Está en la página 1de 29

ÍNDICE GENERAL

Teoría del derecho


Autor: Máximo Pacheco
Ediciones Jurídicas de Santiago /2021
www.librotecnia.cl

Prefacio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Prólogo a la sexta edición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Prólogo a la quinta edición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Prólogo a la segunda edición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Capítulo Primero
PERSONA HUMANA, SOCIEDAD Y DERECHO

I. PERSONA HUMANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1. El hombre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2. La individualidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
3. La personalidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4. El entendimiento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
5. La voluntad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
6. La libertad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
7. La trascendencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
8. Individualidad y personalidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

II. SOCIEDAD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1. La sociedad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2. El hombre y la sociedad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
3. El bien común . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

III. DERECHO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
1. La sociedad y el Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2. Fundamento del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3. El Derecho Natural . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
www.librotecnia.cl
833
Teoría del Derecho

4. Los derechos y deberes de la persona humana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31


5. El Derecho Positivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
6. El amor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Capítulo Segundo
LA CONDUCTA HUMANA Y SU REGULACIÓN
NORMATIVA

I. LAS LEYES NATURALES . . . . . . . . . . . . . . . . . 35


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2. Características . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

II. EL ACTO HUMANO . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2. Actos humanos internos y externos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3. Elementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
A) Elemento cognoscitivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
B) Elemento volitivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
C) Elemento ejecutivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
4. Imputabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
5. Responsabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

III. LA LIBERTAD HUMANA . . . . . . . . . . . . . . . . 38


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2. El hombre libre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3. Libertad, voluntad y motivación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
4. Grados de libertad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
5. Educación de la libertad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
6. Factores que influyen en la libertad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

IV. LAS NORMAS DE CONDUCTA HUMANA . . . . . . . . . . 43


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2. Características . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

V. LAS NORMAS DEL TRATO SOCIAL, USOS,


CONVENCIONALISMOS O COSTUMBRES SOCIALES . . . . . . . 45
1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2. Características . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
www.librotecnia.cl
834
Índice General

VI. LAS NORMAS MORALES . . . . . . . . . . . . . . . . 46


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2. Características . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Capítulo Tercero
LAS NORMAS JURÍDICAS

TEORÍA DE LAS NORMAS . . . . . . . . . . . . . . . . 51


I. LAS NORMAS JURÍDICAS . . . . . . . . . . . . . . . . 59
1. Norma y ley . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3. Características . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
A) Exterioridad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
B) Bilateralidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
C) Determinación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
D) Imperatividad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
E) Coactividad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
F) Finalidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

II. RELACIONES ENTRE LAS NORMAS JURÍDICAS


Y LAS NORMAS DEL TRATO SOCIAL . . . . . . . . . . . . . 66
1. Semejanzas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
2. Diferencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

III. RELACIONES ENTRE DERECHO Y MORAL . . . . . . . . . 69


1. Sócrates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2. Platón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
3. Aristóteles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
4. Los juristas romanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
5. San Agustín . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
6. Santo Tomás de Aquino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
7. Cristián Tomasio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
8. Manuel Kant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
9. Juan Amadeo Fichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
10. Enrique Ahrens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
11. Jorge Jellinek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
12. Julius Moor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
13. Giorgio del Vecchio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
14. H. L. A. Hart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
www.librotecnia.cl
835
Teoría del Derecho

15. Lon L. Fuller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79


16. Alf Ross . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
17. Giuseppe Graneris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
18. Giuseppe Capograssi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
19. Ronald Dworkin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
20. John Rawls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
21. Nuestra opinión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Capítulo Cuarto
LA ESTRUCTURA LÓGICA DE LA NORMA
JURÍDICA

I. LOS JUICIOS Y SUS DIVERSAS CLASIFICACIONES . . . . . . . 89


II. LA NORMA JURÍDICA COMO JUICIO CATEGÓRICO . . . . . 90
III. LA NORMA JURÍDICA COMO JUICIO HIPOTÉTICO . . . . . . 90
IV. LA NORMA JURÍDICA COMO JUICIO DISYUNTIVO . . . . . . 92
V. LA NORMA JURÍDICA COMO COMPLEJO PROPOSICIONAL
CONJUNTIVO DE DOS JUICIOS HIPOTÉTICOS . . . . . . . . . 92
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Capítulo Quinto
LOS SUJETOS DEL DERECHO

I. CONCEPTO DE PERSONA . . . . . . . . . . . . . . . . 95
II. EVOLUCIÓN DEL CONCEPTO JURÍDICO DE PERSONA . . . . 95
III. DIFERENTES TEORÍAS SOBRE LA NATURALEZA
JURÍDICA DE LAS PERSONAS . . . . . . . . . . . . . . . . 97
A) Teorías realistas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
B) Teorías formalistas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
C) Teorías eclécticas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

IV. LAS PERSONAS JURÍDICAS INDIVIDUALES . . . . . . . . . 98


1. Principio de existencia de las personas jurídicas individuales . . . . . . . . . 98
2. El principio de existencia de las personas jurídicas individuales en el
ordenamiento jurídico chileno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
3. Fin de la existencia de las personas jurídicas individuales . . . . . . . . . . . 100
www.librotecnia.cl
836
Índice General

V. LAS PERSONAS JURÍDICAS COLECTIVAS . . . . . . . . . . 101


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
2. Historia de las personas jurídicas colectivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
3. Teorías sobre la naturaleza de las personas jurídicas colectivas . . . . . . . 102
A) Teoría organicista biológica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
B) Teoría voluntarista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
C) Teoría del organismo social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
D) Teoría de la institución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
E) Teoría del patrimonio adscrito a un fin o del patrimonio de afec-
tación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
F) Teoría del patrimonio colectivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
G) Teoría de la ficción legal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
H) Teoría de la persona jurídica colectiva como unidad de un conjunto
de normas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
4. Elementos constitutivos de las personas jurídicas colectivas . . . . . . . . . . 108
A) Pluralidad de sujetos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
B) Fin por el cual trabajan los asociados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
C) Patrimonio actual o potencial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
D) Intención o ánimo de los miembros de la agrupación de constituir
una sola persona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
5. Capacidad de las personas jurídicas colectivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
6. Responsabilidad penal de las personas jurídicas colectivas . . . . . . . . . . . 109
A) Teoría de la no responsabilidad penal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
B) Teoría de la responsabilidad penal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
7. El delito corporativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
8. Clasificación de las personas jurídicas colectivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
A) Las personas jurídicas colectivas de Derecho Público . . . . . . . . . . . 113
B) Las personas jurídicas colectivas de Derecho Privado . . . . . . . . . . . 113
9. Término de la existencia de las personas jurídicas colectivas . . . . . . . . . 115

VI. LOS ATRIBUTOS DE LAS PERSONAS JURÍDICAS . . . . . . . 115


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
2. La capacidad de goce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
3. La nacionalidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
4. El nombre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
A) Filiación determinada y no determinada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
B) Filiación matrimonial y no matrimonial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
C) Filiación adoptiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
D) Filiación desconocida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Cambio de nombre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Naturaleza jurídica del nombre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
www.librotecnia.cl
837
Teoría del Derecho

A) Teoría de la propiedad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120


B) Teoría de la marca distintiva de la filiación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
C) Teoría del nombre institución de policía civil . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
D) Teoría del nombre atributo de la personalidad . . . . . . . . . . . . . . . . 121
El derecho al nombre de las personas jurídicas colectivas . . . . . . . . . . . 121
5. El domicilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
6. El estado civil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
7. El patrimonio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Capítulo Sexto
LOS DERECHOS SUBJETIVOS

I. CONCEPTO DE DERECHO SUBJETIVO . . . . . . . . . . . 127


II. ORÍGENES DE LA NOCIÓN DE DERECHO SUBJETIVO . . . . . 128
III. ELEMENTOS DEL DERECHO SUBJETIVO . . . . . . . . . . 129
IV. FORMAS DE MANIFESTACIÓN DEL DERECHO SUBJETIVO . . . 129
A) Como derecho de libertad jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
B) Como poder de creación de derechos y deberes o poder jurídico . . . . . . 129
C) Como pretensión o derecho a exigir el cumplimiento del deber ajeno . . 130
D) Como derecho de cumplir el propio deber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

V. TEORÍAS QUE NIEGAN LA EXISTENCIA DE


LOS DERECHOS SUBJETIVOS . . . . . . . . . . . . . . . . 130
A) Teoría de Léon Duguit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
B) Teoría de Hans Kelsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
C) Teoría funcional del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

VI. TEORÍAS QUE AFIRMAN LA EXISTENCIA DE


LOS DERECHOS SUBJETIVOS . . . . . . . . . . . . . . . . 132
A) Teorías a base de técnica jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
B) Teorías del derecho y la acción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
C) Teoría de la realidad de los derechos subjetivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

VII. ESTRUCTURA DE LOS DERECHOS SUBJETIVOS . . . . . . . 135


A) Teoría de la voluntad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
B) Teoría del interés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
C) Teoría de la voluntad y del interés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
www.librotecnia.cl
838
Índice General

VIII. CLASIFICACIÓN DE LOS DERECHOS SUBJETIVOS . . . . . . 137


A) Clasificación que atiende al carácter público o privado . . . . . . . . . . . . . 137
B) Clasificación que atiende a la eficacia y naturaleza de los derechos
subjetivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
C) Clasificación que atiende al objeto y contenido de los derechos sub-
jetivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

IX. EJERCICIO DE LOS DERECHOS SUBJETIVOS . . . . . . . . 145


A) Absolutismo de los derechos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
B) Relatividad de los derechos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

X. TEORÍA DEL ABUSO DEL DERECHO . . . . . . . . . . . . 145


Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Capítulo Séptimo
LOS DERECHOS DE LA PERSONA HUMANA
I. LA DIGNIDAD DEL HOMBRE Y SUS DERECHOS
FUNDAMENTALES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
II. RECONOCIMIENTO DE LOS DERECHOS DEL HOMBRE . . . . 152
1. El Derecho español . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
2. El Derecho inglés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
A) La Carta Magna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
B) La Petición de Derechos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
C) El Acta del Habeas Corpus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
D) The Bill of Rights o Declaración de Derechos . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
3. El Derecho norteamericano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
A) El Acta de Independencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
B) La Constitución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
4. El Derecho francés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
5. Reconocimiento internacional de los derechos humanos . . . . . . . . . . . . 155

III. DECLARACIÓN UNIVERSAL DE DERECHOS HUMANOS . . . . 156


1. Historia de la Declaración . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
2. Texto de la Declaración Universal de Derechos Humanos . . . . . . . . . . . 157
3. Validez jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
4. Importancia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

IV. DERECHO A LA VIDA O A LA CONSERVACIÓN DE LA VIDA . . 164


1. La pena de muerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
2. La guerra justa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
www.librotecnia.cl
839
Teoría del Derecho

3. La legítima defensa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166


4. El estado de necesidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
5. Temas conexos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
A) El suicidio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
B) El duelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
C) El malthusianismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
D) La eugenesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
E) La eutanasia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
F) El aborto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

V. DERECHO DE LIBERTAD . . . . . . . . . . . . . . . . 174


1. La libertad individual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
2. La libertad de opinión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
3. La libertad de conciencia y de culto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
4. La libertad de enseñanza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
5. La libertad de reunión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
6. La libertad de asociación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
7. La libertad de trabajo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

VI. DERECHO DE IGUALDAD . . . . . . . . . . . . . . . 181


VII. INVIOLABILIDAD DE LA VIDA PRIVADA, DE LA FAMILIA,
DEL DOMICILIO Y DE LA CORRESPONDENCIA . . . . . . . . 182
VIII. GARANTÍA DE LOS DERECHOS HUMANOS . . . . . . . . 183
IX. EL CONCEPTO DE LOS DERECHOS FUNDAMENTALES
DE LA PERSONA HUMANA . . . . . . . . . . . . . . . . 185
1. Los derechos fundamentales de la persona humana . . . . . . . . . . . . . . . . 185
2. El reconocimiento de los derechos fundamentales de la persona
humana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
3. La fundamentación de los derechos de la persona humana . . . . . . . . . . 190
4. Nuestra concepción de los derechos fundamentales de la persona
humana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

Capítulo Octavo
LOS DEBERES JURÍDICOS
I. CONCEPTO DE DEBER JURÍDICO . . . . . . . . . . . . . 199
II. TEORÍAS QUE ESTABLECEN LA IDENTIFICACIÓN ENTRE
DEBERES JURÍDICOS Y DEBERES MORALES . . . . . . . . . . 200
A) Teoría de Manuel Kant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
B) Teoría de Rodolfo Laun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
www.librotecnia.cl
840
Índice General

III. TEORÍAS QUE SOSTIENEN LA INDEPENDENCIA ENTRE


DEBERES JURÍDICOS Y DEBERES MORALES . . . . . . . . . . 201
A) Teoría de Hans Kelsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
B) Teoría de Gustavo Radbruch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

IV. RELACIONES ENTRE DEBER JURÍDICO


Y DERECHOS SUBJETIVOS . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

Capítulo Noveno
LOS OBJETOS DEL DERECHO

I. CONCEPTO DE OBJETO DEL DERECHO . . . . . . . . . . 203


1. El objeto del Derecho objetivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
2. El objeto de la relación jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
3. El objeto de los derechos y obligaciones que surgen de la relación
jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

II. CLASIFICACIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204


1. Los bienes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
2. Los hechos jurídicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
3. Los valores adscritos a la personalidad humana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
4. Los valores institucionales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

III. LAS COSAS Y LOS BIENES . . . . . . . . . . . . . . . 205


IV. CLASIFICACIÓN DE LAS COSAS . . . . . . . . . . . . . 206
A) Cosas apropiables e inapropiables . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
B) Cosas comerciables e incomerciables . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
C) Bienes corporales e incorporales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
D) Bienes muebles e inmuebles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
E) Bienes principales y accesorios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
F) Bienes divisibles e indivisibles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
G) Bienes consumibles y no consumibles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
H) Bienes fungibles y no fungibles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

V. EL CUERPO HUMANO COMO OBJETO DEL DERECHO . . . . 210


1. El Mercader de Venecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
2. Los actos jurídicos sobre la persona humana en su totalidad . . . . . . . . . 211
3. Los actos jurídicos sobre partes del cuerpo humano . . . . . . . . . . . . . . . 212
4. Los actos jurídicos sobre cadáveres humanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
www.librotecnia.cl
841
Teoría del Derecho

Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

Capítulo Décimo
LA RELACIÓN JURÍDICA

LOS CONCEPTOS BÁSICOS DEL DERECHO . . . . . . . . . . 215


I. CONCEPTO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
II. ESTRUCTURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
III. ELEMENTOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
IV. TEORÍA DE HANS KELSEN . . . . . . . . . . . . . . . 232
V. TEORÍA DE FRITZ SCHREIER . . . . . . . . . . . . . . 233
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

Capítulo Undécimo
LA CONSECUENCIA JURÍDICA

I. CONCEPTO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
II. ELEMENTOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
III. EL HECHO ILÍCITO . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

IV. LA SANCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
2. Clasificación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
A) Sanciones de coincidencia con la prestación . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
B) Sanciones de no coincidencia con la prestación . . . . . . . . . . . . . . . . 239
3. La sanción premial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Capítulo Decimosegundo
EL DELITO PENAL

I. DELITO Y SANCIÓN PENAL . . . . . . . . . . . . . . . 243


II. DETERMINACIÓN DE LOS BIENES JURÍDICOS . . . . . . . . 244
III. EL PRINCIPIO DE LA RESERVA O LEGALIDAD . . . . . . . . 244

www.librotecnia.cl
842
Índice General

IV. LAS LAGUNAS LEGALES Y LA ANALOGÍA


EN EL DERECHO PENAL . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
A) La analogía en la Alemania Nacionalsocialista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
B) La analogía en la Unión Soviética . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

V. LA IRRETROACTIVIDAD DE LA LEY PENAL . . . . . . . . . 247


VI. EL DELITO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
VII. CONCEPTO JURÍDICO DE DELITO . . . . . . . . . . . . 250
VIII. CONCEPTO DE DELITO EN LA LEGISLACIÓN CHILENA . . . 250
IX. DELITO PENAL Y DELITO CIVIL . . . . . . . . . . . . . 250
X. CLASIFICACIÓN DE LOS DELITOS PENALES . . . . . . . . . 251
A) Según la gravedad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
B) Según el bien jurídico protegido . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
C) Según el objeto y la finalidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
D) Según su calidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
E) Según el instante de su descubrimiento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
F) Según la acción que se conceda para perseguirlos . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

XI. TEORÍA DEL DELITO PENAL . . . . . . . . . . . . . . 253


XII. LA ACCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
A) Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
B) Teoría causalista de la acción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
C) Teoría finalista de la acción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
D) Acción y omisión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
E) Ausencia de acción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

XIII. LA TIPICIDAD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257


A) Concepto de tipo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
B) Tipo y tipicidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
C) Tipicidad y antijuridicidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
D) El tipo en la legislación chilena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
E) Acción y tipo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
F) La estructura del tipo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
G) El nexo causal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
H) Los delitos dolosos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
I) Clasificación del dolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
J) Los delitos culposos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
K) Naturaleza de la culpa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
L) Clasificación de la culpa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
M) Los delitos culposos en la legislación chilena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
N) Ausencia de tipicidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
www.librotecnia.cl
843
Teoría del Derecho

XIV. LA ANTIJURIDICIDAD . . . . . . . . . . . . . . . . 264


A) Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
B) Teoría de la antijuridicidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
C) Las causales de justificación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

XV. LA CULPABILIDAD . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265


A) Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
B) Teorías sobre la culpabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
C) Elementos de la culpabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
1. La imputabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
2. La conciencia de la antijuridicidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
3. La exigibilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

XVI. DELITO Y RESPONSABILIDAD PENAL . . . . . . . . . . 268


XVII. LAS ETAPAS DE DESARROLLO DEL DELITO . . . . . . . . 268
XVIII. LA PARTICIPACIÓN CRIMINAL . . . . . . . . . . . . 269
XIX. LA LEGISLACIÓN PENAL DE CHILE . . . . . . . . . . . 270
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Capítulo Decimotercero
EL PROCESO

I. SOLUCIÓN DE LOS CONFLICTOS . . . . . . . . . . . . . 273


II. EL PROCESO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
2. Naturaleza jurídica del proceso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
3. Función del proceso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
A) Función privada del proceso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
B) Función pública del proceso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
4. Tutela constitucional del proceso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

III. LA INSTANCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
2. Unidad y pluralidad de instancias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

IV. LOS PRINCIPIOS FORMATIVOS DEL PROCESO . . . . . . . 278


A) Principio de igualdad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
B) Principio de disposición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
C) Principio de economía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
www.librotecnia.cl
844
Índice General

D) Principio de probidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278


E) Principio de publicidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
F) Principio de preclusión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

V. LA ACCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
2. Fundamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
3. Teorías sobre la naturaleza jurídica de la acción . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
A) Teorías monistas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
B) Teorías dualistas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

VI. LA EXCEPCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
2. Teorías . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286

VII. LA PRUEBA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
2. Objeto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
3. Carga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
4. Valoración y medios de prueba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
5. Sistema de valoración de la prueba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

VIII. LA SENTENCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
A) La sentencia como acto jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
B) La sentencia como documento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
2. Diversos tipos de sentencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

IX. LOS RECURSOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
2. Variedad de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
A) Recurso de reposición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
B) Recurso de apelación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
C) Recurso de casación en la forma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
D) Recurso de casación en el fondo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
E) Recurso de queja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

X. LA COSA JUZGADA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
2. Doctrina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

XI. LA EJECUCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

www.librotecnia.cl
845
Teoría del Derecho

XII. LA JURISDICCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
A) Conceptos clásicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
B) Doctrina extranjera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
C) Doctrina nacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
D) Legislación chilena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
2. Garantías de la jurisdicción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
A) Garantía de independencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
B) Garantía de autoridad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
C) Garantía de responsabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

XIII. EL PROCESO EN EL SISTEMA DEL COMMON LAW . . . . . 298


XIV. LA ORGANIZACIÓN DE LOS TRIBUNALES
DE JUSTICIA EN CHILE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
1. Principios fundamentales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
A) El principio de la legalidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
B) El principio de la territorialidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
C) El principio de la independencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
D) El principio de pasividad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
E) El principio de inamovilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
F) El principio de la responsabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
G) El principio de la publicidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
H) El principio de la gratuidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
I) El principio de la inavocabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
J) El principio de sedentariedad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
K) El principio de gradualidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
2. Organización de los Tribunales en Chile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

Capítulo Decimocuarto
EL ORDENAMIENTO JURÍDICO POSITIVO

I. CONCEPTO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
II. LA ESTRUCTURA JERÁRQUICA DEL ORDEN
JURÍDICO POSITIVO DE ACUERDO CON LA TEORÍA
PURA DEL DERECHO . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
2. El ordenamiento jurídico como sistema formal o diná-mico de normas . . 306
3. La norma fundamental . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
www.librotecnia.cl
846
Índice General

4. La norma fundamental de un orden jurídico nacional . . . . . . . . . . . . . . 307


5. Validez y eficacia de un orden jurídico. El Derecho y la fuerza . . . . . . . 308
6. Validez y eficacia de una norma jurídica particular . . . . . . . . . . . . . . . . 308
7. Estructura jerárquica de un orden jurídico nacional . . . . . . . . . . . . . . . . 309
8. Creación y aplicación del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
9. Conflicto entre normas pertenecientes a estratos dife-rentes . . . . . . . . . 310

III. LA PLENITUD DEL ORDENAMIENTO JURÍDICO


EN LA CONCEPCIÓN DE CARLOS COSSIO . . . . . . . . . . 311
IV. LA CONCEPCIÓN DEL ORDENAMIENTO JURÍDICO
DE SANTI ROMANO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
1. Derecho y ordenamiento jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
2. Pluralidad de los ordenamientos jurídicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
3. Rechazo de la identificación del ordenamiento jurídico con el Estado . . 314
4. Relaciones entre los diversos ordenamientos jurídicos . . . . . . . . . . . . . . 315

V. LA CONCEPCIÓN DEL ORDENAMIENTO JURÍDICO


DE RONALD DWORKIN . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Capítulo Decimoquinto
LAS FUENTES DEL DERECHO

EL PROBLEMA DEL CONCEPTO DE FUENTES DEL DERECHO . . 323


I. CONCEPTO Y CLASIFICACIÓN . . . . . . . . . . . . . . 332
1. Las fuentes reales o materiales del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
2. Las fuentes formales del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
3. Crítica a la división de las fuentes del Derecho en reales y formales . . . . 333

II. LA COSTUMBRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
2. Elementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
3. Evolución histórica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
4. Valor de la costumbre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
5. La costumbre y la legislación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
A) La costumbre contra la ley . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
B) La costumbre según la ley . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
C) La costumbre supletoria, fuera o en el vacío de la ley . . . . . . . . . . . 336
6. Ventajas e inconvenientes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
7. La costumbre en el ordenamiento jurídico chileno . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
www.librotecnia.cl
847
Teoría del Derecho

A) Derecho Civil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336


B) Derecho Comercial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
C) Derecho Constitucional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
D) Derecho Administrativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
E) Derecho Procesal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
F) Derecho Penal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
G) Derecho Internacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
8. La costumbre en el sistema del Common Law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340

III. LA LEY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340


1. Etimología de la palabra ley . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
2. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
3. Elementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
4. Acepciones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
A) En relación con su origen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
B) En relación con su contenido . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
5. Clasificación de las leyes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
A) Constitución Política . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
B) Ley en sentido estricto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
C) Recopilación y codificación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
D) Tratados Internacionales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
E) Decretos con jerarquía de ley . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
F) Reglamentos, Decretos e Instrucciones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
6. La ley en el sistema del Common Law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

IV. LA JURISPRUDENCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . 360


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
2. La jurisprudencia en su acepción de conjunto de principios generales
emanados de los fallos uniformes de los Tribunales de Justicia para la
interpretación y aplicación de las normas jurídicas . . . . . . . . . . . . . . . . 360
3. Evolución e importancia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
4. La jurisprudencia en su acepción de normas jurídicas individuales ema-
nadas de las sentencias pronunciadas por los Tribunales de Justicia . . . . 361
5. La jurisprudencia en el sistema del Common Law . . . . . . . . . . . . . . . . . 362

V. LA DOCTRINA JURÍDICA . . . . . . . . . . . . . . . . 363


1. Concepto y finalidades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
2. Evolución e importancia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
3. La doctrina jurídica en el sistema del Common Law . . . . . . . . . . . . . . . 365

VI. EL ACTO JURÍDICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365


1. Los hechos jurídicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
www.librotecnia.cl
848
Índice General

2. El negocio jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365


3. El acto jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
4. Requisitos de existencia del acto jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
A) La voluntad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
B) El objeto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
C) La causa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
D) Las solemnidades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
5. Requisitos de validez del acto jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
A) Voluntad no viciada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
B) Capacidad de las partes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
C) Objeto lícito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
D) Causa lícita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
6. Inexistencia y nulidad del acto jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
7. Clasificación de los actos jurídicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378

VII. LOS ACTOS CORPORATIVOS . . . . . . . . . . . . . . 379


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
2. Validez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382

Capítulo Decimosexto
INTERPRETACIÓN E INTEGRACIÓN
DEL DERECHO

I. CONCEPTO DE INTERPRETACIÓN . . . . . . . . . . . . 388


II. DIVERSAS CLASES DE INTERPRETACIÓN JURÍDICA . . . . . . 388
III. DIFERENTES TEORÍAS SOBRE LA INTERPRETACIÓN
DEL DERECHO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
1. Teoría legalista o legislativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
2. Teoría exegética, tradicional o de la voluntad del le-gislador . . . . . . . . . 389
3. Teoría de la voluntad objetiva de la ley . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
4. Teoría finalista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
5. Teoría de la libre investigación científica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
6. Teoría del Derecho Libre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
7. Teoría sociológica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
8. Teoría de la jurisprudencia sociológica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
9. Teoría de la jurisprudencia de intereses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
10. Teoría del realismo jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
11. Teoría socialista soviética . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
www.librotecnia.cl
849
Teoría del Derecho

12. Teoría de Gustavo Radbruch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399


13. Teoría Pura del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
14. Teoría de la lógica de lo humano o de lo razonable . . . . . . . . . . . . . . . . 401
15. Teoría Egológica del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403

IV. INTERPRETACIÓN DEL ACTO JURÍDICO . . . . . . . . . . 404


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
2. Interpretación, valoración e integración . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
3. Interpretación del juez y de las partes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
4. Objeto y métodos de interpretación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
5. Interpretación de los actos jurídicos testamentarios . . . . . . . . . . . . . . . . 406

V. CONFLICTO, ANTINOMIA O CONCURSO


DE NORMAS JURÍDICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
2. Conflicto aparente de normas jurídicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
3. Principio de especialidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
4. Principios lógicos aplicables en los conflictos de normas jurídicas . . . . . 407
5. Conflicto entre normas jurídicas provenientes de fuentes diferentes . . . . 409
6. Conflicto entre normas jurídicas provenientes de la misma fuente . . . . . 409

VI. LAS LAGUNAS DEL DERECHO . . . . . . . . . . . . . . 409


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
2. Casos de lagunas del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
3. Diferentes teorías . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
A) Teoría del realismo ingenuo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
B) Teoría pragmática . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
C) Teoría ecléctica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
D) Teoría del empirismo científico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
E) Teoría del apriorismo filosófico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
F) Teoría Pura del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
G) Una tentativa de visión integral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
4. Procedimientos de integración . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
A) La analogía jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
B) Los principios generales del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
C) La equidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
5. Solución del Derecho suizo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427

VII. LA INTERPRETACIÓN Y LA INTEGRACIÓN


EN EL ORDENAMIENTO JURÍDICO CHILENO . . . . . . . . . 428
1. Interpretación doctrinal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
2. Interpretación legislativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
www.librotecnia.cl
850
Índice General

3. Interpretación judicial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428


A) Elemento gramatical . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
B) Elemento lógico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
C) Elemento histórico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
D) Elemento sistemático . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
4. Las lagunas del Derecho y la integración . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
5. Interpretación de los actos jurídicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433

Capítulo Decimoséptimo
EL DERECHO NATURAL

I. INTRODUCCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
1. El drama de Antígona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
2. La tragedia de Sócrates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436

II. HISTORIA DEL DERECHO NATURAL . . . . . . . . . . . 441


1. El Derecho Natural en Grecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
2. El Derecho Natural en Roma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
3. El Derecho Natural Católico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
4. La Escuela Clásica del Derecho Natural . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
A) Primer Período . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
a) Hugo Grocio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
b) Tomás Hobbes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
c) Baruch Spinoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
d) Samuel Puffendorf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
B) Segundo Período . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
a) John Locke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
b) Carlos de Montesquieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
C) Tercer Período . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
Juan Jacobo Rousseau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
5. La Escuela del Derecho Racional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
6. Crisis y resurgimiento de la Teoría del Derecho Natural . . . . . . . . . . . . 453

III. CRÍTICAS DEL DERECHO NATURAL . . . . . . . . . . . 455


1. Crítica de la Escuela Histórica del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
2. Crítica del Positivismo jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
3. Crítica de Hans Kelsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
4. Crítica de Norberto Bobbio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463
www.librotecnia.cl
851
Teoría del Derecho

IV. FUNDAMENTO DEL DERECHO NATURAL . . . . . . . . . 464


V. CONTENIDO DEL DERECHO NATURAL . . . . . . . . . . 465
1. Principios primarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
2. Principios secundarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465

VI. CARACTERES DEL DERECHO NATURAL . . . . . . . . . . 466


1. Principios primarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466
2. Principios secundarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467

VII. EL DERECHO NATURAL Y EL DERECHO POSITIVO . . . . . 468


VIII. INTERFERENCIAS ENTRE EL DERECHO POSITIVO
Y EL DERECHO NATURAL . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
IX. EL DERECHO NATURAL Y LOS CAMBIOS SOCIALES . . . . . 471
X. CONCEPTO DEL DERECHO NATURAL . . . . . . . . . . . 472
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474

Capítulo Decimoctavo
LOS VALORES JURÍDICOS

I. LOS VALORES JURÍDICOS . . . . . . . . . . . . . . . . 477


1. Concepto de valor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
2. Los valores jurídicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
3. Temas de la valoración jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
4. La Teoría Pura del Derecho y la valoración jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . 480

II. LA JUSTICIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
2. Diversas acepciones de la justicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481
3. Principales teorías acerca de la justicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483
4. Negación de la justicia como valor absoluto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488
5. Clasificación de la justicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488
6. Propiedades de la justicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489
7. Relaciones entre justicia y Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491
8. Nuestra posición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492

III. LA SEGURIDAD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
2. Diversas acepciones de la seguridad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494
3. Componentes vivenciales de la seguridad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
www.librotecnia.cl
852
Índice General

4. Sentido subjetivo y objetivo de la seguridad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495


5. La seguridad y el orden jurídico positivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
6. justicia y seguridad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496
7. Importancia de la seguridad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498

IV. EL BIEN COMÚN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498
2. Caracteres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498
3. Primacía del bien común sobre el bien individual . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500
4. Extensión y límites de la ordenación de las personas al bien común . . . . 501
5. Diversas categorías de bienes que comprende el bien común . . . . . . . . . 502
6. El contenido del bien común . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
7. Justicia y bien común . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506

Capítulo Decimonoveno
DERECHO Y CAMBIO SOCIAL

I. DIFERENTES POSICIONES . . . . . . . . . . . . . . . . 509


1. Federico Carlos de Savigny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509
2. Rodolfo von Ihering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510
3. Carlos Marx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510

II. EL CAMBIO SOCIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
2. Objeto del cambio social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
3. El hombre como objeto último del cambio social . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
4. Causas del cambio social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
5. Sentido del cambio social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518
6. Condiciones concretas del cambio social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518

III. EL CAMBIO SOCIAL INCREMENTAL, GRADUAL


Y PROGRESIVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519
IV. DERECHO Y CAMBIO SOCIAL . . . . . . . . . . . . . . 519
1. El objeto del conocimiento del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519
2. Sistemas jurídicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520
3. Seguridad jurídica y cambio social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520
4. Derecho y cambio social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523
5. El Derecho como “tranquilizante social” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526
6. El Derecho como obstáculo al cambio social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527
www.librotecnia.cl
853
Teoría del Derecho

V. CAMBIO EN EL DERECHO Y CAMBIO A TRAVÉS


DEL DERECHO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529
VI. DIFERENTES TIPOS DE CAMBIO LEGAL . . . . . . . . . . 529
1. Cambio legal, formal e interno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530
2. Cambio legal como resultado de presiones externas . . . . . . . . . . . . . . . . 530
3. Cambio legal que conduce a un cambio social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

VII. LA DOMINACIÓN LEGAL . . . . . . . . . . . . . . . 534


VIII. FUNCIÓN DEL DERECHO EN LA PLANIFICACIÓN
DEL CAMBIO SOCIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535
IX. EL DERECHO Y EL CAMBIO SOCIAL EN LAS DEMOCRACIAS
Y EN LAS DICTADURAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536
X. FUERZAS SOCIALES QUE ACTÚAN SOBRE EL DERECHO . . . . 537
XI. INFLUENCIA DE LOS JURISTAS EN LOS CAMBIOS LEGALES . . 539
XII. LAS UNIVERSIDADES y LAS FACULTADES
DE CIENCIAS JURÍDICAS, ADMINISTRATIVAS Y SOCIALES
Y EL CAMBIO SOCIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540
1. Las Universidades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540
2. Las Facultades de Ciencias Jurídicas, Administrativas y Sociales . . . . . . 542
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546

Capítulo Vigésimo
LA REVOLUCIÓN

I. CONCEPTO DE REVOLUCIÓN . . . . . . . . . . . . . . 551


II. EL DERECHO Y LA REVOLUCIÓN . . . . . . . . . . . . 552
III. LA REVOLUCIÓN EN EL SISTEMA DEL
DERECHO CONSTITUCIONAL . . . . . . . . . . . . . . . 558
1. Las revoluciones en el sistema del Derecho Constitucional General . . . . 558
2. La guerra en el Derecho Internacional y la revolución en el Derecho
Estatal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559
3. La revolución como hecho antijurídico respecto del ordenamiento
estatal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560
4. La organización revolucionaria como ordenamiento jurídico en sí . . . . . 561
5. Algunas diferencias entre el ordenamiento jurídico de las guerras y el
ordenamiento jurídico de las revoluciones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 562
6. Caracteres del Derecho de las revoluciones y sus defectos desde el punto
de vista de la justicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563
7. Desde el punto de vista de las instituciones que tienden a derrocar y de
las nuevas instituciones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564
www.librotecnia.cl
854
Índice General

8. Ulteriores diferencias con el Derecho de la guerra . . . . . . . . . . . . . . . . . 566


9. Sus otros defectos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567
10. Su deterioro técnico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568

IV. LA REVOLUCIÓN TRIUNFANTE COMO HECHO


CREADOR DE DERECHO DE ACUERDO CON
EL DERECHO INTERNACIONAL . . . . . . . . . . . . . . 568
V. LA REVOLUCIÓN COMUNISTA . . . . . . . . . . . . . . 570
VI. LA REVOLUCIÓN COMUNITARIA . . . . . . . . . . . . 579
1. Pensamiento teórico y realidad objetiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580
2. Democracia y comunitarismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581
3. Problemas teóricos y políticos que deben ser esclarecidos . . . . . . . . . . . 582
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687

Capítulo Vigesimoprimero
EL ESTADO

I. SOCIEDAD Y ESTADO . . . . . . . . . . . . . . . . . 589


1. La sociedad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589
2. El Estado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589

II. CONCEPTO DE ESTADO . . . . . . . . . . . . . . . . 590


1. Teoría Marxista-Leninista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590
2. Teoría del organismo social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592
3. Teoría de la realidad social y jurídica o de las dos facetas o doble cara del
Estado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592
4. Teoría de la fuerza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593
5. Teoría de Herman Heller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593
6. Teoría de Maurice Hauriou . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595
7. Teoría de la personificación del orden jurídico na-cional . . . . . . . . . . . . 596
8. Teoría de Giorgio del Vecchio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597
9. Teoría de Georges Burdeau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599
10. Teoría de la organización racional de la vida social . . . . . . . . . . . . . . . . 600
11. Teoría de Jacques Maritain . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601

III. ELEMENTOS DEL ESTADO . . . . . . . . . . . . . . . 605


1. La población . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605
2. El territorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607
3. El poder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609
4. La finalidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612
www.librotecnia.cl
855
Teoría del Derecho

IV. EL ESTADO DE DERECHO . . . . . . . . . . . . . . . 614


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614
2. Caracteres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615
3. El Estado de Derecho y la Libertad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619

V. FUNCIONES DEL ESTADO . . . . . . . . . . . . . . . . 619


1. La función ejecutiva o administrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 620
2. La función legislativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 620
3. La función judicial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621
4. La función fiscalizadora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621

VI. FORMAS DE GOBIERNO . . . . . . . . . . . . . . . . 621


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621
2. Clasificación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622
3. La dictadura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622
4. La democracia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 630

Capítulo Vigesimosegundo
LA COMUNIDAD INTERNACIONAL

I. LA COMUNIDAD INTERNACIONAL . . . . . . . . . . . . 633


1. Existencia de la Comunidad Internacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633
2. Objetivos de la Comunidad Internacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 636
3. Fundamentos de la Comunidad Internacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637
A) Teoría del equilibrio político . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637
B) Teoría del consentimiento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637
4. Existencia del Derecho Internacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638
A) Teoría Iusnaturalista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638
B) Teoría Sociológica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639
C) Teoría de la autolimitación del Estado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640
D) Teoría positivista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640
5. Carácter jurídico del Derecho Internacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642
6. Negación de la comunidad internacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645
7. Derecho Internacional y Moral Internacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 646
8. El hombre como sujeto del Derecho Internacional . . . . . . . . . . . . . . . . . 646
9. El Orden y la Paz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647
10. El Desorden y la Guerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 648
www.librotecnia.cl
856
Índice General

II. ORGANIZACIÓN DE LA COMUNIDAD INTERNACIONAL . . . 649


1. Doctrina de Francisco de Vitoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649
2. La Sociedad de las Naciones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 650
3. La Organización de las Naciones Unidas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 650
4. Organos de las Naciones Unidas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 653
5. Naturaleza jurídica de la Organización de las Naciones Unidas . . . . . . . 653

III. FUNCIONES DE LA COMUNIDAD INTERNACIONAL


ORGANIZADA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654
1. Promulgación de normas generales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654
2. Solución pacífica de las controversias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655
3. La administración internacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655

IV. DERECHOS Y DEBERES ECONÓMICOS DE LOS ESTADOS . . . 657


1. Carta de derechos y deberes económicos de los Es-tados . . . . . . . . . . . . 657
2. Principios fundamentales de las relaciones económi-cas internacionales . . 657
3. Derechos y deberes económicos de los Estados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 658

V. LA JUSTICIA INTERNACIONAL . . . . . . . . . . . . . . 659


1. La Corte Internacional de Justicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 659
2. La protección de la persona humana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 660

VI. SANCIONES DE LA COMUNIDAD INTERNACIONAL


ORGANIZADA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661
1. Suspensión y anulación de los derechos de miembro de la ONU . . . . . . 661
2. Las medidas coercitivas de las Naciones Unidas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 662

VII. TRASCENDENCIA DE LA ORGANIZACIÓN DE


LAS NACIONES UNIDAS . . . . . . . . . . . . . . . . . 663
VIII. LA PROTECCIÓN INTERNACIONAL DE
LOS DERECHOS HUMANOS . . . . . . . . . . . . . . . . 664
1. Consideraciones preliminares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664
2. Antecedentes sobre la Convención Americana sobre Derechos
Humanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665
3. Diferencia entre la Corte y la Comisión Interamericana d Derechos
Humanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665
4. La Corte Interamericana de Derechos Humanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . 666
5. Competencia y funciones de la Corte Interamericana de Derechos
Humanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671
6. La naturaleza subsidiaria de la Protección Internacional de los Derechos
Humanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 673
7. Reforma del Sistema Interamericano de Protección de los Derechos
Humanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674
www.librotecnia.cl
857
Teoría del Derecho

8. Conclusión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 675
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 676
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677

Capítulo Vigesimotercero
FILOSOFÍA, CIENCIA Y TÉCNICAS DEL DERECHO

I. FILOSOFÍA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679
1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679
2. Las disciplinas filosóficas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 680

II. FILOSOFÍA DEL DERECHO . . . . . . . . . . . . . . . 680


1. Rodolfo Stammler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 680
2. Giorgio del Vecchio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 682

III. CIENCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683
2. Las ciencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684
3. Relación entre ciencia y filosofía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684
4. Clasificación de las ciencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685
A) Francisco Bacon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685
B) Augusto Comte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686
C) Herbert Spencer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686
D) Wilhelm Wundt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686
E) Wilhelm Dilthey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686
F) Wilhelm Windelband . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686
G) Heinrich Rickert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686

IV. CIENCIA DEL DERECHO . . . . . . . . . . . . . . . . 686


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686
2. Evolución histórica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687

V. NEGACIÓN DEL VALOR CIENTÍFICO DE


LA CIENCIA DEL DERECHO . . . . . . . . . . . . . . . . 690
VI. DISCIPLINAS JURÍDICAS . . . . . . . . . . . . . . . . 693
1. Clasificación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693
A) Clasificación de Claude du Pasquier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693
B) Clasificación de Aníbal Bascuñán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693
2. Definiciones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694
3. Introducción al Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 696
A) Antecedentes históricos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 696
www.librotecnia.cl
858
Índice General

B) Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 698
C) Elementos integrantes de la Introducción al Derecho . . . . . . . . . . . . 698
D) Finalidades de la Introducción al Derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 700
E) Introducción al Derecho como disciplina autónoma . . . . . . . . . . . . 702
F) Diferencias y semejanzas con algunas otras ramas del Derecho . . . . 702

VII. TÉCNICAS DEL DERECHO . . . . . . . . . . . . . . . 704


1. Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 704
A) La técnica legislativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 704
a) Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 704
b) Reglas de técnica legislativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 704
B) La técnica jurisdiccional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705
a) Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705
b) Requisitos y etapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705
c) El juez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 706
C) La técnica forense . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709
a) Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709
b) El abogado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709
D) La técnica de la investigación jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 714
a) Concepto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 714
b) Etapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715
1) Planteamiento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715
2) Erudición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715
3) Construcción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715
4) Exposición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715
c) El jurisconsulto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 716
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 716
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717

Capítulo Vigesimocuarto
EL CONCEPTO DEL DERECHO

I. INTRODUCCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719
II. EL PROBLEMA DE LA DEFINICIÓN DEL DERECHO . . . . . . 719
III. EL CONCEPTO DEL DERECHO A TRAVÉS
DE LA HISTORIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721
1. Sófocles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721
2. Sócrates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721
3. Jenofonte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 722
4. Platón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 722
www.librotecnia.cl
859
Teoría del Derecho

5. Aristóteles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 722
6. Los romanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723
7. San Agustín . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723
8. Santo Tomás de Aquino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723
9. Hugo Grocio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 724
10. Tomás Hobbes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 725
11. John Locke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 725
12. Juan Jacobo Rousseau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 725
13. Manuel Kant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 726
14. Guillermo Federico Hegel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 726
15. Federico Carlos de Savigny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 726
16. La teoría marxista-leninista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 727
A) La Teoría del Estado y del Derecho de Carlos Marx y Federico
Engels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 727
B) La Teoría del Estado y del Derecho de Lenin . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728
C) La Teoría Jurídica Soviética . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728
D) La Teoría Jurídica Soviética anterior a 1937 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728
E) La Teoría Jurídica Soviética del período posterior a 1937 . . . . . . . . 730
17. Rodolfo Stammler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 731
18. Giorgio del Vecchio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 734
19. Gustavo Radbruch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 737
20. Eugenio Ehrlich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 739
21. Hermann Kantorowicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 739
22. Max Weber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 740
23. Francisco Carnelutti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 741
24. Georges Renard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 741
25. La Teoría Pura del Derecho de Hans Kelsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 743
26. La filosofía del Derecho en los Estados Unidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 755
A) Oliver Wendell Holmes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 755
B) Benjamín N. Cardozzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 756
C) Roscoe Pound . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 756
D) Jerome Hall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 757
E) Edgar Bodenheimer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 757
27. La filosofía del Derecho en América Latina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 758
A) Luis Recaséns Siches . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 758
B) Eduardo García Maynez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 760
C) Miguel Reale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 762
D) Carlos Cossio y la Teoría Egológica del Derecho . . . . . . . . . . . . . . . 763
28. La Filosofía del Derecho en Chile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 766
1. Siglos XVII y XVIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 766
www.librotecnia.cl
860
Índice General

2. Siglo XIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 766


3. Siglo XX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 767
A) El iusnaturalismo cristiano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 767
B) La axiología jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 768
C) El positivismo jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 768
D) Tendencia kelseniana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 768
E) Sincretismo jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 768
F) El existencialismo jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 768
G) La lógica jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 768

IV. CONCEPTO DEL DERECHO . . . . . . . . . . . . . . . 769


DIVERSAS CONCEPCIONES DEL DERECHO . . . . . . . . . 772
Cuestionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 795
Bibliografía complementaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 796

Bibliografía General . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 797


Índice Onomástico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823

www.librotecnia.cl

861

También podría gustarte