo!
A- Wishkha taty! Noqaqa mana Estamos arruinados! Yo no
atisajchu. Camionta allinchayta he de poder. S arreglar ca-
yachani, qhechuatari mana miones, todava no s que-
yachanirajchu. chua.
174 175
EJERCICIOS "A USTEDES" - PRETRITO
1. Tukuy qankunaman qolqeta manuykichej. 41 "A USTEDES" PLUSCUAMPERFECTO
Les he prestado dinero a todos ustedes.
(dado)
(ofrecido)
(enviado)
(llevado) VOCABULARIO
(trado) manchay asustarse, tener peqay, pijchay mascar coca
2. Sapa ch'isi Juanpata wasinpi noqayku suyaykichej. miedo, muy, q'osi humo
Nosotros les esperamos (a Uds.) cada noche en la casa de Juan. tremendamente
(enseamos) jamp'atu sapo
(avisamos)
(buscamos)
3. Juan pata tatasnin willasunkichej. FRASES FUNDAMENTALES
Los padres de Juan les avisan (a Uds.).
(prestan dinero) A. Qayna noqa willaRQAYKICHEJ. Yo les avis ayer (a Uds.).
(devuelven dinero) Carmen willaSORQACHEJ. Carmen les avis (a Uds.).
(envan dinero)
4. Q'aya paqarin mask'asqaykichej. Noqayku willaRQAYKICHEJ. Nosotros les avisamos (a Uds.).
Les buscar maana por la maana. Rosawan Anawan willaSORQA- Rosa y Ana les avisaron.
(gritar) CHEJ.
(ordenar)
(prestar) B. Noqa willaSQAYKICHEJ, nisqa. Yo les haba avisado, dijo.
(devolver) Pedro willaSUSQACHEJ. Pedro les haba avisado.
5. Pajtataj!, abueloykichej maqasonqachej.
Cuidado!, su abuelo les pegar (a Uds.). Noqayku willaSQAYKICHEJ, Nosotros les habamos avisado,
(azotar) nisqa. dijo.
(reir)
Luisawan Elenawan Luisa y Elena les haban avisado.
(castigar)
willaSUSQACHEJ.
6. Qosaypata hermanan willasonqachej.
La hermana de mi esposo les avisar (a Uds.).
(ayudar)
(ensear) AUTOMATISMOS
(esperar)
(llevar) Noqa willarqaykichej.
7. Ralqa mana nisonqachejchu. Noqayku nisqaykichej. Pedro willasorqachej.
No les dir Ral. Nosotros les diremos. Noqayku willasqaykichej, nisqa.
(dejar) Pablo willasusqachej.
(dar)
(azotar)
(avisar)
176 177
EXPLICACIN GRAMATICAL DILOGO "Q'aya ripusaj."
"Me voy maana."
PRETRITO "A USTEDES" P- Buenos das, comadrey. Buenos das comadre.
Imaynalla karikusanki? Como ests?
noqa pay
willa-rqa-yki-CHEJ willa-SO-rqa-CHEJ
noqayku paykuna M- Walejlla comadrey, qanr? Bien no ms comadre, y t?
P- Noqapis. Ujta nisqayki, comadrey: Yo tambin. Te voy a decir
La forma pronominal: "a Uds.", se obtiene aumentando el infijo "CHEJ" a la q'aya rpusaj. una cosa, comadre: me voy
terminacin singular de la forma pronominal "a t". maana.
Ej: Noqa willarqayki. Yo te avis. M- Ripusankiachu, comadrey? Te ests yendo ya,
Noqa willarqaykiCHEJ. Yo les avis (a Uds.). Mana yacharqanichoqa. comadre? No saba pues.
Pay willasorqa. El te avis. P- Q'aya tutamanta Oruroman ripusaj, Me voy a ir a Oruro maana
Pay willasorqaCHEJ. El les avis (a Uds.). comadrey. por la maana, comadre.
M- Imarayku usqhayta rpusankiri? Por qu te ests yendo tan
rpido?
PLUSCUAMPERFECTO "A USTEDES"
P- Tatay sinchi onqosqa, nin. Dice que mi padre est muy
noqa
willa-sqa-yki-CHEJ
pay
willa-SO-sqa-CHEJ enfermo.
noqayku paykuna
M- Hermanosniyki yachankuchu? Lo saben tus hermanos?
La forma pronominal: "a Uds.", en el tiempo pluscuamperfecto, se consigue P- Manaraj, kunan willamusaj. Todava no, ahora ir a avi-
aumentando "CHEJ" a la terminacin del singular de la forma pronominal "a t". La sarles.
forma "ustedes" es similar al futuro. El contexto indicar de que tiempo se trata.
M- Qhechua cursoykiri? Y tu curso de quechua?
Ej: Noqa willasqayki. Yo te haba avisado. P- Mana quedakuyta atisajchu. No podr quedarme.
Noqa willasqaykiCHEJ. Yo les haba avisado (a Uds.). M- Qhechuata sumajta yachankia, Ya sabes quechua bien co-
Pay willasusqa. El te haba avisado. comadrey. Kusikuni. Oruro madre. Me alegro. Hablars
Paykuna willasusqaCHEJ. Ellos les haban avisado (a Uds.). runaswan allinta parlanki. Mayk'aj bien con la gente de Oruro.
kutirimunkiri? Cundo vas a volver?
P- Manaraj yachanichu. Tardea; No s todava. Ya es tarde;
ripusasaj, comadrey. me estar yendo, comadre.
M- Q'aya tutamanta compadreykiwan Maana por la maana
estacionman risqayku. iremos a la estacin con tu
compadre.
P- Suyasqaykichej. Q'ayakama, Voy a esperarles. Hasta ma-
comadrey. ana, comadre.
M- Q'ayakamalla, comadrey. Hasta maana, comadre.
178 179
EJERCICIOS "A USTEDES" - IMPERATIVO
AUTOMATISMOS
FORMA PRONOMINAL
Qanwan jamuyman.
Wasinman jamuwaj.
La forma pronominal del potencial simple (a m, a t, a nosotros, a Uds.)
Llajtaman jamunman.
se expresa por el sufijo "MAN" aadido a la forma pronominal del tiempo
Pajta urmakuwaj!
presente.
Kunitan willawankiman.
Ej: RantipuWANKIMAN. Me lo compraras.
NiSUNKIMAN. Te dira.
192 193
DILOGO "Manachu Tarata llajtaman jamuwaj?" EJERCICIOS
"No vendras a Tarata?"
1. Sapa p'unchay waqayta munayman.
L- Julio, manachu Tarata llajtaman Julio, no vendras a Tara- Quisiera llorar todos los das.
jamuwaj? ta? (bajar)
(subir)
J- Imaman, a? A qu, pues? (cavar)
L- Campesinosta yanapasunman. Ayudaramos a los campe- (descansar)
sinos. (mascar coca)
(avergonzarme)
J- Tukuy sonqoywan riyta munay- Quisiera ir de todo corazn; 2. Imapi jamuwaj? Chakipi jamuyman.
man; chaywanpis kunanqa mana sin embargo no podr, tengo En qu vendras? Vendra a pie.
atisajchu, ashqa llank'ayniyoj kani. mucho trabajo. Tal vez (iras)
Ichs Alberto riyta munanman? Alberto quiera ir? (caminaras)
(viajaras)*
L- Alberto, chimpamullay! Acrcate no ms, Alberto!
(volveras)
manachu Tarata llajtaman, no quisieras venir a
3. Qolqeta apamuwajchej, ichar? Ar, noqayku qolqeta apamuykuman.
tipiyman jamuwaj? cosechar a Tarata?
Uds. traeran el dinero, no es cierto? Si, nosotros traeramos el dinero.
A- Tukuy sonqowan! kunitanchu De todo corazn! iramos (pan)
risunman? en seguida? (carne)
(chuo)
L- Ar, tardea. Wakinkunaqa S, ya es tarde. Los dems
(olla)
listua kanku. ya estn listos.
4. Noqanchej ruphayman churapusunman.
A- Kunitan jamusaj. Charangoyta Vengo en seguida. Voy a Nosotros se lo pondramos al sol.
apamusaj. traer mi charango. (agua)
(fuego)
L- Charanguitoykiwanchu tipimunki, Vas a cosechar con tu cha-
(sombra)
Alberto? Aswanqa, sumaj ranguito, Alberto? Ms bien (tierra)
cuchillota apakamunki. te traes un buen cuchillo. 5. Allchhisnin ch'usaj wasi wasanta purinkuman.
Sus nietos caminaran detrs de la casa vacia.
(lejos de)
(cerca de)
(a la izquierda)
(a la derecha)
6. Pajta urmakuwaj!
Cuidado con caerte!
(olvidarte)
(mojarte)
(apenarte)
(emborracharte)
(resbalarte)
(avergonzarte)
194 195
SUBJUNTIVO: "NA" EXPLICACIN GRAMATICAL
45 A PARTIR DEL SUBJUNTIVO TODOS LOS TIEMPOS DEL VERBO
TIENEN UNA TERMINACIN PROPIA, IDNTICA AL POSESIVO.
VOCABULARIO nosotros nchej
phukuy soplar choqay arrojar y yo nosotros yku
ch'ua claro, cristalino t'ipiy romper estirando, yki t ustedes ykichej
p'itiy romper estirando coger estirando n l ellos nku
tanta junto, concubinado (flor, fruta de rbol)
wajtay golpear (con algn llankhay debastar, roer,
SUBJUNTIVO: "NA"
objeto) tocar apretando
wiru tallo de maz, caa de ch'ojllu choclo (noqa) yachakanay (noqanchej) yachakananchej
maz qayllay acercarse
jich'ay echar (un lquido) (noqayku) yachakanayku
(qan) yachakanayki (qankuna) yachakanaykichej
(pay) yachakanan (paykuna) yachakananku
FRASES FUNDAMENTALES
A. Sinchita estudiasaj qhechuata Voy a estudiar intensamente para
yachaNAYpaj. que sepa quechua. El subjuntivo lleva como caracterstica: "NA" el cual se antepone a la termi-
T'antata rantipusqayki chajraman Te comprar pan para que vayas a nacin.
riNAYKIpaj. la chacra.
Pablota nvitania fiestaman Ya he invitado a Pablo para que Ej: Llajtaman riNAypaj... Para que vaya al pueblo...
jamuNANpaj. venga a la fiesta.
Qolqeta ganasunchej camionta Ganaremos dinero para que El sufijo colocado a continuacin de la terminacin del subjuntivo le da un
rantiNANCHEJpaj. compremos un camin. sentido diferente segn el caso.
Campesinosta rejsisqayku Conoceremos a los campesinos
Ej: Qhechuata parlanaykiPAJ... Para que hables quechua...
paykunata yanapaNAYKUpaj. para que les ayudemos.
Qhechuata parlanayki- Hasta que hables quechua...
Sumajta yachachisqaykichej Les ensear bien para que sepan KAMA.
qhechuata yachaNAYKICHEJpaj. quechua.
Paykunaman willani wasyman Le he avisado para que vengan a
jamuNANKUpaj. casa.
B. Llajtaman ripuNA. Vamonos al pueblo.
NOTA: En la forma negativa no se aade el sufijo "CHU" al subjuntivo seguido
MikhuNA. Comamos. de los sufijos "TAJ", "RAYKU", "MANTA", etc. El uso de "AMA" en
C. Paykunawan parlarqani llajtaman He hablado con ellos hasta llegar lugar de "MANA" da al verbo un sentido prohibitivo.
chayaNAYKAMA. al pueblo.
Suyasqaykichej jamuNAYKICHEJ- Voy a esperarles hasta que Ej: Mana parlanaykipaj... Para que no hables...
KAMA. vengan.
D. Qhechuata yachakanaykipaj Tienes que estudiar intensamente
sinchita estudiaNAYKI TIAN. para que aprendas quechua.
Wajcha runasta yanapananchejpaj Tenemos que querer a los pobres
paykunata munakuNANCHEJ TIAN. para que les ayudemos.
AUTOMATISMOS
Qhechuata yachakananchejpaj.
Oruroman rinanchej tian.
Oruroman rinaykichejkama.
Mikhuna.
197
196
EXPLICACIN GRAMATICAL
1. Jawamanta jamunayki tian punkuta wisk'anaykipaj.
"TENGO QUE" = SUBJUNTIVO TIAN Tienes que venir de afuera para que cierres la puerta.
(adentro)
El subjuntivo acompaado del verbo "TIAN" (invariable) traduce la expresin
(patio)*
"tener que". A veces se suprime el "TIAN".
(de arriba)
Ej: Oruroman RINAY TIAN. Tengo que ir a Oruro. (de abajo)
Usado sin terminacin, el subjuntivo expresa un imperativo suave. 2. Mana wayk'unaykichu tian.
No tienes que cocinar.
Ej: Ripuna. Vamonos.
(soplar)
(abrir)
DILOGO "Tipiyman rinaykipaj." (arrojar)
"Para que vayas a la cosecha." (golpear)
L- Imaynalla, compaero? Cmo ests, compaero? (devastar)
(bajar)
C- Walejlla. Bien no ms. Ya haban 3. Pitaj chay q'oi yakuta jich'anan tian? Noqanchej jich'ananchej tian.
Chayamusqankicheja! llegado! Quin tiene que echar esa agua caliente? Nosotros tenemos que echarla.
L- Ar, tawa kayku. Uj S, somos cuatro. Vamos a (cristalina)
chajrallapichu llank'asqayku? trabajar en una sola chacra? (sucia)
(fra)
C- Ar, tipiyta yachankichejchu? S, saben cosechar?
4. Sinchita estudianayku tian qhechuata yachanaykupaj.
L- Wakin yachayku, wakintaj mana Algunos sabemos, otros no. Tenemos que estudiar mucho para que sepamos quechua.
yachankuchu. (un poco)
C- Usqhayllata yachakanqanku. Van a aprender rpido. Para (ms)
Sumajta ruanaykichejpaj uj que lo hagan bien les va a en- (bien)
compaero yachachisonqachej. sear un compaero. 5. Kayllapi suyariychej jamunankukama.
Esperen aqu por favor hasta que ellos vengan.
A- Noqa yachani. Chhalata jap'isaj, Yo s. Voy a agarrar la chala, (se acerquen)
ch'ojlluta tipisaj wirutataj tantasaj. voy a arrancar el choclo y (despierten)
juntar la caa. (golpeen)
L- Ch'aki wiroqa mana La caa seca no es como pa- (suban)
ch'onkanapaj jinachu, Alberto! ra chupar, Alberto! (se acostumbren)
(cierren la puerta)
A- Chaypachaqa aqhata tomakusaj. Entonces, ya que es as, voy a 6. Ama ripunachu.
tomar chicha. No nos vayamos.
C- Jaku, compaeros tipisankua! Vamos, los compaeros ya (veamos)
Usqhayta ruananchej tian! estn cosechando! Tenemos (peleemos)
que hacerlo rpido! (alegremos)
L- Jaku, llank'ana! Vamos, hay que trabajar!
198 199
SUBJUNTIVO + "WA" (A M) EXPLICACIN GRAMATICAL
qo na wa yki qo na wa ykichej
qo na wa n qo na wa nku
VOCABULARIO
Para expresar "a m" en el subjuntivo, se incluye la partcula "WA" entre la
senqa nariz poqoy madurar, caracterstica del subjuntivo ("NA") y la terminacin del verbo.
poqochiy cultivar fermentar, producir
Ej: Qolqeta qonaWAykipaj... Para que me des dinero...
llimphuchay limpiar pichay barrer, limpiar
wanuchay abonar wanu abono
SUBJUNTIVO + "WA" - "A NOSOTROS"
A. Tatayman willasaj qolqeta Avisar a mi pap para que me Como en el modo indicativo, hay solamente una persona para expresar: "t,
qoNAWAYKIpaj. des dinero. ustedes, l, ellos... a nosotros". Vara segn la forma es inclusiva o exclusiva.
Albertoman maasaj t'antata Pedir a Alberto que me compre
rantiNAWANpaj. pan. Ej: WillaNAWANCHEJpaj. Para que l nos avise...
Para que ellos nos avisen...
Qhaparerqaykichej Les he gritado para que me
WillaNAWAYKUpaj. Para que t nos avises...
uyariNAWAYKICHEJpaj. oigan. Para que l nos avise...
Paykunata watukuni Les he visitado para que me Para que ustedes nos avisen...
willaNAWANKUpaj. avisen. Para que ellos nos avisen...
AUTOMATISMOS
Qolqeta qonawanpaj.
Qolqeta qonawaykupaj.
Qolqeta qonawanchejpaj.
201
200
EJERCICIOS
L- Aqharaykuch! Wisaykipich Ser por la chicha! Estar
poqosan, a, Alberto! fermentando en tu estoma go, 1. Qolqeta qonawaykipaj sinchita llank'anay tian. Tengo que
Alberto!
trabajar fuerte para que me ds dinero.
A- Mana aqharaykuchu. Sayk'unipuni. No es por la chicha. Me he (mucho)
cansado siempre.
(ms)
L- Imatataj ruanki sayk'unaykipajri? Qu has hecho para cansarte?
(un poco)
Pisillata tipinkeqa! Si has cosechado slo un poco!
(afuera)
A- Ar, a, pisipuni saraqa. S pues, el maz siempre es
poco. 2. Jampiri wisayta jampinawanpaj ashqata paganay tian.
Tengo que pagar mucho para que el curandero me cure el estmago.
L- Jos, imarayku chajrasniykichejpi Jos, por qu en sus chacras
pisillata sara poqonri? (se ) produce poco maz? (nariz)
J- Kunan wataqa pisillata paramun. Este ao ha llovido poco. Luego, (boca)
Chanta, wanuchanapaj wanu mana no hay abono para abonar. El (pie)
kanchu. Wanoqa sumajta sarata abono hace crecer muy bien el (corazn)
poqochin. maz. 3. Mayuman risaj chujchayta mayllanawaykichejpaj.
L- Noqayku campomanta astawan Quisiramos saber ms del Ir al ro para que ustedes me laven el cabello.
yachayta munaykuman: yachachina- campo: tienes que ensear (mano)
wayku tian. Kunanri, imata ruankichej nos. Y ahora, qu van a ha (cara)
wiruwan? cer con la caa? (cabeza)
C- Kay semanapi chajrasmanta wiruta Vamos a sacar la caa de las (pies)
orqomusqayku. Sumajta chacras esta semana. Las lim- 4. Sinchita estudiasaj yachachejkuna yachachinawankupaj.
pichamusqayku, chanta iskay piaremos bien, luego, dentro de
Estudiar fuerte para que los profesores me enseen.
killamantawan, watejmanta dos meses, vamos a ir a
(ir a la escuela)
tarpumusqayku. Tarpuypaj sembrar otra vez. Tienen que
yanapanallawaykutaj tian. ayudarnos nuevamente en la (vivir en la ciudad)
siembra. (me levantar de ma-
L- Tukuy sonqowan jamusqayku, ichar, Vamos a venir de todo corazn, drugada)
compaeros? no es cierto, compaeros? 5. Wasinta pichasunchej qolqeta qonawanchejpaj.
C- Ar, jamusqayku. S, vamos a venir. Barreremos su casa para que nos d dinero.
(limpiaremos)
(techaremos)
6. Sumajta mikhunayki tian llank'ayta yanapanawaykupaj.
Tienes que comer bien para que nos ayudes a trabajar.
(cosechar)
(cultivar)
(cavar)
7. Mana tarpuyta atisqaykuchu qankuna ninawaykukama.
No vamos a poder sembrar hasta que ustedes nos lo digan.
(cultivar)
(abonar)
(limpiar)
(cavar)
(hacer fermentar)
202 203
SUBJUNTIVO + "SU" (A T) EXPLICACIN GRAMATICAL-
47 SUBJUNTIVO + "SU" (A USTEDES)
SUBJUNTIVO + "SU" - "A T"
AUTOMATISMOS
Suyarinki parlanasuypaj.
Qhapariy uyarinasunpaj.
Suyawankichej parlanasuykichejpaj.
205
204
kanchu; ajinallataj wasiykupi En nuestros barrios no hay
DILOGO "Callesniyku t'uru t'urulla; llajta chawpipitaj asfaltoyoj."
yaku mana kanchu. Llajta alcantarillado; as, tampoco hay
"Nuestras calles estn puro barro; pero en el centro estn con asfalto." chawpipitaj sapa wasi agua en nuestras casas.
alcantarilladoyoj yakuyojtaj! En el centro cada casa tiene
J- Imaynalla karikusanki, Pablo? Cmo ests, Pablo? Chanta, wawasniykupaj escuela alcantarillado y agua! Luego, no
P- Walejlla. Bien no ms. mana kanchu, llajta chawpikama hay escuela para nuestros hijos,
rinanku tian. Hospitalpis mana tienen que ir hasta el centro. No
J- Mayman risankiri? A dnde ests yendo?
kanchu. Llajta chawpikama hay hospital. Siempre tenemos
P- Llajtaman risani. Wajcha runasta Estoy yendo al pueblo. Quiero rinaykupuni tian! que ir hasta el centro!
watukuyta munani, manachu visitar a los pobres. No
Tantakuspa atisunman adelan- Unindonos podramos ade-
jamuwaj? vendras?
takuyta! Alcaldiamanpis rispa lantar! Yendo a la Alcalda
J- Ar, qanwan risaj; qhechuapichu S, voy a ir contigo; vas a ichas autoridad quiz la autoridad nos ayudara!
parlanki? hablar en quechua? yanapawasunman!
P- Ar, qhechuapipuni, a. S, en quechua siempre, pues. Noqayku wajcha runas wajchalla- Nosotros los pobres nos
J- Risaj uyarisunaypaj runaswantaj Voy a ir para escucharte y para manpuni tukuyku. Manachu volvemos ms pobres. Acaso
parlanaypaj. hablar con la gente. noqaykupis runa kayku? Watan nosotros tambin no somos
wata (1) ajinallapuni. gente? Hace muchos aos que
Wakinkunaqa qolqeta qoyku siempre es as. Algunos
P- Imaynalla, don Francisco? Cmo ests, don Francisco? escuelata ruanaykupaj, aportamos dinero para que
walejllachu? bien no ms? alcantarilladota k'anchaytawan hacemos una escuela y
churanaykupaj. Kaypi noqayku instalemos a cantarillado y luz.
F- Mana walejchu, Pedro. No estoy bien, Pedro.
wajcha runasqa noqaykupaj Aqu, nosotros los pobres
P- Imarayku, a? Y por qu? qhawanayku tian. Llajta chawpi- tenemos que ver para nosotros
F- Tiakullaychej! Sumajta Sintense, no ms! Me van a pitaj kikin alcaldiaqa tukuy runas- mismos. En el centro la misma
uyariwankichej tukuy imata escuchar bien hasta que les paj qhawan. Kosachu Pedro? alcalda ve por todos Est
willasunaykichejkama. Chanta cuente todo. Despus tal vez se Kunanri! imatataj ruaykuman? bien eso, Pedro? Y ahora!, qu
noqaykumanta compadezcan de nosotros. Yo Niriway, Pedro. podemos hacer? Dime, Pedro.
khuyakunkichejch. Noqaqa no quiero protestar en vano. Mayk'ajkama suyasqayku? Hasta cundo vamos a
mana qhasimanta rimayta Por qu no podramos hacer esperar?
munanichu. Imarayku mana atiy- como ellos! Nuestras calles
P- Sumajta willasunaypaj, astawan Para informarte mejor, tengo que
kuman ruayta paykuna jina! estn puro barro mientras en el
wajcha runaspata kawsayninkuta conocer ms la vida de los
Callesniyku t'uru t'urulla; llajta centro tienen asfalto! La
rejsinay tian. pobres.
chawpipitaj asfaltayoj! iluminacin tambin es poca
K'anchaypis pisilla llajta mientras en el centro es de F- iQhaway! Mana Mira! No nos conoces, Pedro!
chaupipitaj nen k'anchayniyoj. nen. rejsiwaykuchu, Pedro! Vamos a esperar todava?
Barriosniykupi alcantarillado Suyasqaykurajchu? Hasta cuando va a ser as?
mana Mayk'ajkama jia kanqa?
1. Suyarinki parlanasuypaj.
48
Vas a esperar para que yo te hable.
(diga)
(ayude)
(ensee) VOCABULARIO
(avise) watay atar, amarrar p'akiy romper, quebrar
2. Jaqaypi tiakunki ninasuykukama. llik'iy rasgar, romper (tela, tariy encontrar, hallar
Vas a sentarte all hasta que nosotros te digamos. papel) ua cra
(llamemos) khuchuy cortar yuru jarra rstica
(llevemos)
yarqhay tener hambre (pron.) taripay encontrar
(avisemos)
wirkhi tinaja de cuello personas
(compadezcamos)
ancho -ma fuerte insistencia
3. Ninasunkukama mana riyta atinkichu.
No puedes ir hasta que ellos te digan.
mich'akuy mezquinarse, phuti(ku)y acongojarse,
(cultivar) escatimar apenarse
(arrojar) waranqa mil
(abonar)
(sentarte)
(acercarte)
FRASES FUNDAMENTALES
4. Ama ruaychu iskayninku maasunankukama. A. OnqoSQA wawanpaj jampita Quiere medicina para su hijo
No lo hagas hasta que los dos te lo pidan. munan. enfermo.
(compres)
(traigas)
Sayk'uSQA tatanpaj yakuta Quiere agua para su padre can-
(abones)
munan. sado.
(siembres) YarqhaSQA mamanpaj t'antata Quiere pan para su madre
(prestes) munan. hambrienta.
(arrojes)
B. Ventanata kichariSQAta Haba encontrado abierta la
5. Chimpamunaykichej tian noqa parlanasuykichejpaj.
tarerqa. ventana.
Tienen que acercarse para que yo les hable a Uds.
(sentarse) Wawanta onqoSQAta tariparqa. Haba encontrado enfermo a su
(escuchar) hijo.
(pararse) Chirimoya sach'ata khuchuSQAta Haba encontrado cortado el
6. Uyariwaychej parlasunaykichejkama.
tarerqa. rbol de chirimoya.
Escchenme, mientras yo les hable.
(l)
(nosotros - incl.)
(ellos) AUTOMATISMOS
(yo)
(nosotros - excl.) Wawanta onqosqata tariparqa.
Onqosqa wawanpaj jampita munan.
209
208 DILOGO "Ama qonqawaykuchu. Yanapawayku."
EXPLICACIN GRAMATICAL NOTA: Se supone que la preparacin del alumno le habilita para la total comprensin
de los textos, razn por la cual, desde la presente edicin, se suprime las
PARTICIPIO PASIVO "SQA" (Primera parte) traducciones de los dilogo.
P Sut'inta parlasqa chay Franciscoqa!
El -ADJECTIVO CALIFICATIVO
cumple
PARTICIPIO -ADJECTIVO VERBAL J Ar, p'enqachiwan. Wajcha runaspata llakiyninkuta mana rejsinchejchu.
3 papeles distintos:
PASIVO -PARTICIPIO + KAY
P P'enqakunapaj, ar. Astawan wajcha llajtamasisninchejta rejsinanchej
tian. Jaku mercadoman.
ADJETIVO CALIFICATIVO ...........................................................................................................
J Frutasta venderiway, seoray.
onqoSQA wawan
S Ima frutata munanki, weraqocha?
El participio puede acompaar a un sustantivo y calificarlo como lo hace
P Naranjasta, phishqa waranqapaj venderiway. Sumaj poqosqa naran-
cualquier adjetivo. En este caso sigue las reglas del adjetivo.
jasta qowanki. Onqosqa hermanoypaj munani. Qayna payta calen-
turayojta tariparqani. Poqosqa naranjasqa payta thaichenqanku.
Ej: ONQOSQA wawanpaj Quiere medicina para su hijo
Ashqatachu vendenki, seoray?
jampita munan. enfermo.
S Mana, weraqocha, pisillata vendekuni. Ashqa qhateras tian; contra-
ADJETIVO VERBAL bandistaspis tian. Mikhunallapaj ganakuyku.
P Kunanqa awpajmanta aswan sumajchu?
wawan onqoSQA
S Mana, qolqe aswan pisi. Runasr kunanqa astawan mich'akusanku.
Si la insistencia se refiere a la condicin del objeto, condicin significada por el awpajmanta aswan fabricas mana kanchu, kikilianpuni. Ashqa runa
participio, este ltimo califica ms al verbo que al objeto. En este caso el participio mana llank'ayniyojchu. Chay runasqa comercioman yaykunku
se coloca despus del sustantivo y se declina como un sustantivo. gananankupaj. Argentinamanta, Chilemanta, Perumanta, Brasilmanta,
kikin Estados Unidosmantawan,contrabandota apamunku. Co-
Ej: Wawanta onqoSQAta Encontr enfermo a su hijo. mercioman fabricasmanpis malta ruanku. Chaywanpis, llajtanchejpata
tariparqa. autoridadesnin chayta qhawananku. Imatataj ruaykuman, weraqocha?
Niriwaym. (1)
Aunque la terminacin del participio tenga cierta similitud con el pluscuam-
perfecto, el sentido general de la frase indica de que tiempo se trata. P Wajcha runaspata llakiyninkuta astawan rejsinanchej tian, Francisco
ajinapuni kanan tian sumajta entiendenakunanchejpaj. (2)
Ej: Ventanata kichariSQAta Haba encontrado la ventana S Jinalla, weraqocha, ama qonqawaykuchu. Yanapawayku, weraqocha.
tariSQA. abierta.
(1) "NiriwayM": "dime, a ver". El sufijo M expresa una fuerte insistencia.
(2) "EntiendeNAKUnanchejpaj". El infijo NAKU expresa el sentido de una accin
mutua.
210 211
EJERCICIOS PARTICIPIO PASIVO "SQA" + AUXILIAR "KAY"
1. Onqosqa tataykupaj mikhuyta munaykuman.
49 (segunda parte)
INFINITIVO PASIVO "SQA"
Quisiramos comida para nuestro padre enfermo.
(cansado)
(apenado) VOCABULARIO
(hambriento) dakuy importarle a uno q'ala desnudo, pelado,
(querido) juchalli(ku)y pecar totalmente, todo,
2. Llama uata yarqhasqata tarisqanku. k'amiy llamar la atencin, del todo
Haban encontrado con hambre la cra de la llama. amonestar t'uruchay llenar de barro,
(atada) q'alitu todito embarrar
(dormida) wijch'uy echar, botar chimpakuy contagiarse
(cansada) jucha pecado, culpa -paya frequentamente
(muerta)
(perdida)
(sedienta) FRASES FUNDAMENTALES
3. Juanpaj wawan chuata p'akisqa. A. Noqa sayk'uSQA KANI. Yo estoy cansado.
El hijo de Juan haba roto el plato.
Qan sayk'uSQA KANKI. T ests cansado.
(tinaja)
(pata)
Pay sayk'uSQA. El est cansado.
(olla) Noqanchej sayk'uSQA KANCHEJ. Nosotros estamos cansados.
(vaso)* Noqayku sayk'uSQA KAYKU. Nosotros estamos cansados.
(jarra) Qankuna sayk'uSQA KANKICHEJ. Uds. estn cansados.
4. Chay phutisqa runa anman uraykun.
Marawan Juanawan sayk'uSQA Mara y Juana estn cansados.
Esa persona apenada se baj al camino.
KANKU.
(hambrienta)
B. ParlaSQAYmanta asikusan. Se est riendo de lo que hablo.
(cansada)
(enojada) (mi hablar)
(enferma) ParlaSQAYKImanta asikusan. Se est riendo de lo que hablas.
5. TRADUZCA: (tu hablar)
La pollera rota ParlaSQANmanta asikusan. Se est riendo de lo que l
La olla quebrada habla. (su hablar)
El hilo roto ParlaSQANCHEJmanta asikusan. Se est riendo de lo que habla-
La flor cogida
El huevo quebrado mos.
El libro roto ParlaSQAYKUmanta asikusan. Se est riendo de lo que habla-
La ropa rasgada mos.
La lana rota
ParlaSQAYKICHEJmanta Se est riendo de lo que hablan.
El rbol cortado
asikusan. (Uds.)
ParlaSQANKUmanta asikusan. Se est riendo de lo que hablan.
AUTOMATISMOS
Sayk'usqa kani.
Mariawan Juanawan sayk'usqa kanku.
Parlasqanmanta asikusan.
Parlasqankumanta asikusan.
212 213
EXPLICACIN GRAMATICAL EXPLICACIN GRAMATICAL
INFINITIVO PASIVO: "SQA" + POSESIVO A Sut'iyaymantapacha ch'isinkamachu kay ruidopi llank'anki? Manachu
sayk'unki?
parlasqaY parlasqaNCHEJ
parlasqaYKU M Ar, sayk'uni.
parlasqaYKI parlasqaYKlCHEJ
parlasqaN parlasqaNKU P Mashqata pagasunku?
(1) "Albertowan ima": expresin tpica del quechua. En este caso "IMA" significa
"mas": "Con Alberto ms".
214 215
EJERCICIOS
M Pishqa pachaj pesosta killantinmanta pagawanku. Chaywanpiswa-
wasniyrayku llank'ani. 1. Perqa q'ala t'uruchasqa kasan.
La pared est totalmente embarrada.
P Kay fabricapi manachu sindicato tian? (cada)
(rajada)
M Ar, sindicato tian. Ashqa runas kayku sindicatopi. Chayrayku (pintada)*
kallpaykupis tian pero patroneswan allillan parlapayakuyku. (1) (hecha)
2. Abuelitaqa joq'ochikusqaykimanta llakikorqa.
P Kaymantari llojsiyta munankichej? La abuelita se apen por lo que te hiciste mojar.
(reir)
M Wawasniyoj kayku! Llojsispa imawan mikhuchiykuman wawastari? (contagiar)
(enfermar)
(castigar)
AUTOMATISMOS
Qhechuata parlaspa runawan entiendenakuni.
Llajtaman risaspaqa Mariawan tinkukuni.
Atispa mana atispa jamusajpuni.
218 219
EXPLICACIN GRAMATICAL
L Imaynalla karikusankichej?
Se utiliza el infijo "SA" con la negacin "MANARAJ".
M Walejlla. Qankunari?
Ej: MANARAJ llajtaman Antes de llegar al pueblo vi un
chayaSAspa atojta rikuni. zorro. L Walejllataj.
El participio presente en la forma negativa no lleva la caracterstica M Estados Unidosqa llajtanchejmanta aswan jatun. Estudianapaj ash-
"CHU". qa universidadkuna tian, runa ashqa qolqeyoj, msica sumaj,
sipaskunataj yuraj kanku. LJank'aspaqa ashqata ganasaj, Llajtay
Ej: MANA qhechuata No hablando quechua no me awpajman llojsiyta yanapanaypaj.
parlaSPAQA mana entiendo con la gente.
runawan entiendekunichu. L Inglesta parlankiachu?
Esta es una expresin tpica del quechua para indicar que uno hace todo L Qanpis, manachu chay llajtaman ripuwaj, Juan?
lo posible para realizar una cierta accin.
J Noqaqa, kayllapi estudiasaj. Jaqayman rispaqa imatataj ganasaj?
Ej: ATISPA MANA ATISPA Haciendo cualquier esfuerzo he Qolqechu sumaj kawsayta qowanqa? Mana, llajtamasisniyta ya-
pepita aparqani. llevado el bulto. napaspa sumaj kawsayta tarisaj. Paykunawantaj llank'aspa uj chhi-
ka chhikamanta llajtayta awpajman llojsichisqayku.
DILOGO "Colegiota rikuyta munankichejchu?" L Khuskalla llank'asunchej, Juan, llajtanchejta awpajman llojsichi-
nanchejpaj.
L Kaypichu Mario Laredowan Juan Quirozwan?
L Ar.
P Jamusankua.
220 221
EJERCICIOS
PARTICIPIO PRESENTE + "WA" (A M, A
1. Q'aytuta phushkaspa k'achitu ch'uluta t'ipakorqani.
Hilando lana, me tej un gorro lindo. 51 NOSOTROS)
(poncho)* PARTICIPIO PRESENTE + "SU" (A T, A USTEDES)
(frazada)
(bolsa para coca)
(faja) VOCABULARIO
2. Lomanta risaspa makiyta nanachikorqani.
Yendo por la loma, me lastim la mano. wayq'o quebrada, barranco phushka rueca
(codo) misk'i q'eta arrope de chicha q'eta arrope
(rodilla) ch'ajayay volverse ronco
(nariz)
3. Wasiman chayaspa puraj akulliyta qallarinku. FRASES FUNDAMENTALES
Llegando a la casa, ambos comenzaron a mascar coca.
(tejer en telar)
A. Qhechuata yachachiWASPA Ensendome quechua me ayu-
(tejer en agujas)
sumajta yanapawanki. das mucho.
(sudar) Chayta willaWASPA allinta ran. Ha hecho bien avisndome so.
(hilar)
Qolqeta qoWASPAqa kusichi- Me han hecho alegrar dndome
4. Llajtaman risaspa hermanoywan tinkukorqani.
wankichej. dinero.
Al ir al pueblo, me encontr con mi hermano.
(tu nieto) Cineman pusaWASPAqa misk'ita Llevndome al cine me han he-
(nuestro paisano) ch'onkachiwanku. cho chupar dulces.
(su profesor)
(su yerno) B. Kay cartata escribiSUSPA mayta Escribindote esta carta me he
(tu esposo) kusikuni. alegrado mucho.
5. Manaraj wayk'usaspa millmataraj t'ajsani. Chay jornalta pagaSUSPAqa pay El se aprovecha pagndote ese
Antes de cocinar he lavado la lana. provechakun. jornal.
(he ido al pueblo)
(he barrido la casa) YanapaSUSPA yanapakuyku. Ayudndote nos ayudamos a
(he estudiado quechua) nosotros.
6. Panteonmanta kutimuspa waqayta qallarerqanku. WillaSUSPAa waqarqanku. Habindote avisado han llorado.
Habiendo regresado del cementerio comenzaron a llorar.
(tomar) C. NOQAYKUMAN qhechuata Cuando nos enseas quechua
(contar) yachachiSPA anchata yanapa- nos ayudas mucho.
(jugar) wayku.
(llorar) D. QANKUNAMAN qhechuata Cuando les ensea quechua les
7. Atispa mana atispa chajrayta chajrachasaj. yachachiSPA.anchata yana- ayuda mucho.
Voy a arar la chacra de cualquier manera. pasunkichej.
(abonar)
(sembrar)
(mojar)
AUTOMATISMOS
(secar)
Qolqeta qowaspaqa kusichiwanki.
Yanapasuspa yanapakuyku.
Qhechuata noqaykuman yachachispa anchata
yanapawayku.
222 223
EXPLICACIN GRAMATICAL DILOGO "Universidadpi"
Ej: Qhechuata yachachiWASPA Ensendome quechua me P Kayta willasuspaqa noqapis llakikuni. Llajtanchej wajcha kayninpi
anchata yanapawanki. ayudas mucho. ashqa sumaj runasninta qhasillamanta qon chay qhapaj llajtasta ya-
napananpajraj. Mana qhapaj kayninchejllatachu extranjeroman apa-
Qhechuata yachachiSU- Te ayuda mucho ensendote
kapunku. Tecnicosninchejtapis pusakapunku. Jina kaspa, pitaj
SPA anchata yanapasunki. quechua.
llajtanchejta awparichenqa? Noqayku universidadpi yachakajku-
naqa tukuy llajtamasisninchejman chaykunata willayta munayku.
Ej: NOQANCHEJman qhechuata Ensendonos quechua... L Chaywan paykunata mana apaykachanqankuchu (1) ama llajtayoj
yachachiSPA... runa jinata.
NOQAYKUman qhechuata Ensendonos quechua...
yachachiSPA...
QANKUNAman qhechuata Ensendoles quechua...
yachachiSPA...
PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "JTI" A Ancha karu chay llajtaqa!, ancha patapi!, sorojchakusani!
parla JTl y parla JTl nchej L Ama llakikuychu, Andrs, kunitan chayasunchej. Qankunari, Julio,
parla JTI yku Pablo, walejllachu kankichej?
parla JTI yki parla JTl ykichej P Mana, umay nanawan, orqo patapi kasqanchejraykuch.
parla JTI n parla JTI nku L Chayqa Uyuni llajta.
A Juch'uycito chay llajtaqa! Pitaj pay?
El participio presente personal con "JTI" expresa la idea fundamental L Payqa Miguel. Imaynalla, Miguel?
"cuando", igual que el participio presente con "SPA".
M Walejlla, tatay. Chayamusqankeqa! Uraykamullay wasiyman
Se utiliza este tiempo del verbo cuando dos acciones concomitantes son taty!
realizadas por dos personas distintas.
L Manachu alqoyki khaniwaykuman?
dos acciones concomitantes M Mana, taty. Payta karunchasaj. Karumantapacha anninta jamusa-
"JTI":
< dos personas distintas
jtiyki autoykita rikorqani. "Don Genaro jamusan", nerqani. Kay phullu
patapi tiakuychej, weraqochas.
L Imaynalla kanki, don Miguel?
Ej: Qhechuapi parlaJTIy Ellos me entienden cuando M Mana walejchu, taty. Anchata chirimorqa, papastaj mana poqon-
paykuna entiendewanku. hablo en quechua. chu. Qayna mayta ch'ijchimorqa!; kunanqa trigo k'utusqajina.
Qhechuapi parlaJTIy Ellos me escuchan cuando Chanta kay wata llajtaykupi ashqa wawas wauporqanku; payku-
paykuna uyariwanku. hablo en quechua. napaj jampi mana karqachu. Jampireqa mana jampiyta aterqachu.
"Layqasqa", nin. Ni pipis yanapawaykuchu noqayku campesinosta-
Sin sufrir cambio, la misma forma expresa el pretrito, el presente y el qa. Politicos oqaykupajpis rikunanku yanapanawaykupaj atraso-
futuro. El sentido general de la conversacin o los sufijos que acompaan el manta llojsinapaj. Paykuna allinta rejsinawayku, sumaj campesinos-
participio indican el tiempo del que se trata.
ta entiendenawaykupaj. Manachu noqaykupis bolivianos kayku?
Ej: jamoJTIy. Cuando vengo, vine, vena, venga.
L Don Miguel! ajinatapuni llajtamasisniykiman parlanayki tian
CON "SA" rijch'arinankupaj. Rijch'arikuspataj awpajman purenqanku qanwan
khuska. Noqayku yanapasqaykichejpuni awpajman rinaykichejpaj.
La introduccin del infijo "SA" (forma progresiva), da al participio un
sentido de simultaneidad.
parla WA jti yki parla WA jti ykichej Una sola persona, con las formas inclusiva y exclusiva, expresa la forma
paria WA jti n parla WA jti nku pronominal "t, l, Uds., ellos a nosotros". En caso de posible confusin se
puede utilizar el pronombre sujeto.
La forma pronominal "a m", del participio presente personal, se expresa Ej: Pedroqa qhechuapi par- Nuestros amigos se alegran
por la inclusin del infijo "WA". laWAJTINCHEJ amigosninchej cuando Pedro nos habla en
kusikunku. quechua.
Ej: Qhechuapi parlaWAjtiyki Me alegro mucho cuando me Qan quechuapi parlaWAjtiYKU Nuestros amigos se alegran
mayta kusikuni. hablas en quechua. amigosniyku kusikunku. cuando nos hablas en quechua.
AUTOMATISMOS
Yachachej kunitan jamonqa.
Yachachejmanta yachakasaj.
Yachaj yachachinan tian.
Parlasaj runata uyarisani.
241
240 EJERCICIOS
DILOGO "Kacharpaya."
1. Jaqay michej wist'u chaki.
L Jorge! Claudio!, qankunapis! uj ratitota chimpamuychej! Aquel pastor es cojo.
Imata ruasunman qhechua cursonchejmanta ripunanchejpaj? (sordo)
(flaco)
(avaro)
J Yachachejninchejman regalota qosunman! (pobre)
(gordo)
C Sumaj mikhuyta paykunapaj wakichisunman! (joven)
2. Yachakaj llajtaman risan.
A Jatun fiestatataj ruasunman! El alumno est yendo al pueblo.
(pastor)
L Kosalla kanman! Ch'isipajchu? (jugador)
(vencedor)
Todos Ar, ch'isipaj kachun. (comprador)
3. Kinsa chunka pesosta llank'ajman kutichiyta munasani.
Quiero devolver treinta pesos al trabajador.
L Yachachejkuna: Tukuy yachakajkunaj sutinkupi agradeceyta mu- (profesor)
(vendedor)*
nasaykichej! Kayman jamuspaqa qhechuata mana yacharqaykuchu. (jugador)
Kunanqa uj chhikata yachaykua. Llajtaykuman kutispaqa runaswan (alumno)
sumajta parlayta atisqayku paykunatataj astawan yanapasqayku. (comprador)
Diuspagarasunkichej. 4. Kunan jamojqa ancha mich'a.
El que viene hoy es muy tacao.
A Noqapis agradeceyta munasaykichej sinchi pacienciayoj kasqayki- (ahora mismo)
chejrayku. Mayninpijina mana allinta ruarqanichu. Fiestasman ri- (maana)
naypaj ch'isimanta llojserqani. Chaywanpis ashqata yacharqani. (pasado maana)
Disculpariwaychej mana sumaj yachakaj kasqaymanta. 5. Pujllasaj sumaj runa.
El que est jugando es buena persona.
R Warmis yachakajkunaj sutinkupi tukuy yachachejninchejkunata (sembrando)
compaerosninchejtataj agradeceyta munani. Kay cursopeqa ash- (cultivando)
qata yachakayku. Kunanqa llajtamasisniykuwan allinta parlasqayku. (baando)
(saltando)
(llegando)
M Kay qhechua cursopeqa mayta kusikuni. Qankunaqa sumajta qhe- (saliendo)
chuata yachakankichej; tukuyniykichejpaj diploma kanqa. Alber- 6. Waqasaj wawaqa Pedroj wawan.
topajpis. Kay cursopeqa runa simita yachakankichej. RUNA SIMITA El nio que est llorando, es hijo de Pedro.
yachaspaqa sumajta runata rejsinkichej. Llajtankuman fiestasnin- (mamando)
kumantaj rispaqa astawan paykunata rejsinkicheja. Paykunata (sonriendo)
rejsispaqa aswan allinta yanapankichej. (cantando)
Chayrayku qhechuata astawan astawantaj yachakanaykichejpuni. (durmiendo)
Noqaqa tukuy sonqoywan nirisaykichej: TINKUNAKAMALLA!
242 243
b) a m e) A ustedes
CONDICIONAL SUBJUNTIVO INFINITIVO PASADO CONDICIONAL SUBJUNTIVO PARTICIPIO PRESENTE
PERSONAL
parlaWANKIMAN parlaNAWAYKI parlaWASQA
parlaYKICHEJMAN parlaNASUYKICHEJ parlaSOJTIYKICHEJ
parlaWANMAN parlaNAWAN
parlaSUNKICHEJMAN
parlaWANKICHEJMAN parlaNAWAYKICHEJ
parlaWANKUMAN parlaNAWANKU El participio, el participio presente, el participio activo y la accin
verbal, utilizan el pronombre "QANKUNA" con la forma directa del verbo.
PARTICIPIO PARTICIPIO PRESEN- ACCIN VERBAL
PRESENTE TE PERSONAL
parlaWASPA parlaWAJTIYKI parlaWAJ
parlaWAJTIN
parlaWAJTIYKICHEJ
parlaWAJTINKU
244 245
2. SUFIJOS
CONSECUCIN DE TIEMPOS
a) CH: Indica posibilidad. 56 SUBORDINADAS DIRECTAS
jamonqach tal vez venga
INTERROGATIVAS INDIRECTAS: "CHUS"
b) JAWA: Respecto a, concerniente.
yachakasqaykichejjawa respecto a lo que aprendieron
c) MA: Expresa una insistencia fuerte. VOCABULARIO
niriwayMA dime pues, a ver enqhay atizar, avivar el phatay reventar
fuego ruana trabajo
d) NAKU: Expresa una accin recproca. qhellakuy tener pereza pierdechiy echar a perder
entiendeNAKUnanchejpaj para enterdernos t'ika(n)chay adornar (con flores, qelqay escribir
mixtura, etc.)
e) PAYA: Idea de frecuencia en verbos de no movimiento.
parlaPAYAsqaykichej les hablar.
FRASES FUNDAMENTALES
f) YKACHA: Idea de frecuencia en verbos de movimiento.
puriYKACHAy pasear A. Qhechuata yachakaSQAYKIta S que aprendes quechua.
yachani.
g) RPARI: Idea de ruego fuerte o de decisin definitiva. JamuSQAYKIta yachani. S que has venido.
saqeRPARIy abandonar JamuSQANKUta yachayku. Sabemos que han venido.
h) RPAYA: Idea de algo definitivo (variante de "RPARI"). B. JamuNAYta yachanki. Sabes que vendr.
ParlaNANCHEJta yachanku. Saben que hablaremos.
kachaRPAYAy despedir
RantiNANKUta yachankichej. Saben que comprarn.
C. Mana yachanichu Carlos No s si Carlos vendr.
jamonqaCHUS.
Tapuni jamunkiCHUS. Pregunto si vendrs.
Tapunku jamorqankiCHUS. Preguntan s has venido.
D. Tapuni MAYK'AJCHUS Pedro Pregunto cuando vendr Pedro.
jamonqa.
Tapuni MASHQA runaCHUS Pregunto cuanta gente habla.
parlanku.
Tapuni PICHUS parlan. Pregunto quien habla.
AUTOMATISMOS
Jamusqaykita yachani.
Jamunayta yachanki.
Mana yachanichu Carlos jamonqachus.
Tapuni mayk'ajchus Pedro jamonqa.
247
246 EXPLICACIN GRAMATICAL EXPLICACIN GRAMATICAL
Las oraciones subordinadas que se expresan por el participio pasado "SQA", Se puede usar dos frases yuxtapuestas para hacerse una pregunta y
o el subjuntivo "NA", obedecen a la siguiente ley de sintaxis para la consecucin de contestar.
tiempos.
Ej: Carlos jamonqachu?, Vendr Carlos?, pregunto.
tapuni.
PASADO
O PARTICIPIO PASADO "SQA" Se puede tambin incluir la pregunta y la respuesta en una sola frase por me
PRESENTE dio de la interrogativa indirecta utilizando el sufijo "CHUS".
FUTURO: SUBJUNTIVO "NA"
Ej: Mana yachanichu Pedro No s si Pedro vendr.
jamonqaCHUS.
El sentido general de la frase permite hacer la distincin entre el pasado y el
presente.
"CHUS" con el verbo:
Ej: Llajtaman riSQAykita Se que fuiste al pueblo.
yachani. Si la oracin interrogativa no est introducida por un elemento interrogativo, el
Qhechuata yachaka- Se que aprendes sufijo "CHUS" se aumenta ai verbo.
SQAYkita yachani. quechua.
Llajtaman riNAykita Se que irs al pueblo. Ej: Tapuni Carlos Pregunto si Carlos vendr.
yachani. jamonqaCHUS.
Las subordinadas, que pueden ser consideradas como complemento directo Ej: Tapuni mashqaCHUS Pregunto cuantos hablan.
del verbo principal, se expresan por el participio pasado o el subjuntivo segn la ley parlanku.
de consecucin de tiempos. Tapuni mashqa runaCHUS Pregunto cuanta gente
parlan. habla.
Ej: Cursoman riSQAykita S que has ido al curso.
yachani.
Cursoman jamuNAykita Quiero que vengas al
munani. curso.
249
248 EJERCICIOS
DILOGO "Bolivianosqa yanapayninchejta munanku, nin." 1. Walej kasqaykita yachani.
S que ests bien.
Tawa wataa pasan, Pedro sutiyoj tecnicoqa, Boliviamanta llajtanman (estabas)
kutisqa. Tatasninta, wawqesninta, amigosnintawan watukoj rispa, jaqay- (estn)
pi companeronwan tinkukusqa. (estaban)
2. Mana yachanichu Pedro jamonqachus.
Imaynalla kankiri, Carlos?, nin Pedro. No s si Pedro vendr.
(sembrar)
Walejlla, Pedro, sinchita kusikuni rikususqaymanta. Mayk'aj cha- (adornar)
yamorqankiri? Bolivia llajtari gustasunkichu? (atizar)
Anchata gustawan. Runaqa ancha sumaj. Ashqa ruana tian, tcni- (esperar)
cosri pisi. Paykunata yanapananchej tian. Manachu Boliviaman (escribir)
ripusunman? (se avergonzar)
Imaynamanari? Tukuy sonqowan ripuyman! Unaymantaa riyta 3. Mana yachanichu risajchus manachus.
munasani, Antoniopis riyta munasan. Tatasniyman qelqasaj. No s si ir o no.
Kaytaj Carlospata qelqasqan, qhawaym: (sembrar)
(cocinar)
Ancha munasqa tatay, mamitaytaj: (escribir)
(adornar)
Tukuy sonqowan kay cartata qelqamusaykichej. awpajta tukuy sonqowan (atizar)
wawaykichej tcnico kananta munarqankichej. Tcnico kaspataj sumajta (esperar)
yanapayta munasani. Kunanqa wawaykichejqa wajcha runaspata 4. Mana yachanchejchu Paulinaqa fiestata pierdechenqachus manachus.
qhapariyninkuta uyarina. No sabemos si Paulina echar a perder la fiesta o no.
(tendr plata)
Bolivia llajtamartta uj tcnico amigoy chayamusqa. Sinchi llart- (cocinar la carne)
k'asqanmanta willawan. Bolivia llajtapi tcnicos pisi kasqa, nin. Yana- (tendr pereza)
payninchejta munasanku, nin. Chayrayku ujta maayta munasaykichej. Bolivia (vendr)
llajtaman riyta munasani boliviano hermanosniyta yanapamunaypaj. (coger fruta)*
5. Pelotata chinkachinankuta yachankichejchu?
Yachayta munayman imatachus kaynianta yuyankichej. Qankunapaj sinchi Uds. saben que perdern la pelota?
jatun llakiy kanqa, ichari? Chayraykutaj Diusninchej yanapasonqachej (adornarn la casa)
pagapusonqachejtaj. (reventarn la pelota)
(echarn a perder el
Qhepan semanata chayamusaj uj killatataj qankunawan tiakusaj ri- arrope de chicha)
punaykama. Ama llakikuychejchu. Boliviamanta watukoj jamusajpuni. (desinflarn la pelota)
Avionpeqa mana karuchu kankichej. Sapa p'unchay qankunamanta yu- 6. Tapuni mashqa runachus kaypi tianku.
yarikullosajpuni. Pregunto cuanta gente vive aqu.
(habla)
Munasqa wawaykichej, (estudia)*
Carlos... (come)
(duerme)
(entra)
251
250 EXPLICACIN GRAMATICAL
RELATIVAS
57 J (Participio Activo)
pichus
RELATIVAS dos oraciones principales yuxtapuestas
SQA - (Participio)
NA - (Subjuntivo)
llut'ay revocar q'apiy apretar con la El participio activo que expresa la proposicin relativa se antepone al sujeto.
ruthuy segar, esquilar, mano, dar la mano Sigue las reglas del adjetivo calificativo.
siega
Ej: Jamoj warmi niwarqa. La mujer que vino me dijo.
FRASES FUNDAMENTALES La proposicin final (subordinada) se expresa por medio del subjuntivo
A. RuaNAykiPAJ willasayki. Te aviso para que hagas. seguido del "PAJ". Este sufijo traduce los diferentes tiempos del subjuntivo. El
verbo de la frase principal indica de que tiempo se trata.
JamuNAnPAJ payta invitarqani. Lo he invitado para que viniera.
TakiNAnkuPAJ charangota apa- Traer un charango para que Ej: Fiestaman jamuNAnPAJ Le invit para que viniera a la fiesta.
monqa. canten. payta invitarqani.
B. Sumajta qhechuata yachaSQA- Me he alegrado porque sabes Fiestaman jamuNAnPAJ Le invitar para que venga a la
ykiRAYKU kusikuni. muy bien quechua. fiesta. payta invitasaj.
Mana jamuSQAnRAYKU Me he enojado porque no ha
phiakuni. venido. NOTA: Al colocar la subordinada antes de la principal se insiste sobre aquella. Si
la principal lleva la insistencia se puede poner en primer lugar.
C. Sumajta yachaSQAykiMANTA Me alegro porque sabes bien.
kusikuni.
Mana jamuSQAnMANTA Me he enojado porque no ha CAUSALES CON "RAYKU" Y "MANTA"
phiakuni. venido.
D. Sumajta yachaNAykiRAYKU Me alegro porque vas a saber
RAYKU = SENTIDO CAUSAL "porque"
kusikuni. bien.
MANTA = "por motivo de", "porque"
Mana jamuNAnRAYKU Me he enojado porque no vendr.
phiakuni.
E. Sumajta qhechuata yachaNA- Me alegro porque vas a saber El sufijo "RAYKU" comunica un sentido completamente causal.
ykiMANTA kusikuni. bien quechua.
El sufijo "MANTA" traduce ms la idea de "por motivo de".
Mana jamuNAnMANTA Me he enojado porque no va a
phiakuni. venir.
Segn la regla de la consecucin de tiempos, se utiliza el participio pasado
F. Kusikuni IMARAYKUCHUS Me alegro porque vas a aprender para indicar situaciones pasadas y presentes, y el subjuntivo para situaciones
sumajta yachakanki. bien. futuras.
Phiakuni IMARAYKUCHUS Me he enojado porque no ha
mana jamorqachu. venido.
256 257
EXPLICACIN GRAMATICAL Pero, Antonio, llajtanchejpi kasajtinchejraj manachu nerqanki:
Boliviamanta mana imatapis yachayta munanichu, yachachej
Ej: YachaSQAykiRAYKU Me alegro porque sabes. risani,
kusikuni.
nispa. Kunanqa ama thutuychu. Noqaqa nini: Kayqa Bolivia mo
JamuSQAnMANTA kusikuni. Me alegro porque vino. soj llajtaymin. Tukuy sonqoywantaj payta munakusaj.
JamuNAnRAYKU kusikuni. Me alegro porque vendr.
JamuNAnMANTA kusikuni. Me alegro porque vendr. Aeropuertoman yaykuspa amigosninkuwan tinkukunku.
AUTOMATISMOS
Jamuypis mana wajyasqaykichu.
Parlasajpis mana uyariwanqachu.
Willaspapis mana jamorqachu.
Jamojtiypis mana wajyawanqachu.
260 EXPLICACIN GRAMATICAL EXPLICACIN GRAMATICAL 261
Munasqaymanjina ruani.
Ninaykimanjina ruasaj.
Imaynatachus munani, ajinatataj ruasaj.
Uraman risaspa paywan tinkukuni.
Pataman rejtin payman nerqani.
266 267
DILOGO "Qanpis llajtamasisniymanta aprovechakunkichu?" EJERCICIOS
Q'ayantin Antonio comedorman yaykun yaku q'oita ujyakoj. Wakin 1. Munasqaykimanjina ruanki.
tcnicos mikhusankua. Cocineraqa Antoniota qhawan. Mana wakinku- Lo haces como quieres.
nata saludajtin "Buenos das", nispa, seoraqa sonqonpi yuyarin: "Phi- (ustedes)
asqach tecnicoqa. Ichs mana allintachu puun." (ellos)
(yo)
Buenos das, Antonio. Allintachu samakunki? , nin Julio. (nosotros - incl.)
(nosotros - excl.)
2. Munananchejmanjina ruasunchej.
Ar, allinta samakunj.
Lo haremos como queramos.
Imatataj mikhuyta munasanki? Runtustachu mikhunki? (t)
(ustedes)
(nosotros - excl.)
Ar, runtusta mikhusaj. Chanta llajtaman pusawayta atiwajchu?
(l)
(ellos)
Ar, qankunawan risaj. Munasqaykichejmanjina tukuynejman (1)
3. Imaynatachus munanki ajinatataj llijllata awanki.
risunchej.
Tejes el aguayo as como tu quieres.
(ustedes)
Julioqa Carlosta Antoniotawan llajtaman pusan.
(l)
(nosotros - excl.)
La paz mana wajcha llajtachu. Antis qhallallasan, nispa nin (yo)
Antonio. (nosotros - incl.)
4. Imaynatachus munanqanku ajinatataj llank'anqanku.
Chanta yana Mercadoman yaykunku. Tukuy ima tian rantikunapaj. Trabajarn asi como ellos quieran.
Vendejkunaqa pampapi chukusqa kanku. (nosotros - excl.)
(yo)
Imaraykuta] mana sillapi tiakunkuchu? , nin Antonio. (nosotros - incl.)
(ustedes)
Paykunapaj aswan sumaj pampapi chukukusqankoqa, nin Carlos. (t)
5. Pataman risaspa paywan tinkukuni.
Chanta Antonio uj sinchi wajcha runata rikun. Me encontrar con l cuando yo iba hacia arriba.
(afuera)
Paymanta fotografiata orqhomuyman, llajtamasi amigoyman apa- (adentro)
chinaypaj. Kayta rikuspaqa qolqeta apachimuwanman. (a la izquierda)
6. Wasiman yaykusajtiy payqa wajyawarqa.
Qanpis llajtamasisniyta yanapakuyta munasanki? , nin Julio. El me llam cuando yo entraba a la casa.
(nos llam ......entr-
bamos)
(1) "TUKUYNEJMAN": El infijo "NEJ" expresa la idea de "por" sin indicar (te llam......... entra
un lugar preciso, ni penetracin precisa a un lugar. bas)
(les, Uds. ..............
entraban)
268 269
EXPLICACIN GRAMATICAL
CONDICIONALES
61 CONDICIONALES
SPA + QA
JTI
VOCABULARIO "Si...": CHUS
CHAYQA
q'epiy levantar el bulto, oqhariy levantar, alzar SICHUS
cargarse el bulto awparikuy adelantarse
(a la espalda) jik'uy sollozar, tener
q'epichay hacer el bulto hipo
"SPA" + "QA"
FRASES FUNDAMENTALES Cuando la misma persona realiza las acciones sealadas en ambas
partes de la frase, se traduce el "si" por medio del participio presente "SPA"
A. MunaSPAQA jamusaj. Si quiero, vendr. seguido del sufijo "QA". El participio presente expresa diferentes tiempos del
MunaSPAQA jamusunchej. Si queremos, vendremos. verbo.
MunaSPAQA jamonqanku. Si quieren, vendrn.
Ej: MunaSPAQA jamunki. Si quieres, vendrs.
B. MunaJTIy jamunki. Si quiero, vendrs.
MunaJTIn qosonqanku. Si quiere, te darn. "JTI"
MunaJTIykichej invitasqaykichej. Si quieren les invitar (a Uds.).
Cuando las acciones de la oracin principal y de la subordinada son
C. MunankiCHUS jamunki. Si quieres, vendrs. realizadas por dos personas distintas, el gerundio personal "JTI" expresa el "si"
MunaykuCHUS jamonqa. Si queremos, vendr. condicional.
MunankuCHUS jamusaj. Si quieren, vendr.
D. Munani CHAYQA jamonqa. Si quiero, vendr. Ej: MunaJTIyki jamonqa. Si quieres, vendr.
Munanchej CHAYQA jamunkichej. Si queremos, vendrn.
Mana munankichu CHAYQA mana Si no quieres, no vendrs.
jamunkichu. "CHUS"
E. SICHUS munani jamusaj. Si quiero, vendr. Se puede expresar el "si" condicional aadiendo la partcula "CHUS" al
SICHUS munanchej jamonqanku. Si queremos, vendrn. verbo. Esta forma es menos usada.
SICHUS mana munankuchu mana Si no quieren, no vendrs.
jamunkichu. Ej: MunanCHUS jamonqa. Si quiere, vendr.
AUTOMATISMOS
Munaspaqa jamusunchej.
Munajtiyki jamonqa.
Munaykuchus jamonqa.
Munanchej chayqa jamunkichej.
Sichus munanchej jamonqanku.
271
270 Wajcha zonasnejta risaspataj kinsa tecnicosqa runaswan parlanku. Payku-
EXPLICACIN GRAMATICAL na ukhupi (2) ashqa runas campomanta kanku. Wakintaj vallemanta ka-
nku. Wasisninkupi yaku mana kanchu. Pilamanta apamunanku tian. Ju-
"CHAYQA" lioqa don Lucaswan tinkukun.
misma SPA + A
VOCABULARIO
"DESPUS persona { INFINITIVO + TA + WAN + KAMA
QUE (DE)": personas JTI + KAMA
t'oqo
chijllay
hoyo
escoger
ajch'ay
ajch'a
peinar
peine
distintas { SQA + TA + WAN + KAMA
pututu cuerno para llamar larq'a acequia, zanja
a distancia chulluy pisotear en el agua PARTICIPIO PRESENTE + "A"
singru fila q'ewiy retorcer
-pacha exactamente, lluphakuy ahogarse por falta
El participio presente seguido de "A" se usa cuando una sola persona realiza las dos
inmediatamente de aire
acciones.
AUTOMATISMOS
Chayamuspaa mikhorqa.
Parlaytawankama riporqa.
Parlajtinkama ripuni.
Parlasqankutawankama riporqa.
Parlasqankutawanpacha riporqa
.
281
280 Larq'api millay yakupi llank'asaj wakinta rikunku.
EXPLICACIN GRAMATICAL
Imatataj ruasanku chaykunari?
PARTICIPIO PASADO "TA" + "WAN" + "KAMA"
Lamata mayllasanku. Kay lamaqa qhoyamanta uraykamun. Kay
llank'ayqa ancha duro. Diantin yakupi chullusanku. Warmisnintin (1)
Se utiliza esta forma cuando personas distintas realizan las dos acciones. llank'asanku. Pisillata gananku. Llakiy, ichar?
Ej: ParlasqankuTAWANKAM Se fue despus que Campamentoman yaykuytawankama tukuynejta visitanku. Wasispi yaku
A riporqa. hablaron. mana kanchu. Warmis wawaswan singrupi suyasanku pilamanta yakuta
jap'imunankupaj.
"TA" + "WAN" + "PACHA"
Anchatachu suyanku?
Cuando se quiere manifestar que una accin se realiz inmediatamente des-
pus de la otra, se sustituye el "KAMA" por el "PACHA". Ashqa kuteqa las cinco de la maanamanta las diezkama chaki utiyta
(2) suyanku.
Ej: ParlaytawanPACHA Se fue inmediatamente
riporqa. despus de hablar. Campamentota rikuytawankama tecnicosqa hotelman kutinku tukuy
ParlasqankutawanPACHA Se fue inmediatamente rikusqankuta yuyaspa.
riporqa. despus que hablaron.
Qhoya wasista rikuspaa kay hotelpi tiasqaymanta p'enqakuni.
Pisi samaypi llank'anku, ari. Mayta aq'arinku. (2) "CHAKI UTIYTA": "pies adormecidos", "hasta el cansancio".
282 283
EJERCICIOS TEMPORALES: DESDE QUECUANDO
1. Putututa phukuspaa paywan parlani.
64 HASTA QUE
Despus de soplar el pututu, habl con l.
MIENTRAS
(peinar el cabello)
(dar la mano)
(retorcer el hilo de lana) VOCABULARIO
2. Colectivoman wicharejtinkama paywan parlarqani.
Habl con l, despus que subi al colectivo. thuikuy derrumbarse
(subieron)
(subimos)
(subiste) FRASES FUNDAMENTALES
3. Trenman wicharisqaykichejtawankama Mariaj wasinman kuterqayku.
A. RipuSQAnMANTAPACHA Ests llorando desde el momento
Despus que subieron al tren, regresamos a la casa de Maria.
(ellos)
waqasanki. que se fue.
(t) RipuSQAnkuMANTAPACHA Est durmiendo desde el mo-
(l) puusan. mento que se fueron.
4. Wausqantawanpacha waqayta qallarerqanchej.
Inmediatamente despus que muri, comenzamos a llorar. ChayamuSQAnchejMANTA- Ustedes estn protestando desde
(ellos) PACHA rimasankichej. que llegamos.
(t) B. JamuNAnKAMA ruasaj. Trabajar hasta que llegue.
(Mara)
(nosotros, excl.) WauNAyKAMA llank'asaj. Trabajar hasta morir.
5. Traduzca: JamuNAykiKAMA mana ripu- No me ir hasta que vengas.
sajchu.
Salimos despus de hablar. (participio pasado)
Salimos despus de hablar. (infinitivo) C. ParlaNAnKAMA ripunki. Mientras l hablaba, te fuiste.
Salimos despus que (l) hablo. (part. presente personal) MikhuNAyKAMA ripusqa. Mientras yo coma, se haba ido.
Salimos despus que (l) hablo. (participio pasado)
Salimos inmediatamente despus que hablo. (participio pasado) JamunayKAMA Pedrowan Mientras vena, habas hablado
6. Traduzca: parlaSQAnki. con Pedro.
La frase subordinada que empieza con "desde que", se expresa por medio Miguel, kay iskay tecnicosta presentasqayki. Karu llajtankumanta
del participio pasado seguido de "MANTA". El sufijo "PACHA", aadido a Boliviaman jamunku noqanchejwan llank'anankupaj. Castellanota
"MANTA" comunica un sentido temporal y permite distinguir la presente expresin yachaspa Boliviaman amaallaspataj kaymanch jamonqanku.
temporal de la causal. Walejlla kanman. Noqayku qhoya runas, yanapayniykichejta munayku
astawan awparinaykupaj.
Ej: RipuSQAnMANTAPACHA Ests llorando desde que se fue.
waqasanki. Qankuna rejsinachinawayku kausayniykichejmanta kikin llank'anay-
kichejmanta. Imataj faltan chayta munayku yachaytapis allinta ya-
"HASTA QUE" - "MIENTRAS" napanaykupaj, mana llakirachinaykupaj.
"NA ... KAMA" Noqayku anchatapuni agradeceyku allin voluntadniykichejmanta. Ichapis
sapa kuti qankunajina runas qhoyasman jamunkuman.
Las dos formas: "hasta que" y "mientras" se expresan de la misma manera,
utilizando el subjuntivo seguido del sufijo "KAMA". El sentido general de la con-
versacin indica de cul de las dos expresiones se trata.
Ej: SAPA jamuSPA rantini. Compro cada vez que vengo. Sapa kuti wajcha runaqa parlajtinku noqapis llakikuni, Antonio. Mana
juchayoj kaspa may llakiypi kanku. Ichs mana khuska kausajtinku
A veces se aumenta "KUTI" para mayor claridad, especialmente cuando hay ajinata ak'arinku, chanta phutiyta llakikunku suertenkumanta. Chayta
un sustantivo despus de "SAPA". antes yachachina wajcha masisniykuta.
Ej: SAPA KUTI llajtaman Compro cada vez que Wakin watukusqasniyqa (1) niwanku: Mayk'ajkama suyasqayku?
jamuspa rantini. vengo al pueblo. Imata ruasqayku?, nispa.
Se utiliza "SAPA", con el participio presente personal, cuando personas dis- Ujta qallarenqanku llank'ayta warmisninkuwan, tukuyninku, chant
tintas realizan las dos acciones. oqharikonqanku aswan allin kausakunapaj. SUYALLAY, SUYALLAY!
Paykunapis sumaj atinku tukuy mata yachakuyta: leeyta, escribiyta,
Ej: SAPA jamoJTIn rantinki. Compras cada vez que tcnico llank'ayta. Chaywan allin kausay jamonqa, paykunari,
viene.
campesino masisniyku, awpajman renqanku. Mayk'ajkama
SAPA KUTI llajtaman ja- Compras cada vez que
mojtin rantinki. viene al pueblo. suyasqayku? ...; SUYALLAY, SUYALLAY!
"AL ..."
ACCIN
+ "JINA" + "QA"
VERBAL
Ej: Llajtaman reJJINAQA Me ca al ir al pueblo. (1) "WATUKUSQASNIYQA": "mis visitados", "los que visit".
urmakuni. (como al ir al pueblo)
290
EJERCICIOS
1. Sapa parlajtinku llakikuni.
Tengo pena cada vez que hablan.
(tienes pena)
(tiene pena)
(tenemos pena)
(tienen pena, Uds.)
2. Sapa kuti wajcha runaswan parlaspa paykunamanta yachakani.
Cada vez que hablo con la gente humilde, aprendo de ellos.
(aprendes)
(aprende)
(aprendemos)
(aprenden)
3. Sapa kuti qhoya runas aswan allin kayta munajtinku astawan llank'anku.
Cada vez que los mineros quieren vivir mejor, trabajan ms.
(mejor salario)*
(mejor ropa)
Cuadros
(mejores casas)
3. INFIJOS Y SUFIJOS
J, JTA, JPA, JPATA: "de" posesivo para sustantivos terminados en vocal. PA, RA: accin distributiva, "des-".
(PAJ), PATA: "de" posesivo para sustantivos terminados en consonantes. RAYKU: por causa de.
Rl: ruego suave, cario.
RPARI: ruego fuerte o de decisin definitiva.
2. ADJETIVO POSESIVO RPAYA: algo definitivo (variante de "RPARI").
YKACHA: frecuencia en verbos de movimiento.
YOJ: propiedad; "el que tiene ".
-NCHEJ nuestro (inclusivo) YSI: "ayudar a".
mi -Y -YKU nuestro (exclusivo)
tu -YKI -YKICHEJ su (de ustedes)
su -N -NKU su (de ellos)
294 295
A M A NOSOTROS A T A USTEDES
parlan parlawan parlawayku (tu, l, Uds., ellos) parlasunki (l) parlasunkichej (l)
parlanchej
parlayku parla(su)yku (nos.) parlaykichej (nos)
parlankichej parlawankichej (Uds.)
parlanku parlawanku (ellos) parlasunku (ellos) parlasunkichej (ellos)
parlasunchej
parlasqayku parla(su)sqayku (nos.) parlasqaykichej (nos.)
parlankichej parlawankichej (Uds.)
parlanqanku parlawanqanku (ellos) parlasonqanku (ellos) parlasonqachej (ellos)
parlarqa parlawarqa (l) parlawarqayku (t, l, Uds., ellos) parlasorqa (l) parlasorqachej (l)
parlarqanchej
parlarqayku parla(so)rqayku (nos.) parlarqaykichej (nos.)
parlarqankichej parlawarqankichej (Uds.)
parlarqanku parlawarqanku (ellos) parlasorqanku (ellos) parlasorqachej (ellos)
parlaj parlawaj (ellos) parlawaj kayku (t, l, Uds., ellos) parlasoj (l) parlaj kasunkichej (l)
parlaj kanchej
parlaj kayku parlasoj kayku (nos.) parlaj kaykichej (nos.)
parlaj kankichej parlawaj kankichej (Uds.)
parlaj kanku parlawaj kanku (l) parlasoj kanku (ellos) parlaj kasunkichej (ellos)
parlaran parlanawan (l) parlanawayku (t, l, Uds., ellos) parlanasun (l) parlanasuykichej (l)
parlananchej
parlanayku parlanasuyku (nos.) parlanasuykichej (nos.)
parlanaykichej parlanawaykichej (Uds.)
parlananku parlanawanku (ellos) parlanasunku (ellos) parlanasuykichej (ellos)
Participio
pasado
parlasqa
298 299
A M A NOSOTROS A T A USTEDES
parlasqan parlawasqan (l) parlawasqayku (t, l, Uds., ellos) pailasusqan (l) parlasusqaykichej (l)
parlasqanchej
parlasqayku parlasusqayku (nos.) parlasusqaykichej (nos.)
parlasqaykichej parlawasqaykichej (Uds.)
parlasqanku parlawasqanku (ellos) parlasusqanku (ellos) parlasusqaykichej (ellos)
Participio
presente
parlaspa parlawaspa (t, l, Uds. ellos) (1) parlasuspa (yo, l, nos., ellos) (1)
parlajtin parlawajtin (l) parlawajtiyku (t, l, Uds., ellos) parlasojtin (l) parlasojtiykichej (l)
parlajtinchej
parlajtiyku parlasoj tiyku (nos.) parlasojtiykichej (nos.)
parlajtiykichej parlawajtykichej (Uds.)
parlajtinku parlawajtinku (ellos) parlasojtinku (ellos) parlasojtiykichej (ellos)
Participio
Activo
parlaj parlawaj (t, l, Uds., ellos) (1) parlasoj (yo, l, nos., ellos) (1)
1 3
jawa, afuera p'acha, ropa, vestido killa, luna, mes wayra, aire, viento, una enfermedad
pisi, poco llasa, pesado ch'ulu, gorro (parlisis facial)
ruay, nacer iskay, dos wayra(mu)y, hacer viento
parlay, hablar tian, hay llanthu, sombra
9
-pi, en phisqa, cinco llanthuy, hacer sombra
ura, abajo, debajo, inferior simi, boca, palabra wira, gordo ni jayk'aj, nunca
pata, encima, altura, arriba chupa, cola phujllay, lugar mana jayk'aj, nunca
thapa, nido manka, olla churay, poner, colocar
6 q'oi, caliente, clido muju, semilla t'ika(mu)y, florecer
wisa, barriga, vientre, estmago tiay, haber, tener rit'i, nieve
ancha, muy, mucho, demasiado chriy, hacer fro, tener fro (pron.) kan, hay rit'i(mu)y, nevar
(intensidad) chiri, fro qasa(mu)y, helar
jaku!, vamos! tawa, cuatro 13 qasa, helada
kusi(ku)y, alegrarse, alegra q'omer, verde inti, sol
paj, para, de yachakaj, alumno llaki(ku)y, apenarse, pena p'utu(mu)y, brotar
llank'ay, trabajar qoy, dar inti p'utumuy, salida del sol
pis, tambin, an, aunque, tanto como kawsa(ku)y, vivir, vida ni, no, ni
paykuna, ellos 10
suyay, esperar pallay, recoger, coger (flores, etc.)
noqanchej, nosotros (incl.) willay, avisar diuspagaray, agradecer ripuy, irse
noqayku, nosotros (excl.) wajyay, llamar, invitar chawpi, medio, entre
tukuy, todo, terminar sayk'uy, cansarse llajtamasi, paisano
yachay, saber 16
wakin(kuna), algunos, una parte sinchi, duro, denso, fuerte, demasiado
llojsiy, salir jina, ajina, as rupha, caliente joq'oy, mojar
ashqa (ashka), muchos jina, como onqoy, enfermedad, enfermar joq'o, mojado
qankuna, ustedes kuraj, mayor (en edad), por dems, ruphay, hacer calor, calor, quemar, sol aqha, chicha
aa, hermana (de la mujer) varios tapuy, preguntar aqheta, chichita
uyariy, or, escuchar puuy, dormir ningri, oreja
7 rantiy, comprar puuna, cama jump'iy, sudar
chunka, diez mask'ay, buscar nina, fuego, brasa
mikhuy, comer, comida takiy, cantar uj, una cosa yachachiy, ensear, instruir
munay, querer niy, decir yachakuy, acostumbrarse
yanapay, ayudar wawqe, hermano del varn 14 chayrayku, por eso
yachachej, profesor rayku, por, a causa de
kasay, estar tiakuy, sentarse, residir, vivir ayqey, escaparse, huir
sa, (forma progresiva) 11 pantay, equivocar perqa, pared
wallpa, gallina q'aya, maana asiy, reir ch'akiy, secarse, tener sed (pron.), sed
yaku, agua qhaway, mirar, cuidar samay, descansar, respirar ch'aki, seco
apay, llevar waj, otro kakuy, estarse, quedarse tonqori, garganta
apamuy, traer kinsa, tres a, ya kunka, garganta, cuello
wayna, joven (masc.) manaraj, todava, (antes que) atiy, poder chinkay, perder, desaparecer
chanta, entonces despus qallariy, empezar urmay, caer tuta, noche
q'aya mincha, en uno de los prximos thai(ku)y, calmarse, amainar uma, cabeza
8 das rijch'akuy, parecerse a rikuchiy, mostrar
allin, bien usqhay, rpido, aprisa chaywanpis, pero, pese a eso
q'epi, bulto minchha, pasado maana yuyay, recordar, acordarse de, qolqe, plata, dinero
uj chhika, un poco aswan, ms recuerdo, pensar, mente millma, lana
chhika, tan tanto kichay, abrir yachakay, aprender (de otro)
sara, maz ich, tal vez, quizs 17
suti, nombre ichs, ichus, tal vez, quizs 15
juch'uy, pequeo, trozo sapa(lla), solo, solitario
aswan, ms 12 orqhoy, sacar wata, ao
misk'i, dulce, sabroso para, lluvia allchhi, nieto
yaykuy, entrar yana, negro paray, llover, lluvia
mallku, cndor q'ellu, amarillo, plido
304 305
53 64
58 62
thuikuy, derrumbarse
wist'u, torcido mast'ay, tender, extender
wist'u awi, bizco qharqoy, expulsar
api, mazamorra de maz maypachachus, cuando, la vez que
warkhuy, colgar llamp'u, blando, fino 65
punkiy, hincharse mana imapis, nada
qonchu, borra, turbio p'ujru, pozo
wist'u chaki, cojo kapuy, tener, estar (en saludos)
thutuy, protestar en voz baja, k'ata, nico
wist'u wist'u, en zigzag, muy kapuyniyoj, rico
murmurar jap'iy, reciber
torcido
manta, por motivo de
qhespichikuy, salvarse, redimirse
q'ayma, inspido
54 phaway, volar
qonchuyay, enturbiarse
laphi, hoja kuntur, cndor
laqhe, hoja rayku, porque
mosqo(ku)y, soar qoncha, heces, poso
uuy, mamar
llajta runa, gente del pueblo 59
jawa, respecto a
larway, quemar, arder, llama llusp'iy, resbalar
t'impuy, hervir (agua) cheqan, recto
waca, buey pis, aunque
ichhu, paja brava amay, acostumbrarse
q'enqo q'enqo, serpenteando
55 llust'ay, resbalar, (barro)
link'u link'u, serpenteando
michiy, pastorear, apacentar laqhayay, oscurecer
mich'a, tacao, avaro chullunka, hielo
asirikuy, sonrer ni imapis, absolutamente nada
joq'ara, sordo
310 311
chupa, cola 9 -I-
VOCABULARIO-NDICE QUECHUA-CASTELLANO churay, poner, colocar 15
churi, hijo 38 i?, no es cierto? 5
-A- -C- chus, 56, 58 ichar?, no es cierto? 5
ichs, ichus, ich, quizas, tal vez 11
a, pues 3 casuy, obedecer 32 -CHH- ichhu, paja brava 54
ajina, as 10 ima, qu 2; cosa
ajinallamanta, de repente 23 -CH- chhala, chala 45 imajtin, por qu 59
ajfla(ku)y, escoger 31 chhika, tan, tanto 8; chhika wataa, hace imanay?, que hacer? 28
akulliy, mascar coca 34 cha, quizs 20, 52 muchos aos 47 imarayku?, por qu? 23
alaly!, qu fri! 29 chajra, chacra 2 chhusu, desinflado 22 imaraykuchus, porque 58
alqo, perro 3 chajrachay, arar, preparar la tierra 50 chhusuy, desinflar 28 imayna, cmo 1
allay, cavar 24 chaka, puente 18 imaynalla, cmo no ms 1
allchhi, nieto 17 chaki, pie, pierna, pata 5 -CH'- imilla, nia 26
allin, bien 22 chaki moqo, rodilla 50 inti, sol 15
allinchay, arreglar 36 chanta, luego, despus, entonces 7 ch'ajayay, volverse ronco 51 iskay, dos 12
allinyay, mejorar 23 chawpi, medio, entre 13 ch'ajway, alborotar 51 isq'on, nueve 33
alliy, cuidado 42 chay, se, ah 1 ch'aki, seco 16
ama, no (prohibitivo) 18 chayay, llegar, (llegar al punto de madurez ch'akiy, secarse, tener sed 16 -J-
amay, acostumbrar 59 o coccin) 4 ch'arki, carne puesta a secar 29
ancha, muy, mucho 6 chayamuy, llegar de all aqu 4 ch'ichi, sucio 20 jaku(chej)!, vamos! 6
antis, mas bien 60 chaymanta, despus 18 ch'ijchiy, granizar 52 jak'u, harina 29
apachiy, enviar (cosas) 33 chayllapi, ah no ms, de repente 23 ch'in, silencio, silencioso, solitario, sin jallch'ay, guardar 43
apamuy, traer 7 chaypacha, entonces 24 gente 22 jallp'a, tierra, polvo 43
apay, llevar 7 chayqa, "si..." 61 ch'in kay, estar callado, callar jamp'atu, sapo 41
apaykamuy, traer 18 chayrayku, por eso 16 ch'inyay, callar 39 jampi, remedio, medicina 23
apaykuy, meter 7 chaywanpis, pero, pese a eso 16 ch'isi, noche, anochecer 4 jampiri, curandero 42
api, mazamorra de maz 58 cheqan, recto, 59 ch'ojllu, choclo 45 jampiy, curar 23
aqha, chicha 16 chi, hacer, permitir, dejar, hacer 16 ch'ojo, tos 34 jamuy, venir 4
as, un poco 23 chijllay, escoger 63 ch'ojoy, toser 34 jank'a, tostado 18
asiy, rer 14 chilwi, pollito 26 ch'onkay, chupar, 24 jap'eqay, agarrar el alma (pachamama)
asirikuy, sonrer 55 chimpa, frente 43 ch'ua, claro, cristalino 45 42
ashqa, (ashkha) muchos 6 chimpakuy, contagiarse 49 ch'ulu, gorro 12 jap'iy, coger, agarrar 24; recibir 62
asllamanta, de repente 23 chimpay, acercarse 32 ch'ultikuy, baarse 20 jaqay, aqul 1
astawan, ms 11 chinkapuy, perderse, desaparecer ch'uu, papa helada y deshidratada 26 jark'ay, impedir, defender de 32
aswan, ms 8 chinkay, perder 16 ch'usaj, vacio 44 jasut'iy, azotar 26
atipay, ganar, vencer 32 chiri, fro 9 ch'uspa, bolsa para la coca 35 jatariy, levantar, retirar 24
atiy, poder 14 chiriy, hacer fro 9 jatun, grande 1
atoj, zorro 2 chojru, duro 29 -D- jatun mama, abuela 19
away, tejer en el telar 50 choqay, arrojar 45 jatun tata, abuelo 19
aycha, carne 3 chu, o 3; partcula interrogativa y negativa dakuy, importarle a uno 49 jawa, fuera 5
ayni, trabajo comunitario 43 chua, plato rstico 26 da, cumpleaos 18 jawa, respecto a 54, a causa de
ayqey, huir 16 chujcha, cabello 21 diachaku, cumpleaos (fiesta de) 22 jaya, picante 35
aysay, estirar 50 chukuy, ponerse en cuclillas, sentarse 60 diachakuy, celebrar el cumpleaos 22 jayt'ay, patear 37
chullunka, hielo 59 diuspagaray, agradecer 13 jayway, alcanzar, ofrecer 35
-B- chulluy, pisotear 63 jich'ay, echar (un liquido) 45
bakhiay, (wakhiay) expulsar chumpi, faja de indio 26 -E- jik'uy, sollozar, tener hipo 61
bajtay, (wajtay) golpear con algn chunka, diez 10 jina, as 10
objeto chunkitu, amorcito, queridita 29 enqhay, atizar, avivar el fuego 56 jina, como 10
jinaqa, "al..." 65
jisq'on, nueve 33
joq'ara, sordo 55
312 313
jucha, pecado, culpa 49 -KH- llant'a, lea 17 may, dnde, muy, mucho, cuanto 4
juchalli(ku)y, pecar 49 llanthu, sombra 15 mayk'aj, cundo 4
juch'uy, pequeo 8 khaniy, morder, picar 52 llanthuy, hacer sombra 15 mayllay, lavar 18
juk'uta, abarca 38 khuchi, chancho, cerdo, sucio 29 llasa, pesado 8 mayninpijina, de vez en cuando 24
jump'iy, sudor 16 khuchuy, cortar con cuchillo 48 llawqhe, flojo, suelto 22 maypachachus, cuando 62
junt'a, lleno khuru, guzano 33 llijlla, manta o envoltorio hecha de aguayo mayqen, cul, qu 34
junt'ay, llenar khuska, junto, wan kuska, junto con 17 60 mayt'uy, envolver, plegar 18
juraq'ay, bajar 44 khuyay, compadecer 47 llijt'a, "leja" para mascar coca 28 mayu, rio, torrente 1
llik'iy, rasgar, romper (tela, papel...) 48 michiy, pastorear, apacentar 55
-K- -K'- llimphu, limpio 25 mich'a, tacao, avaro 55
llimphuchay, limpiar 46 mich'akuy, mezquinarse, escatimar 48
kacharpari, despedida 42 k'acha, lindo, bello, hermoso, bueno 2 lliphiy (lliphipiy), brillar de estrellas mikhuy, comer, comida 7
kachaipariy, despedir 42 k'achitu, lindito 2 llojsry, salir 6 millma, lana 16
kacharpaya, despedida 55 k'amiy, llamar la atencin, amonestar 49 lloq'ay, trepar, subir (al caballo, tren...), min, sufijo de insistencia, "realmente" 62
kacharpayay, despedir 55 k'anchay, alumbrar, luz 47 montar minchha, pasado maana 11; q'aya minchha,
kachay, enviar 33 k'anka, gringo, (gallo) 60 lloq'e, izquierda uno de los prximos dios 11
kachi, sal 17 k'aspi, palo 28 llulla, mentiroso, mentira 21 misi, gato 31
kakuy, estarse, quedarse 14 k'ata, nico 62 llullakuy, mentir 31 misk'i, dulce, sabroso 8
kallpa, fuerza 24 k'iruy, envolver (nios) 23 lluphakuy, ahogarse por falta de aire 63 misk'i q'eta, arrope de chicha 51
kallpasapa, fuerte 22 k'ullu, tronco grueso llusk'ay, resbalar 38 moqo, loma, promontorio, saliente; chala
kallpayoj, fuerte 24 k'utuy, cortar (un rbol...) 52 llusp'iy, resbalar 59 moqo, rodilla 50; maki moqo, codo 50
kama, hasta, mientras 17, 28; despus que llust'ay, resbalar (barro) moroq'o, piedra de moler redonda 34
63; hasta que, mientras que 64 -L- llut'ay, revocar, untar con barro 57 mosoj, nuevo 2
kamachiy, mandar ordenar 40 mosqo(ku)y, soar 54
kan, hay 12 lajray, agrietar, rajar 30 -M- mu, partcula de movimiento 15
kapuy, tener 65 lampa, pala 17 much'ay, besar
kapuyniyoj, rico 65 laphi, hoja 54 m, fuerte insistencia 48 muju, semilla 12
karu, lejos 4 laqha, oscuridad, oscuro 25 machay, emborracharse 42 munakuy, querer, amar, amor
karunchay, alejar 52 laqhayay, oscurecer 59 machu, viejo, anciano 35 munay, querer, desear 12
kasay, kashay, estar 7 laqhe, hoja 54 machuruna, anciano 35 muyu, vuelta, rededor
katari, serpiente 32 larq'a, acequia, zanja 63 maki, mano, brazo 2 muyuy, girar, rodear
kawsay, vivir, vida 13 larway (lawray), arder, llama, quemar 54 maki moqo, codo 50
kay, este, aqu 1 layqa, brujo 42 mallku, cndor 8 -N-
kay, ser, estar, existir 1 link'u link'u, serpenteando 59 mama, madre, mam, seora, doa 2
kichay, abrir 11 lisu, malvado, malcriado 38 man, a, hacia 4 nanay, doler 23
kiki(n), mismo 22 mana, no, ni 3 ni, ni, no 15
killa, luna, mes 12 -LL- mana jayk'aj, nunca 15 ni imapis, nada 47
kinsa, tres 11 mana pi, nadie 32 ni jayk'aj, nunca, jams 15
kiru, diente, muela 24 lla, no ms 30, 31 manaraj, todava no; antes que 62 nina, fuego 16
kosa, bueno, bientsabroso 2 llajta, pueblo, ciudad, regin 1 manchay, asustarse, tener miedo, muy, tre- ningri, oreja 16
kosapacha, muy bien, 27 llajtamasi, paisano 13 mendamente 41 ni pi, nadie 32
ku, part. reflexiva 14 llajta runa, gente del pueblo 54 manka, olla 12 ni pipis, nadie 32
kuna, sufijo plural 2 llajwa, salsa picante 35 manta, de, desde (procedencia o modo) 4; ni pita, nadie 52
kunan, ahora, hoy 4 llakikuy, apenarse, entristecerse, pena 13 por motivo de 58 nitaj, tampoco 20
kunitan, ahora mismo 4 llamiy, probar (una comida o bebida) 30 mantapacha, desde el momento que 64 niy, decir 10
kunka, garganta, cuello 16 llamp'u, fino, bien molido, blando 65 manuy, prestar 34 noqa, (oqa), yo 4
kuntur, cndor 58 llamp'uchay, suavizar 62 maay, prestar 34 noqanchej, nosotros 6
kuraj, mayor (en edad), por dems, varios llank'ay, labrar, trabajar (trabajo fsico) 6 maqay, pegar, golpear 31 noqayku, nosotros 6
10 llankhay, debastar, tocar apretando, 45 maqanakuy, pelearse nta, a travs de 17
kusikuy, alegrarse, alegra 6 maran, batn 39 ntin, sin excepcin, entero, a la vez, hasta 60
kusiy, alegrar, alegra mashqa (mashkha), cuanto 19
kuti, vez 19 mask'ay, buscar 13
kutichiy, devolver, contestar 31 mast'ay, tender (la mesa, etc.), extender 62
kutiy, volver 18 mawk'a, viejo (objetos) 3
314 315
-- pis, an, incluso, tambin, aunque, -Q- -Q'-
quiera, siquiera, tanto como 6, 24,
a, ya 14; 63 59 qa, precitamente, ciertamente 1; chayqa, q'ala, desnudo, pelado, todo 49
ajch'a, peine 63 pisi, poco 5 si (condic.) 61 q'alitu, todito 49
ajch'ay, peinar 63 pisiyay, disminuir, escasear, faltar qallariy, empezar 11 q'apiy, apretar con la mano, dar la mano 57
an, camino 6 piwan, dentro de (tiempo) qallu, lengua 52 q'aya, maana 11
aa, hermana (de la mujer) 6 poqoy, madurar, producir 46 qan, t, Ud. 2 q'aya mincha, en uno de los prximos das
aq'ay, degollar 26 poqochiy, cultivar 46 qanchis, siete 26 11
aq'ariy, sufrir, padecer 26 pu, lo 43 qanimpa, anteayer, el otro da, la otra vez q'ayantin, al da siguiente
awi, ojo 21 pujyu, fuente, vertiente 19 q'ayma, inspido 58
awpa(j), delante, antes, anterior 19 puka, rojo, colorado 3 qankuna, Uds., vosotros 6 q'aytu, hilo de lana 18
awparikuy, adelantarse 61 puni, "siempre", misma 24; 32 qaray, servir la comida 60 q'ellu, amarillo, plido
uuy, mamar 54 punkiy, hincharse 53 qarpay, regar los campos de cultivo 24 q'enqo q'enqo, serpenteando 59
punku, puerta 1 qasa, helada 15 q'epi, bulto, atado 8
-O- puuy, dormir 13 qasa(mu)y, helar 15 q'epichay, hacer el bulto 8
puuna, cama 13 qaylla, cercana, cercano, cerca 44 q'epiy, llevar el bulto, cargarse el bulto 8
ojot'a, abarca 26 puraj, ambos 50 qayllay, acercarse 45 q'eta, arrope 51;misk'i q'eta, arrope de
onqoy, enfermar, enfermedad 13 puriy, andar, caminar qayna, ayer 4 chicha
opa, mudo, tonto, idiota 38 puriykachay, pasear 4 qelqay, escribir 56 q'ewiy, retorcer 63
oqhariy, levantar, alzar 61 pusaj, ocho 26 qolqe, plata, dinero 16 q'omer, verde 9
orqhoy, sacar 15 pusay, llevar, guiar (personas) 20 qonchu, borra, turbio 58 q'oi, caliente, clido 9
orqo, cerro I; macho pututu, cuerno para llamar a distancia 63 qonchuyay, enturbiarse 58 q'osi, humo 41
qonqapuy, olvidarse 40
-P- -PH- qori, oro 18 -R-
qosa, marido, esposo 2
pacha, tierra, lugar, momento 3 phatay, reventar 56 qowi, conejo 31 ra, des-, accin distributiva 64
pacha, exactamente, al punto, inmediata- phaway, volar 58 qoy, dar 13 raj, todava, an, antes, primero, recin 31
mente 63 phinkiy, saltar, brincar 55 lanty, comprar 10
pachaj, cien 29 phia, bravo enojado 25 -QH- rara, lleno de 32
pachamama, madre tierra 38 phiakuy, enojarse 25 rayku, por motivo de, por causa de, por
paj, para, de (gen) 6 phishqa, cinco 12 qhallallay, progresar, reverdecer 60 culpa de, 16, 26; porque (sentido
pajt! , cuidado! 38 pujllay, jugar 12 qhapaj, rico 21 causal) 58
pakay, ocultar, esconder, 38 phukuy, soplar 45 qhapariy, gritar 22 recoba, mercado 29
pallay, recoger, coger (flores, etc.) 5 phullu, frazada 29 qhari, varn 1 rejsiy v conocer 33
pampa, llano, suelo 23 phushka, huso, rueca 51 qharkatitiy, tiritar, temblar reparay, darse cuenta de
pampachay, perdonar 36 phushkay, hilar 50 qharqoy, expulsar 58 ri, partcula para suavizar, pues, y 2, 29
pantay, equivocar(se) 14 phuti(ku)y, acongojarse, apenarse qhasi, gratis, en vano 47; qhasimanta, en rijchakuy, parecerse a 14
paa, derecha 44 vano 47 rijch'a(ri)y, despertarse 39
paqarin, madrugada, maana 24; esta -P'- qhasimanta, en vano, gratis 47 rikuchiy, mostrar 16
maana qhatay, cubrir, tapar 37 rikuriy, aparecer 19
para, lluvia 15 p'acha, ropa, vestido 8 qhatera, vendedora en el mercado 26 rikuy, ver, conocer (un lugar) 4
patay, llover, lluvia 15 p'akiy, romper, quebrar 48 qhatiy, seguir, perseguir, arrear 20 rimay, reprender, protestar, reir, hablar
parlay, hablar 5 p'ampachaku, entierro 36 qhatu, puesto de venta al aire libre 26 26
pata, altura, arriba, encima 5 p'ampachay, enterrar 36 qhaway, cuidar, mirar 11 ripuy, irse 15
pay, l, ella 1 p'ampay, enterrar, entierro 36 qhechuy, quitar 27 rit'i, nieve 15
paykuna, ellos,llas 6 p'enqakuy, avergonzarse 44 qhella, perezoso, flojo 21 rit'i(mu)y, nevar 15
peqay, mascar coca 41 p'enqay, avergonzar, vergenza qhellakuy, tener pereza 56 riy, ir 4
perqa, pared 16 p'isqo, pjaro 3 qhepakuy, retrasarse, quedarse atrs mana, trabajo 56
p, quin 1; alguien 52 p'ity (t'ipiy), romper estirando 45 qhepa(n), siguiente, detrs, despus 17 ruay, hacer 5
p. en 5 p'ujru, pozo 62 qhespichikuy, salvarse (de alguna falta) 53 rumi, piedra 1
pichay, barrer, limpiar 46 p'unchay, da, de da 4; tula p'unchay, da qhocha, lago, laguna 3 runa, persona, gente 2
pierdechiy, echar a perder 56 y noche qhora, hierba 31 runamasi, compaero 12
pijchay, mascar coca 41 p'utu(mu)y, brotar 15 qhoya, mina 19 runtu, huevo 28
qhoya runa, minero 31 rupha, callente (sol) 13
316 317
ruphay, hacer calor, quemar, abrasar 15; takay, golpear con ruido, llamar a la t'ipana, prendedor 22 wallpa, gallina 7
sol puerta 39 t'pay, (p'itay), hacer punto, tejer con wallunq'ay, columpiarse
ruthuy, legar, esquilar, siega 54; cortar takiy, cantar 10 agujas 50 wan, con (acompaamiento) 5; ms, y 27;
52 tanqay, empujar 30 t'ipiy (p'itiy), romper estirando, coger mantawan, dentro de (temp.) 36,
tanta, junto, concubinado 45 estirando (una fruta del rbol, una piwan, y dentro de 36; tawan, ms
-S- tantay, juntar flor, etc.) 45 32
tapuy, preguntar 13 t'ojsiy, punzar, pinchar 28 wanu, guano, estircol para abono 46
sa, forma progresiva del verbo 7 taripay, encontrar personas 48 t'oqo, hoyo 63 wanuchay, abonar 46
sach'a, rbol 28 tariy, encontrar, hallar 48 t'una, pedacito, migaja, nio wauy, morir 19; wauchiy, matar, apagar
sapa, malo 3 tarpuy, sembrar 24 t'uru, barro 20 32
sajsa(ku)y, hartarse tata, padre, pap, seor, don 1; jatun tata t'uruchay, llenar de barro, embarrar 49 waqachiy, hacer llorar, tocar un instrumen-
sajta, una comida preparada con papalisa abuelo t'uruyay, hacerse barro 43 to musical.
30 tawa, cuatro 9 waqay, llorar, cantar (los pjaros y anima-
samay, descansar, respirar. tawankama, despus de 63 -U- les) 18
sapa, cada, cada vez que 4, 65 tian, hay 12 waqaychay, guardar, proteger 15
sapa(lla), solo, solitario 17 tiakuy, sentarse, residir, visir 14 uj, uno, alguno, otro 1; uj chhika, un waranqa, mil 48
saphana, trenza 52 tiay, haber, tener 12 poco 8 waraq'a, honda 37
saqey, dejar 32 tiakuy, encontrarse (con) 32 ujkuna, los dems 34 warkhuy, colgar 53
saqerpariy, abandonar 34 tipiy, cosechar el maz, cosecha de maz ujtawan, de nuevo 27; uno ms, otro warm, mujer, esposa 1
sara, maz 8 24 ms wasa, espalda, detrs 44
saruy, pisar 43 tolqa, yerno 39 ujyay, beber wasi, casa 1
sayay, pararse, detenerse 39 tonqori, garganta 16 ukhu, dentro, interior, cuerpo, entre 22 wata, ao 17
sayk'uy, cansarse 10 tratay, reir uma, cabeza 16 watay, atar, amarrar 48
senqa, nariz 46 truequeay, cambiar, trocar 31 unay, tiempo largo 19 watej(manta), de nuevo 38
sichus, si 61 tukuy, todo, terminar, acabar, ua, cra 48 watha, papa cocida en el campo 27
simi, boca, palabra 9; runa simi, quechua convertirte en (con man) 6; tukuy ura, bajo, debajo 5 watukuy, visitar, echar de menos 19
sina, probablemente ima, todo, todas las cosas. uraykuy, bajar 36 wawa, nio, nia, hijo, hija, tierno 1
sinchi, duro, denso, fuerte, demasiado 13 tullu, hueso, flaco 25 urmay, caer 14 wawqe, hermano del varn 18
singru, fila 63 tusuy, bailar 22 urpa, palomita 37 wayk'uy, cocinar, guisar 24
sipas, muchacha, joven (fem.) 3 tata, noche 16; tuta p'unchay, noche y da ushpha, ceniza 28 wayllay, techar con paja 30
siray, coser 50 tutamanta, por la maana 4 usqhay, rpido, aprisa 14 waylluy, mimar, acariciar 39
sojta, seis 26 uya, cara 45 wayna, jovn (masc.) 7
sonqo, corazn, 2 -TH- uyariy, or, escuchar 10 wayq'o, quebrada, barranco 51
sorojchay, sufrir de mal de altura 52 uywa, animal domstico 34 wayra, aire, viento, una enfermedad
sua, ladrn 22 thanta, viejo, gastado (cosas) 35 uyway, crar 42 (parlisis facial) 15
suay, robar 27 thai(ku)y, calmarte, amainar 14 wayra(mu)y, hacer viento 15
suchuy, recorrerse thapa, nido 9 -W- weraqocha (wiraqocha), seor, caballero 5
sullk'a, menor (en edad) 21 thaskiy, ponerte a andar, andar rpido wichary, subir 36
sumaj, bueno, muy bien 1 36 waca, buey 54 wjch'uy, echar, botar 49
supay, diablo 2 thoqay, escupir, saliva wachay, parir willay, avisar, decir, indicar 10
suray, chorrear thnkay, derrumbarse 64 waj, otro 11; va! 40 way, crecer, eterno, eternidad 52
suti, nombre, 8 thutuy, protestaren voz baja 58 wajcha, pobre, hurfano 25 wira, grasa, gordo 12
sut'u, claro, ntido 21 wajtay, golpear con algn objeto 45 wrkhi, tinaja de cuello ancho 48
sutichay, denominar, poner nombre 37 -T'- wajyay, llamar (a alguien), invitar 10 wiru, tallo de maz, caa de maz 45
sut'inchay, aclarar 24 wakhiay, expulsar wisa, estmago, vientre 9
sut'iyay, aclararse, amanecer 4 t'ajsay, lavar ropa 18 wakichiy, preparar 24 wishka, ay! 40
suyay, esperar 13 t'akay, derramar, sembrar derramando wakin, algunos, una parte 10 wsq'ay, cerrar 39
20 walej, bien 1 wist'u, torcido 53; wist'u chaki, cojo 53;
-T- t'anta, pan 3 walejlla, bien no ms 1 wist'u awi, bizco 53; wist'u wist'u, en
taj, y, tambin 1 t'ka, flor 3 zigzag, muy retorcido.
takakuy, golpearse t'ka(mu)y, florecer 15
t'ka(n)chay, adornar (con flores, -Y-
mixtura, etc.) 56
t'impuy, hervir 54 yachachej, profesor 7
318
yachachiy, ensear, instruir 16 yarqhay, tener hambre 48 319
yachakaj, alumno 9 yaykuy, entrar 8 VOCABULARIO-NDICE alegrarse, kusikuy 6
yachakay, aprender (de otro) yoj, (expresa propiedad) "el que CASTELLANO-QUECHUA alejar, karunchay 52
16 tiene" 36 alguien, alguno, uj, 1; ujkuna, wakin 10; pi
yachakuy, acostumbrarse 16 yoqalla, nio, chico 34 -A- 52
yachay, saber 6 yupay, contar 28 altura, pata 5
yaku, agua 7 yuraj, blanco 1 a, ta 7; man 4 alumbrar, k'anchay 47
yan (an), cambio 35 yuru, jarra rstica 48 a travs de, nta 17 alumno, yachakaj 9
yana, negro, moreno 12 yuyay, recordar, acordarse de, abajo, ura 5 alzar, oqhariy 61
yanapay, ayudar 7 recuerdo, pensamiento, mente 14 abandonar, saqerpariy 34 all, jaqay 1
yapay, yapar, aumentar, aadir abarca, ojot'a 26; juk'uta 38 amainar, thai(ku)y 14
29 ablandar, llamp'uchay 62 amanecer, sut'iyay 24; paqarin 24
abonar, wanuchay 46 amar, muna(ku)y 7
abono, wanu 46 amarillo, q'ellu 12
abrasar, ruphay 13 amarrar, watay 48
abrasarse, larway, lawray 54; ruphachikuy ambos, puraj 50; iskaynin(tin)
abrir, kichay 10 amonestar, k'amiy 49
abuela, jatun mama 19 amor, muna(ku)y 7
abuelo, jatun tata 19 amorcito, chunk'itu 29
acabar, tukuy 6 anciano, machu 35; machuruna 35
acariciar, waylluy 39 ancho, jatun
acaso, (quizs), icha, ichas, ichus 11 andar, puriy 4
acequia, larq'a 63 andar rpido, thaskiy 36
acercar, (algo a alguien) jayway 35 animal domstico, uywa 34
acercarse, chimpay 32; qayllay 45 animarse, kallpakuy
aclarar, sut'ichay; se, sut'iyay 24 anochecer, ch'isi 4; ch'isiyay
acongojarse, llakikuy 13; phutikuy 60 anteayer, qanimpa 19
acordarse, yuya(riku)y 14 anterior, awpaj 19
acostumbrarse, yachakuy 16; amay 59 antes, awpaj 19; raj 31
adelantarse, awparikuy 61 antes que, manaraj 11, 12
adems, wan 5, pis 6; 24; 59; taj aadir, yapay 29
adentro, ukhu 22 ao, wata 17; hace muchos aos, chhika
adornar, t'ika(n)chay 56 wataa 47
afliccin, llakiy 13 apacentar, michiy 59
afuera, jawa 5 aparecer, rikhuriy 19
agarrar, jap'iy 29 apenarse, llaki(ku)y 13, phuti(ku)y 60
agarrar el alma, jap'eqay 42 apenas, aq'ay 26; atispa mana atispa
agradecer, diuspagaray 13 aprender, (de otros) yachakay 16
agrietar, lajray 30 apretar, (con la mano) q'apiy 57
agua, yaku 7 aprisa, usqhay 14
agujero, t'oqo 63 aquel, jaqay 1
ah, chay 1; ah no ms, chayllapi 23 aqu, kay 1
ahogarse, (por falta de aire) lluphakuy 63 rbol, sacha 28
ahora, kunan 4 arder, larway, lawray 54
ahora mismo, kunitan 4 arreglar, allinchay 37
aire, wayra 15 arriba, pata 5
al..., jinaqa 65; al da siguiente, q'ayantin 62 arrojar(se), choqa(ku)y 45
alborotar, ch'ajway arrope, q'eta 51
alcanzar, (llegar a) taripay 48; (entregando) arrope de chicha, misk'i q'eta 51
jayway 35
alegrar (alegra) kusiy 6
320 321
asi, fina, afina 10 k'acha 2; sumaj 1 colega, masi cultivar, poqochiy 46
asustar, manchachiy 41 buey, waca 54 colgar, warkhuy 53 cumpleaos, da 18; (celebracin)
asustarse, mancharikuy 41, manchachikuy bulto, q'epi 8; hacer el bulto, q'epichay 61; colocar, churay 15 diachaku 22
atar, watay 48 cargar el bulto a la espalda, q'epiy 61 colorado, puka 3 cumplir, junt'ay
atizar, enqhay 56 buscar, mask'ay 13 columpiarse, wallunq'ay curandero, jampiri 42
atrs, qhepa 47; wasa 44 comenzar, qallariy 11 curar, jampiy 23
atrasarse, (quedarse atrs) qhepakuy -C- comer, mikhuy 7 cuya, mayqen
aumentar, yapay 29 comida, mikhuy, mikhuna 7
aun (incluso), pis 6 caballero, weraqocha, wiraqocha 5 como, jina 10; imayna(ta)chus; imayna? 1; -CH-
an (todava), raj 31 cabello, chujcha 21 ima(na)jtin?; tanto como, pis ...pis
aunque, pis 6, 59 cabeza, uma 16 47 chacra, chajra 2; preparar la chacra,
avaro, mich'a 55 cada, sapa 4; cada vez que, sapa 65 compadecer, khuyay 47 chajrachay 50
avergonzarse, p'enqakuy 44 caer, urmay 14 compaero, runa masi 12 chancho, khuchi 29
avisar, willay 10 calido, q'oi 9 comprar, ranti(ku)y 10 charco, qhocha 3
avivar el fuego, enqhay 56 caliente, (sol) rupha 13; q'oi 9 con, (acompaamiento), wan 5; (ms) chica, imilla 36
ay! (dolor), (ataty); (fro), alaly! 29 calor, ruphay 13; hacer calor, ruphay 13 tawan 27; (propiedad, el que tiene), chico, wawa; yoqalla 34
ayer, qayna 4 calmarse, thai(ku)y 14 yoj 36 chicha, aqha 16; arrope de chicha, misk'i
ayudar, yanapay 7 callado (estar callado), ch'in kay concubinado, tanta 45; tantasqa q'eta 50
azotar, jasut'iy 26 callar, ch'inyay 39 cndor, mallku 8; kuntur 58 choclo, ch'ojllu 45
cama, puuna 13 conducir, pusaj 20 chorrear, suruy
-B- cambiar (trocar), truequeay 31 conejo, qowi 31 chupar, ch'onkay 24
caminar, (andar) puriy 4 conocer, rejsiy 33; (un lugar), rikuy 4
bailar, tusuy 22 camino, an 4; yan 35 contagiarse, chimpakuy 49 -D-
bajar, uraykuy 36; juraq'ay 44. campo, (de cultivo) chajra 2 contar, yupay 28; (avisar) willay 10, niy 10
bajo, ura 5 cansarse, sayk'uy 10 contestar, kutichiy 31 dar, qoy 13; dar vueltas, muyuy; dar la
bandido (malcriado), lisu 38 cantar, takiy 10; (pjaros animales) waqay convertirse en, tukuy...(man) 47 mano, q'apiy 5 7; darse cuenta de,
baarse, ch'ultikuy 20 18 caa de maz, wiru 45 corazn, sonqo 2 reparay
barranco, wayq'o 51 cara, uya 43 cortar (con cuchillo), khuchuy 48; (rboles de, (gen.) j(ta), jpa(ta), pa(ta), paj 6;
barrer, pichay 46 carne, aycha 3 etc..) k'utuy 52; ruthuy 52 (procedencia) manta 4; de nuevo,
barriga, wisa 9 carne puesta a secar, ch'arki 29 cosa, ima 2 watejmanta 37; de repente, chayllapi
barro, t'uru 21; hacerse barro, t'uruyay 43; casa, wasi 1 cosechar, (papa, oca) allay 24; (fruta), debajo, ura 5
llenar de barro, embarrar, t'uruchay castigar, jasut'iy 26 pallay 15; (maz), tipiy 24 debastar, llankhay 45
49 causa, (por causa de) rayku 26; manta 58 coser, siray 30 decir, niy 10; willay 10
batan, maran 39 cavar, allay 24 crecer, wiay 52 defender, (de), jarq'ay 32
beber, ujyay 17; tomay ceniza, ushpha 28 cria, ua 48 degollar, aq'ay 26
bello, k'acha 2 centro, chawpi 13 criar, uywa(ku)y 42 dejar, saqey 32; chi 16
besar, much'ay cerca, (cercanas, cercano) qaylla 44 cristalino, ch'ua 45 delante, awpaj 19
bien, allin 11; walej, sumaj 1; kosa 2; ms cerdo, khuchi 29 cul, mayqen 34 delgado, (personas o animales) tullu 25
bien, antis 10; est bien, kosapacha cerrar, wisq'ay 39 cualquiera, mayqenpis; en cualquier caso, dems, (los) wakin, ujkuna 34; por dems
27 cerro, orqo 1 puni 32 kuraj 10
bizco, wist'u awi 53 cielo, janajpacha cuan, may 4 demasiado, ancha 6; sinchi 13
blanco, yuraj 1 cien, pachaj 29 cuando, mayk'aj 4; jayk'aj, (respuesta) demonio, supay 2
blando, llamp'u 62 cierto? (no es cierto? ), ichari?, maypachachus 62 denominar, sutichay 37
boca, simi 9 icharis?, i? 5 cuanto, mashqa 19; mashkha denso, sinchi 13
bolsa (para coca, etc.), ch'uspa 35 cinco, phisqa 12 cuatro, tawa 9 dentro, ukhu 22; dentro de (tiempo) man,
bonito, k'achitu 2 ciudad, llajta 1 cubrir, qhatay 37 tawan 36
borra, qonchu 38 claro, sut'i 21; ch'ua 45 cuclillas, (ponerse en) chukuy 60 derecha, paa 44
botar, (echar), wijch'uy 49 cocer, wayk'uy 24; chayay cuello, kunka 16 derecho (recto), cheqan 59
brasa, nina 16 cocinar, wayk'uy 24 cuerno, (instrumento) pututu 63; (asta) derramar, t'akay 20; (lquidos) jich'ay 45
bravo, phia 25 codo, maki moqo 50 wajra. derrumbarse, thuikuy 64
brazo, maki 2 coger, (agarrar), jap'iy 29; (recogiendo) cuerpo, ukhu 22 des, ra 64
brillar, lliphiy, lliphipiy pallay 15; (estirando: flores, fruta del cuidado, alliy 42; pajta! 38 desaparecer, chinkay 16
brotar, p'utumuy 15 rbol...), t'ipiy 45; p'itiy cuidar, qhaway 11; waqaychay 15 descansar, sama(ri)y 14
brujo, layqa 42 cojo, wist'u chaki 53 culpa, jucha 49; desde, manta 4; desde el momento que,
bueno, (cosas) kosa 2; sumaj 1; (personas) cola, chupa 9 por culpa de, rayku 26 mantapacha 64
322 323
desear, munay 7 enriquecerse, qhapajman tukuy flaco, tullu 25 hablar, parlay 5; (reir) rimay 26
desinflado, chhusu 22 ensear, (instruir) yachachiy 16; (mostrar) flamear, laphay hacer, ruay 5; chi 16; ya, cha;
desinflar, chhusuy 22 qhawachiy 11, rikuchiy 16 flojo, qhella 21; (suelto) llawqhe 22 qu hacer? imanay?
desnudo, q'ala 49 entero, ntin 60 flor, t'ika 3 hallar, tariy 48
despedida, kacharpari 42; kacharpaya 55 enterrar, p'ampachay 36; p'ampay florecer, t'ika(mu)y 15 hambre, yarqhay; tener hambre (pron.)
despedir, kacharpariy 42; kacharpayay 55 entierro, p'ampachaku, p'ampay 36 frazada, phullu 29 yarqhay 48
despenarse, rijch'ariy 37 entonces, chanta 7; chaypacha 24 frecuentemente, paya, ykacha harina, jak'u 29
despus, chanta 7; chaymanta 18; despus entrar, yaykuy 8 frente, chimpa.43 hartarse, sajsakuy
de, mantawan 36: qhepan 17; entre, (lugar) chawpi 13; ukhu 22 fro, chiri 9; hacer fro, chiri(mu)y; tener hasta, kama 17, 28, 64
tawankama, kama 63: entregar, qoy 13; jayway fro, (pron.) chiriy; que fro!, hay, tian, kan 12
inmediatamente despus, mantapacha entristecerse, llakikuy 13; phutikuy 60 alaly! 39 he aqu, kay(qa); (ah) chay(qa); (all) jaqay
63 enturbiarse, qonchuyay 58 fuego, nina 16 heder, ashnay
detenerse, sayay 39 enviar, (personas) kachay; (cosas) fuente, pujyu helada, qasa 15, (qhasa)
detrs, qhepan 17; wasa 44 apachi(mu)y 33 fuera, jawa 5 helar, qasa(mu)y 15
devolver, kutichiy 31 envolver, mayt'uy 18; (nios) k'iruy 23 fuerte, kallpasapa 22; kallpayoj 24, sinchi hembra, china
da, p'unchay 4; da y noche, tuta equivocarse, pantay 14 13 hermana, (de ella) aa 6
p'unchay: un da prximo, q'aya escaparse, ayqe(rikapu)y 16 fuerza, kallpa 24 hermano, (de l) wawqe 10
mincha; el otro da, qanimpa 19 escatimar, mich'akuy 48 hermoso, kacha 2
diablo, supay 2 escoger, ajlla(ku)y 31; chijlla 63 -G- hervir, (agua) t'impuy 54
diente, kiru 24 esconder, pakay 38 hielo, chullunka 59
diez, chunka 10 escondidas, (a) pakaymanta gallina, wallpa 7 hierba, ahora 31
dinero, qolqe 16 escribir, qelqay 56 gallo, k'anka 60 hija, (warmi) wawa 1
disminuir, pisiyay escupir, thoqay ganar, (vencer) atipay 32 hijo, churi 38; (qhari) wawa 1
doler, nanay 23 ese, chay 1 garganta, tonqori 16; garganta exterior, hilar, phuskay 50
don, tata 1 espalda, wasa 44 kunka 16 hilo de lana, q'aytu 18
donde, may 4 esperar, suyay 13 gastado, (con el uso) mawk'a 3; thanta 35 hincharse, punkiy 53
doa, mama 8 espino, khishka; (grande) qhepu gato, misi 31 hipo, (tener) jik'uy 61
dos, iskay 12 esposa, warmi 1 gente, runa 2; gente del pueblo, llajta ru- hoja, laqhe 54; iaphi 54
dulce, misk'i 8 esposo, qosa 2 na 54 hombre, (persona) runa 2; (varn) qhari 1
duro, sinchi 13: chojru 29; (carne) thalu. esquilar, ruthuy 57 girar, muyuy honda, waraq'a 37
estar, kay 1; kasay 7; (en saludos) kapuy golpear, (con algn objeto) wajtay, bajtay hondo, ukhu
-E- 65; estar bien, kosapacha 30 45; (con ruido) takay 39 hoy, kunan 4
estarse, kakuy 14 gordo, wira 12 hoyo, t'oqo 63
echar, (botar), wijch'uy 49; (lanzar, arrojar) este, kay 1 gorro, chuta 12 hurfano, wajcha 25
choqay; (piedras etc.) ch'anqay; (lqui- estircol, aka; (abono) wanu 46 grande, jatun 1 hueso, tullu 25
dos) jich'ay; (a perder) pierdechiy 56; estirar, aysay 50 granizar, ch'ijchiy 52 huevo, runtu 28
(de menos) watukuy 19; (expulsar) estomago, wisa 9 grasa, wira 12 huida, ayqey 16; ayqesqa
wakhiay (bakhiay), qharqoy 58; eternidad, wiay 52 gratis, qhasi 47 huir, ayqey 16
(echarse) winkuy. eterno, wiay 52 gringo, k'anka 60 humear, q'osi(mu)y, (q'osnimuy)
el, ella, pay 1 exactamente, pacha 63 gritar, qhapariy 22; ch'ajway 52 hmedo, foq'o
ellas, ellos, paykuna 6 expulsar, wakhiay (bakhiay); qharqoy 58 guardar, jallch'ay 43; waqaychay 15 humo, q'osi, q'osni 41
embarrar, t'uruchay 49 extender, mast'ay 62 guiar, pusay 20 huso, phushka 51
emborracharse, machay 42 guisar, wayk'uy 24
empezar, qallariy 11 -F- gusano, khuru 33 -I-
empujar, tanqay 30
en, pi 5 faja de indio, chumpi 26 -H- ida, riy 4; risqa
encima, pata- 5 falta, pisi; sin falta, puni 32 idiota, opa 38
encontrar, tariy 48: encontrarse con, tinkuy faltar (no llegar a) mana chayay; manaa haber, kay 1: tiay 12 impedir, jarq'ay 32
32; encontrar personas, taripay 48 kay; (escasear) pisiyay habitar, tiakuy 14 importarle a uno, dakuy 49
enfermar, onqo(yku)y 13 fallecer, wau(pu)y 19 inmediatamente, pacha 63
enfermarse, (dar a luz) onqokuy favor, (por) ri 3 inspido, q'ayma 58 i
enfermedad, onqoy 13 fermentar, poqoy 46; p'oshqoy insistencia (fuerte), ma 48
enfermo, onqosqa 23 fila, singru 63
enojado, phia 25 fin, tukuy 6
enojarse, phiakuy 15 fino, llamp'u 62
324 mazamorra de maz, api 58 325
instruir, yachachiy 16 llamar, wajyay 10; (a la puerta) takay 39; me, wa; ku; pu; kapu -N-
interior, ukhu 22 (poner nombre) sutichay; llamar la medicina, jampi 23
ir, riy 4; irse, ripuy 15; ir a, mu 17 atencin, k'amiy 49 medio, (mitad) khuskan; (lugar) chawpi nada, mana ima, ni ima, mana ni ima,
invitar, wajyay 10 llamado, nisqa, sutiyoj 56 13; ukhu mana imapis 58; ni imapis 47
izquierdo, lloq'e 44 llano, pampa 23 mejor, aswan kosa; aswan sumaj; aswan nadar, wayt'ay
llanto, waqay 18; waqasqa k'acha. nadie, mana pi, ni pi, mana ni pi, mana pi-
-J- llegar, (de all a aqu) chayamuy, (al mejorar, allinyay 23 pis, ni pipis, mana ni pipis 32
punto de madurez o coccin) mendigo, wajcha nariz, senqa 46
jalar, aysay chayay 4 menor (edad), sullk'a 21 negro, yana 12
jarra, yuru 48 llenar, junt'ay menos, pisi 5; por lo menos, pis 24, 30 nevar, rit'i(mu)y 15
joven, sipas (fem.) 3; wayna (masc.) 7 lleno, junt'a; lleno de, rara 32 mente, yuyay 14 ni, mana 3; ni siquiera, mana ...pis 24, 59
jugar, phujllay 12 llevar, apay 7; (personas) pusay 20 mentir, llullakuy 31 nido, thapa 9
juntar, tantay llorar, waqay 18 mentira, mentiroso, llulla 21 nieto, alchhi 17
junto, tanta 45; khuska 17 llover, para(mu)y 15 mercado, recoba 29; qhatu nieve, rit'i 15
lluvia, para 15 mes, killa 12 ninguno, id que nada, nadie
-L- meter, apaykuy 7 nia, imilla 26
-M- mezclar, chajruy nio, wawa 1; yokalla 34; t'una
ladrn, sua 22 mezquinarse, mich'akuy 48 ntido, ch'ua, sut'i 21
lagarto, katari 32 macho, orqo 1 mi, y no, mana 3; ni; (prohibitivo) ama 18; no?
lago, qhocha 3 machucar, ch'anqay miedo, (tener) manchari(ku)y 41 no es cierto? i?, ichari?; no ms,
lgrima, waqay madre, mama 2 mientras, kama 17; mientras tanto, lla 30, 31; no s ...ch
laguna, qhocha 3 madre tierra, pachamama 38 chaykama. noche, ch'isi 4; tuta 16
lana, millma 16; hilo de lana, q'aytu madrugada, tutamanta 4; sut'iyay, paqarin migaja, t'una nombre, suri 8; poner nombre, sutichay 37
largo, jatun 4 24 mil, waranqa 48 nos, wayku; wanchej; wasun; ku 14;
lavar, (manos, utensilios...) mayllay 18; madurar, poqoy 46 mimar, waylluy 39 kapu
(ropa) t'ajsay 18 maduro, poqosqa mina, qhoya 19 nosotros, noqanchej, noqayku 5;
lejano, karu 4 magnifico, kosapacha 27 minero, qhoya runa 31 (oqanchej, oqanchij, chis, oqayku)
leja para coca, llijt'a maz, sara 8 mo, noqajpata, (noqaypata) nube, phuyu
lejos, karu 4 mal, sajra 3, mana allin mira!, kayqa!, chayqa!, jaqayqa! nublarse, phuyu(mu)y
lengua, qallu 52 malcriado, lisu 38 mirar, qhaway 11, rikuy 11 nuestro, (incl.) nchej (nchis); (excl.) yku
lea, llant'a 17 malvado, malo, safra 3, lisu 38 mismo, kikin 22; puni 24; pis nueve, jisq'on, (isq'on) 33
les, paykuna(ta), paykuna(man) mamar, uuy 54 mitad, khuskan nuevo, mosoj 2; (de nuevo) watejmanta 36,
levantar, oqhariy 61; levantarse, manchar, ch'ichichay mojado, joq'o 16 ujtawan 27
jatari(ku)y 24 mandar, (ordenar) kamachiy 40 mojar(se), joq'o(chiku)y 16 nunca, mana jayk'aj 15; ni jayk'aj 15; ma-
ligero, usqhay 14 mano, maki 2; dar la mano, q'apiy 57 moler, kutay na ni jayk'ajpis, mana mayk'aj
limpiar, llimphuchay 46; (barriendo, manta (frazada), phullu 29; (de awayo, para momento, en el mismo momento, pacha
recogiendo) pichay 46 bultos, etc.) llijlla 60 63 -O-
limpio, llimphu 25 maana, q'aya 11; (pasado) minchha 11; montar (al caballo, etc.) wichariy, lloq'ay
lindo, k'achitu 2 (por la maana) tutamanta 4; paqarin morder, khaniy 52 o, chu 3; chus ... chus 56; chayri
lo, la, etc. pu 43 24; esta maana, kunan tutamanta, moreno, yana 12 obedecer, casuy 32
loco, opa kunan paqarin morir, wau(pu)y 19 obra, ruay 5; ruasqa, ruana 56
lograr, chi 16 marcharse, ripuy 15 mosca, ch'uspi ocultar, pakay 38
loma, moqo 50 marearse, machay 42 mostrar, rikuchiy 16; qhawachiy ocho, pusaj 28
luego, chanta 7; (por tanto) chayrayku, marido, qosa, 2 moverse, kuyuy ofrecer, jayway 35
chaymanta ms, as(ta)wan 11; wan 5, 27; manta muchacha, sipas 3 oir, uyariy 10
luna, killa 12 wan 36; ms bien, antis 60. mucho, (cantidad) ashqa 6; ancha 6; ojo, awi 21
luz, k'anchay 47 mascar coca, akulliy 34; pijchay 41; peqay manchay, may olvidar, qonqa(pu)y 40
41 mudo, opa 38 olla, manka 12
-LL- matar, wauchiy 32 muela, kiru 24 ordenar, (mandar) kamachiy 40
matrimonio, (pareja) qhari warmi; muerte, wauy 19 oreja, ningri 16
llama (animal), llama; (de fuego) nina matrinomio de prueba, sirvinakuy muerto, wausqa oro, qori 18
16; k'anchay, larway, lawray 54 mayor, kuraj 10 mujer, warmi 1 oscurecer, laqhayay 59
murmurar, thutuy, 58 oscuridad, oscuro, laqha 25
muro, perqa 16
muy, ancha 6; sinchi 13; puni 24; may
4; manchay 41
326 327
otro, uj 1; waj 1; wakin 10; el otro da, la perder, chinkay 16, echar a perder, profesor, yachachej 7 resbalar, llusk'ay 38; llusp'iy 59; (en barro)
otra vez, qanimpa 19 oye!, chuy! pierdechiy 56 profundo, ukhu 22 llust'ay 59
perderse, chinkapuy progresar, qhallallay 60 residir, tiakuy 14
-P- perdonar, pampa(cha)y 36 promontorio, moqo 50 respecto a, jawa 54
pereza, (tener) qhellakuy 56 prontamente, usqhay 14 respirar, samay 14
padecer, aq'ariy 26 perezoso, qhella 21 protestar, rimay 26; (en voz baja) thutuy resucitar, kawsariy
padre, tata 1 permitir, chi 16 58 retirarse, jatariy 24
paisano, llajtamasi 13 pero, ri, chaywanpis 16 prximo, qaylla 44; (ao, etc.) qhepan retorcer, q'ewiy 63
paja brava, ichhu 54, waylla perro, alqo 3 17 retrasarse, qhepakuy
pjaro, p'isqo 5 perseguir, qhatiy 20 pueblo, llajta 1 reunir, tantay; pallay 5
pala, lampa 17 persona, runa 2 puente, puente, chaka 18 reventar, phatay 56
palabra, simi 9 pesado, llosa 8 puerta, punku 1 reverdecer, qhallallay 60
palidecer, q'elluyay pesar (a pesar de) pis, a pesar de todo, pues, ari, 3; ri 2, 29 revs (poner al), tijray, tiwjray
plido, q'ellu puni, 32;atispa mana atispa 50 puesto de venta, (al aire libre) qhatu 26 revocar, llut'ay 57
palo, k'aspi 28 pese a eso, chaywanpis 16 puro, llimphu 46, ch'ua 45 rico, qhapaj 21; kapuyniyoj 65; (comida)
paloma, urpa 37 picante, jaya 35 misk'i 8; kosa 2
pan, t'anta 3 picar, khaniy 52 -Q- rincn, k'uchu
papa, papa; papa helada y deshidratada, pie, chaki 5 ro, mayu 1
ch'uu 26 piedra, rumi 1; piedra de moler, que, ima 7 robar, suay 27
pap, tata, papasu moroqo 33 quebrada, wayq'o 51 rodear, muyuy
para, paj 6; para s, ku 14 pierna, chaki 5 quebrar, p'akiy 48 rodilla, chaki moqo 50
parlisis facial, wayra 15 pinchar, t'ojsiy (t'ujsiy) 28 quechua, qhechua, runa simi roer, llankhay 45
pararse, (detenerse) sayay 38 pisar, saruy 43 quedarse, quedakuy, kakuy 14; qhepakuy rojo, puka 3
parece, sina 20 pisotear (en el agua) chulluy 59 quemar, larway, lawray 54; ruphachiy romper, (quebrando) p'akiy 48; (rasgando)
parecerse a, rijch'akuy man 14 plata, qolqe 16 querer, munay llik'iy 48; (estirando) t'ipiy 45
pared, perqa 16 plato, (rstico) chua 26 queridita, chunkitu 29 ropa, p'acha 3
parte, (algunos) wakin 10 plegar, mayt'uy 18 quien, pi 1 rueca, phushka 51
partir (rajar) lajray 30; (quebrar), p'akiy pobre, wajcha 25 quitar, qhechuy 27; oqhariy
48; irse, ripuy 15 poco, (cantidad) pisi 5; (intensidad) tumpa; quitarse de delante, jatari(ku)y -S-
pasado, awpa, awpaj 19; pasado un poco (cantidad), uj chhika 8 quizs, ich, ichs 11; ch 20
maana, minchha 11; el ao pasado, poder, atiy 14 saber, yachay 6
qayna wata polvo, jallp'a 43 -R- sabroso, kosa 2; misk'i 8
pasar, pasay; (suceder) imanay?; (al otro pollito, chilwi 26 sacar, orqhoy 15; (expulsando) qharqoy,
lado de) wasa(yku)y poner, churay 15; ponerse blando, etc., ya rajar, lajray 30 wakhiay
pasear, puriykachay 4 ; (ropa) lli; (a caminar) thaskiy 36; rpido, ligero, usqhay 14 sal, kachi 17
pastorear, michiy 55 ponerse en cuclillas, chukuy 60; rasgar, llik'iy 48 salir, llojsiy 6; (brotar) p'utu(mu)y 15; (la
pata, chaki 5 (nombre) sutichay 37 realmente, min 62 flor) t'ika(mu)y; (el sol) inti p'utumuy
patear, jayt'ay 37 por, (causal) rayku 16; manta 26; (lugar) recibir, jap'i(ku)y 24 15
pecado, jucha 49 nta 17; (aprox.) nej; (motivo de) recin, (lla)raj salsa picante, llajwa 35
pecar, juchallikuy 49 manta 58; por eso, chayrayku 16 recoger, recolectar, pallay 15 saltar, phinkiy 55
pedacito, t'una porque, imarayku 58 reconocer, rejsiy 33 salvarse, (de alguna falta) qhespichikuy 53
pedir, maay 34; (prestado dinero) manuy porque, rayku, manta 58; imarayku recordar, yuya(riku)y 14 sanar, walejyay, thaiy
34 chus 58 recorrerse, suchuy sangre, yawar
pegajoso, mach'a poseedor de, yoj 36 recto, cheqan 59 sapo, jamp'atu 41
pegar, mach'ay 31; k'askay posiblemente, ch 20, 52 recuerdo, yuyay 14 se, ku 14; pu 43; kapu
peinar, ajch'a 63 pozo, p'ujru 62 rededor, muyu secarse, ch'akiy 16
peine, ajch'a 63 preguntar, tapuy 13 redondo, moroq'o 34 seco, ch'aki 16
pelado, q'ala 49; q'ara prendedor, t'ipana 22 regar, (un campo) qarpay 24 sed, ch'akiy 16; (tener sed) (pron.) ch'akiy
pelar, lluch'u(ku)y prender, jap'iy; (con aguja) tipay; (fuego) regresar, kuti(mu)y 18 16
pelea, maqanaku jap'ichiy rer, asiy 14; rerse de, asipayay segar, ruthuy 57
pelearse, maqanakuy preparar, wakichiy 27 remedio, jampi 23 seguir, qhatiy 20; lla...raj
pelo (cabello) chujcha 21 prestar, maay 34; (dinero) manuy 34 reir, k'amiy 49; rimay 26 segn, jina 10, manjina
pena, llakiy 13 primero, primero, raj 31 repente, (de) asllamanta 23, chayllapi seis, sojta 26
pensar, yuyay, piensay 14 probablemente, sina 20 reprender, rimay 26, k'amiy 49 sembrar, tarpuy 24; (derramando) t'akay
pequeo, juch'uy 8, t'una probar, (comida o bebida), llamiy 30 20
producir, poqoy 46
328 329
semilla, muju 12 tal vez, icha, ichas 11 trocar, truequeay 31 vestirse, p'achallikuy
sentarse, tiakuy 14, (ponerse en cuclillas) tallo de maz, wiru 45 tronco, k'ullu vez, kuti 19; otra vez, ujtawan;
chukuy 60 tambin, pis 6, 24 taj 1; lla ...taj 30 tu, qan 2; qhan watejmanta; de una vez, ujllapi; la
sealar, rikuchiy 16; qhawachiy tampoco, mana, pis, taj, nitaj 20 turbio, qonchu 58 otra vez, qanimpa 19; de vez en
seor, tata 1; weraqocha, wiraqocha 5 tan, (comparativo) jina, chhika 8 tuyo, qanpa(ta) cuando, mayninpijina 24; cada vez
seora, mama 2 tanto, chhika 8; un tanto, uj chhika(n); tanto -U- que, sapa 65
separar, t'aqay ser, kay 1 como, pis ...pis 6, 24, 59 un, uj; el uno, ujnin 1 vida, kawsay 13
serpenteando, link'u link'u 59; q'enqo q'enqo tarde, tarde, ch'isi nico, k'ata 62 viejo, (cosas) mawk'a 3, thanta 35;
59. te, su, yki unir, tantay (hombre) machu 35, machuruna 35:
serpiente, katari 32 techar con paja, wayllay 30 usted, t 2 (mujer) paya.
servir la comida, qaray 60 tejer, (en telar) away 50; (con agujas), ustedes, qankuna, ykichej 6 viento, wayra 15; hacer viento,
si (condicional), qa 61; sichus 61; chayqa t'ipay, p'itay 50 wayra(mu)y 15
61 temblar, qharkatitiy -V- vientre, wisa 9
si, ar 3; m temer, mancha(ri)kuy vigilar, qhaway 11
siega, ruthuy 57 temprano, sutiyay 24 va!, waj 40 visitar, watukuy 19
siembra, tarpuy tender, (cama) mast'ay 62 vaco, ch'usaj 44; (sin gente) ch'in 22 vivir, kawsay 13; (residir) tiakuy 14
siempre, puni 24, 32; (para siempre) wiay tener, yoj kay 36; kapuy 65; tener que, vamos! jaku! 6; jaku ri(pu)na!, volar, phaway 58
wiaypaj na tian jakuchej! 6 volcar, tijray
siete, qanchis 26 terminar, tukuy 6 vano (en), qhasi(manta) 47 voluntad, munay
significar, niyta munay tierno, wawa 1 varios, kuraj 10 volver, kuti(pu)y 18; volverse ronco,
siguiente, qhepan 17; (al da siguiente) tierra, jallp'a 43, pachamama vencer, atipay 32 ch'ajayay 51
q'ayantin. tinaja, (de cuello ancho) wirkhi 48; (de cue- vendedora en el mercado, qhatera 26 vuelta, muyu; dar una vuelta, muyuy
silencio, (silencioso) ch'in 22 llo estrecho) p'uu; (mediana) wich'i vender, vendey
sin, mana, wan, mana ...yoj; (con verbos) tinieblas, laqha 25 venir, jamuy 4 -Y-
mana tocar, (apretando) llankhay 45; (rozando) venirse, jampuy
spa; (sin falta) puni llujchiy; (un instrumento musical) ver, rikuy 4 y (copulativa) taj 1; wan 27; pis; ri 2,
siquiera, lla ...pis 24; pis 32 waqachiy. verdad?, i?, ichar(s) ? 5 29
sobre (lugar), pata 5; (acerca de) manta, todava, raj 31; manaraj 11; lla ...raj 30 verde, q'omer 9 ya, a 14
jawa 54 todo, tukuy 6; q'ala 49; todito, q'alitu 49; vergenza, p'enqay 44; tener vergenza, yerno, tolqa 39
socorrer, yanapay 7 tukuy ima; ntin; puni p'enqakuy 44 yo, noqa, oqa 4
sol, (astro) inti 15; ruphay 13 toma!, ka! vertiente, pujyu
solamente, lla 30, 31 tomar, (beber) tomay, ujyay 17; (coger) vestir, p'achallichiy -Z-
sombra, llanthu 15 jap'i(ku)y
sonar, (instrumento musical) waqachiy 18 torcer, q'ewiy 63 zanja, larq'a 63
sonrer, asirikuy, 54 torcido, q'ewisqa; wist'u 53, muy retorcido, zigzag, (en) wist'u wist'u 53; q'enqo q'enqo
soar, mosqo(ku)y (wan) 54 wist'u wist'u 53 link'u link'u 59
soplar, phukuy 45 tos, ch'ojo (ch'uju) 34 zorro, atoj 2
sordo, joq'ara 55 toser, ch'ojoy, (ch'ujuy)
sollozar, jik'uy 61 tostado, jank'a 18
suave, llamp'u 62 tostar, jank'ay 18
suavizar, llamp'uchay 62 totalmente, q'ala 49
subida, wicharina totalidad, (en su) ntin 60, kama(lla)
subir, wichariy 36; (trepar) lloq'ay; subir al trabajar, trabajay, (corporalmente) llank'ay
otro lado de, wasa(yku)y 6
suceder, imanay? 28 trabajo, trabajo, llank'ay 6; ruana 56
sucio, ch'ichi 20; khuchi 29 trabajo comunitario, ayni 43
sudar, jump'iy 16 traer, apamuy 7; apaykamuy 18; (personas)
suelo, pampa 23 pusamuy
sufrir, (fsicamente) aq'ariy 26; sufrir de tragar, oqo(yku)y
mal de altura, sorojchay 52, sufrir transformarse en, tukuy ...man 6
moralmente, llakikuy tremendamente, may, manchay 41
suplicar, maay trenza, saphana (sapana) 52
trepar, wichariy 36
-T- tres, kinsa 11
triste, llakisqa, phutisqa
tacao, mich'a 55 tristeza, llakiy, phutiy
NDICE 29. "WA" (a m) Imperativo; "WA" (a m) 125
Infinitivo; Sufijo: "RI"
30. Partcula: "LLA" 130
Pg. 31. "WA" (a nosotros) Presente; Sufijo: "RAJ" 135
Reconocimiento 5 32. "WA" (a nosotros) Futuro; Sufijo: "Puni" 139
Introduccin 7 33. "WA" (a nosotros) Pretrito 143
Lecciones: 34. "WA" (a m) Pluscuamperfecto; "WA" (a 147
1. Verbo "KAY"; Artculos; Sufijos: "QA" "TAJ" 9 nosotros) Pluscuamperfecto
2. Plural; Sufijo: "RI"; "Castellanismos" 13 35. "a t" Presente 151
3. Interrogacin; Negacin; Conjuncin copulativa: 17 36. "a t" Futuro; Sufijo: "YOJ" 155
"o" 37. "a t" Pretrito 159
4. Presente del verbo: Singular; Sufijos: "MAN" 21 38. "a t" Pluscuamperfecto; "a t" Imperfecto 163
"MANTA": Orden de las palabras 39. "a t" Imperativo; "a t" Infinitivo 167
5. Sufijos: "PI" "WAN"; Adverbios 26 40. "a ustedes" Presente; "a ustedes" Futuro 171
6. Presente del verbo: Plural; Sufijo: "PAJ" 30 41. "a ustedes" Pretrito; "a ustedes" 175
7. Forma progresiva: "SA"; Acusativo "TA"; 34 Pluscuamperfecto
Infinitivo complemento directo 42. "a ustedes" Imperativo; "a ustedes" Imperfecto; 179
8. Sustantivos singulares con adjetivo posesivo, 38 "a ustedes" Infinitivo
Sufijo: "NI" Eufnico 43. Infijo: "PU" 183
9. Genitivo (o posesin); Ubicacin del adjetivo 42 Revisin: Lo esencial 187
10. Declinacin del sustantivo con posesivo 46 44. Potencial simple: "MAN"; Potencial simple: 190
11. Futuro 50 Forma pronominal
12. Sustantivos plurales con sufijo posesivo (al 54 45. Subjuntivo: "NA" 194
nominativo); "HAY" 46. Subjuntivo + "WA" (a m); Subjuntivo "WA" (a 198
13. Declinacin de sustantivos plurales con sufijo 58 nosotros)
posesivo; Infinitivo 47. Subjuntivo + "SU" (a ti); Subjuntivo + "SU" (a 202
14. "KU" Indicativo 62 ustedes)
15. Infijo: "MU" 66 48. Participio pasivo "SQA" (Primera Parte); Adjetivo 207
16. Infijo: "CHI" 70 calificativo, Adjetivo verbal
17. Futuro + "SA"; Sufijo: "NTA" 74 49. Participio pasivo "SQA" + Auxiliar "KAY" 211
18. Imperativo; Frases nominales 78 (segunda parte); Infinitivo pasivo "SQA"
19. Pretrito: "RQA" 83 50. Participio presente "SPA"; Participio presente 216
20. Pretrito con forma progresiva; Adverbios y 87 "SPA" + "SA"
sufijos adverbiales 51. Participio presente + "WA" (a m, a nosotros); 221
Revisin: Lo esencial 91 participio presente + "SU" (a t, a ustedes)
21. Comparativos 93 52. Participio presente personal "JTI"; Participio 225
22. Pluscuamperfecto: "SQA" 97 presente personal "JTI" + "SA"
23. Pluscuamperfecto Progresivo SA" 101 53. Participio presente personal "JTI" + "WA" (a m, a 229
24. Imperfecto: "J"; Sufijo: "Pis" 105 nosotros); Participio presente personal "JTI" +
25. Superlativo 109 "SU" (a t, a ustedes)
26. "WA" (a m) Presente; Sufijo: "RAYKU" 113 54. Accin verbal con "J"; Accin verbal con "J" + 234
27. "WA" (a m) Futuro; Sufijo: "WAN" (ms, con) 117 "WA" (a m, a nosotros); Accin verbal con "J" +
28. "WA" (a m) Pretrito; Sufijo: "KAMA" 121 "Su" (a t, a ustedes)
55. Participio activo con "J"; Participio activo con "J" 238
+ "SA"
Revisin: Lo esencial 242
56. Consecucin de tiempos; Subordinadas directas; 245
Interrogativas indirectas: "CHUS"
57. Relativas 250
58. Finales "PAJ"; Causales: "RAYKU" "MANTA" 254
"IMARAYKUCHUS"
59. Concesivas "PIS" (Aunque...) 259
60. Comparativas; Modales 264
61. Condicionales 268
62. Temporales: cuando, antes que 273
63. Temporales: despus que, despus de 278
64. Temporales: desde que, hasta que, mientras 283
65. Temporales (Continuacin): cada vez que, al 287
Cuadros Finales 292
Vocabulario ndice Quechua-Castellano por lecciones 301
Vocabulario ndice Quechua-Castellano 310
Vocabulario ndice Castellano-Quechua 319